„Efektywność energetyczna procesu mycia w zakładach przemysłu

spożywczego”

mgr inż. Maciej Wawrzyniak, dr hab. inż. Dariusz Piotrowski

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk o Żywności,

Katedra Inżynierii Żywności i Organizacji Produkcji

Konferencja Naukowa „Problemy gospodarki energią i środowiskiem

w rolnictwie, leśnictwie i przemyśle spożywczym”

SGGW, Warszawa, 13.09.2016

KONSPEKT PREZENTACJI

PRZEGLĄD LITERATURY PRZEDMIOT: Efektywność energetyczna procesu mycia w zakładach przemysłu

spożywczego

1.1. Mycie przemysłowe – uwarunkowania formalno-prawne 1.2. Zanieczyszczenia modelowe warunkowane procesem technologicznym 1.3. Metody, techniki i narzędzia projektowania higienicznego 1.4. Efektywność procesu mycia 1.5. Kinetyka procesu mycia 1.6. Klasyfikacja przemysłowych metod i technik mycia 1.6.1. CIP (ang. cleaning-in-place) 1.6.2. Packo Industry – CIP case study 1.6.3. Energia w procesie mycia CIP 1.6.4. Rozwojowe i niekonwencjonalne techniki 1.6.4.1. Mycie pulsacyjne (ang. pulsed flow) 1.6.4.2. P-I-G (ang. pipeline intervention gauge) 1.6.4.3. Mycie ultradźwiękowe (ang. ultrasound cleaning) 1.7. Wskaźniki efektywności procesu mycia 1.8. Spostrzeżenia i wnioski

•Wytyczne ustawodawcy – określające legalizacja działalności – obowiązkowe: •Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) No. 852-854/ 2004 nazywany pakietem higieniczny •Dyrektywa maszynowa 98/37/EC—Załącznik 1, Punkt 2.1. Maszyny dla przemysłu rolno-spożywczego •Rozporządzenie 2002: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 178/2002z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego •Prawo energetyczne (Dz. U. z 2015 r. poz. 2365); ustawa podpisana przez Prezydenta RP dnia 02.09.2016 •Wytyczne branżowe – dobrowolne: •PN 18001:2004 – System zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy (BHP) •DIN 10516:2009-05 – Lebensmittelhygiene – Reinigung und Desifektion •PN-EN 1672-2+A1:2009: Maszyny dla przemysłu spożywczego: Pojęcia podstawowe. Część 2: Wymagania z zakresu higieny •Związek Pracodawców Przemysłu Piwowarskiego w Polsce „Browary Polskie” (2005): Najlepsze dostępne techniki (BAT). Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 1-31, http://www.ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Pozwolenia_zintegrowane/poradniki_branzowe/10._Najlepsze_Dostepne_Techniki__BAT__wytyczne_dla_przemyslu_piwowarskiego_-_opracowanie_z_inicjatywy_Zwiazku_Przemyslu_Piwowarskiego_w_Polsce_-_Browary_Polskie.pdf dostęp dnia 3.08.2016 – podkreśla uwarunkowania energetyczne dla procesu mycia •Komisja Europejska 2006. Zintegrowane zapobieganie zanieczyszczeniom i ich ograniczanie. Dokument referencyjny na temat najlepszych dostępnych technik w przemyśle spożywczym. Opracowanie, 1-258 po polsku http://www.ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Pozwolenia_zintegrowane/BREF/13a_Dokument_referencyjny_BREF_Przemysl_spozywczy_FDM_czesc_1.pdf, dostęp dnia 3.08.2016 lub opracowanie po angielsku 1-682 http://eippcb.jrc.ec.europa.eu/reference/BREF/fdm_bref_0806.pdf – podkreśla uwarunkowania energetyczne dla procesu mycia

1.1. Mycie Przemysłowe – Uwarunkowania formalno-prawne

Usuwanie zanieczyszczeń jest procesem energochłonnym. Dążąc do podniesienia standardów procesu mycia, należy doprowadzić więcej energii w celu osiągnięcia odpowiedniego stanu powierzchni.

