Ekonomiczne_problemy_handlu_międzynarodowego_Budzowski_Klemens_2008 (1).pdf

7/25/2019 Ekonomiczne_problemy_handlu_midzynarodowego_Budzowski_Klemens_2008 (1).pdf

1/274

Klemens Budzowski

Ekonomiczne problemy

handlu midzynarodowego

o

Krakw 2008


2/274

4 Ekonomiczne problemy handlu midzynarodowego

Rada Wydawnicza: Klemens Budzowski, Maria Kapiszewska,

Jacek Majchrowski, Zbigniew Maci#g

Recenzent: prof. dr hab. Stanis%aw Wydymus

Projekt ok%adki i stron tytu%owych: Joanna Sroka

Opracowanie redakcyjne: Halina Baszak Jaro&

Korekta: zesp%

Copyright by Krakowska Szko%a Wy)sza im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,Krakw 2008

ISBN 978-83-89823-94-6

,adna cz.0 tej publikacji nie mo)e by0 powielana ani magazynowana w sposbumo)liwiaj#cy ponowne wykorzystanie, ani te) rozpowszechniana w jakiejkolwiek formieza pomoc# .rodkw elektronicznych, mechanicznych, kopiuj#cych, nagrywaj#cychi innych, bez uprzedniej pisemnej zgody w%a.ciciela praw autorskich.

Na zlecenie: Krakowskiej Szko%y Wy)szej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego

Wydawca: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o., Oficyna Wydawnicza AFM,

Krakw 2008

Sprzeda)prowadzi Ksigarnia Krakowskiego Towarzystwa Edukacyjnegosp. z o.o. Kampus Krakowskiej Szko%y Wy)szej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiegoul. Gustawa Herlinga Grudzi&skiego 130-705 Krakw

tel./faks: (012) 252 45 93

e-mail:[email protected]

2amanie: Oleg Aleksejczuk

Druk: Tercja s.c.


3/274

5Wybrane mierniki handlu zagranicznego

Spis treci

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia#1. Wybrane mierniki handlu zagranicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1. Mierniki udzia%u handlu zagranicznego w gospodarce .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .1.2. Mno)nik i supermno)nik handlu zagranicznego ...................................1.3. Wska3niki terms of trade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1.4. Miary koncentracji i rozproszenia handlu zagranicznego .. . .. .. .. .. . .. .. .. .. .. ..

1.5. Inne wska3niki stosowane w handlu zagranicznym ...............................

Rozdzia#2. Ceny w handlu midzynarodowym . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . .

2.1. Ceny na rynku krajowym i midzynarodowym .....................................2.2. Rodzaje cen na rynkach zagranicznych ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

2.3. Ceny transferowe .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4. Ceny w handlu midzynarodowym wed%ug bazy dostawy ......................2.5. Metody wyznaczania ceny ... .... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... ... ... ... ... ... .

Rozdzia#3. Kurs walutowy w handlu midzynarodowym . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .

3.1. Pojcie kursu walutowego ............................................................3.2. Funkcje kursu waluty ... ... ... ... .... .... ... ... .... .... ... .... .... .... ... ... .... .... ...

3.3. Rodzaje kursu walutowego ..... ... .... .... .... .... .... ... ... .... .... ... .... .... .... ..

3.4. Pojcie wymienialno.ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.5. Polska polityka kursowa ... .... .... .... .... .... .... ... .... .... .... .... .... .... .... ... ..

3.6. Unia walutowa krajw Unii Europejskiej .. .. ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. ... .. .

3.7. Przes%anki i warunki wprowadzenia euro w Polsce .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..3.8. Regu%a Taylora .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia#4. C#a i polityka celna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.1. C%o i polityka celna .....................................................................4.2. Polska polityka celna .... .... .... .... ... ... ... .... .... ... ... .... ... .... .... ... ... .... ...

4.3. Wsplnotowy Kodeks Celny (WKC) .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .

4.4. Przeznaczenie i procedura celna .. ... .. ... .. .. ... .. ... .. .. ... .. ... .. .. ... .. ... .. .. ... .

4.5. Warto.0celna towarw ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

11

11

15

20

23

24

29

29

35

40

4454

61

61

62

65

68

73

78

83

87

89

89

96

99

106

114


4/274


Rozdzia#5. Dumping i ewolucja polityki antydumpingowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.1. Istota dumpingu .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2. Porozumienie o stosowaniu Art. VI GATT uzgodnione

w ramach Rundy Urugwajskiej .......................................................

5.3. Postpowanie antydumpingowe w Polsce .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5.4. Procedury i postpowanie antydumpingowe w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia#6. Regu#y pochodzenia towarw . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . .

6.1. Regu%y pochodzenia w Rundzie Urugwajskiej . .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .6.2. Pojcie i rodzaje kumulacji pochodzenia .. .. ... .. .. ... .. .. .. ... .. .. .. ... .. .. .. ... .. .6.3. Niepreferencyjne i preferencyjne pochodzenie towarw wed%ug

Wsplnotowego Kodeksu Celnego .................................................

Rozdzia#7. Taryfa celna i nomenklatura towarowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.1. Pojcie i istota nomenklatury towarowej ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..7.2. System Zharmonizowany (HS) ... ... ... .... .... ... ... .... .... .... ... ... .... .... .... ..

7.3. Nomenklatura Scalona (Combined Nomenclature CN) .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia#8. Wolne obszary celne, sk#ady wolnoc#owe, sk#ady celne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.1. Pojcie i istota wolnego obszaru celnego .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..8.2. Wsplnotowe wolne obszary celne i sk%ady wolnoc%owe .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8.3. Polskie wolne obszary celne ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... ... ... ... ... ...

8.4. Sk%ady celne .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia#9. Strefy uprzywilejowane ekonomicznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.1. Pojcie strefy uprzywilejowanej ......................................................9.2. Rodzaje stref uprzywilejowanych .. ... .. .. ... .. .. .. ... .. .. ... .. .. .. .. .. .. ... .. .. ... ..

9.3. Zasady funkcjonowania stref uprzywilejowanych w Polsce .. .. . . .. . .. .. .. .. . ..

9.4. Polskie strefy specjalne ... ... ... ... ... ... ... .... ... ... ... ... .... ... ... .... ... ... ... ... .

Rozdzia#10. Inwestycje zagraniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.1. Pojcie inwestycji zagranicznych ...................................................10.2. Rozwj zagranicznych inwestycji bezpo.rednich .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10.3. Znaczenie otoczenia biznesu dla inwestycji zagranicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.4. Inwestycje zagraniczne w Polsce .. .. ... .. .. .. .. ... .. .. .. ... .. .. .. .. ... .. .. .. ... .. .. .

10.5. Polskie inwestycje za granic# . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10.6. Rachunek inwestycji zagranicznych ... .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .

Rozdzia#11. Business Process Offshoring (BPO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.1. Pojcie i istota BPO ....................................................................11.2. BPO w Polsce .... ... .... .... .... ... .... .... .... .... .... ... .... .... ... .... .... .... .... ...

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. .

Spis tabel, schematw i map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119

119

123

127

130

143

143

145

148

155

155

157

160

171

171

173

179

183

189

189

190

198

202

217

217

225

229

232

240

245

251

251

255

263

275


5/274


Wst#p

Dynamiczny rozwj gospodarki w skali .wiatowej wynika w du)ej mierzez procesw globalizacyjnych, tworzenia simidzynarodowego podzia%u pracy,internacjonalizacji procesw produkcji i wymiany. W ci#gu ostatnich kilkudzie-siciu lat dosz%o do dynamicznego rozwoju handlu midzynarodowego, procesten to efekt tworzenia sinowego podzia%u pracy skutku specjalizacji w skaliglobalnej.

Tradycyjny midzynarodowy podzia% pracy ukszta%towany zosta%w znacznejmierze w wyniku komplementarno.ci krajw w zakresie warunkw naturalnych.rodowiska i produkcji oraz obfito.ci i dostpno.ci surowcw naturalnych.

Wsp%czesny globalny podzia%pracy zdeterminowany jest przede wszyst-kim przez: struktur, obfito.0i dostpno.0kapita%u, innowacyjno.0i poziom wy-kszta%cenia, kwalifikacje i mobilno.0si%y roboczej, wielko.0i strukturnak%adwna badania naukowe, postp techniczny, organizacyjny, predyspozycje oraz ch%on-no.0gospodarki na wprowadzanie postpu naukowego i technicznego.

Efektem internacjonalizacji procesw produkcyjnych s#nowe powi#zania for-malne i ekonomiczne midzy przedsibiorstwami, tak w skali kraju, jak i na are-nie midzynarodowej. Proces ten doprowadzi% nie tylko do zdynamizowaniaeksportu i importu, do nasilenia przep%ywu kapita%u w formie inwestycji bezpo-.rednich i portfelowych, migracji si%y roboczej midzy krajami, w tym migracji za-robkowej, ale przede wszystkim do powstania nowego %adu informacyjnego i mi-dzynarodowego przep%ywu informacji, rozwoju mediw tradycyjnych i nowych,takich jak przyk%adowo internet oraz do powstania nieznanych uprzednio formrealizacji transakcji, w tym transakcji midzynarodowych w formie e-handlu.

Podrcznik przedstawia podstawowe zagadnienia ekonomiczne funkcjonowa-nia handlu midzynarodowego tak z teoretycznego, jak i praktycznego punktuwidzenia.


6/274


W Ekonomicznych problemach handlu midzynarodowego omwione zo-

sta%y kolejno nastpuj#ce zagadnienia:1) czynniki kszta%tuj#ce wsp%czesny handel midzynarodowy, przede wszystkim

czynniki determinuj#ce wielko.0i strukturpolskiego eksportu i importu, kszta%-tuj#ce pozycj naszego kraju w tworz#cym si midzynarodowym podzialepracy,

2) podstawowe mierniki okre.laj#ce poziom zaanga)owania w midzynarodowypodzia%pracy, w tym mno)nik i supermno)nik handlu zagranicznego, wska3ni-ki terms of trade, miary koncentracji i rozproszenia, wska3niki specjalizacjioraz proste modele potencja%u eksportowego,

3) problematyka kszta%towania cen, strategie cenowe stosowane na rynku mi-dzynarodowym, rodzaje cen wystpuj#cych na rynkach formalnych i niefor-malnych, ceny transferowe stosowane midzy podmiotami powi#zanymi na ryn-ku midzynarodowym, ceny wed%ug bazy dostawy, wed%ug regu% Incoterms2000 oraz metody ustalania cen dla partnera zagranicznego,

4) istota, funkcje i rodzaje kursu walutowego, pojcie wymienialno.ci oraz zmia-ny w polskiej polityce kursowej, scenariusz wprowadzenia euro w krajach Unii

Gospodarczo-Walutowej oraz przes%anki i mo)liwo.ci wprowadzenia wsplnejeuropejskiej waluty w Polsce,

5) klasyfikacja .rodkw taryfowych i nietaryfowych, ewolucja polskiej politykicelnej, podstawowe pojcia z zakresu wsplnotowego prawa celnego, takie

jak: obszar celny Wsplnoty, d%ug i nale)no.ci celne, dozr i kontrola celna,stawki celne, warto.0 celna, przeznaczenie i procedura celna zdefiniowaneprzez Wsplnotowy Kodeks Celny,

6) dumping, procedury antydumpingowe i antysubwencyjne w Unii Europejskiej,

procedury ustalania kraju pochodzenia towaru, rodzaje kumulacji pochodzenia

oraz preferencyjne i niepreferencyjne pochodzenie towarw w .wietle Ko-deksu Celnego Wsplnoty,

7) zasady tworzenia taryf celnych i nomenklatur towarowych, w tym Systemu

Zharmonizowanego i Nomenklatury Scalonej (CN), warunki utworzenia i pro-

wadzenia wolnego obszaru celnego i sk%adu celnego na obszarze celnym UniiEuropejskiej,

8) mechanizm powstawania i funkcjonowania r)nego typu obszarw uprzywi-lejowanych ekonomicznie na .wiecie i w Polsce,9) rozwj zagranicznych inwestycji bezpo.rednich i portfelowych na .wiecie

i w Polsce, rozwj nowych rodzajw us%ug, w tym us%ug zwi#zanych z wyko-rzystaniem wykwalifikowanych kadr.


