Dzieje wsi Kaznów do ko ńca XVIII wieku na tle rozwoju ... · 11 Studium kształtowania struktury...

UNIWERSYTET MARII CURIE – SKŁODOWSKIEJ

W LUBLINIE WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY

INSTYTUT HISTORII PODYPLOMOWE STUDIA KWALIFIKACYJNE

Grażyna Piech

Dzieje wsi Kaznów do końca XVIII wieku na tle rozwoju społeczno - gospodarczego

parafii Ostrów Lubelski

Praca napisana

pod kierunkiem

prof. dra hab. Ryszarda Szczygła

w Zakładzie Historii

Polski Średniowiecznej

LUBLIN 2006

2

Spis treści

Wstęp 3

Rozdział I

Środowisko przyrodnicze okolic Kaznowa 5

Rozdział II

Dzieje Kaznowa na tle rozwoju sieci osadniczej regionu 12

1. Dynamika zagęszczania osadnictwa 12

2. Struktura własności ziemskiej 22

3. Powstanie i rozwój parafii Ostrów 27

Rozdział III

Mieszkańcy wsi Kaznów do końca XVIII wieku 35

1. Struktura społeczna ludności 35

2. Liczebność i oblicze etniczne ludności wsi 38

Rozdział III

Gospodarka mikroregionu Kaznowa w XV – XVIII wieku 41

1. Charakter gospodarczy osady 41

2. Użytkowanie gruntów i produkcja rolna 47

3. Obciążenia gospodarstw chłopskich na rzecz państwa, dworu i kościoła. 48

Zakończenie 53

Źródła i opracowania 54

Aneks I 57

3

Wstęp

Dzieje wsi Kaznów nie mają dotychczas naukowego opracowania.

Celem poniższej pracy będzie zebranie dostępnych w źródłach i literaturze informacji

o powstaniu i pierwszych wiekach istnienia wsi.

Kaznów jest położony w parafii Ostrów, na zachodnim brzegu rzeki

Tyśmienicy. Powstał w okresie późnośredniowiecznym w ramach osadnictwa

drobnoszlacheckiego prowadzonego przez monarchów na ziemi lubelskiej w celu

zasiedlenia pogranicza polsko – rusko - litewskiego w XIV wieku. Właścicielami wsi

była szlachta zagrodowa pochodząca zapewne z Mazowsza.

Źródła drukowane wykorzystane w pracy to: Rejestr poborowy ziemi lubelskiej

z 1626 roku1, Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa Michała Jerzego

Poniatowskiego z 1787 roku2 oraz Polska XVI wieku pod względem geograficzno –

statystycznym opisana przez A. Pawińskiego. Małopolska t. III i IV3.

W pracy wykorzystałam też monografię: Dzieje Ostrowa Lubelskiego,

zwłaszcza części autorstwa A. Sochackiej, R. Szczygła i S. Jopa4, następnie tegoż

autora Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII – XVIII w)5 oraz

Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu

opracowany przez S. Kurasia6.

Praca dzieli się na cztery rozdziały. Rozdział pierwszy został poświęcony

charakterystyce geograficzno – przyrodniczej rejonu średniowiecznej parafii Ostrów.

Drugi rozdział stanowi omówienie rozwoju osadnictwa, struktury własności ziemskiej

a także dziejów parafii, w kontekście przemian w ziemi lubelskiej. W trzecim rozdziale

1 Rejestr poborowy województwa lubelskiego (powiat lubelski i urzędowski z r. 1626 ziemia łukowska z 1620), pod. Red. S. Inglota, Wrocław 1957. 2 Kumor B. ks., Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego z 1787

roku, Lublin 1977 -1979 „Biblioteki, Archiwa i Muzea Kościelne”, t.35. 3 Polska XVI wieku pod względem geograficzno – statystycznym opisana przez A. Pawińskiego. Małopolska t. III i IV, [w:] Źródła Dziejowe, t .XIV i XV, Warszawa 1886. 4 Dzieje Ostrowa Lubelskiego, pod red. R. Szczygła, Lublin 1998.

5 Jop S., Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII – XVIII w.), Lublin 1998.

6 Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu oprac. S. Kuraś, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. III, Warszawa 1983.