1.2. Zanieczyszczenia modelowe warunkowane procesem technologicznym

Rys. 1. Mapa mycia klasyfikująca problemy bazując na typie zanieczyszczeń i wykorzystaniu środka chemicznego

Opracowanie i tłumaczenie własne na podstawie (Lewicki 2007, Kylee i wsp. 2013)

Chemiczne roztwory

Podgrzana woda

Typ 3. Kohezyjne ciała stałe

Typ 1. Lepkie ciecze

Typ 2. Biofilmy

HACCP

•Mycie i dezynfekcja •Rozwiązania techniczne oraz konstrukcyjne

maszyn i urządzeń, hal produkcyjnych,

Wraz z akcesją Polski do UE rozpoczęto wprowadzanie norm HACCP. Nastąpiło nie tylko podniesienie norm higienicznym, ale również podniesiono standardy produkcyjne. Wprowadzono nowocześniejsze maszyny służące produkcji żywności, które z reguły posiadały wyższą efektywność energetyczną.

1.3. Metody, techniki i narzędzia projektowania higienicznego

Opracowanie własne na podstawie (Ustawa 1985, Rozporządzenie 2004, Ustawa 2006, PN-EN ISO 14159:2008, PN-EN 1672-2+A1:2009, Ustawa 2010)

Rys. 2. Podejście procesowe koncepcji HACCP

Pro

jekt

ow

anie

hig

ien

iczn

e

Nak

ład

śro

dkó

w m

ater

ialn

ych

A. Konstrukcja urządzeń

C. Proces mycia

B. Charakterystyka produktu i procesu

1.4. Efektywność procesu mycia

Czynniki decydujące o skuteczności mycia:

I.Rodzaj i typ poddawanych myciu zanieczyszczeń,

II.Parametry procesu

III.Organizacja procesu

IV.Rozwiązania konstrukcyjne

Opracowanie własne na podstawie (Lewicki 2007, Fellows 2009)

Rys. 3. Schemat relacyjny czynników wpływających na przebieg procesu mycia w liniach technologicznych

1.5. Kinetyka procesu mycia

Rys. 4. Wykres kinetyki mycia

faza 1- faza akceleracji; faza 2 – faza

stagnacji;

faza 3 – faza opadającej szybkości

Reakcja

chemiczna Reakcja fizyczne

• Zasadniczy czynnik

powodujący

rozpuszczanie

zanieczyszczeń.

• Transport masy: wnikanie

detergentu do

powierzchni warstwy;

przenoszenia

rozpuszczonego cząstek

osadu z powierzchni

do objętości płynu

Tabela 1. Chemiczne i fizyczne mechanizmy mycia

Kinetyka procesu warunkowana jest optymalnym doborem wartości czynników

procesowych (tj. czasu, temperatury, składu i stężenia środków myjących)

Czas, t [min]

Faz

y p

roce

su

myc

ia

Opracowanie własne na podstawie (Moerman i wsp. 2014, Piepiórka-Stepuk i Diakun 2014)

Dodatkową zaletą intensyfikacji tych oddziaływań jest możliwość obniżenia stężeń środków myjących, temperatury substancji myjącej oraz skrócenie czasu mycia. Co przekłada się na zapotrzebowanie energetyczne procesu mycia.

Hydro-mechaniczne P

RZE

PŁY

W C

IEC

ZY

KA

WIT

AC

JA

ULT

RA

DŹW

IĘK

OW

A

Ze znaczącym oddziaływaniem środków chemicznych

Zasa

do

we

Kw

aso

we

Enzy

mat

yczn

e

Śro

dki

sp

ec.

