DZIEŃ PIERWSZY – POGRANICZE

POGRANICZE – OPOWIEŚĆ O WSPÓŁISTNIENIU

Ośrodek „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” działa w Sejnach, miasteczku położonym tuż przy

granicy polsko-litewskiej, w miejscu o bogatych tradycjach wielokulturowych, silnie naznaczonym

etosem dialogu, jak również dziedzictwem podziałów narodowych i bolesnej pamięci.

W 1990 roku do Sejn przybyli artyści teatru alternatywnego, przyszli twórcy Ośrodka. Fascynująca i

trudna rzeczywistość pogranicza, z jaką się zetknęli, stała się dla nich wyzwaniem. Aby móc się z nią

zmierzyć, swój warsztat teatralny poszerzyli o sferę animacji kultury. W opuszczonym kwartale

żydowskim – z jesziwą i Białą Synagogą – utworzyli eksperymentalny ośrodek praktyk kulturowych,

łączący pracę w realnej społeczności pogranicza, doświadczonej dwudziestowiecznymi

totalitaryzmami i nacjonalizmami, z głęboką diagnozą kultury współczesnej i refleksją nad

problematyką tożsamości i pamięci.

Praca artystyczna jako medium odbudowywania wspólnoty i etosu współżycia na pograniczu

obarczonym konfliktami stała się podstawą nowatorskiego programu ośrodka, którego misja została

sformułowana w ideowym dialogu z urodzonym nieopodal Czesławem Miłoszem („tworzenie tkanki

łącznej dla ludzi żyjących blisko siebie”). Opiera się on na praktykach kulturowych, w których wiedza

jest zdobywana i pogłębiana w warsztatach artystycznych, poprzez własną twórczość, podróże i

rozmowy z ludźmi. Z czasem ukształtowały się wiodące pracownie: Kronik sejneńskich – w której

cztery już „pokolenia” wychowanków badają zapoznaną przeszłość miasteczka i pamięć jego

mieszkańców, aby na tej podstawie tworzyć teatralną czy filmową opowieść o niegdysiejszych

wielokulturowych Sejnach czy grę historyczną, opowiadającą o kulturze i codzienności pogranicza;

Orkiestry Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego – w której kolejne „pokolenia” młodych muzyków

przywróciły do życia zapomnianą tradycję muzyczną, a dziś współtworzą ją razem z najznakomitszymi

przedstawicielami amerykańskiego klezmer revival np. w ramach programu Tratwa Muzykantów

SejNY. Sednem działań „Pogranicza” są jednak nie tyle spektakle i koncerty – choć prezentowano je

już od Kaukazu po Amerykę – ile zawiązana na nowo dzięki codziennej pracy wspólnota pogranicza.

Biała Synagoga stała się przestrzenią jej kultywowania, gdzie ta wspólnota znajduje swój wyraz i gdzie

realizuje się przekaz międzykulturowy i międzypokoleniowy. W ten sposób urzeczywistnia się

wypracowany przez „Pogranicze” koncept kultury głębokiej – działania zanurzonego w środowisku

społecznym i naturalnym, nastawionego na proces i długie trwanie, prowadzącego do zmiany

społecznej i rozwoju, łączącego sztukę i wiedzę, ekologię z empatią wobec Innego, zaangażowanie

mieszkańców z wysokim poziomem artystycznym, tradycję z nowoczesnością.

Działania w konkretnym miejscu i konkretnej wspólnocie są fundamentem kultury głębokiej, lecz ich

znaczenie wykracza daleko poza kontekst lokalny. Stąd zaangażowanie animatorów w dzieleniu się

własnym doświadczeniem w innych wielokulturowych regionach (Europy Środkowo-Wschodniej,

Bałkanów, Kaukazu, Azji Centralnej). Stąd działalność Centrum Dokumentacji Kultur Pogranicza

(biblioteką i mediateką obejmująca swoimi zbiorami niemal wszystkie newralgiczne pogranicza, nie

tylko w Europie). Pogranicza istnieją bowiem wszędzie. Nie tylko tam, gdzie granicami państwowymi

rozdzielono niegdysiejsze wspólnoty, przede wszystkim tam, gdzie niewidzialne granice – kulturowe,

religijne, społeczne czy obyczajowe – stygmatyzują i izolują ludzi żyjących obok siebie.