4

zajęłam się mieszkańcami wsi Kaznów, ich strukturą społeczną oraz strukturą

majątkową i liczebnością w okresie od XV do XVIII wieku. Czwarty rozdział

poświęcono opisowi gospodarki Kaznowa z uwzględnieniem jej charakteru

i sposobów użytkowania gruntów.

Podstawową metodą przy pisaniu tej pracy była analiza informacji źródłowych

wydobytych ze źródeł drukowanych i literatury.

5

Rozdział I

Środowisko przyrodnicze okolic Kaznowa

Teren parafii Ostrów stanowi północno – zachodnią część Pojezierza

Łęczyńsko –Włodawskiego. Zgodnie z systemem regionalizacji fizycznogeograficznej

Polski7 mezoregion Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie leży w makroregionie

Polesia Zachodniego8, nazywanego także Polesiem Lubelskim9. Obszar ten

obejmuje pogranicze dwóch prowincji fizycznogeograficznych: Niżu

Środkowoeuropejskiego, zaliczanego do Europy zachodniej i Niżu Wschodnio-

europejskiego Europy wschodniej10. Granica pomiędzy obiema prowincjami na

omawianym terenie przebiega wzdłuż zachodniej krawędzi doliny rzeki Tyśmienicy11.

Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie pod względem rzeźby, stosunków

wodnych i szaty roślinnej wyraźnie nawiązuje do cech właściwego Polesia,

położonego za Bugiem. Pod względem hipsometrycznym omawiany obszar jest

najmniej zróżnicowanym w Polsce, o wysokościach względnych 140 – 135 m

i niewielkim nachyleniu terenu. Krajobraz jest tu z pozoru monotonny jednak bogaty

w wielorakie formy rzeźby powstałe w różnym czasie i w wyniku wielu procesów

geomorfologicznych12. Decydujący wpływ na rzeźbę miały zlodowacenia oraz

procesy rzeźbotwórcze zachodzące w czwartorzędzie. Tło Pojezierza tworzą równiny

akumulacyjne, zbudowane z piasków pochodzących ze zlodowaceń.

Po ustąpieniu lodowca na terenie tym pozostały zagłębienia wypełnione wodą,

które z upływem czasu wypełniły się w skutek akumulacji utworów pochodzenia

organicznego: gytii, kredy jeziornej i torfów. Równiny akumulacyjne tylko 7 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002, s.32.

8 Tamże, s.35.

9 Wilgatowie K. i T., Gawarecki H., Województwo lubelskie, Warszawa 1957, s.20.

10 Kondracki J., dz. cyt., s.33.

11 Studium kształtowania struktury ekologicznej miasta i gminy Ostrów Lubelski, Lublin 1992, s. 7,

[Maszynopis przechowywany w Urzędzie Miejskim w Ostrowie Lubelskim]. 12

Izdebski K., Grądziel T., Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie, Warszawa 1981, s.6, 10.

6

w niewielkim stopniu zmieniły się pod wpływem denudacji. Niewielki obszar zajmują

równiny denudacyjne.

Szczególnie dużą powierzchnię opisywanego terenu tworzą torfowiska

i bagna, które występują w dnach dolin rzecznych, wypełniają obniżenia form

krasowych oraz skupione są w rejonie występujących dziś jezior. W przeszłości

tereny te były narażone na zalewanie wodą w czasie powodzi bądź podtapiane

w wyniku podnoszenia się poziomu wód gruntowych.

Urozmaicenie w krajobrazie równin w południowej jego części stanowią

ostańcze formy wypukłe w postaci niskich i łagodnych pagórów kredowych oraz

wydmy. W obrębie Pojezierza zaznacza się obecność zamkniętych lub prawie

zamkniętych zagłębień bezodpływowych, głównie krasowych w kształcie mis albo

szerokich lejów o średnicy nawet do kilkudziesięciu metrów. Część z nich pozostaje

sucha, inne po obfitych deszczach lub w okresie roztopów wypełniają się okresowo

wodą. Jeszcze inne są stale zalane13.