Rys. 5. Klasyfikacje metod i technik mycia

Opracowanie własne na podstawie (Diakun 2013)

1.6. Klasyfikacja metod i technik mycia

Mycie w basenach *płuczki

ultradźwiękowe

Mycie sprzętem mobilnym

Szczotki *ręczne, mechaniczne

Agregaty *ciśnieniowe, pianowe

Specjalne stanowiska mycia

Stacje CIP

Stopień organizacji i automatyzacji

Typ obiektów

CIP

• W obiegu zamkniętym, czynnik krąży w instalacji

COP

• Ręczne

• Wspomagane mechaniczne

Rys. 6. Klasyfikacje metod i technik mycia

Opracowanie własne na podstawie (Diakun 2013)

1.6.Klasyfikacja metod i technik mycia

Metody, techniki i narzędzia higienizacji wspomagające usuwanie akcję higienizacji

A. Ręczne

B. Półautomatyczne - wspomagane mechanicznie

Odkurzacze przemysłowe (metoda sucha; mokra),

• Myjnie zanurzeniowe części np. baseny ultradźwiękowe

• Urządzenia czyszczące suchym lodem

• Stacjonarne mycie wysokim ciśnieniem

• Inne

C. Automatyczne:

• System mycia CIP (ang. cleaning-in-place)

• Zapotrzebowanie na energię i media myjące dla różnych sposobów mycia

jest przedmiotem prac badawczych oraz badań firmach konstruujących zróżnicowane rozwiązania do mycia.

1.6. Klasyfikacja metod i technik mycia

Opracowanie własne na podstawie (Tamime 2008)

Badania naukowe: •Badanie parametrów

procesu •Badania konstrukcyjne

Zdefiniuj standard CIP •Najlepszy konstrukcja

dla procesu •Najlepsze parametry

procesu

Czy poziom higieny został osiągnięta?

Brak badań fundamentalnych np. wpływ parametrów CIP dla różnych typów zanieczyszczeniem

Niezgodność np. niedostatecznie obsługa, kontrola

Przyczyny?

Ustanowienia standardów we wszystkich lokalizacjach Poprzez edukację, szkolenia, oddelegowanie obowiązków i zapisywanie i przeglądanie wyników procesu CIP

Wkł

ad ś

r. n

auko

weg

o

Do

świa

dcz

enia

p

rakt

yczn

e

Doświadczenia praktyczne

1.6.1. CIP (ang. Cleaning-in-Place)

Opracowanie własne i wybór na podstawie (Najlepsze dostępne techniki (BAT) 2005, Komisja Europejska 2006)

Rys. 7. Drzewo decyzyjne opracowywania standardów w metodzie mycia CIP

TAK NIE

Wprowadzone elementy (np. dodatkowy zbiornik) mają za zadanie minimalizację użycia zasobów wodno-energetycznych, skrócenie czasu trwania mycia i zużycia środków chemicznych w poszczególnych etapach

Opracowanie własne na podstawie (Tamine 2008)

1.6.1. CIP (ang. Cleaning-in-Place)

Energochłonność procesu mycia może zostać obniżona poprzez wprowadzenie rozwiązań automatycznej regulacji i sterowania. Różnice występują w budowie i konstrukcji np. stacja mycia typ pełnego odzysku mediów, Stacja mycia typu częściowego odzysku mediów Docelowym rozwiązaniem technicznym nie w wszystkich lecz w wielu liniach przemysłu spożywczego jest wprowadzenie metody mycia bez demontażu elementów instalacji CIP.

Dążąc do podniesienia standardów procesu mycia , należy doprowadzić więcej energii w celu osiągnięcia odpowiedniego stanu powierzchni.

Uwarunkowania energetyczne rozpatrywane są również przy wyborze elementów myjących (typu głowica myjąca CIP) i są na tyle ważne, że poszczególne firmy przedstawiają (w dokumentacji ofertowej lub techniczno-ruchowej) zalety swoich rozwiązań konstrukcyjnych.

Głowice myjące - CIP

Promień czyszczenia [m]

Cał

kow

ite

zuży

cie

wo

dy

[m3/h

]

1.6.1 CIP (ang. Cleaning-in-Place)

Opracowanie własne i wybór na podstawie (Tamine 2008)

Rys. 8. Całkowite zużycie wody [m3/h] w zależność dla zróżnicowanego promienia czyszczenia [m] w zbiorniku dla (1) głowice stacjonarne – kierunkowe, (2) głowica obrotowo – stacjonarna, (3) głowica strumieniowa

Tab. Dane wejściowe klienta w procedurze

obliczeniowej do wyznaczania wskaźnika rentowności

Tab. CUSTOMER INPUT FOR PACKO CIP ROI TOOL

PROGRAM MYCIA / CLEANING PROGRAM

Cleaning Step Water volume (l) Temperature (°C) Cleaning Agent (%)