7/274


Ksi#)ka przeznaczona jest dla studentw stacjonarnych i niestacjonarnych(studiuj#cych w systemie studiw dziennych i zaocznych) uczelni ekonomicznych,kierunkw ekonomicznych, finansowych, a przede wszystkim kierunku midzy-narodowe stosunki gospodarcze na specjalno.ciach: handel zagraniczny, inte-gracja europejska, europeistyka, amerykanistyka itp., oraz wy)szych szk%za-wodowych kszta%c#cych w zakresie specjalno.ci: handel zagraniczny, stosunkigospodarcze z zagranic#, handel midzynarodowy, a tak)e s%uchaczy studiw po-dyplomowych, zw%aszcza handlu zagranicznego i midzynarodowego oraz prak-tykw gospodarczych zainteresowanych problematyk#midzynarodowej wymianyhandlowej.

Zamiarem autora by%o, aby publikacja ta pozwoli%a czytelnikowi lepiej zrozu-mie0 mechanizm funkcjonowania i rachunek ekonomiczny wymiany handlowejw skali midzynarodowej, przede wszystkim przybli)y%a podstawowe ekonomicz-ne i prawne uwarunkowania wymiany handlowej, inwestycji zagranicznych i us%ug,realizowanych przez przedsibiorstwa i instytucje dzia%aj#ce w Polsce i na rynkumidzynarodowym.

Recenzentowi, Panu profesorowi dr hab. Stanis%awowi Wydymusowi pragnserdecznie podzikowa0 za wnikliw# lektur, za uwagi i sugestie przekazanew recenzji wszystkie zosta%y przeze mnie uwzgldnione. Specjalne podziko-wania kierujdo Pani mgr Haliny Baszak-Jaro&za profesjonaln#opiekwydaw-nicz#nad ksi#)k#.

Klemens Budzowski

Wstp


8/274



9/274


Rozdzia1

Wybrane mierniki handlu zagranicznego

1.1. Mierniki udziau handlu zagranicznego w gospodarce

W warunkach autarkii gospodarczej, a wic w gospodarce, ktra jest odizolo-

wana od zagranicy, dochd narodowy (produkt krajowy netto), jest rwny pro-

duktowi krajowemu brutto pomniejszonemu o wielko#&amortyzacji1.

Wsp(cze#nie nie ma jednak kraju, ktry nie dokonywa(by wymiany gospo-

darczej z zagranic). Ka+dy kraj prowadzi wymianhandlow)z zagranic), a im-

port i eksport, saldo wymiany wp(ywaj) na poziom i struktur wytwarzanego

w danym kraju produktu krajowego brutto i dochodu narodowego. Je+eli saldowymiany (Import > Eksportu) jest ujemne, to dochd narodowy podzielony b-

dzie wikszy od dochodu narodowego wytworzonego. Je+eli za# saldo wymiany

jest dodatnie (Import < Eksportu), to wtedy w danym kraju dochd podzielony

bdzie mniejszy od dochodu wytworzonego.

O ile w gospodarce zamknitej poziom konsumpcji i inwestycji zale+y wy()cz-

nie od rozmiarw produktu krajowego brutto pomniejszonego o amortyzacj,

o tyle w gospodarce otwartej, wielko#&i struktura konsumpcji i inwestycji zale+y

z jednej strony od produktu krajowego brutto pomniejszonego o amortyzacj,

a z drugiej od kszta(towania sisalda bilansu handlowego.

Wsp(czesny etap rozwoju si(wytwrczych charakteryzuje siotwarciem go-

spodarki na #wiat, internacjonalizacj)i globalizacj)procesw produkcyjnych, trans-

ferem kapita(u i si(y roboczej w skali midzynarodowej, przep(ywem technologii

midzy krajami, a przede wszystkim znacznym zdynamizowaniem procesw in-

tegracyjnych w r+nych regionach #wiata.

1 Por.Midzynarodowe stosunki gospodarcze, pod red. A. Budnikowskiego, E. Kawec-

kiej-Wyrzykowskiej, wyd. 2. zm., Warszawa 1998, s. 99.


10/274


Znaczenie handlu midzynarodowego w gospodarce okre#lonego kraju zale+y

od wielu czynnikw, m.in. od:

1) stopnia rozwoju gospodarczego. W miar wzrostu produktu krajowego

brutto w danym kraju, wzrasta znaczenie wymiany z zagranic)w procesie

gospodarowania. W krajach najmniej rozwinitych wymiana handlowa z za-

granic)to przede wszystkim wymiana nadwy+ek posiadanych towarw, g(w-

nie pochodzenia zwierzcego lub ro#linnego, wzgldnie surowcw naturalnych.

Dla krajw o najni+szym w skali globalnej PKBper capita, podstawowe zna-

czenie w wymianie z zagranic) maj) produkty i towary wynikaj)ce ze spe-

cjalizacji midzyga(ziowej, komplementarno#ci naturalnej, surowcowej danego

kraju. W miarrozwoju gospodarczego, nastpuje systematyczne otwiera-nie gospodarki na kontakty z zagranic), rozszerzenie wymiany handlowej.

Poprzez handel midzynarodowy dochodzi do wymiany czynnikw i dbr

obficie w danym kraju wystpuj)cych na czynniki i dobra relatywnie w nim

rzadkie. Handel z zagranic) umo+liwia wic zdywersyfikowanie struktury

konsumpcji, struktury wytwarzania, efektywniejsze wykorzystanie zasobw

i czynnikw produkcyjnych. Otwarcie gospodarki, sprzyja specjalizacji dane-

go kraju w skali midzynarodowej. Wsp(cze#nie coraz wikszego znaczenia

nabiera proces specjalizacji wewn)trzga(ziowej. Midzynarodowy podzia(pra-

cy staje siczynnikiem racjonalizacji procesu produkcji w skali midzynaro-

dowej2. W krajach rozwinitych gospodarczo handel zagraniczny buduje

znaczn)cz#&produktu krajowego brutto, a udzia(eksportu i importu w PKBjest relatywnie wysoki,

2) czynnikw naturalnych zasobnoci kraju w bogactwa naturalne. Tra-

dycyjny, ukszta(towany w XIX i na pocz)tku XX wieku podzia(pracy, zde-

terminowany by(przez komplementarno#&krajw w zasoby naturalne. Zr+-

nicowanie krajw pod wzgldem ilo#ci zasobw, ich dostpno#ci, warunkw

geologicznych wydobycia, warunkw klimatyczno-glebowych jest naturalnym,

czynnikiem sprzyjaj)cym wymianie. Pamita&jednak nale+y, +e w miarpo-

stpu technicznego, technologicznego, maleje znaczenie czynnikw naturalnych,

natomiast wzrasta znaczenie specjalizacji w zakresie nowoczesnych techno-

logii i technik wytwarzania. Specjalizacja umo+liwia bowiem automatyzacjpro-

cesw wytwarzania, umo+liwia obni+kkosztw produkcji, przyczynia sidowzrostu wydajno#ci pracy. Korzy#ci z midzynarodowej specjalizacji produk-

cji tak midzyga(ziowej, jak i wewn)trzga(ziowej (wewn)trzbran+owej) to

2 Por. K. Budzowski,Kryteria wyboru i korzy#ci z midzynarodowej specjalizacji pro-

dukcji, Krakw 1978, nr 107, s. 17 i n.; J. Rymarczyk,Internacjonalizacja i globalizacja

przedsibiorstwa, Warszawa 2004.


11/274


przede wszystkim korzy#ci z produkcji na wielk)skal3, oraz korzy#ci wy-

nikaj)ce z dostosowania struktury produkcji (specjalizacji) do struktury za-

sobw poszczeglnych krajw,

3) skali produkcji i rozmiarw rynku.Specjalizacja w skali midzynarodowej

stwarza mo+liwo#&rozwinicia produkcji wielkoseryjnej, masowej, umo+liwia

koncentracj prac naukowo-badawczych, wprowadzenie postpu naukowo-

-technicznego, a tym samym czerpanie dodatkowych korzy#ci z innowacyjno-

#ci, postpu technicznego, ze swoistej renty nowo#ci,

4) mi#dzynarodowej konkurencyjnoci danego kraju. W literaturze eko-

nomicznej do czynnikw determinuj)cych konkurencyjno#&midzynarodow)

zalicza simidzy innymi: otwarto#&gospodarki, poziom rozwoju i charak-ter gospodarki rynkowej, zasoby produkcyjne, technologiprodukcji, poziom

internacjonalizacji gospodarki, dzia(alno#&w(adz itp., strukturkosztw, po-

litykkursow), poziom inwestycji i postpu technicznego, strukturi poten-

cja(ludno#ci, itp.4

Zr+nicowanie krajw pod wzgldem zasobw naturalnych, warunkw kli-

matycznych, glebowych, wielko#ci i mobilno#ci kapita(u, wielko#ci, kwalifikacji

i mobilno#ci si(y roboczej, rozmiarw rynku, poziomu technologii, postpu

technicznego, zdolno#ci innowacyjnych, stwarza klimat do rozwoju handlu mi-

dzynarodowego, wsp(pracy gospodarczej midzy krajami. O skali zaanga+owa-

nia danego kraju w wymianie midzynarodowej, obok wspomnianej uprzednio

komplementarno#ci krajw, decyduje tak+e struktura gospodarki, charakter ustrojugospodarczego, szeroko rozumiana zdolno#&konkurencyjna pa.stwa na arenie mi-

dzynarodowej, zapotrzebowanie na kapita(zagraniczny niezbdny do moderniza-

cji gospodarki, zad(u+enie zagraniczne itp.

Znaczenie handlu midzynarodowego w gospodarce okre#lonego kraju, a przede

wszystkim wp(yw handlu midzynarodowego na tworzenie i podzia(produktu kra-

jowego brutto ustala siza pomoc) r+nego rodzaju wska0nikw. Podstawowy-

mi wska0nikami oceny wp(ywu eksportu i importu na dochd narodowy s): stopa

eksportu, stopa importu, kra.cowa stopa eksportu, kra.cowa stopa importu, ela-

styczno#&dochodowa eksportu, elastyczno#& cenowa importu itp.5

3

B. Ohlin stwierdzi(, +e w wikszo#ci przypadkw podzia(pracy wynika g(wnie je#linie wy()cznie z korzy#ci, jakie daje produkcja masowa, por. B. Ohlin,Midzynarodo-

wy podzia& pracy, w: Teoria i polityka handlu midzynarodowego w kapitalizmie,

Warszawa 1960, s. 23.4 Por. E. Szymanik,Konkurencyjno#'eksportu na przyk&adzie wymiany Polski z kraja-

mi Unii Europejskiej, Krakw 2004, s. 3536.5 Por.Midzynarodowe stosunki gospodarcze, red A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzy-

kowska, op. cit., s. 89112; K. Budzowski, K. D(ugosz,Ekonomika handlu zagranicz-


12/274


Wska0niki: stopa eksportu i importu informuj)o znaczeniu handlu zagranicz-

nego w danym kraju. W krajach ma(ych i #rednich udzia(eksportu w tworzeniu

dochodu narodowego jest znacznie wikszy ni+w krajach du+ych.

Stopa eksportuprzedstawia procentowy udzia(eksportu w dochodzie naro-

dowym (udzia(eksportu w tworzeniu dochodu narodowego), w danym przedziale

czasu, co mo+na zapisa&:

(1.1)

gdzie:

se = stopa eksportu,Ex

i= globalna warto#&eksportu kraju i,

Di

= dochd narodowy kraju i.