Na blisko 80% powierzchni Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego występują

gleby bielicowe. Te wytworzone na luźnych piaskach są słabe dla rolnictwa stąd też

najczęściej pokryte są lasami. Nieco większą wartość rolniczą posiadają gleby

bielicowe wytworzone na piaskach gliniastych. Dość żyzne, pszenno – buraczane są

gleby bielicowe powstałe na utworach pyłowych wodnego pochodzenia, zalęgające

na glinie /znajdują się na wschód od Ostrowa Lubelskiego/. Na niewielkiej

powierzchni w okolicach Ostrowa Lubelskiego i Łęcznej glebom bagiennym

towarzyszą gleby brunatne wytworzone z utworów pyłowych wodnego pochodzenia

oraz z lessów14.

Gleby bagienne na omawianym terenie wyściełają doliny rzeczne i lokalne

obniżenia terenu. W dolinach rzecznych są obfite w osady mineralne i muły

organiczne, silnie wilgotne, które najchętniej wykorzystywane są pod pastwiska.

Gleby torfowe torfów niskich, rzadziej wysokich i przejściowych oraz gleby murszowe

porośnięte są przeważnie zbiorowiskami roślin łąkowych, zaroślami a czasami lasami

olsowymi, rzadziej łęgami. W części południowej Pojezierza niewielkie płaty ziemi

zajmują rędziny kredowe, a w dolinie Bugu mady15.

13

Tamże, s. 12. 14

Tamże, s. 25. 15

Tamże, s. 27.

7

Klimat obszaru Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego posiada wiele cech

kontynentalnych. Wysoka jest średnia temperatura lata i bardzo niska zimy, co

sprawia, że roczna amplituda temperatur powietrza należy do największych

w Polsce. Najdłużej trwa na Pojezierzu lato /105 dni/ i zima /110 dni/, a najkrócej

wiosna16. Sumy opadów na tym terenie rzadko przekraczają 550 mm. Najwyższe

opady występują w lecie – lipiec, sierpień a najmniejsze w zimie. Jesienią opady są

większe, a niższe na wiosnę. Pokrywa śnieżna pojawia się w styczniu i trwa średnio

60-65 dni. Taki rozkład opadów potwierdza przewagę na tym obszarze wpływów

kontynentalnych nad oceanicznymi17.

Wiodącymi czynnikami kształtującymi poleski typ krajobrazu są stosunki

wodne. Płaskość terenu Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego utrudnia wodzie

spływ powierzchniowy a podczas roztopów prowadzi do powstawania rozlewisk

i sprzyja procesom zabagnienia. Tam gdzie teren jest stale podmokły występują

rozległe trzęsawiska i bagna. Trzęsawiska są następstwem zarastania zbiorników

wodnych, głównie jezior dystroficznych roślinnością. Bagna zajmują tereny podmokłe

i okresowo zalewane przez wody powierzchniowe18.

Pojezierze wyróżnia gęsta sieć rzek, strumyków i sztucznych rowów. Rzeki

i strugi maja małe spadki, płyną wiec leniwie a miejscami sprawiają wrażenie wód

stojących. Przez teren parafii Ostrów w kierunku z południa na północ przepływa

rzeka Tyśmienica. Jej dopływami na tym terenie jest Piwonia Południowa /dawniej

Jedlanka/, Guźnica oraz lewostronna Piskornica, która płynie przez Kaznów.

Jednak obfitość wód jest sezonowa. W okresie letnim wiele strumyków

wysycha. Tylko wiosną w okresie topnienia śniegów i ulewnych deszczy latem rzeki

przybierają i niosą więcej wody. Zbyt małe sumy opadów rocznych nie są w stanie

pokryć w pełni zapotrzebowania roślin na wodę w okresie wegetacji, co wpływa

bezpośrednio na wysokość plonów zbóż i użytków zielonych.

Największe znaczenie na Pojezierzu maja zbiorniki z wodą stojącą - jeziora

i stawy. Skupionych jest tu 68 jezior, które w większości są małe o kształcie kolistym

lub owalnym, przeważnie płytkie, zarastające i z niedostępnymi brzegami19.