Prerinse 275 60

Circulation with alkaline cleaning agent 200 60 2,0

Intermediate rinse 250 60

Circulation with desinfectant 150 60 1,0

Final rinse 275 60

1.6.2. Packo Industry – CIP case study

Klient to średniej wielkości producent sosów i dressingów w Holandii Mobilna - 1 zbiornik - CIP System pracuje od 2011 do czyszczenia zbiorników procesowych. W związku z rozwojem, produkcja potroiła się w ciągu kilku lat. Obecnie PACKO Industry proponuje - mobilny system CIP, który służy do 6 - 8 cyklów czyszczenia dziennie. Obsługa jest uciążliwą, co przekłada się na wysoki koszt czyszczenia. Klient musi zdecydować, czy zamierza zainwestować w innym systemie CIP mobilny lub w system CIP 3 zbiornikowy umożliwiając ponowne wykorzystanie zasadowych roztworów czyszczących i medium płuczącego jakim jest woda. Poniższe zadanie obliczeniowe wykorzystujące procedurę obliczeniową do wyznaczania wskaźnika rentowności ROI {ang. ROI Tool - return on investment (ROI)}, które ukazuje opracowane przez PACKO Industry podejście do zwrotu z inwestycji.

Tab. Składowe kosztów

Tab. COST parameters

Cleaning temperature 60 °C

Water temperature 15 °C

Water cost 0,68 EUR/m3

Waste water cost 9,65 EUR/m3

Cost alkaline cleaning agent 1,956 EUR/l

Cost desinfectant 1,975 EUR/l

Cost heating (gas) 0,3681 EUR/kWh

Cost heating (electricity) 0,087 EUR/kWh

Cost heating (steam) 40 EUR/ton

Manhours per cleaning cycle 3 tank CIP 0,25 h

Manhours per cleaning 1 tank mobile CIP system 0,1 h

Labor cost per hour 40 EUR/h

Number of cleaning cycles per year 1750 #

WaterCost

PerCycle

Cleaning agent

Cost PerCycle

Energy Cost

PerCycle

ManhourCost

Per Cycle

Total Cleaning

Cost PerCycle

Cleaning

Cycles

Per Year

Total

Cleaning

Cost Per

Year

CAPEX

€ 10,07 € 4,55 € 3,65 € 4,00 € 22,00 1750 € 38 500 € 160 000

WaterCost

PerCycle

Cleaning

agent Cost

PerCycle

EnergyCost

PerCycle

ManhourCost

Per Cycle

Total

Cleaning

Cost

PerCycle

Cleaning

Cycles

Per Year

Total

Cleaning

Cost Per

Year

CAPEX

€ 14,72 € 10,79 € 4,88 € 10,00 € 40,00 1750 € 70 000 € 60 000

Dane wyjściowe w procedurze obliczeniowej do wyznaczania wskaźnika rentowności ROI OUTPUT PACKO CIP ROI TOOL 3 tanks CIP system with recuperation of alcaline cleaning solution and final rinse water Mobile CIP 1 tank CIP system without recuperation of cleaning solution or final rinse water

Fig. 9. Blue line: Skid mounted CIP system with 3 tanks Yellow line: mobile CIP system with 1 tank

Rys. 9. Niebieska linia: System 3 zbiornikowy Żółta linia: Mobilny system CIP 1 zbiornikowy

1.6.2. Packo Industry – CIP case study

1. Wysokie zużycie energii związane jest przede wszystkim z ilością i temperatura wody którą wykorzystujemy w procesie mycia

2. W procesie mycia należy ograniczyć ilość podgrzewanej wody i nie stosować (w miarę możliwości) wysokich temperatur.

3. Wzrost całkowitego zużycia energii nie zawsze przekłada się na wzrost skuteczności mycia!

1. Energia potrzeba na ogrzewanie medium myjącego

2. Energia potrzeba na wymuszenie przepływu czynnika myjącego

1.6.3. Energia w procesie mycia CIP

Opracowanie własne na podstawie (Diakun I Mierzejewska 2012)

•Technologia P-I-G polega na wyprowadzaniu przez rurociąg zawartości produktu przez dokładnie dopasowany tłok tzw. P-I-G (ang. pipeline intervention gauge), napędzany przykładowo sprężonym powietrzem.