Stopa importuokre#la procentowy udzia( importu w dochodzie narodowym

(udzia(importu w podziale dochodu narodowego), w danym okresie czasu, co mo+-

na zapisa&:

(1.2)

gdzie:

si m

= stopa importu,

Imi = globalna warto#&importu kraju i,D

i= warto#&dochodu narodowego kraju i.

Wielko#&przecitnych stp importu i eksportu zale+y w du+ej mierze od: wiel-

ko#ci kraju, poziomu rozwoju gospodarczego, zasobw surowcowych, kosztw

wydobycia surowcw, struktury tworzenia i podzia(u dochodu narodowego. Na-

tomiast poziom wska0nikw, takich jak kra.cowe stopy eksportu i importu w da-

nym kraju zale+e&bd)w du+ym stopniu od struktury produkcji, struktury popytu

oraz osi)gnitego poziomu rozwoju gospodarczego. W krajach, w ktrych struk-

tura produkcji zdeterminowana jest przez zasoby naturalne, poziom kra.cowych

stp importu i eksportu bdzie wy+szy od analogicznych wska0nikw dla krajw,

w ktrych struktura produkcji jest w znacznej mierze okre#lona przez strukturpopytu.

Kra&cowa stopa eksportu okre#la przyrost eksportu przy wzro#cie docho-

du narodowego o jednostkczyli:

,100=i

ie

D

Exs

,100Im

=i

iim

Ds

nego, wyd. 3, Krakw 1990, s. 4360; A. J. Klawe, A. Maka&,Zarys midzynarodowych

stosunkw ekonomicznych, Warszawa 1987, s. 120175.


13/274


(1.3)

gdzie:

skek

= kra.cowa stopa eksportu,

DExi= przyrost eksportu kraju i,

DDi

= przyrost dochodu narodowego kraju i.

Kra&cowa stopa importu jest to wska0nik okre#laj)cy zmian importu da-

nego kraju, je#li dochd narodowy wzrasta o jednostk, co mo+na zapisa&:

(1.4)

gdzie:

skim

= kra.cowa stopa importu,

DImi= przyrost importu kraju i.

Dochodowa elastyczno(eksportu jest to wska0nik informuj)cy o relatyw-

nych zmianach eksportu w stosunku do relatywnych zmian dochodu narodowe-

go. Wska0nik ten przyjmuje posta&:

(1.5)

gdzie:

= dochodowa elastyczno#& eksportu,

= relatywne zmiany eksportu w kraju i,

= relatywne zmiany dochodu narodowego w kraju i.

Dochodowa elastyczno( importu wskazuje relatywne zmiany importu

w stosunku do relatywnych zmian dochodu narodowego w danym kraju, co mo+-

na zapisa&w nastpuj)cy sposb:

(1.6)

gdzie:

= dochodowa elastyczno#& importu,

= relatywne zmiany importu w kraju i.

,i

iex

D

Exsk

DD

=

,Imi

iim

Dsk

DD=

D

D=

i

i

i

ie

ex

D

D

Ex

Exd :

e

exd

D

i

i

Ex

Ex

D

i

i

D

D

D

D=

i

i

i

ie

imD

Dd :

Im

Im

e

exd

D

i

i

Im

Im


14/274


Wska0niki dochodowej elastyczno#ci eksportu i importu informuj)tak+e o wp(y-

wie eksportu i importu na wzrost gospodarczy. Je#li wska0nik dochodowej ela-

styczno#ci eksportu przyjmuje warto#ci wiksze od jedno#ci, to mo+na przyj)&,

+e wwczas eksport jest czynnikiem przyspieszaj)cym rozwj gospodarczy da-

nego kraju6.

Wska*nik importoch,onnoci globalnej produkcji przemys,owej charak-

teryzuje zale+no#&midzy produkcj)przemys(ow), a importem. Wska0nik ten przyj-

muje posta&:

(1.7)

gdzie:

impp

= importoch(onno#&produkcji przemys(owej,

= relatywne zmiany w produkcji przemys(owej w kraju i.

Wp(yw zmian cen na poziom importu charakteryzowany jest za pomoc)wska0-

nika okre#lanego mianem wsp(czynnika cenowej elastyczno#ci popytu na import

okre#lonego formu():

(1.8)

gdzie:

= cenowa elastyczno#&popytu na import,

DCi

= stopie.zmiany cen w kraju i,

Ci

= poziom cen przed ich zmian)w kraju i.

1.2. Mno!nik i supermno!nik handlu zagranicznego

Zale+no#ci zachodz)ce midzy handlem zagranicznym, inwestycjami, zatrud-

nieniem, popytem wewntrznym a dochodem narodowym mo+na przedstawi&za

pomoc)mno+nika i supermno+nika handlu zagranicznego.Zdaniem twrcy popytowej teorii dochodu narodowego, J.M. Keynesa, roz-

winit)gospodarkrynkow)ogranicza wielko#&popytu, a nie wielko#&zasobw7.

6 Ibidem, s. 123.7 Por. E. Doma.ska, Wok&interwencji pa)stwa w gospodark. Keynes, Friedman, Laf-

fer, Kennedy, Reagan iinni, Warszawa 1992, s. 29.

D

D=

i

i

i

ipp

PP

PPim :

Im

Im

D

i

i

PP

PP

D

D=

i

i

i

iep

im

C

Cc :

Im

Im

ep

imc


15/274


W procesie ekspansji gospodarczej stosunek podzia(u dochodu na konsumpcj(C)

i oszczdno#ci (S) zmienia si na korzy#& oszczdno#ci: wraz ze wzrostem do-

chodu rosn)wydatki na konsumpcj, ale ich wzrost jest wolniejszy ni+ wzrost

dochodu. Rozmiary wydatkw inwestycyjnych zdaniem Keynesa zale+)osta-

tecznie od dwch czynnikw:

1) od kra.cowej wydajno#ci kapita(u, czyli od spodziewanej dochodowo#ci pla-

nowanych inwestycji oraz

2) od bie+)cej stopy procentowej.

Keynes pomija(wp(yw przyrostu zdolno#ci wytwrczych na poziom produk-

cji oraz zatrudnienia i bada( tylko popytowy efekt wydatkw inwestycyjnych8.Relacjmidzy oszczdno#ciami, a inwestycjami wyja#nia zasada mno+nika in-

westycyjnego9.

(1.9)

gdzie:

mi

= mno+nik inwestycyjny,

= kra.cowa stopa konsumpcji.

Poniewa+

(1.10)

gdzie:

= kra.cowa stopa oszczdno#ci.

Wobec tego mo+na przyj)&, +e wielko#&mno+nika jest wprost proporcjonalna

do kra.cowej sk(onno#ci do konsumpcji krajowej lub te+odwrotnie proporcjonal-

na do kra.cowej sk(onno#ci do oszczdzania10.

D

Cmi

DD

-=

1

1

D

C

DD

D

S

D

C

DD

=DD

-1

8 Ibidem, s. 3135.9 Koncepcjmno+nika do teorii ekonomii wprowadzi(ucze.Keynesa, R.F. Kahn, ktry

analizuj)c wzrost zatrudnienia przy robotach publicznych, dowid(, +e zatrudnienie to

powoduje mno+enie si zatrudnienia w ca(ej gospodarce. Por. E. Doma.ska, Wok&

interwencji pa)stwa w gospodark, op. cit. s. 39.10 Por. Midzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzy-

kowska, op. cit., s. 107.

D

S

D

D


16/274


Z definicji mno+nika wynika, +e okre#la on wp(yw przyrostu danej wielko#ci

ekonomicznej (inwestycji, oszczdno#ci handlu zagranicznego, wydatkw bud+e-

towych) na kszta(towanie przyrostu dochodu narodowego. Je#li przyjmiemy, +e

w gospodarce otwartej, istnieje zale+no#& midzy przyrostem oszczdno#ci, in-

westycji, eksportu a przyrostem dochodu narodowego, to mno+nik eksportu (okre-

#laj)cy wp(yw eksportu na przyrost dochodu narodowego) mo+e by&zdefiniowa-

ny w sposb nastpuj)cy:

(1.11)

gdzie:m

exi= mno+nik eksportu,

= kra.cowa stopa oszczdno#ci w kraju i (wska0nik informuj)cy, jaka

cz#&przyrostu dochodu przeznaczana jest na przyrost oszczdno#ci),

= kra.cowa stopa importu w kraju i,

DExi

= przyrost eksportu w kraju i.

Wzrost dochodw i popytu globalnego mo+e prowadzi&, i z regu(y prowadzi,

do wyczerpywania siprostych rezerw produkcyjnych. Konieczna staje siww-

czas realizacja inwestycji umo+liwiaj)cych zaspokojenie pojawiaj)cego sizwik-

szonego popytu.

W literaturze inwestycje wywo(ane przez wzrost popytu nazywane s) inwe-

stycjami indukowanymi, pobudzonymi. Wyst)pienie inwestycji indukowanych

wzmacnia dzia(anie impulsw wywo(uj)cych efekt mno+nika. Wska0nik uwzgld-

niaj)cy wp(yw inwestycji indukowanych na przyrost dochodu okre#lany jest mia-

nem supermno+nika, ktry definiowany jest wed(ug formu(y11:

(1.12)

gdzie:

smi

= supermno+nik,

= kra.cowa stopa inwestycji indukowanych w kraju i.

11 Por. A.J. Klawe, A. Maka&, Zarys midzynarodowych stosunkw ekonomicznych, op.

cit., s. 165.

i

i

i

i

iex Ex

DD

Om

iD

DD

+DD

=Im

1

i

i

D

O

D

D

i

i

DDD Im

i

i

i

i

i

ii

D

INp

DD

Osm

DD

-D

D+

DD

=Im

1

i

i

D

INp

DD


17/274


Otwarcie gospodarki poprzez efekt mno+nika stwarza mo+liwo#&dodatkowe-

go eksportu. Otwarcie gospodarki mo+e rwnie+ wp(yn)& na zmian struktury

popytu krajowego. Cz#&popytu konsumpcyjnego zostanie zaspokojona przez im-

port towarw konsumpcyjnych. Z tego wzgldu przyjmuje si, +e formu(a mno+-

nika w gospodarce otwartej ma posta& nastpuj)c)12:

(1.13)

gdzie:

moi = mno+nik w gospodarce otwartej,

= kra.cowa sk(onno#&do konsumpcji krajowej w kraju i,

= kra.cowa sk(onno#&do konsumpcji dbr z importu w kraju i.

Z formu(y mno+nika w gospodarce otwartej wynika, +e cz#&popytu konsump-

cyjnego, powsta(ego dziki inwestycjom autonomicznym, wydatkom bud+etowym,

wzgldnie wskutek przyrostu eksportu, kierowana jest na zakup towarw pocho-

dzenia importowego. Zdaniem A. Budnikowskiego ta cz#& eksportu ex defini-

tione przyczynia si do zwikszenia zatrudnienia i wykorzystania maj)tku pro-

dukcyjnego za granic), a nie w danym kraju13.W gospodarce otwartej, eksport poprzez efekt mno+nikowy mo+e przyczyni&

sido wywo(ania dodatkowych korzystnych impulsw w gospodarce. Z drugiej

jednak strony, na skutek importu mog) wyst)pi& negatywne skutki, pog(bione

dodatkowo ujemnym kszta(towaniem simno+nika. Kryzys gospodarczy w jed-

nym z krajw powoduje spadek popytu w tym kraju, tak+e popytu na towary

pochodz)ce z importu. Spadek popytu na import wywo(a spadek eksportu w kra-

jach wytwarzaj)cych na potrzeby importowe kraju prze+ywaj)cego kryzys.

W rezultacie kraje eksportuj)ce zmuszone bd)ograniczy&eksport, zmniejszy&

produkcj, a tym samym poprzez efekt mno+nikowy nast)pi spadek zatrudnienia,

spadek wykorzystania maj)tku produkcyjnego, spadek dochodw i spadek

konsumpcji.