16

Tamże. 17

Gluza A., Siwek K., Zarys klimatu Polesia Lubelskiego [w:] Ogólnopolski Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Przewodnik wycieczkowy, Lublin 1994, s. 139-140. 18

Tamże, s. 14. 19

Wilgatowie K. i T., Gawarecki H., Województwo…, s.20.

8

Cześć spośród nich wymienił Jan Długosz już w XV w.20. Powstanie mis jezior

wiąże T. Wilgat21 z procesami krasowymi w wapiennym podłożu na skutek

chemicznej działalności wody, która w warstwach kredowych leżących pod piaskami

wytworzyła zagłębienia. Istnieją również inne poglądy dotyczące ich genezy oraz

okresu, w którym powstały22.

Na obszarze, który obejmuje teren parafii Ostrów od XV do XVIII wieku

występuje 12 jezior. Są to: Czarne Gościnieckie /dawna nazwa Płocice/, Kleszczów,

Miejskie /dawniej Okunin/, Ściegienne /d. Jedlanka/, Gumienek /d. Gumieniec/,

Czarne Uścimowskie /d. Czarne/, Uścimowskie /d. Długie/, Uścimowiec, Orzechówek

/d. Orzechowiec/, Krasne, Głębokie, Mytycze /d. Rozkopaczew/23. Wszystkie jeziora

Pojezierza ulegają procesowi zanikania i przekształcają się w torfowiska i bagna.

Ze względu na własności troficzne poszczególnych jezior można podzielić je

na: oligotroficzne – jedyne jezioro tego typu na omawianym terenie to Krasne,

zbiorniki eutroficzne: Uścimowskie, Ściegienne, Gumienek, Czarne i Uścimowskie

oraz dystroficzne: Mytycze, Miejskie, Kleszczów, Czarne Gościnieckie

i Orzechówek24. Nad rzeką Tyśmienicą są położone duże stawy Siemień, z których

jeden pochodzi z XVII wieku25.

Zmiany w stosunkach wodnych Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego

przyniosła budowa w latach 60 - tych Kanału Wieprz – Krzna. Część jezior

przekształcono w zbiorniki retencyjne, a melioracje przyczyniły się do obniżenia

zwierciadła wód podziemnych lub całkowitego zaniku wielu podmokłości26. Prace

melioracyjne zniszczyły górne dorzecza Tyśmienicy i Piwonii27. Eksploatacja wód

podziemnych w rejonie kopalni Lubelskiego Zagłębia Węglowego miała wpływ na

powstanie lejów depresyjnych i obniżenie lustra wody w jeziorach w części

sąsiadującej z Lubelskim Zagłębiem Węglowym. Wyschło niemal całkowicie jezioro

20

Długosz J., Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Księga pierwsza i druga, Warszawa 1961, s. 144, cyt. za: Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 33. 21

Wilgat T., Spory wokół jezior Łęczyńsko – Włodawskich, [w:] Ogólnopolski Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Przewodnik wycieczkowy, Lublin 1994, s. 223. 22

Tamże, s. 123. 23

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 35. 24

Tamże, s. 36. 25

Kondracki J., dz. cyt., s. 293. 26

Wilgat T., Spory wokół… s. 126. 27

Kondracki J., dz. cyt., s. 293.

9

Brzeziczno a w jeziorze Piaseczno odsłonił się szeroki pas dna. Zmiany zaszły też

w grupie jezior Uściwierskich28.

Jednym z elementów krajobrazu, który decyduje o bogactwie regionu jest

szata roślinna. Charakterystyczną cechą Pojezierza jest występowanie trzech typów

torfowisk: niskiego, przejściowego i wysokiego.

Torfowiska niskie występują najczęściej w dolinach rzek, starorzeczach i na

obrzeżach jezior. Na omawianym obszarze w dolinie Tyśmienicy koło Ostrowa i w

dolinie Starej Piwonii oraz koło Kolechowic występują ich zwarte kompleksy.

Obejmują one torfy układów szuwarowych, turzycowiskowych, mechowiskowych

i olsowych. Największe powierzchnie zajmują torfy mechowiskowe29.

Torfowiska przejściowe, które powstają na terenach stale podtopionych i silnie

zakwaszonych w rejonie Ostrowa osiągają miąższość do 3 metrów30.