•Elementy tłoczące mogą mieć wiele rozwiązań konstrukcyjnych.

Opracowanie własne na podstawie (Fellows 2009)

1.6.4.1. Rozwojowe i niekonwencjonalne techniki mycia i dezynfekcji – P-I-G

1. Udokumentowane i mierzalne rezultaty prac badawczych pozwalają

zakwalifikować metodę mycia pulsacyjnego do współczesnych

i rozwojowych technik mycia zamkniętych linii aparaturowych

z kapitałem na wdrożenie w realiach przemysłowych. Podstawową

zaletą dyskutowanego rozwiązania jest możliwość uzyskania wzrostu

skuteczności mycia w systemie CIP przy równoczesnym ograniczeniu

zużycia mediów energetycznych.

2. Można wyszczególnić różnego rodzaju rozwiązania konstrukcyjne,

gdzie możliwe jest generowanie przepływu pulsacyjnego o zróżnicowanej

charakterze prowadzenia procesu.

3. Obecnie w literaturze polskojęzycznych nie spotyka się omówienia

wariantów technicznych generowania przepływu pulsacyjnego

dla celów mycia.

Analiza własna na podstawie porównywanej literatury (Gillham i wsp. 2000, Augustin i wsp. 2010)

1.6.4.2. Rozwojowe i niekonwencjonalne techniki mycia i dezynfekcji - PP

•Mycie ultradźwiękowe ma miejsce w myjkach zanurzeniowych.

•Stosowanie fal o małej częstotliwości (od 18 do 45 kHz) jest skuteczne w porównaniu do fal o częstotliwościach powyżej 45 kHz.

1.6.4.3. Rozwojowe i niekonwencjonalne techniki mycia i dezynfekcji – Mycie ultradźwiękowe

Rys. 15. Ultradźwiękowa częstotliwość a wielkość kawitacji i liczebność

Opracowanie własne na podstawie (Fellows 2009)

1. Wskaźnik czasowy:

Et (kg • s-1) = (usunięta masa osadu) • (czas mycia) -1

2. Wskaźnik zużycia cieczy: EV (kg • (m3)-1) = (usunięta masa osadu) • (zużyta objętość cieczy myjących) -1

3. Wskaźnik energetyczny: EE (kg • J-1) = (usunięta masa osadu) • (dostarczona energia) -1

4. Wskaźnik kosztowy:

ECOST (kg • zł -1) = (usunięta masa osadu) • (poniesione koszty) -1

1.7. Wskaźniki efektywności procesu mycia

Analiza i tłumaczenie na podstawie (Kylee i wsp. 2014, Skoczkowski i Bielecki 2016)

1. Zapotrzebowanie na energię i media myjące

dla różnych sposobów mycia jest przedmiotem prac w ośrodkach badawczych oraz badań firmach konstruujących zróżnicowane rozwiązania do mycia.

2. Wśród czynników wpływających na koszt procesu mycia wymienia się m.in.: koszty środków czyszczących, straty produktów, zużytej wody, procesów oczyszczania ścieków, pary wodnej, elektryczności, robocizny i nadzoru, utrzymania technicznego, utraty zdolności produkcyjnych, koszty inwestycyjne maszyn i urządzeń. Ewentualny wzrost kosztów mycia jest w wielu przypadkach związany z zwiększonym zużyciem energii i czynników energetycznych wykorzystywanych podczas jego trwania.