12 Por. A. Budnikowski, Rola handlu zagranicznego w gospodarce narodowej, w:Mi-

dzynarodowe stosunkigospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska,

op. cit. s. 109.13Ibidem.

DD

-DD

-

=

i

i

i

i

o

D

Kim

D

Km

i

1

1

i

i

D

K

DD

i

i

D

Kim

DD


18/274


1.3. Wska$niki terms of trade

Analiza wp(yw handlu zagranicznego na gospodarkdanego kraju wymaga,

aby bra&pod uwagtak+e warunki wymiany, relacje wymiany na rynku midzy-

narodowym. Do literatury pojcie warunkw wymiany, terms of trade, wprowa-

dzi(J. S. Mill, ktry uwa+a(, +e stosunek wymienny wyznaczaj)poda+i popyt na

rynku midzynarodowym, natomiast korzy#ci z wymiany mog)by& korygowane

(powikszane lub pomniejszane) przez cen zastosowan) w wymianie.

Termin terms of tradestosowany jest zarwno do okre#lenia warunkw wy-

miany midzy krajami, relacji cenowych i tendencji kszta(towania sicen w eks-

porcie i imporcie midzy krajami, jak te+do okre#lenia warunkw i relacji wy-

miany jednej grupy towarw na inn) grup towarw. Czasami terms of trade

wykorzystywane bywa do porwnania zmian, zachodz)cych w kszta(towaniu si

warunkw wymiany towarw i us(ug jednego kraju na towary i us(ugi innego kraju.

W literaturze ekonomicznej wymienia sinastpuj)ce cztery rodzaje terms of

trade14:

1) cenowe (nominalne),

2) towarowe,

3) realne (ilo#ciowe),

4) czynnikowe (faktoralne).

Cenowe (nominalne) terms of tradeto wska0nik okre#laj)cy wzgldne zmia-

ny cen towarw i us(ug w eksporcie do wzgldnych zmian cen towarw i us(ugdanego kraju w imporcie w danym okresie czasu. Formu(a cenowych terms of

trade jest nastpuj)ca:

(1.14)

gdzie:

wto ti

= cenowe (nominalne) terms of tradekraju i,

Cex0i

= ceny eksportowe kraju i w okresie podstawowym,

Cex1i

= ceny eksportowe kraju i, w okresie badanym,

Cim0i = ceny importowe w kraju i, w okresie podstawowym,Cim

1i= ceny importowe w kraju i w okresie badanym.

14 Por. K. Budzowski, K. D(ugosz,Ekonomika handlu zagranicznego, op. cit. s. 5153;

A. J. Klawe, A. Maka&,Zarys midzynarodowych stosunkw ekonomicznych, op. cit.,

s. 193195;Midzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski E. Kawecka-

-Wyrzykowska, op. cit., s. 4452.

ii

ii

i

i

i

i

totCimCim

CexCex

Cim

Cim

Cex

Cex

wi

01

01

0

1

0

1

:

:==


19/274


Cenowe terms of trade, informuj)o tendencjach kszta(towania si cen towa-

rw i us(ug w eksporcie i imporcie okre#lonego kraju w danym przedziale czasu,

(najcz#ciej w okresach rocznych). Je#li cenowe terms of trade,przyjmuje war-

to#ci wiksze od jeden (wzgldnie wiksze od 100) (czyli wtot

> 1), to mo+emy

stwierdzi&, +e tempo wzrostu cen w eksporcie danego kraju jest wy+sze od tem-

pa wzrostu cen towarw importowanych przez ten kraj w danym okresie czasu

(wzgldnie tempo spadku cen w eksporcie jest ni+sze od tempa spadku cen to-

warw w imporcie w danym okresie czasu). Wska0niki cenowe terms of trade,

informuj)wic o kszta(towaniu si i zmianach si(y nabywczej eksportu danego

kraju, wyra+onej w cenach towarw importowanych. Je#li na przestrzeni kilku

lat cenowe terms of trade, poprawiaj)si, oznacza to, +e wzrasta si(a nabywczaeksportu danego kraju, poniewa+ za tak) sam) ilo#&eksportowanych przez ten

kraj towarw, mo+e on kupi& za granic)wicej towarw.

Towarowe terms of tradeto wska0nik okre#laj)cy wzgldne zmiany cen jednej

grupy towarw do wzgldnych zmian cen innej grupy towarw. Najcz#ciej do

analizy porwnawczej przyjmuje si relacje zachodz)ce midzy zmianami cen

towarw pochodzenia rolniczego do zmian cen towarw przemys(owych. Wska0nik

ten s(u+y wic do porwnania si(y nabywczej eksportu artyku(w rolnych w po-

rwnaniu do artyku(w pochodzenia przemys(owego. Towarowe terms of trade,

mo+na zdefiniowa&w sposb nastpuj)cy:

(1.15)

gdzie:

wto tro l

= towarowe terms of trade,

Crolex0i

= ceny artyku(w rolnych w eksporcie kraju i w okresie podstawowym,

Crolex1i

= ceny artyku(w rolnych w eksporcie kraju i w okresie badanym,

Cppim0i

= ceny towarw pochodzenia przemys(owego importowane do kraju i

w okresie podstawowym,

Cppim1i

= ceny towarw pochodzenia przemys(owego importowane do kraju i

w okresie badanym.

W d(ugim okresie czasu towarowe terms of tradewskazuj), +e tempo wzro-

stu cen artyku(w pochodzenia rolniczego jest wolniejsze od tempa wzrostu cen

artyku(w pochodzenia przemys(owego. Co oznacza, +e w d(ugim okresie spada

si(a nabywcza produktw pochodzenia ro#linnego i zwierzcego w odniesieniu do

towarw przetworzonych, przemys(owych. Mo+na wic stwierdzi&, +e kraje,

w ktrych eksporcie dominuj)artyku(y pochodzenia rolniczego, maj)niekorzyst-

,:

:

01

01

0

1

0

1

ii

ii

i

i

i

i

totCppimCppim

CrolexCrolex

Cppim

Cppim

Crolex

Crolex

wtow

==


20/274


ne terms of trade, czyli niekorzystne warunki wymiany, w porwnaniu z krajami,

w ktrych eksporcie dominuj) towary przetworzone, produkty przemys(owe15.

Realne (ilociowe) terms of trade to wska0nik informuj)cy o ilo#ciowych

zmianach zachodz)cych w wymianie. Oznacza to, +e realne terms of trademwi

nam, ile dany kraj musi wyeksportowa& towarw (w porwnaniu nie bierze si

pod uwagzmian zachodz)cych w strukturze towarowej wymiany), aby mie&mo+-

liwo#&zakupienia za granic)okre#lonej ilo#ci towarw. Realne, ilo#ciowe terms

of trade, zdefiniowane jest w sposb nastpuj)cy16:

(1.16)

gdzie:

wto treal

= realne (ilo#ciowe) terms of trade,

Qex0 i

= ilo#& towarw eksportowanych z kraju i w okresie podstawowym,

Qex1 i

= ilo#&towarw eksportowanych z kraju i w okresie badanym,

Qim0i

= ilo#&towarw importowanych do kraju i w okresie podstawowym,

Qim1i

= ilo#&towarw importowanych do kraju i w okresie badanym.

Je#li wska0nik realne terms of trade, przyjmuje warto#ci wiksze od jedno-

#ci, czyli wtot

real

> 1, oznacza, to +e dany kraj za okre#lon) ilo#&w(asnych towa-

rw mo+e importowa& wiksz) ilo#& danych towarw lub grup towarw. Je#li

natomiast wtotreal

< 1, to dany kraj eksportuj)c okre#lon)ilo#&towarw bdzie mg(

kupi& za granic) coraz mniej towarw.

Czynnikowe (factorial) terms of trade, wprowadzone zosta(y do literatury

ekonomicznej przez J. Vinera, a okre#laj) zmiany zachodz)ce w relacjach czyn-

nikw produkcji zastosowanych w towarach eksportowanych, do czynnikw wy-

stpuj)cych w dobrach importowanych. Czynnikowe terms of tradeokre#laj)wic

relatywne zmiany, w jakich wymieniane s)czynniki produkcji, kapita(, si(a robo-

cza, ziemia, zawarte w eksportowanych i importowanych towarach. Niekiedy

czynnikowe terms of trade, wykorzystywane s)do porwnania relatywnych na-

,:

:

01

01

0

1

0

1

ii

ii

i

i

i

i

tot QimQim

QexQex

Qim

Qim

Qex

Qex

w real ==

15 Zgodnie z teori)PrebishaSingera, w d(ugim okresie towarowe terms of tradekrajw

eksportuj)cych artyku(y surowcowo-rolne ulegaj)pogorszeniu. Por.Midzynarodowe

stosunki gospodarcze, red. naukowa J. Rymarczyk, PWE, Warszawa 2006, s. 360.16 Por. K. Budzowski, K. D(ugosz,Ekonomika handlu zagranicznego, op. cit. s. 5153;

A. J. Klawe, A. Maka&,Zarys midzynarodowych stosunkw ekonomicznych, op. cit.,

s. 193195;Midzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski E. Kawecka-

-Wyrzykowska, op. cit., s. 4452.


21/274


k(adw pracy +ywej, zawartych w produktach eksportowanych, do relatywnych

zmian zachodz)cych w nak(adach pracy +ywej, zawartych w towarze pochodz)-

cym z importu.

W praktyce, z czterech wymienionych powy+ej rodzajw terms of tradenaj-

cz#ciej oblicza si i publikuje nominalne, cenowe terms of trade.

1.4. Miary koncentracji i rozproszenia handlu zagranicznego

Wsp(czynniki koncentracji i rozproszenia handlu zagranicznego zosta(y opra-

cowane przez A. Hirschmana17.

Wsp(czynniki koncentracji geograficznej Hirschmana wyznaczane s) jako

pierwiastek z sumy kwadratw udzia(w poszczeglnych rynkw w globalnym

eksporcie lub imporcie danego kraju, natomiast wsp(czynniki koncentracji to-

warowej stanowi) pierwiastek z sumy kwadratw udzia(w poszczeglnych

towarw w globalnym eksporcie lub imporcie danego kraju18.

Wsp(czynniki koncentracji geograficznej eksportu kraju i oraz importu kra-

ju j dla handlu globalnego b)d0w ramach wybranej grupy towarowej okre-

#lone s)w sposb nastpuj)cy:

(1.17)

(1.18)

gdzie:

Hexi

= wsp(czynnik koncentracji eksportu kraju i,

Himj

= wsp(czynnik koncentracji importu kraju j,

xi j

= warto#&eksportu kraju i do kraju j,

= udzia(eksportu kraju i do kraju j w ca(ym eksporcie kraju i,

n = liczba partnerw badanego kraju.

17 Por. A. Hirschman, National Power and the Structure of Foreign Trade, Berkeley

Los Angeles 1945, cyt. za: J. Koty.ski, Struktura handlu midzynarodowego. Metody

oceny, Warszawa 1979, s. 114117.18Ibidem.

==

=

=

n

j

ij

n

j i

ij

i

x

xHex

1

2

1

2

100100 m

==

=

=

n

i

ij

n

i j

ij

jx

xHim

1

2

1

2

100100 l

j

ij

x

x


22/274


W przypadku rwnomiernego rozk(adu eksportu midzy wszystkich partnerw,

ka+dy z udzia(w a pierwiastek z sumy kwadratw tych n udzia(w

jest odwrotno#ci)pierwiastka z n. W przypadku rwnomiernego rozk(adu impor-

tu midzy wszystkich partnerw, ka+dy z udzia(w a pierwiastek z su-

my kwadratw tych nudzia(w jest odwrotno#ci)pierwiastka z n.