Charakterystyczne rośliny tu występujące to: bagnica torfowa, turzyca bagienna,

przygiełka biała, rosiczka i inne. W wyniku gromadzenia się przy brzegach jezior

mułu, a następnie powstawania gleb podwodnych oraz porastania ich przez trzciny

i wielkie turzyce, tworzą się pływające kożuchy roślinne - spleje.

Torfowiska wysokie tworzą się w warunkach braku przepływu wody, zasilają je

jedynie wody opadowe. Są to siedliska ubogie w tlen i składniki pokarmowe.

Torfowiska te są zlokalizowane w zagłębieniach bezodpływowych, często wokół

jezior. Przeważają tu mchy torfowce, na suchszych partiach rosną karłowate sosny

i brzozy oraz żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, bagno, borówki: bagienna,

czarna i brusznica. Można również dostrzec rosiczkę okrągłolistną, wełniankę

pochwowatą i torfowce. Warto nadmienić, iż na torfowiskach występuje dziewięć,

będących pod ochroną, roślin mięsożernych, do których należą: aldrowanda

pęcherzykowata, rosiczki: długolistna, pośrednia, okrągłolistna i owalna, tłustosz

pospolity oraz pływacze: zwyczajny, średni i drobny31.

Obok unikalnych dla Polski i Europy zbiorowisk roślinności wilgociolubnej,

występują tu silnie przekształcone przez człowieka lasy. Wyspowo występują

większe powierzchnie leśne: na północ od Ostrowa Lasy Parczewskie, lasy

Kaznowskie w sąsiedztwie wsi Kaznów oraz niewielkie powierzchnie leśne

k. Rozkopaczewa. Są to rosnące na ubogich siedliskach, bory sosnowe, rzadziej lasy

28

Wilgat T., Spory wokół… s. 128. 29

Studium kształtowania struktury… s. 12. 30

Tamże. 31

Izdebski K., Grądziel T., dz. cyt., s.54-60.

10

sosnowo-dębowe i lasy mieszane32. Dno lasów pokrywają masowo jeżyny, maliny,

paprocie i trzcinnik piaskowy.

Torfowiskom wysokim towarzyszą bory bagienne. Tu obok mało dorodnej

sosny i brzozy spotkać można liczne krzewinki z rodziny wrzosowatych oraz borówkę

bagienną, a na terenach gdzie zalega warstwa torfu pojawia się żurawina błotna.

Niewielkie powierzchnie zajmują grądy z grabem, dębem szypułkowym, osiką i lipą

drobnolistną porastające siedliska żyźniejsze.

Miejsca podmokłe porastają olsy: zaroślowy i leśny. Około 30 % torfowisk to

zarośla łozowe z wierzbami: uszatą, szarą i kruszyną oraz zespół brzozy niskiej

z brzozami: niską, brodawkowatą i omszoną oraz wierzbami: szarą i rokitą. Rzadko

spotykane są łęgi33. Pozornie mało ciekawy i jednostajny krajobraz, podczas

wnikliwej obserwacji zadziwia rozmaitością leśnych, zaroślowych, szuwarowych

i torfowiskowych zbiorowisk roślinnych, spośród których niespodziewanie wyłaniają

się tafle jezior.

Dzięki mozaice krajobrazów łąkowo-torfowiskowych, wodnych, polnych

i leśnych Pojezierze jest miejscem występowania wielu interesujących gatunków

zwierząt. Najlepiej rozpoznana jest fauna kręgowców. Występuje tu 40 gatunków ryb,

między innymi: karp, lin, karaś, płoć, wzdręga, szczupak oraz chroniona strzebla

przekopowa. Bogactwo i zróżnicowanie składu gatunkowego ryb związane jest

z licznym występowaniem jezior, stawów, torfianek, rzek i kanałów. W sąsiedztwie

Ostrowa ostoją dla zwierząt jest zespół jezior Kleszczów – Miejskie, gdzie spotkać

można bąka, błotniaka stawowego, perkozy: dwuczuby i rdzawoszyi, bekasa, kszyka,

wodnika, remiza, strumieniówkę34.