1.8. Spostrzeżenia i wnioski

WYBRANA LITERATURA 1. Augustin, W., Fuchs, T., Föste, H., Schöler, M., Majschak, J.-P., & Scholl, S. (2010). Pulsed flow for enhanced cleaning in food processing. Food and

Bioproducts Processing, 88(4), 384-391. doi:http://dx.doi.org/10.1016/j.fbp.2010.08.007

2. Diakun J. (2013): Przegląd, systematyka i analiza metod mycia.Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego, tom. 1, (5), 5-10

3. Diakun J., Mierzejewska S. 2012: Energia w funkcji skuteczności mycia w systemie CIP. Inżynieria Rolnicza, 3(140), 23 – 28

4. Fellows P.J. 2009: Food processing technology - Principles and Practice (3rd Edition). Woodhead Publishing, Cambridge, 134 – 161, 373 – 404

5. Gillham C.R., P.J. Fryer, A.P.M. Hasting, D.I. Wilson (2000): Enhanced cleaning of whey protein soils using pulsed flows. Journal of Food Engineering 46,

199-209

6. Komisja Europejska 2006. Zintegrowane zapobieganie zanieczyszczeniom i ich ograniczanie. Dokument referencyjny na temat najlepszych dostępnych

technik w przemyśle spożywczym. Opracowanie, 1-258 po polsku

olskuhttp://www.ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Pozwolenia_zintegrowane/BREF/13a_Dokument_referencyjny_BREF_Przemysl_spozywczy_FDM_cz

esc_1.pdf, dostęp dnia 3.08.2016 lub po angielsku http://eippcb.jrc.ec.europa.eu/reference/BREF/fdm_bref_0806.pdf, 1-682, dostęp dnia 3.08.2016

7. Kylee R.G., Asteriadou K., Robbins P.T., Fryer P.J. (2013): Fouling and cleaning studies in the food and beverage industry classified by cleaning type.

Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety, vol. 12, (2), 121–143, DOI: 10.1111/1541-4337.12000

8. Lewicki P.P. (2007): Skuteczność procesów mycia w przemyśle spożywczym. Przemysł Spożywczy, vol. 60, (2), 26-31

9. Moerman F., Rizoulières P., Majoor F.A. 2014. Cleaning in place (CIP) in food processing. In: Hygiene in Food Processing (Second Edition), Woodhead

Publishing Limited, Cambridge, 305–383

10. Piepiórka-Stepuk J., Diakun J. 2014. Energetyczne aspekty procesu i skuteczności mycia płytowego wymiennika ciepła. Postępy Techniki Przetwórstwa

Spożywczego, 24, (2), 86-91

11. PN-EN 1672-2+A1:2009: Maszyny dla przemysłu spożywczego: Pojęcia podstawowe. Część 2: Wymagania z zakresu higieny

12. PN-EN ISO 14159:2008: Bezpieczeństwo maszyn -- Wymagania w zakresie higieny dotyczące projektowania maszyn

13. Rozporządzenie 2004: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 852/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków

spożywczych (Dz. Urz. UE L 139/1)

14. Prawo energetyczne (Dz. U. z 2015 r. poz. 2365); ustawa podpisana przez Prezydenta RP dnia 02.09.2016

15. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) No. 852-854/ 2004

16. Skoczkowski T., Bielecki S. 2016. Efektywność energetyczna - polityczno-formalne uwarunkowania rozwoju w Polsce i Unii Europejskiej. Polityka

Energetyczna - Energy Policy Journal, 19, (1), 5–20

17. Tamime A. (2008): Cleaning-in-Place: Dairy, Food and Beverage Operations, 3rd Edition April 2008, Wiley-Blackwell

18. Ustawa 1985: Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. 1985 nr 12 poz. 49)

19. Ustawa 2006: Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. Nr 136, poz. 914)

20. Ustawa 2010: Ustawa z dnia 8 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 Nr 21,

poz. 105)

21. Związek Pracodawców Przemysłu Piwowarskiego w Polsce „Browary Polskie” (2005): Najlepsze dostępne techniki (BAT) . Opracowanie Ministerstwo

Środowiska, Warszawa, 1-31, http://www.ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Pozwolenia_zintegrowane/

poradniki_branzowe/10._Najlepsze_Dostepne_Techniki__BAT__wytyczne_dla_przemyslu_piwowarskiego_-

_opracowanie_z_inicjatywy_Zwiazku_Przemyslu_Piwowarskiego_w_Polsce_-_Browary_Polskie.pdf, dostęp dnia 3.08.2016