Minimalna warto#& wsp(czynnika koncentracji Hirschmana jest rwna

maksymalna warto#&wsp(czynnika wynosi 100, przy czym taka sy-

tuacja mo+e mie& miejsce, gdy dany kraj prowadzi wymian z tylko jednym

krajem.

Zak(adaj)c, +e wska0niki koncentracji mog)przyjmowa&warto#ci od 0 do 1

(alternatywnie od 0 do 100), wska0niki koncentracji geograficznej eksportu kraju

i oraz importu kraju j mo+na zapisa&w postaci:

(1.19)

(1.20)

Zdaniem J. Koty.skiego, w przypadku identycznych i rwnych udzia(w

w eksporcie (mij) czy w imporcie (l

ij), pierwiastek z sumy kwadratw tych udzia-

(w przybiera warto#& a unormowany wsp(czynnik koncentracji wynosi

wwczas zero.

W przypadku pe(nej koncentracji zarwno suma kwadratw udzia(w, jak i ca(y

wsp(czynnik koncentracji s) rwne jedno#ci19

.

,1

nij =l

,100

nn

=

-

--

=n

j

ijin

n

nHex

1

2

11

1m

=

-

--

=n

i

ijjn

n

nHim

1

2

11

1l

,1

n

,1

n

19 J. Koty.ski, Struktura handlu midzynarodowego..., op. cit., s. 115.

,1

nij=m


23/274


1.5. Inne wska$niki stosowane w handlu zagranicznym20

Przy okre#laniu, sektorw, w ktrych dany kraj osi)ga przewagkompara-

tywn) zastosowa& mo+na wska*nik ujawnionej przewagi komparatywnej

RCA (Revealed Comparative Advantage), ktry definiowany jest w sposb

nastpuj)cy21:

(1.21)

gdzie:

i = okre#lona grupa towarowa,

j = okre#lona grupa krajw.

Je#li wska0nik RCA przyjmuje warto#ci wiksze od 1, to kraj osi)ga przewa-

gkomparatywn), czyli jego pozycja w handlu danym towarem z dan)grup)kra-

jw jest zadowalaj)ca22.

Przy okre#laniu stopnia specjalizacji danego kraju w handlu z innymi partne-

rami wykorzystywane s) metody opracowane midzy innymi przez B. Balass

lub H.G. Grubela i P.J. Lloyda23.

B. Balassa sformu(owa( wska0nik nazywany stosunkiem reprezentatyw-

nym, ktry mo+na zapisa&w poni+szy sposb:

(1.22)

gdzie:

Di

= stosunek reprezentatywny B. Balassy,

i = okre#lona grupa towarowa.

Wska0nik Di waha si od zera do jeden. Im bli+sze jest D

i warto#ci 0, tym

wiksza specjalizacja wewn)trzga(ziowa. Je#li Dijest rwne 1, to wymiana ma

charakter wy()cznie midzyga(ziowy, brak jest specjalizacji wewn)trzga(ziowej24.

20 Zob. T. Grabi.ski, S. Wydymus, A. Zelia#,Metody prognozowania rozwoju spo&eczno-

-gospodarczego, Krakw 1993; T. Grabi.ski, A. Malina, S. Wydymus, A. Zelia#,Meto-

dy statystyki midzynarodowej, Warszawa 1988.

21 Por. I. Pawlas,Specjalizacja eksportowa Polski na rynku Unii Europejskiej, w: Cha-rakter i zasady konkurencji na rynku Unii Europejskiejoraz ich skutki dla polskie-

go eksportu, red. H. Tendera-W(aszczuk, Katowice 1997, s. 13.22 Por. H. Tendera-W(aszczuk i inni,Korzy#ci i zagro+enia wynikaj.ce ze stowarzyszenia

Polski z WE dlapolskiego handlu zagranicznego, Katowice 1994.23Ibidem, s. 6263.24 Por. Charakter i zasady konkurencji na rynku Unii Europejskiej oraz ich skutki dla

polskiego eksportu, red. H. Tendera-W(aszczuk, op. cit., s. 18.

,Im

Im:

=ij

ij

ij

ij

ijEx

ExRCA

,

Im

Im

ii

ii

i

Ex

ExD

+

-=


24/274


25Ibidem, s. 20.

Wska*nik specjalizacji H.G. Grubela i P.J. Lloyda przyjmuje posta&:

(1.23)

gdzie:

WS = wska0nik specjalizacji Grubela i Lloyda,

i = okre#lona grupa towarowa,

WS = wska0nik specjalizacji Grubela i Lloyda, przyjmuje warto#ci w przedziale

od 0 do 100.

Je#li wska0nik przyjmuje warto#ci bliskie 100, to analizowana wymiana cha-

rakteryzuje sirozwinit)midzy tymi krajami specjalizacj)wewn)trzga(ziow).

Je#li natomiast wska0nik WS przyjmuje warto#ci bliskie 0, wwczas wymiana nie

ma charakteru wymiany wewn)trzga(ziowej, wynika raczej z ukszta(towanej

w poprzednim okresie specjalizacji midzyga(ziowej25.

Prostymi wska0nikami, okre#laj)cymi stopie.zaanga+owania kraju w handlu

midzynarodowym s) wska0niki okre#laj)ce udzia(danego kraju w #wiatowym

eksporcie i imporcie.

Wska*nik udzia,u kraju i w wiatowym eksporcie przyjmuje posta&:

(1.24)

gdzie:

j= grupa towarowa, dla j = 1, 2, ... n,

i= kraj, dla i = 1, 2, ... m.

Wska*nik udzia,u kraju i w imporcie wiatowym mo+na zdefiniowa&

w sposb nastpuj)cy:

(1.25)

100

1 1

1

=

= =

=m

i

n

j

ij

n

j

ij

i

Ex

Ex

WEx

100

Im

Im

Im

1 1

1 =

= =

=m

i

n

j

ij

n

j

ij

iW

( )100

Im

ImIm

+

--+=

ii

iiii

Ex

ExExWS


25/274


Do badania udzia(u okre#lonego kraju w eksporcie i imporcie wybranej grupy

krajw stosowany jest wska0nik okre#lany jako relatywne udzia,y w rynku(Re-

lative Market Shares RMS), wyra+ony wzorem26:

(1.26)

gdzie:

= eksport z kraju i towaru lub grupy towarowej j na rynek k,j = towar lub grupa towarowa dla j = 1, 2, ... m,

i = analizowany kraj i,

k = kraj-partner handlowy (wzgldnie grupa krajw).

Wska0nik RMS relatywne udzia(y w rynku przyjmuj)cy warto#ci powy-

+ej 100, oznacza osi)gnicie przez analizowany kraj przewagi w handlu okre#lo-

nym towarem (grup) towarowa).

Do analizy potencja(u eksportowego danego kraju wykorzystywane s)mode-

le grawitacyjne27. Potencja(eksportowy Polski oszacowany zosta(przez G. Bies-

sena, ktry do analizy wykorzysta(nastpuj)cy model28:

(11.27)

gdzie:

Xi j

= warto#&strumienia handlu z kraju i do kraju j,

Yi

= produkt krajowy brutto (PKB) w kraju i,

Yj

= produkt krajowy brutto (PKB) w kraju j,

Ni

= liczba ludno#ci kraju i,

Nj

= liczba ludno#ci w kraju j,

26 Por. J. Misala, Teoretyczne podstawy midzynarodowej konkurencyjno#ci gospodarki

narodowej, Warszawa 1995; I. Pawlas, Zaanga+owanie Polski w midzynarodowe

obroty towarowe w latach dziewi'dziesi.tych, w: Wybrane problemy handlu mi-dzynarodowego 1997, red. K. Budzowski i S. Wydymus, Krakw 1997, cz. 1, s. 74.27 Modele grawitacyjne zosta(y szeroko omwione w pracy: T. Grabi.ski, A. Malina,

S. Wydymus, A. Zelia#,Metody statystyki midzynarodowej, Warszawa 1988.28 Por. G. Biessen, Powrt Polski na rynki Europy Zachodniej. Analiza strukturalna,

Ekonomista 1996, nr 2, s. 157 i nastpne; Charakter i zasady konkurencji na rynku

Unii Europejskiej oraz ich skutki dla polskiegoeksportu, red. H. Tendera-W(aszczuk,

Katowice 1997, s. 2932.

k

ijEx

,6543210 ijijijjijiij

PDNNYYX mb bbbbbb=

,:

1 1

1

1

= =

=

=

=m

i

m

j

k

ij

m

j

kij

m

j

k

ij

k

ij

i

Ex

Ex

Ex

ExRMS


26/274


Di j

= odleg(o#&midzy krajami i oraz j,

Pi j

= zmienne strukturalne,

mij

= zmienna losowa,

b0, b

1, b

2, b

3, b

4, b

5, b

6, = parametry modelu.

W badaniach struktury handlu wykorzystywany jest miernik cosinusowy (COS),

ktry jest miar)podobie.stwa midzy struktur)kraju eksportuj)cego, a struktur)

kraju importuj)cego29.

29 G. Biessen,Powrt Polski na rynki Europy Zachodniej..., op. cit.; Charakter i zasady

konkurencji na rynku Unii Europejskiej oraz ich skutki dla polskiego eksportu , red.

H. Tendera-W(aszczuk, op. cit., s. 3132.


27/274

29Ceny w handlu midzynarodowym

Rozdzia2

Ceny w handlu midzynarodowym

2.1. Ceny na rynku krajowym i midzynarodowym

Cena jeden z podstawowych parametrw ekonomicznych zawiera wszyst-kie sk#adniki $wiadczenia ze strony sprzedawcy i nabywcy towaru lub us#ugi1.Poprzez ceny, a $ci$lej prowadzon'politykcenow', przedsibiorstwo realizu-je cele bie)'ce i strategiczne.

Cenajest to cokolwiek, z czego dana osoba musi zrezygnowa,w zamian zajednostk dobra lub us#ugi zakupionej, otrzymanej lub spo)ytej. Niekiedy cenadefiniowana bywa jako okre$lona liczba jednostek pieni)nych, ktr'nale)y za-p#aci,za jednostktowaru lub us#ugi. Jest to pewien stosunek wymiany2.

Przez cen nale)y rozumie,wielko$,wyra)on'w pieni'dzu, ktr'nabywcaobowi'zany jest zap#aci,sprzedawcy za dostarczony towar lub us#ug3, wzgld-nie okre$lon'liczb jednostek pieni)nych, ktr'nabywca musi zap#aci,za jed-nostkproduktu lub us#ugi4. Z punktu widzenia podmiotw rynku wystpuj'cychw roli sprzedawcw, cena jest jednym z instrumentw realizacji celw, ktre chc'osi'gn',przez uczestnictwo w wymianie produktw (dbr i us#ug); reasumuj'c:cena to instrument zbytu produktw tworz'cy dochd w sposb bezpo$redni,z tego wzgldu mo)na wyr)ni, cen postulowan# (suma pienidzy, za ktr'oferuj'cy gotw jest produkt sprzeda,) i cen transakcyjn# (suma pienidzy,za ktr' dokonano transakcji)5. Cena odzwierciedla ilo$ciowy szacunek orazsubiektywne wyobra)enie korzy$ci, jakie zapewniaj'wybrane cechy produktwlub us#ug6.1K. Bia#ecki, Operacje handlu zagranicznego, Warszawa 1996, s. 84.2D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli,Ekonomia, Gda.sk, 1991, s. 469; H. Si-

mon,Zarzdzanie cenami, Warszawa 1996, s. 15.3Mo)na spotka,sitak)e ze stwierdzeniem, )e cena odzwierciedla ilo$ciowy szacunek

i subiektywne wyobra)enie korzy$ci, jakie zapewniaj'wybrane cechy produktw i us#ug,zob. H. Nessim, M. Dodge,Kszta#towanie cen strategie i procedury, Warszawa 1997,s. 25.