Ośrodek „Pogranicze” w Sejnach jest dziś uznawany za jedno z najważniejszych laboratoriów

kulturowych, którego metoda i filozofia stanowią inspirację i model dla podobnych tego typu

inicjatyw na świecie. Świadczą o tym także liczne nagrody, m.in. Nagroda Dana Davida, przyznana w

2014 roku współtwórcy Ośrodka, Krzysztofowi Czyżewskiemu.

MEDEA PONT - PRAKTYKOWANIE MITU POGRANICZA

Międzynarodowe Centrum Dialogu utworzone w 2011 roku w krasnogrudzkim dworze należącym do

rodziny Czesława Miłosza (miejscu szczególnym dla biografii i twórczości poety) to ośrodek praktyk

podejmujący wysiłek budowania - w długiej perspektywie i ze świadomością wyzwań, jakie przynosi

ze sobą XXI wiek - europejskiego ruchu na rzecz dialogu międzykulturowego. To kontynuacja

uprawianego od lat „upowszechniania rzemiosła budowniczych mostów”. To pierwsza w świecie

Prowincja Pedagogiczna, w której odnaleźć można zarówno nawiązanie do polskiej tradycji pracy

organicznej, jak i europejskiej tradycji bildung z jej literackimi pierwowzorami stworzonymi przez

Goethego i Hessego.

Opisana przez Hermanna Hessego Kastalia – prowincja pedagogiczna – i praktykowana tam gra

szklanych paciorków, znakomicie wyrażają ideę pracy praktyków dialogu międzykulturowego.

Respektuje i wspiera się na tym, co pojedyncze, podmiotowe i odrębne, a jednocześnie wytwarza

przestrzeń spotkania, komunikacji, wzajemnych relacji z innymi „paciorkami” i z tego właśnie czyni

istotę działania. Ta też postępuje w pracowniach krasnogrudzkich, gdzie gra rozpoczynana jest zawsze

od formy prostej, od pojedynczej opowieści, cytatu bądź daty, które następnie obudowywane są

różnymi odniesieniami, konstelacjami, współbrzmieniami czy korespondencjami. Istotą „gry” jest

bowiem dialogowość, zmierzanie ku czemuś drugiemu, co stymuluje rozwój i w czym spełnia się

sztuka łączenia, tworzenia spoiw. Podstawą całego kunsztu jest współdziałanie wszystkich absolutnie

koniecznych elementów: rzemiosła, wiedzy, techniki, zmysłowości i ducha.

Jako że gra szklanych paciorków jest grą wielkimi treściami i wartościami naszej kultury, pierwszym

rozpisanym na wiele pracowni zadaniem jest zgłębienie starożytnego mitu o Medei. Jest to bowiem

najstarsza w kulturze europejskiej opowieść o spotkaniu z Innym – wyprawa Argonautów jest

pierwszą podróżą Europejczyków poza limes własnego świata, a Medea, opuszczając strzegącą swoich

tradycji i „złotego runa” Kolchidę, staje się pierwszą „obcą” w archetypicznej pamięci naszej

cywilizacji.

To „spotkanie kultur” nie udaje się, jest historią o pierwszym „zerwanym moście”. Opowieści o

współistnieniu. Medea: Obca – Inna – Swoja to zatem próba współczesnego odczytania mitu, które

konfrontuje z wieloma aktualnymi pytaniami: o sztukę współistnienia z Innym, ryzyko przekraczania,

ale także zacierania granic, o zderzenie tradycyjnych wartości z nowoczesnością i globalizacją, o

tajemnicę „złotego runa” i jego atrakcyjność dla lokalnych społeczności, o zagrożoną wspólnotowość i

etos dialogu. To wreszcie próba znalezienia dla odbudowywanego „zerwanego mostu” bardziej

pojemnej formy dzieła artystyczno-edukacyjnego opartego na sztuce dialogu i międzyludzkiego

współistnienia.