Spośród 12 gatunków płazów na Pojezierzu można spotkać siedem m.in. żaby

ropuchę paskówkę i grzebiuszkę ziemną, traszki: zwyczajną i grzebieniastą oraz

kumaka nizinnego rzekotkę drzewną35. Na szczególną uwagę zasługuje jeden

z sześciu gatunków gadów - żółw błotny, którego lęgowisko jest jednym

z największych w Europie. Osuszanie terenów bagiennych stanowi największe

zagrożenie dla tego gatunku.

32

Studium kształtowania struktury… s. 14. 33

Izdebski K., Grądziel T., dz. cyt., s.73-75. 34

Wilgat S. i in., Inwentaryzacja przyrodnicza gmin woj. lubelskiego /Gmina Ostrów Lubelski/, Lublin 1992, s. 6, [Maszynopis przechowywany w Urzędzie Miejskim w Ostrowie Lubelskim]. 35

Izdebski K., Grądziel T., dz. cyt., s. 123.

11

Bardzo bogaty i zróżnicowany jest skład gatunkowy ptaków. Wyjątkowo

interesujące są te, które występują na siedliskach wodno-błotnych - są pięknym

dopełnieniem jezior i stawów. Na tym terenie występuje 146 gatunków ptaków,

z czego 17 grozi wyginięcie. Do najcenniejszych należą: bielik, orlik krzykliwy,

żurawie, brodźiec krwawodzioby i kulik wielki, gęsi gęgawy, puchacz, sowa błotna,

bocian czarny. Można tu także oglądać wiele gatunków kaczek, łyskę, perkoza

dwuczubego i rdzawoszyjego, łabędzia niemego, bąka, mewy, rybitwy i czaple36.

Rzadkim zwierzęciem ziemnowodnym tutaj spotykanym jest wydra, która

świetnie pływa i nurkuje w pogoni za rybami. Nieliczne są miejsca, gdzie można

spotkać bobry /bagna nad jeziorem Czarnym Gościnieckim/. O tym, że musiały na

tym terenie występować w przeszłości bardzo licznie świadczą dokumenty mówiące,

że w średniowieczu daniny z wielu włości były płacone min. bobrowymi skórami37.

Bogato przedstawia się fauna ssaków środowisk leśnych. Najokazalszym

przedstawicielem jest łoś, a w Lasach Parczewskich jeleń, obok niego sarna, wilk, lis,

dzik i borsuk.

Zatem rejon Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego ze względu na swoje

naturalne bogactwa lasów, wód i bagien stał się w przeszłości interesujący dla

potrzeb osadnictwa. Teren ten był dogodnym dla osiedlania się myśliwych, rybaków,

bartników, zbieraczy a także hodowców zwierząt udomowionych i rolników.

36

Tamże, s. 99-115. 37

Tamże, s. 116.

12

Rozdział II

Dzieje Kaznowa na tle rozwoju sieci osadniczej regionu

1. Dynamika zagęszczania osadnictwa

W czasach najdawniejszych czynnikami umożliwiającymi rozwój osadnictwa

na terenach Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego były liczne strumienie i jeziora

z dostępnymi brzegami, które roiły się od ryb i ptactwa wodnego. Także bardzo

bogata szata leśna, wśród której żyło wiele gatunków ssaków: łoś, tur, żubr, bóbr

a także otwarte łąki dolinne, złoża gliny, rudy darniowej, surowiec kamienny

i krzemienny w postaci narzutów stwarzały dobre warunki dla osadnictwa.

Tereny te mogły być atrakcyjne dla rybaków, łowców i zbieraczy a także hodowców

zwierząt udomowionych oraz rolników. Osadnictwo umożliwiały też połączenia

drogami wodnymi z innymi obszarami – z Wisłą poprzez Wieprz i z Bugiem przez

łańcuch jezior.

W starożytności i we wczesnym średniowieczu osadnictwo skupiało się na

krawędziach wysoczyzn wznoszących się ponad poziomem dolin rzecznych Wieprza,

Tyśmienicy i licznych mniejszych strumieni będących ich dopływami. Sam obszar

wysoczyzn był słabiej zaludniony38.

Teren na, którym leży parafia Ostrów nie został gruntownie przebadany przez

archeologów. Dotychczasowe badania jednostkowe i pojedyncze znaleziska są

dokumentami mówiącymi o rozwoju osadnictwa, ale tylko w obrębie tych stanowisk.