4H. Simon,Zarzdzanie cenami, op. cit., s. 15.5J. Szumilak, Marketingowa polityka cen, w:Marketing. Wybrane zagadnienia, Kra-

kw 1992, s. 9192.6H. Nessim, M.R. Dodge,Kszta#towanie cen strategie i procedury, op. cit., s. 25.


28/274


29/274


trum gospodarcze. System mieszany mamy tak)e wtedy, gdy ustalony arbitralniekurs walutowy nie jest faktycznym kursem rwnowagi w gospodarce.

Prawid#owy system cen sprzyja optymalnej alokacji zasobw czynnikw pro-dukcji, stwarza warunki wyboru specjalizacji eksportowej w dziedzinach charak-

teryzuj'cych si najwy)sz' efektywno$ci', sprzyja likwidacji nieefektywnychdziedzin produkcji, umo)liwia wybr obiektywnych decyzji produkcyjnych i inwe-stycyjnych podejmowanych przez samodzielne podmioty prowadz'ce dzia#alno$,gospodarcz'. Kszta#tuj'c poziom cen nale)y bra, pod uwag r)nego rodzajuzale)no$ci wystpuj'ce pomidzy cen' a popytem, wzrostem/spadkiem ceny,a poziomem zakupw, uwzgldnia,r)nego rodzaju prawa i prawid#owo$ci, ale

tak)e, paradoksalne korelacje midzy cen' a popytem, charakterystyczne dladanego rynku towarw (por. tabela 2.1).

Tabela 2.1. Paradoksalne zwi'zki midzy cen' a popytem

Reakcja konsumenta

Wzrost zakupw dbr pierwszej potrzeby w wyniku wzro-

stu cen tych artyku#wZwikszenie zakupw wybranych artyku#w luksusowychwskutek wzrostu ich cen

Zakup towaru, bez wzgldu na poziom i zmianceny tyl-ko ze wzgldu na fakt, )e kupuj'ten towar inne osoby,przede wszystkim bliscy, znajomi itp.Zakup towaru tylko dlatego, )e jest bardzo drogi, niedo-stpny dla innych zakup tylko dlatego, i)dla wikszo-$ci konsumentw jest on niedostpny z uwagi na poziomceny

Spadek cen towarw substytucyjnych odbierany jest

przez konsumentw w sposb podobny jak wzrost ich do-

chodw

D')no$,do utrzymania dotychczasowego poziomu kon-sumpcji mimo wzrostu cen niektrych towarw

Spadek zakupw bezpo$rednio po wzro$cie cen danych to-warw a nastpnie powrt do zakupw mimo wy)szych cen

Wzrost zakupw towarw mimo podwy)ki ich cen w oba-wie przed dalszym wzrostem cen (przed kolejnymi pod-wy)kami)Wykupywanie towarw, ktrych ceny wzrastaj'z my$l'o gromadzeniu i przysz#ej odsprzeda)y z du)ym zyskiem

Okre%lenie zachowaniaParadoks Giffena

Paradoks Veblena

Efekt na$ladownictwa(efekt sceny)

Efekt snobizmu

(zakup na pokaz)

Efekt dochodowy obni)ki cen

Efekt rygla

(poziomu konsumpcji)

Efekt szoku i oswojenia

(przyzwyczajenia)

Obawa przed dalszym wzro-stem (antycypacja zakupw)

Paradoks spekulacyjny

2rd#o: opracowanie na podstawie K. Mazurek-4opaci.ska, Zachowania nabywcw jakopodstawa strategii marketingowej, Wroc#aw 1997, s. 61; P. Waniowski, Strategie ceno-we, Warszawa 2003, s. 5867.


30/274


Wchodz'c na rynek midzynarodowy przedsibiorstwa stosuj' r)ne strate-gie cenowe. Dziewi, podstawowych strategii cenowych obejmuje9: strategi niskich cen

przede wszystkim umo)liwia ona dotarcie do szerokiego krgu nabywcw. Stra-tegia ta uwzgldniaj'c efekty skali, zak#ada minimalizowanie wszystkich kosz-tw (poczynaj'c od kosztw produkcji, opakowania, transportu a)do promo-cji i reklamy) we wszystkich fazach cyklu )ycia produktu. Strategia niskichcen stosowana by#a przez wiele firm w latach 70. XX wieku w odniesieniu dostosunkowo prostych technologicznie wyrobw. Obecnie wielu producentw

wyrobw skomplikowanych technologicznie tak)e stosuje strateginiskich cen,

staraj'c siw ten sposb minimalizowa,koszty produkcji i transportu.

Zalety strategii niskich cen

Mo)liwo$,dominacji na rynku w'skiegoasortymentu produktw

Du)a skala produkcji, stosowanie nowo-czesnych technik organizacji produkcji

(np.just in time), mo)liwo$,minimalizacjii optymalizacji jednostkowych kosztw

produkcji

Mo)liwo$,identyfikacji potrzeb konsu-mentw

Mo)liwo$,uzyskiwania planowanej sumyzysku, mimo relatywnie niskiej stopy zysku

Silna pozycja na rynku tak w odniesieniu

do dostawcw, jak i odbiorcw

Mo)liwo$,standaryzacji produktw

Mo)liwo$,elastycznego zarz'dzania kosz-tami z uwagi na w'ski asortyment produk-tw (stosowanie nowoczesnych metod

minimalizacji kosztw np. outsourcing,

subcontracting)

Wady strategii niskich cen

Trudno$,wprowadzenia innowacji i no-woczesnych rozwi'za.technologicznychTrudno$,konkurowania z firmami dys-ponuj'cymi ta.sz'si#robocz', dost-pem do ta.szych surowcw, itp.

Uto)samianie przez konsumenta taniegotowaru z nisk'jako$ci'produktuTrudno$,poprawy imagefirmy kojarzo-nej z nisk'jako$ci'produkcjiBrak $rodkw na stosowanie szerokichakcji marketingowych, promocyjnych

Mo)liwo$,oskar)enia o niedozwolonepraktyki (dumping) ze strony konkurencji

Nie mo)e by,stosowana przez d#u)szyokres w ma#ych i $rednich firmach

9Por. K. Budzowski,Zarzdzanie cenami w handlu mi$dzynarodowym, w:Manament teoria, vyu&ba a prax 2007, Katedra manamentu, Akademia Uzbrojonych sil, generalaMilana Rastislava Stefanika, 2728 septembra 2007, Liptovsky Mikula, Materia#y kon-ferencyjne, s. 1731.

Tabela 2.2. Wady i zalety strategii niskich cen

2rd#o: opracowanie w#asne.


31/274


10H. Nessim, M.R. Dodge,Kszta#towanie cen strategie i procedury, op. cit., s. 124 i n.

Zalety strategii wysokich cenMo)liwo$,wprowadzania na rynek pro-duktw nowoczesnych technologicznie,

innowacyjnych

Korzystanie na rynku z renty innowacyjnej

Ochrona rynku patentami i licencjami

Imagefirmy produkuj'cej najlepsze tech-nologicznie produkty

Mo)liwo$,kreowania rynku i zaspokajaniapotrzeb klientw niewra)liwych na poziomceny

Dominacja na wybranym rynku

Wady strategii wysokich cenMa#a skala produkcji

Konieczno$,ochrony rynku przed imita-cjami i podrbkami

Na$ladownictwo ze strony konkurencji,pojawienie sipodrbek i imitacjiKonieczno$,sta#ego wprowadzania no-wo$ci technologicznychBrak mo)liwo$ci standaryzacji, koniecz-no$,produkcji jednostkowej w niewiel-kich ilo$ciachKonieczno$,utrzymywania ekskluzyw-nych sieci sprzeda)y w centrach miast

2rd#o: opracowanie w#asne.

Strateginiskich cen stosuj' firmy maj'ce siln'i stabiln' pozycjna rynku,posiadaj'ce wolne moce produkcyjne oraz mo)liwo$ci szybkiego zwikszeniaskali produkcji. Strategia niskich cen stosowana jest tak)e w firmach wytwa-rzaj'cych niezbyt szeroki asortyment produktw. Polityka niskich cen musiuwzgldnia,fakt, )e klienci bardzo czsto przyjmuj', i)niska cena to tak)eniska jako$,.

strategi wysokich censtosowana w odniesieniu do towarw luksusowych, najwy)szej jako$ci przezuznanych markowych, producentw, ktrzy funkcjonuj'na rynku od wielu lat

i ktrych produkty zawsze kojarzone by#y z wysok'jako$ci'. Polityka wyso-kich cen, wsparta ochron'patentow' i licencjami, stosowana jest przez pro-ducentw zainteresowanych wysokim poziomem jako$ciowym w#asnego pro-duktu, tworz'cych jako$ciowy image firmy10. Polityka wysokich cen ukierun-kowana jest na wybranego, wymagaj'cego, ale niewra)liwego cenowo klien-ta. Produkty najwy)szej jako$ci sprzedawane s' w ekskluzywnych salonach,dla wybranych klientw, i w zasadzie nigdy nie s'przedmiotem posezonowejwyprzeda)y.

Tabela 2.3. Wady i zalety strategii wysokich cen


32/274


33/274


staraj'ce sizaj', okre$lon'pozycj rynkow' konkuruj'c czynnikami poza-cenowymi, takimi jak na przyk#ad jako$,, serwis, okres gwarancji, dostpno$,produktu w sieci, agresywny marketing itp.

strategi imitacjipolegaj'ca na wprowadzeniu na rynek produktu takiego samego, jak ciesz'cysipopytem produkt konkurencji, lecz pod zmienion'nazw'lub w innym opa-kowaniu, czsto po ni)szej cenie i przy wykorzystaniu podobnych jak lidercenowy kana#w dystrybucji np. poprzez sie,supermarketw. Zalet'tej stra-tegii jest uniknicie kosztw marketingowych zwi'zanych z wprowadzeniemproduktu na rynek, przeznaczaj'c zaoszczdzone $rodki na inne formy akty-

wizacji sprzeda)y, sprzeda)z rabatami itp.Wersj'tej strategii jest tzw. imitacja kreatywna, polega ona na wykorzysta-niu do$wiadcze.firmy, ktra wprowadzi#a na rynek nowy produkt dziki in-nemu typowi dzia#a.marketingowych, ulepszeniu produktu, dostosowaniuproduktu do oczekiwa.konsumenta. Strategia imitacji pozwala na kszta#towaniecen na poziomie zbli)onym do cen konkurencji, tym samym pozwala na czer-panie dochodw z innowacji wykreowanej przez konkurencj.

strategi wyprzedzenia, wyparcia konkurencjistosowana w celu opanowania rynku w stosunkowo krtkim czasie, polega

na obni)aniu cen w stosunku do cen rynkowych przez wchodz'cych na ryneknowych konkurentw z now'mark'i produktem. Przez wyprzedzaj'ce obni-

)anie cen firma chce zdoby,pozycjlidera rynku, wypieraj'c z niego dotych-czasowych producentw.

2.2. Rodzaje cen na rynkach zagranicznych

W zale)no$ci od przyjtego kryterium mo)na wyr)ni, r)ne kategorie cen.Przyjmuj'c za kryterium zasady obrotu wyr)niamy ceny rynkw formalnychi ceny kszta#tuj'ce si na rynkach nieformalnych. Warunki realizacji transakcjina rynku nieformalnym ustalaj'midzy sob'uczestnicy danego rynku, przestrze-gaj'c jedynie porz'dku prawnego, przepisw prawa, zwyczajw miejscowych itp.

Na rynku formalnym, zorganizowanym, dzia#aj'cym wed#ug okre$lonych regu#,zasad postpowania, regulaminw, uczestnicy transakcji musz'kontaktowa,simidzy sob', a przede wszystkim zawiera,transakcje wed#ug z gry ustalonychzasad, w okre$lonym miejscu i czasie12.

12Por. Gie#dy w gospodarce )wiatowej, red. nauk. W. Januszkiewicz, Warszawa 1991,s. 11 i n.