DZIEŃ DRUGI – ARECHEOLOGIA PAMIĘCI

OPOWIEŚCI POGRANICZA

Pytając o pamięć sąsiedzką rejonów pogranicza, a jednocześnie poszukując nowych form edukacji

międzykulturowej, Fundacja i Ośrodek Pogranicze sięga po nowoczesny warsztat filmowy i

multimedialny.

Filmowa Kolekcja Bajek – „Legendy, bajki, baśnie”, „Pieśni pogranicza”, „Opowieści pogranicza”,

„Opowieści krasnogrudzkie" - to zbiór 32 filmów animowanych opowiadających o tradycjach

sąsiedzkich, wielokulturowych i międzypokoleniowych Sejneńszczyzny, jaki w ciągu czterech lat

stworzyła kilkudziesięcioosobowa grupa dzieci i młodzieży z różnych środowisk narodowościowych,

kulturowych i religijnych, pracująca pod opieką wybitnych filmowców, plastyków, muzyków,

fotografów, dźwiękowców i dziennikarzy (Joanny Polak, Lizy Skvorcovej, Darii Kopiec, Leona

Tarasewicza, Wiesława Szumińskiego, Marka Skorupskiego, Dominiki Turowicz i Aleksandry Kotarskiej)

w Ośrodku Pogranicze w Sejnach. Inicjatorem i koordynatorem projektu była Bożena Szroeder,

twórczyni pracowni "Kroniki sejneńskie" oraz projektów edukacji regionalnej i międzykulturowej

realizowanych w Polsce i na świecie.

Filmy z Kolekcji otrzymały wyróżnienia i nagrody, m.in.: na 17. Ogólnopolskim Festiwalu Autorskich

Filmów Animowanych OFAFA 2012, na Ogólnopolskim Przeglądzie Dziecięcych Filmów

Animowanych „Halo Echo” we Wrocławiu, w Konkursie Filmów Dokumentalnych „5 minut z życia

codziennego” (2012), na VIII Międzynarodowym Festiwalu Chrześcijańskich Filmów i Programów

Telewizyjnych „Magnificat 2012” na Białorusi, na VII Polonijnym Festiwalu Multimedialnym „Polskie

Ojczyzny” 2012, na IX Międzynarodowym Festiwalu Filmów Animowanych „Animateka” (2012,

Lublana), na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Dzieci i Młodzieży Varaždin w Chorwacji

(pierwsza i druga nagroda, 2013), na IV Scenicznym Otwartym Festiwalu Artystycznym w Warszawie

(2013). Bajka o Cyganie i czerwonym wężu zakwalifikowała się do 8. Dorocznego Festiwalu Filmów

dla Dzieci w Seattle oraz na 8. Doroczny Festiwal Filmów dla Dzieci REDCA w Los Angeles (styczeń–

luty 2013).

KRONIKI SEJNEŃSKIE

"Kroniki sejneńskie" to przedsięwzięcie artystyczno-edukacyjne zainicjowane w 1999 roku jako kolejny

etap długofalowej pracy Ośrodka z dziećmi i młodzieżą w ramach programu "Pamięć starowieku",

którego celem było i jest twórcze poszukiwanie odpowiedzi na pytanie jak dziedzictwo kulturowe

uczynić wartością żywą dla młodego pokolenia. Od tamtej pory już czwarte pokolenie młodych ludzi

uczestniczy w twórczej przygodzie, podczas której na nowo próbuje odczytać swoje miasto, znajdując

w nim miejsce na przeszłość i dzień dzisiejszy. W pracy pracowni „Kronik sejneńskich” biorą udział

dzieci i młodzież różnych narodowości i wyznań – Polacy, Litwini i staroobrzędowcy. Ważne jest to, że

historie sejneńskie opowiadane przez kolejną grupę młodych ludzi wnoszą do spektaklu nowe

opowieści o swoich rodzinach i sąsiadach. Sejny to miasteczko niedaleko granicy polsko-litewskiej.

Mieszkają w nim Polacy, Litwini i Rosjanie-staroobrzędowcy, a przed II wojną światową żyli tu również

Żydzi, Cyganie, Niemcy, Białorusini i Tatarzy. Historia XX wieku nie oszczędziła temu miejscu

konfliktów, tragedii i sąsiedzkich wojen. W ich wyniku rozbiciu uległa wielokulturowa wspólnota

będąca ongiś częścią bogatej i dynamicznej cywilizacji. „Kroniki sejneńskie” na nowo scalają ten świat

z okruchów opowieści starców, legend, starych fotografii, modlitw, pieśni i pamięci współczesnych

mieszkańców. Spektakl prezentowany był w wielu miastach Polski, m.in. na Międzynarodowym

Festiwalu Malta w Poznaniu w 2002 r., w Bośni, Litwie, Niemczech i Danii. W 2008 roku pokazywany

był przez dwa tygodnie w Teatrze La MaMa w Nowym Jorku.

Te rozmowy młodych ze starymi w poszukiwaniu własnych korzeni zintegrowały miejscową ludność, a

młodym scenarzystom pozwoliły wiele zrozumieć, poznać siebie samych i swoich sąsiadów. Powstało

coś w rodzaju dokumentu pamięci, który wykreowany potem na scenie stał się niezwykłą tajemniczą

opowieścią, w której legenda miesza się z rzeczywistością, różne języki stanowią jedność, a obrzędy się

wzajemnie przenikają. To niezwykły spektakl, wzruszający i piękny. Izabella Cywińska – Warszawa,

kwiecień 2008 roku

Można nie wiem ile wygłosić pięknych przemówień o potrzebie tolerancji, o znaczeniu tradycji, o

szacunku dla innych kultur, wiar i narodów. Ale to wszystko tylko słowa przy tym spektaklu, w którym

materializuje się marzenie o Polsce wielokulturowej i tolerancyjnej. Roman Pawłowski, „Gazeta

Wyborcza”, 6.03.2005

Ze szczególnym wzruszeniem i mocnym akcentem miłości zwracam się do młodzieży, która zbierała

opowieści do „Kronik sejneńskich”. Tuląc Was najczulej i gorąco do swego serca życzę, aby Wasza

piękna i wspaniała praca docierała do wszystkich miast i małych miasteczek i tych strzech, o których

tak pięknie pisał Adam Mickiewicz. Irena Sendlerowa, Warszawa, 18. V 2002 r.

Zazdroszczę nastolatkom z Sejn. Kiedy byłem w ich wieku, nie spotkałem kogoś takiego jak Bożena

Szroeder z Ośrodka "Pogranicze". Kogoś, kto tak mądrze i życzliwie towarzyszyłby mi w intelektualnym

i duchowym dojrzewaniu.. Wojciech Tochman, Magazyn „Gazety Wyborczej” , 31.10.2001

Przywrócenie dzieciom Pamięci niezaznanej osobiście dawności, jej tchu, jej życia - jest (jestem tego

pewien) wielką, największą Pani zasługą. Żadna biernie odbierana lektura nie jest w stanie dorównać

temu osiągnięciu. A jego niebylejakie znaczenie ma walor i artystyczny, i dokumentacyjny, i

edukacyjny, psychologiczny i ożywiający serca dla tych obszarów przeszłości, które bez tych (...)