34/274


Na rynkach formalnych, do ktrych zalicza si: gie#dy, aukcje, targi midzyna-rodowe, clearing midzybankowy oraz przetargi13, wyodrbnia simidzy innymiceny gie#dowe, ceny aukcyjne i ceny przetargowe. Cena gie(dowato cena ukszta#towana na rynku zorganizowanym, jakim jest

gie#da. Poziom cen gie#dowych zale)y od kosztw produkcji, transportu, ma-gazynowania itp., towarw, od koniunktury na rynku, dzia#a.spekulacyjnycha tak)e czynnikw d#ugookresowych o charakterze strukturalnym. W transak-cjach realizowanych na gie#dach powstaje wiele r)nych kategorii cen. W ob-rocie gie#dowym rozr)nia sinotowania spot (spot prices), czyli ceny w trans-akcjach natychmiastowych i notowania terminowe (futures prices), to jest ceny

w transakcjach dotycz'cych przysz#ych dostaw14. W transakcjach gie#dowychwa)ne miejsce zajmuj' ceny: oficjalne, nieoficjalne, zamknicia i settlement.

Gie(dowa cena oficjalnana Londy.skiej Gie#dzie Metali (LME) to cena za-mknicia drugiego ringu porannego (mianem ringu okre$la sikilkuminutow'sesjgie#dow') podawana w postaci ceny offer (offer price), po ktrej w#a$ci-ciele towaru sk#onni s'go sprzeda,oraz ceny bid (bid price) to znaczy ceny,po ktrej nabywcy sk#onni s'dany towar kupi,. Nieoficjalna cena gie#dowa tocena zamknicia drugiego ringu popo#udniowego. Gie#dowa cena zamkniciato cena zamknicia w trakcie dogrywki gie#dowej.

Cena settlement (settlement price), cena transakcyjna rozliczeniowa (kurs

transakcyjny rozliczeniowy), na wikszo$ci gie#d ustalana jest przez komisjno-

towa.bezpo$rednio po zako.czeniu sesji gie#dowej. Cena ta jest zazwyczaj cen'rwn'lub blisk'cenom ostatnich transakcji zawartych w danym dniu. Na LMEcena settlement jest to ostatnia cena wykrzyknita przez sprzedaj'cego w ostat-nich sekundach drugiego ringu przedpo#udniowego15. Cena ta jest publikowanajako cena dnia w transakcjach z natychmiastowym terminem dostawy.

Cena aukcyjnato cena towaru ustalona drog'licytacji na aukcji. Poziom cenaukcyjnych zale)y z jednej strony od poziomu cen limitowanych, wyj$ciowych ustalonych przez w#a$ciciela towaru na podstawie kosztw produkcji, trans-portu, a z drugiej od sposobu prowadzenia aukcji, prezentacji towaru, popy-

tu i poda)y na dane dobro itp. Ceny przetargowe maj' istotne znaczenie na rynku dbr inwestycyjnych,

zw#aszcza w eksporcie budownictwa. Przetarg polega na rwnoczesnym niezale)nym od siebie z#o)eniu propozycji cenowych w formie pisemnej(czsto w zalakowanych kopertach) przez bior'ce w nim udzia#podmioty.

13Ibidem.14Ibidem, s. 49.15L. Eagles,Praktyczne zastosowanie hedgu przy wykorzystaniu instrumentw Londy,-

skiej Gie#dy Metali, Gospodarka Surowcami Mineralnymi 1997, nr 2.


35/274


36/274


trowanymi w okre$lonym regionie, pozwalaj' rwnocze$nie na rozszerzenierynkw zbytu, gdy)koszty transportu przestaj'by,czynnikiem r)nicuj'cymceny produktu kupowanego przez klientw19.

Ceny kontraktowe, umowne (contract proces) s' to ceny na towary, ktrez uwagi na swj charakter nie mog'i nie s'sprzedawane na rynkach formal-nych; dotycz'one wielu towarw, takich jak: wyroby metalurgiczne, materia#ybudowlane, nawozy sztuczne, dobra inwestycyjne, artyku#y konsumpcyjnepochodzenia przemys#owego itp. Ceny kontraktowe ustalane s'w drodze ne-gocjacji midzy kontrahentami. Wysoko$,ceny okre$lonego towaru zale)y odkosztw produkcji, kosztw transportu, sytuacji rynkowej, a przede wszyst-

kim tendencji w kszta#towaniu sipoda)y i popytu na dany towar, koniunkturyna rynku, strategii eksportera itp. Poziom cen dbr inwestycyjnych zale)yw du)ym stopniu od: kosztw produkcji, kosztw transportu, renomy produ-centa, marki produktu, koniunktury rynkowej, warunkw realizacji kontraktu,

sposobu i terminu zap#aty, warunkw realizacji inwestycji itp.20

Ceny dzielimy tak)e z punktu widzenia lokalizacji klientw. Wed#ug tego kry-terium ceny mo)emy podzieli, na21: cen punktw bazowych (basing-pointpricing) cenabsorbuj'c'koszty transportu (freight absorption pricing sprze-dawca przejmuje ca#o$, lub znaczn' cz$, kosztw transportu produktu do na-bywcy), cen strefow# (zone pricing ceny ustalane przez producentwwytwarzaj'cych w du)ej odleg#o$ci od siebie niezawieraj'ce w sobie kosztw

transportu), cen na warunkach fob (free on board pricing cena towarudostarczonego na statek w uzgodnionym porcie za#adunku), oraz cennie uwzgld-niaj'c' lokalizacji nabywcw (uniform delivered pricing cena jednakowa dlawszystkich odbiorcw, w ktrej uwzgldniono przecitne koszty transportu).

Przyjmuj'c za kryterium rodzaj produktu mo)emy mwi,o cenach towarwprzemys(owych i towarw rolnych. Ceny produktw rolnych s'bardziej zmien-ne, uzale)nione s'od warunkw produkcji, wytworzenia, specyfiki produkcji rol-nej a zarazem poddane silnym wp#ywom polityki gospodarczej poszczeglnychpa.stw. Ceny produktw rolnych, konsumpcyjnych, wp#ywaj'w du)ym stopniuna kszta#towanie sipoziomu konsumpcji, warunkw )ycia, produktu krajowegobrutto, warunkw wymiany wielu krajw, itp. Dlatego na lokalnych, krajowych

rynkach wa)ne znaczenie maj'ceny urzdowe(administracyjnie ustalane przezpowo#ane do tego celu instytucje) oraz ceny interwencyjne, ustalane z my$l'o ochronie w#asnego rynku.

19Por. K. Bia#ecki,Elementy marketingu eksportowego, Warszawa 1987, s. 131 i n.20Ibidem, s. 3839.21G. Karasiewicz,Marketingowe strategie cen, Warszawa 1997, s. 284293.


37/274


Tabela 2.4. Podstawowe kategorie cen wystpuj'ce na rynku rolnym Unii Europejskiej

Rodzaj

rynku

Zbo)owy

Misawieprzo-

wego

Misawo#owe-go

Rynek

warzyw

i owo-

cw

Rynek

wina

Rynek

cukru

Rynek

mleka

Lp.

1

2

3

4

5

6

7

Ceny wystpuj#ce narynku wewntrznym

Cena interwencyjna

Dop#aty do produkcji

Cena podstawowa

(bazowa)

Skup interwencyjny

Cena referencyjna

Cena kierunkowa

Ceny podstawowe

Ceny skupu

Cena wycofania

produktu z rynku

Ceny minimalne

Cena orientacyjna

Cena gwarantowana

Cena wycofania

Ceny gwarantowane

Ceny urzdoweCeny docelowe

Ceny interwencyjne

Ceny progu

Cena docelowa

(orientacyjna ustalana

na dany rok

gospodarczy)

Cena interwencyjnaKwotowanie wielko$ciprodukcji

)rodki stosowanewobec importu

Op#aty celneLicencje importowe

Kontyngenty importowe

C#akontyngenty

Kontyngenty

C#a importowe, op#atydodatkowe nak#adanena import

Licencje

C#a importowe

Licencje importowe

Ceny wej$ciaDodatkowe op#aty

importoweLicencje przywozowe

na niektre produkty

C#a importoweDodatkowe op#atyimportowe

C#aLicencja importowa

Dodatkowe op#atyimportowe

Kontyngenty importowe

)rodki popieraniaeksportu

Dop#aty eksportoweLicencje eksportowe

Dop#aty eksportowe

Subsydia

eksportowe,

licencje

Dop#aty eksportowe

Licencje eksportowe

Subwencje do eks-

portu niektrych

produktw

Obowi'zeksprzeda)y za granicnadwy)ekprodukcyjnych

Dop#aty do eksportuDotowanie eksportu

Licencje eksportowe

2rd#o: opracowanie w#asne na podstawie publikacji dotycz'cych Wsplnej Polityki RolnejWsplnoty Europejskiej, zob. tak)e: A. Czy)ewski, A. Henisz-Matuszczak, Rolnictwo UniiEuropejskiej i Polski. Studium porwnawcze struktur wytwrczych i regulatorw ryn-

kw rolnych, Pozna.2006, s. 188 i n.; www.wir.org.pl/raporty/(22.05.2008).
http://www.wir.org.pl/raporty/http://www.wir.org.pl/raporty/


38/274


Na rynku Unii Europejskiej (zob. tabela 2.4) do najwa)niejszych kategorii cenproduktw rolnych nale)': cena docelowa, kierunkowa (target price cena kierunkowa-orientacyjna,

podstawowa, wska.nikowa), to znaczy cena, ktra z punktu widzenia intere-sw Wsplnot powinna sikszta#towa,na jednolitym rynku wewntrznym Unii,ustalana najcz$ciej dla ka)dego roku gospodarczego na podstawie prognoz pro-dukcji i konsumpcji,

cena referencyjna (rynkowa) bd'ca $redni'wa)on'cen na rynkach repre-zentatywnych w pa.stwach cz#onkowskich, ustalana z regu#y co tydzie.,

cena interwencyjna (intervention price) cena gwarantowana producentowi,

je$li poda)produktw na rynku bdzie zbyt wysoka, co grozi#oby obni)eniemcen rynkowych, ale ni)sza od ceny docelowej. W praktyce wyznacza ona doln'graniccen produktw rolnych, poni)ej ktrej nastpuje skup interwencyjny,dokonywany przez powo#an'do tego cele agencjrynku rolnego; ustalana jestdla terenw nie wymagaj'cych subwencjonowania, a na jej podstawie usta-lane s' ceny interwencyjne dla poszczeglnych terenw wymagaj'cychsubwencjonowania (cena interwencyjna by#a jednym z podstawowych in-strumentw wspierania rolnictwa w pierwszym okresie obowizywaniaWsplnej Polityki Rolnej w krajach Wsplnoty Europejskiej)22,

cena progowa (threshold price) cena minimalna zbli)ona do ceny docelo-wej, po ktrej mog' by, sprzedawane produkty rolne pochodz'ce z krajw

spoza Wsplnoty Europejskiej (na rynku rolnym UE istotne znaczenie majtak0e ceny wejcia, ktrych podstawow funkcj jest zapobieganie taniemuimportowi z tzw. krajw trzecich).

2.3. Ceny transferowe

Transakcje pomidzy podmiotami powi'zanymi stanowi'ponad dwie trzecie$wiatowej wymiany. W transakcjach pomidzy podmiotami powi'zanymi pojawiaj'si niekiedy ceny transferowe, dziki nim koncerny midzynarodowe transfe-ruj'zysk za granic, unikaj'c czsto p#acenia podatkw. Mechanizm dzia#ania cen

transferowych polega na manipulowaniu cenami i kosztami: zani)aniu/zawy)aniucen eksportowych, zani)aniu/zawy)aniu cen importowanych materia#w, surow-cw komponentw do produkcji, obci')aniu podmiotw powi'zanych kosztamiop#at licencyjnych lub op#at za know-how czy kosztami po$rednictwa, nak#adanie

22Por. J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, K. Micha#owska-Gorywoda,Integracja euro-pejska, Warszawa 2007.