"Kronik" umarłyby jeszcze raz i już ostatecznie, na zawsze. Jerzy Ficowski, Warszawa, 17 listopada

2001 roku

Ten (…) spektakl jest skromnym i przejmującym wyrazem respektu dla współistnienia kultur,

odczynionym przez zespół, którego sile nie sposób się oprzeć. To pokorny tryumf, lecz sprawa w imię

której został osiągnięty zawsze warta jest podjęcia walki. Andy Webster, New York Times, 17 kwietnia

2008

DZIEŃ TRZECI – TRATWA MUZYKANTÓW

ORKIESTRA KLEZMERSKA TEATRU SEJNEŃSKIEGO

Orkiestra powstała kilka lat temu w trakcie pracy nad teatralną inscenizacją „Dybuka” Szymona An-

skiego. Od tego czasu trwa fascynująca przygoda młodych ludzi z pogranicznych Sejn z muzyką

klezmerską. Dzisiaj to już kolejne pokolenie sejneńskich muzykantów. Ciągle dochodzą nowi, młodsi,

zajmując miejsce odchodzących w dorosłe życie kolegów. Zmienia się też instrumentarium zespołu.

Krakowski Festiwal Kultury Żydowskiej, na którym Sejneńczycy kilkakrotnie byli obecni, przyniósł

bliskie muzyczne więzi z wybitnymi klezmerami zza oceanu: Davidem Krakauerem, Michaelem

Alpertem, Deborą Strauss, Jeffem Warschauerem, Stuartem Brotmanem, Frankiem Londonem,

Paulem Brody’m. Z tych przyjaźni zrodziło się muzyczne spotkanie: „Tratwa Muzykantów – pomiędzy

Nowym Jorkiem a Sejnami” - w żywej muzycznej przestrzeni spotkali się mistrzowie muzyki

klezmerskiej z Ameryki, potomkowie żydowskich emigrantów z Europy z młodymi muzykantami z

Polski, Ukrainy, Białorusi, Rumunii, poszukującymi inspiracji w zamilkłej w Europie muzyce żydowskiej.

Muzyka klezmerska brzmi w Sejnach w Białej Synagodze niemalże na co dzień. Letnie koncerty

gromadzą szeroką publiczność i wrosły już w krajobraz sejneńskich wydarzeń kulturalnych. Orkiestra

klezmerska dla młodych z Sejn jest doświadczeniem, które czasem prowadzi dalej i wpływa na wybory

oraz staje się ścieżką życia.

Dzisiaj sejneńscy muzykanci zasilają warszawską scenę muzyczną, grają w najciekawszych formacjach,

tworzą własne inicjatywy muzyczne. Spotkania z Mikołajem Trzaską i Rafaelem Rogińskim - wybitnymi

muzykami młodego pokolenia poszukującymi inspiracji w muzyce żydowskiej, którzy w ciągu ostatnich

dwóch lat odwiedzali „Sejneńską Spółdzielnię Jazzową”, zaowocowały nową edycją „Tratwy

Muzykantów”.

Obecnie zespół występuje w składzie: Dominika Korzeniecka – perkusja, Mateusz Bartosiewicz –

perkusjonalia, Mateusz Sznejkowski – puzon, Dominik Sekura – trąbka, Maciej Popiel – saksofon

altowy, Tadeusz Soroko – sakshorn barytonowy, Patryk Masłowski – puzon wentylowy, Stanisław

Soroko – trąbka, Mikołaj Pol – wibrafon, Borys Pol – perkusjonalia, Piotr Janiec – tuba, Kacper

Szroeder – trąbka, Maciej Soroko – puzon suwakowy, Marcin Dąbrowski – trąbka, Michał Moniuszko

– kontrabas, Tomasz Stawiecki -klarnet, Małgorzata Sporek-Czyżewska – śpiew, Wojciech Szroeder –

akordeon, prowadzący zespół.

EJBIKE MAME

„Ejbike Mame” – koncert pieśni z przedwojennych teatrów i kabaretów jidysz w wykonaniu

Małgorzaty Sporek-Czyżewskiej i muzyków Orkiestry Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego.

Program odwołuje się do bogatej tradycji muzycznej teatru jidysz początku XX wieku. Składały się na

nią pieśni w języku jidysz, brzmiące tak samo w kawiarniach i teatrzykach w Warszawie, Wilnie,

Paryżu, Buenos Aires czy w Nowym Jorku.

Skład zespołu:

Małgorzata Sporek-Czyżewska – śpiew; Wojciech Szroeder – akordeon; Patryk Masłowski – sakshorn

tenorowy; Mikołaj Pol – cymbały; Tomasz Stawiecki – klarnet; Michał Moniuszko – mandolina,

harmonium; Kacper Szroeder – trąbka; Dominika Korzeniecka – bęben

OPOWIADAMY O ŻYDACH SEJNEŃSKICH

Warsztat skierowany do dzieci w wieku 10-13 lat przybliżający wieloletnią praktykę zgłębiania

przeszłości żydowskiej Sejn, a więc – w szerszym kontekście – praktykę twórczego odkrywania,

poznawania i oswajania innej tradycji. Częścią spotkania będzie opowieść o tradycji wesela

żydowskiego z uczestnictwem muzyków Orkiestry Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego.

KINO POGRANICZA

Prezentacje unikatowych filmów dokumentujących działania Ośrodka Pogranicze wyprodukowanych

w sejneńskiej pracowni filmowej. Będę to między innymi:

"Dolina Issy", realizacja Alex Pavlović, zapis filmowy spektaklu Teatru Sejneńskiego w przestrzeniach

parku dworu w Krasnogrudzie. Wprowadzenie, opowieść o Międzynarodowym Centrum Dialogu w

Krasnogrudzie - Małgorzata Sporek-Czyżewska

"Losy posłuchane", realizacja Małgorzata Sporek-Czyżewska i Wojciech Szroeder - dokumentacja

wypraw Teatru Sejneńskiego do polskich wsi w okolicach Lidy na Białorusi. Prowadzenie Małgorzata

Sporek-Czyżewska

WYDAWNICTWO

Przez cały czas trwania projektu dostępne będą książki wydawnictwa „Pogranicze”. Działalność

wydawnictwa zainicjowały w 1993 roku książki z serii Biblioteka Krasnogrudy:

Adama Bartosza Nie bój się Cygana, Grigorija Kanowicza Koziołek za dwa grosze i Teresy Lubkiewicz-

Urbanowicz Boża podszewka.

Obecnie najważniejsze serie wydawnicze to: Meridian (poezja, proza i eseistyka autorów środkowo- i

wschodnioeuropejskich, takich jak m.in. Mihail Sebastian, Josif Burg, Grigorij Kanowicz, David

Albahari, Max Blecher, Norman Manea, David Filip, Gordana Kuić, Mordechaj Arieli, Elias Canetti czy

Hannah Arendt, przekłady z języków: albańskiego, bułgarskiego, macedońskiego, serbskiego,

słowackiego, słoweńskiego, rumuńskiego, węgierskiego, słowackiego, ukraińskiego, czeskiego,

litewskiego, jidysz itd.); Inicjał (poezja m.in. Zbigniew Machej, Tomas Venclova, Wasyl Machno);

Sąsiedzi (seria zapoczątkowana wydaniem pracy Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi. Historia zagłady

żydowskiego miasteczka); Ornamenty Historii.

W „Pograniczu” redagowano także jedno z najważniejszych środkowoeuropejskich czasopism

„Krasnogrudę” (którego misję kontynuuje seria Meridian), a od 2002 roku ukazuje się również (po

polsku i po litewsku) „Almanach Sejneński”. Osobny cykl publikacji dokumentuje pracę samego

„Pogranicza” (m.in. Co pamięta Sejna, Kroniki sejneńskie, Sejneńska księga gry szklanych paciorków,

Księga Mostu czy Podręcznik dialogu. Zaufanie i tożsamość.)