39/274


na podmioty powi'zane dodatkowych op#at za us#ugi marketingowe lub promocjwyrobu wzgldnie za badania lub prace wdro)eniowe prowadzone czsto w in-nym kraju, a ktre czsto nie maj')adnego wp#ywu na dzia#alno$,danego pod-miotu. Manipuluj'c cenami i kosztami, koncerny dzia#aj'ce w skali globalnejoszczdzaj'na podatkach miliardy dolarw rocznie. Zani)anie podatkw przezmanipulowanie cenami w transakcjach z podmiotami powi'zanymi kapita#owo alborodzinnie to proceder nagminny na ca#ym $wiecie23. Z tego wzgldu ceny trans-ferowe stosowane w transakcjach pomidzy podmiotami powi'zanymi badane s'w wielu krajach przez urzdy skarbowe, celne itp.

OECD zaleci#o krajom cz#onkowskim stosowanie trzech podstawowych me-

tod zgodno$ci cen transferowych z cenami rynkowymi24:1) metoda porwnywalnej ceny niekontrolowanej polegaj'ca na analizie trans-

akcji zawartych przez dany podmiot lub transakcji porwnywalnych, zawar-

tych przez inne podmioty,

2) metoda ceny odsprzeda)y stosowana w przypadku, gdy nabyte przez firmpowi'zan's'nastpnie sprzedawane do firmy niezale)nej od danego podmiotu,

3) metoda koszt plus, metoda rozs'dnej mar)y polegaj'ca na analizie mar)sto-sowanych przez dany podmiot z firmami zale)nymi lub powi'zanymi z nima firmami pozosta#ymi.Przypadki cen transferowych wyst'pi#y tak)e w praktyce polskiej w formie:

op#at licencyjnych p#aconych przez polsk' filina rzecz zagranicznej firmy ma-

cierzystej, op#at licencyjnych za korzystanie z technologii i know-how, umwo $wiadczenie r)nego rodzaju us#ug przez powi'zane firmy, przekazania na rzeczinwestora zagranicznego atrakcyjnych aktyww firmy (znaku firmowego, marki

popularnej w kraju), zawy)enie warto$ci akcji sprzedawanych przez polsk'sp#-kcrk zagranicznej sp#cematce, wywo)enie towaru do magazynu zlokali-zowanego za granic'i dopiero tam realizowanie sprzeda)y, nak#adanie wysokichop#at lub odsetek od kredytu udzielonego polskiej filii w ramach koncernu przezfili/oddzia#dzia#aj'cy w innym kraju, itp.

Wprowadzone w 2001 roku w Polsce przepisy nak#adaj'na podatnikw obo-wi'zek sporz'dzania odpowiedniej dokumentacji transakcji zawieranych z pod-miotami z nimi powi'zanymi oraz z podmiotami pochodz'cymi z krajw stosuj'-

cych szkodliw' konkurencj podatkow', w ramach ktrych cena transferowa

23A. B#aszczak, D. Frey, Pienidze p#ynza granic$. Podatki, wyprowadzanie zyskwz polskich sp#ek, Rzeczpospolita nr 58 (5831) z 9.03.2001.

24R. Hayder,Pokusa #atwych uproszcze,. Jak walczy2z cenami transferowymi, GazetaWyborcza nr 143 (4051) z 21.06.2002.


40/274


41/274


nych z podmiotami powi'zanymi29. Podmiot zainteresowany mo)e uzyska, zaokre$lon'op#at, (ktrej wysoko$,nie mo)e przekroczy,1,0% warto$ci trans-akcji), jednolit' wyk#adni stosowania cen midzy podmiotami powi'zanymii w ten sposb unikn',w przysz#o$ci sporu z polskimi instytucjami skarbowymi.Polska ordynacja podatkowa przewiduje mo)liwo$, zawarcia nastpuj'cych po-rozumie. cenowych30: porozumienie jednostronne (procedura nie mo0e trwa2 d#u0ej ni0 6 mie-

si$cy), ktre oznacza uznanie przez ministra finansw prawid#owo$ci wyborui stosowania metody ustalania cen transakcyjnych wybranej przez: krajowe

podmioty powi'zane lub podmiotem krajowym powi'zanym z podmiotem

zagranicznym a tym podmiotem zagranicznym; podmiotem krajowym powi'-zanym z podmiotem zagranicznym a innymi podmiotami krajowymi powi'za-nymi z tym samym podmiotem zagranicznym; w celu rozliczenia jednej lub

wikszej liczby transakcji. W porozumieniu nie uczestniczy organ podatkowyobcego pa.stwa, a wic procedura tego typu nie zapobiega ryzyku podwjne-go opodatkowania,

porozumienie dwustronne (procedura zwizana z tym porozumieniem niemo0e trwa2 d#u0ej ni0 jeden rok, op#ata mo0e kszta#towa2 si$ od 50 do200 tys. z#otych, nie wi$cej jednak jak 1% warto)ci transakcji), polegana uznaniu przez ministra finansw za prawid#ow'metodustalania cen trans-akcyjnych na potrzeby okre$lonych transakcji pomidzy podmiotem krajowym

powi'zanym z podmiotem zagranicznym a tym podmiotem zagranicznym.Wniosek o zawarcie porozumienia sk#ada podmiot krajowy po uzyskaniuuprzednio zgody w#a$ciwej dla podmiotu zagranicznego w#adzy podatkowej,zgody na zaproponowan'metodustalania cen transakcyjnych,

porozumienie wielostronne (procedura zawarcia porozumienia nie mo0eby2 d#u0sza ni0 18 miesi$cy, podlega2 ma op#acie od 50 do 200 tys. z#o-tych, nie wi$cej jednak jak 1% warto)ci transakcji), polega na uznaniuprzez ministra finansw za prawid#ow'metody ustalania cen transakcyjnychpomidzy krajowym podmiotem powi'zanym a podmiotami zagranicznymiz dwch lub wicej krajw. Warunkiem zawarcia porozumienia wielostronne-

29Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005, nr 8, poz. 60, tekst

jednolity z p5n. zm.).30Dzia#IIA Porozumienia w sprawach ustalenia cen transakcyjnych, Ustawy z dnia 29

sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005, nr 8, poz. 60, tekst jednolity z p5n.zm.), tak)e: Ceny transakcyjne w firmach powizanych, Rzeczpospolita nr 171/130(7119) z 6.06.2005; W. Moczyd#owska, Porozumienia cenowe, Gazeta Prawnanr 143 (1508) z 25.07.2005.


42/274


go jest uzyskanie zgody instytucji podatkowych z wszystkich krajw, w kt-

rych maj'siedziby podmioty powi'zane z podmiotem krajowym, a ktrych do-tyczy, bdzie zawarta transakcja lub transakcje w okresie obowi'zywaniaporozumienia (dotyczy to zarwno transakcji, ktre maj'by,zawarte po z#o-)eniu wniosku, jak te) transakcji zawartych przed z#o)eniem wniosku).Wydana, na wniosek podmiotw powi'zanych, decyzja w sprawie porozumienia

cenowego mo)e obowi'zywa,przez okres nie d#u)szy ni) trzy lata31.

2.4. Ceny w handlu midzynarodowym wed!ug bazy dostawy

Cena w transakcjach handlu zagranicznego zale)y w du)ym stopniu od wa-runkw realizacji dostaw, w tym warunkw i zasad podzia#u kosztw i ryzyka,zwi'zanych z towarem pomidzy sprzedawc'-eksporterem a kupuj'cym im-porterem. Midzynarodowa Izba Handlowa w Pary)u 13 wrze$nia 1999 rokuwyda#a Incoterms 2000 (International Commercial Terms 2000), w ktrym ujed-nolicona zosta#a wyk#adnia poszczeglnych terminw handlowych stosowanychpowszechnie w praktyce handlu midzynarodowego (tab. 2.5).

Tabela 2.5. Formu#y Incoterms 2000

31W okre$lonych przepisami przypadkach, na wniosek podmiotu powi'zanego, mo)e by,now'decyzj'przed#u)ony na okres nie d#u)szy ni)kolejne trzy lata (op#ata od wnioskuo przed#u)enie wynosi 50% op#aty nale)nej od wniosku o zawarcie porozumienia). Zob.przypis 30.

Formu(a

EXW

FCA

FAS

FOB

CFR

CIF

Lp.

1

2

3

4

5

6

Definicja

Ex works ..... (named place)

Free carrier .. (named place)

Free alongside ship ..

(named port of shipment)

Free on board .. (named

port of shipment)

Cost and freight ..... (named

port of destination)

Cost, insurance and freight ..

(named port of destination)

Polska wersja formu(y

Z zak#adu .. (oznaczone miejsce)

Franco przewo5nik .. (oznaczone miejsce)Franco wzd#u)burty statku ..(oznaczony port za#adunku)Franco statek .. (oznaczony

port za#adunku)

Koszt I fracht .. (oznaczony

port przeznaczenia)

Koszt, ubezpieczenie i fracht .....

(oznaczony port przeznaczenia)

Grupa E

Grupa F

Grupa C


43/274


2rd#o: Incoterms 2000, ICC Publication 2000, No. 560, Paris; D. Marciniak-Neider, Roz-liczenia w handlu zagranicznym, Warszawa 2004, s. 60.

Przyjmuj'c za kryterium podzia#u warunki realizacji dostaw oraz podzia#kosz-tw i ryzyka, zwi'zanych z dostaw' towaru, zgodnie z Incoterms 2000, mo)namwi, o nastpuj'cych kategoriach cen32:

cena EXW (cena wed#ug formu#y ex works) cena za towar na warunkachloco, uzgodnione miejsce i czas zakupu. Zgodnie z formu#' EXW obowi'z-kiem sprzedawcy jest dostarczy,towar zgodnie z ustaleniami kontraktu, wrazz wymaganym dokumentem zgodno$ci, w uzgodnionym miejscu i terminiew odpowiednim zwyczajowym opakowaniu i oznakowaniu. Kupuj'cy ponosiwszystkie pozosta#e koszty i ryzyka zwi'zane z towarem od ustalonego termi-nu dostawy, w tym tak)e koszty za#adunku na okre$lony $rodek transportui koszty uzyskania stosownych dokumentw warunkuj'cych eksport, tranzyti import towaru,

cena FCA (cena wed#ug formu#y free carrier) cena za towar przekazanyprzewo5nikowi w uzgodnionym czasie i miejscu. Sprzeda)towaru wed#ug for-

mu#y FCA oznacza, )e sprzedawca przekazuje towar, wed#ug zasady franco,przewo5nikowi uzgodnionemu w kontrakcie, w okre$lonym terminie i miejscu,wraz z wymaganymi dokumentami oraz ponosi koszty formalno$ci celnychi ewentualnych ce#zwi'zanych z eksportem. Kupuj'cy zawiera na swj koszti ryzyko umow przewozu towaru od uzgodnionego ze sprzedawc' miejsca

7

8

9

10

11

12

13

CPT

CIP

DAF

DES

DEQ

DDU

DDP

Carriage paid to ..... (named

place of destination)

Carriage and insurance paid to

.....(named place of destination)

Delivered at frontier ..

(named place)

Delivered ex ship ..... (named

port of destination)

Delivered ex quay ..... (named

port of destination)Delivered duty unpaid .....

(named place of destination)

Delivered duty paid ..... (named

place of destination)

Przewo5ne op#acone do ..(oznaczone miejsce przezna

Ekonomiczne_problemy_handlu_międzynarodowego_Budzowski_Klemens_2008 (1).pdf

Documents

Transcript of Ekonomiczne_problemy_handlu_międzynarodowego_Budzowski_Klemens_2008 (1).pdf