Są to znaleziska krzemienne o charakterze neolitycznym, wczesnobrązowym czy też

mezolitycznym39.

38

Gajewski L., Gurba J., Osadnictwo starożytne i wczesnośredniowieczne w pow. lubartowskim, „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, Lubartów 1959, s.33. 39

Gurba J., Okolice Ostrowa Lubelskiego w pradziejach, [w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Lublin 1998, s.17.

13

Równiny i piaszczyste gleby stanowiły dogodne warunki do wprowadzenia

osiadłej gospodarki rolniczej. Najstarszymi rolnikami na Polesiu była

prawdopodobnie ludność kultury wołyńsko - lubelskiej ceramiki malowanej. Można

mówić o pastuchach, którzy przybywali tu miedzy 2500 – 2200 r. prz. Chr. znad

górnego Bugu lub Wieprza i założyli osiedle w okolicach Trójny40.

Ludy kultury pucharów lejkowatych były pierwszą na ziemiach polskich

autochtoniczną ludnością rolniczą. Stosowali gospodarkę żarowo - wypaleniskową,

która zapewniała im kilkuletnie plony a możliwość wypalania lasu bez ograniczeń

zapewniała rozległa puszcza leśna. Ślady obecności ludności tej kultury odkryto na

terenie parafii min. w Kleszczowie i Rudce Starościańskiej41.

Około 2000-1700 lat prz. Chr. ze wschodu na te ziemie przybyły gromady

ludzkie kultury ceramiki sznurowej zajmujące się pasterstwem, hodowlą, łowiectwem,

zbieractwem i częściowo kopieniacką uprawą ziemi. Gromady te często przenosiły

się z miejsca na miejsce zajmując suche kępy w dolinach rzek i na brzegach jezior.

Zabytki tej kultury zarejestrowano min. w Trójni, Brzeźnicy Bychawskiej,

Chlewiskach.

Zabytki z II okresu epoki brązu /1500-1300 r. prz. Chr./ znajdowane nad

brzegami jezior i rzek min. w Syrnikach /Sernikach/, Chlewiskach, Trójni są

pozostałościami pobytu na tym terenie kultury trzcinieckiej42. Nie zarejestrowano

dotąd w zachodniej części Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego śladów

osadnictwa z okresu wędrówek ludów w V i VI wieku.

Zmiany w sytuacji osadniczej na omawianym terenie nastąpiły w VIII – X

stuleciu. Władcy polscy byli zainteresowani umacnianiem granic budując grody

obronne nad rzekami. Powstały więc nowe osady grodowe min. w Spiczynie nad

Wieprzem, Chlewiskach i Szczekarkowie43. Osady wczesnośredniowieczne

powstawały wzdłuż szlaku drożnego, biegnącego doliną Wieprza, w miejscach

przeprawy przez rzekę, na niewysokich kępach44.

A. Rozwałka45 wskazuje, że na Lubelszczyźnie najpierw zasiedlone zostały

tereny wyżynne na glebach lessowych, a następnie już w późniejszym średniowieczu

40

Gajewski L., Gurba J., Osadnictwo starożytne…, s.36. 41

Gurba J., Okolice Ostrowa…, s. 20. 42

Gajewski L., Gurba J., Osadnictwo starożytne…, s 37. 43

Tamże, s 38. 44

Gajewski L., Gurba J., Lubartów i jego okolice we wczesnym średniowieczu, [w:] Lubartów – Z dziejów miasta i regionu, red. S. Tworek, Lublin 1977, s. 262. 45

Rozwałka A., Sieć osadnicza w archidiakonacie lubelskim w średniowieczu, Lublin 1999, s. 12, 17.

14

obszary nizinne na Wysoczyźnie Lubartowskiej, Pojezierzu Łęczyńsko – Włodawskim

i Obniżeniu Dorohuskim. Jednym ze skupisk osadniczych w zachodniej części

Pojezierza jest teren wokół źródeł Piwonii i Tyśmienicy. Osadnictwo rozlokowało się

tu na glebach piaszczystych, bagiennych, łęgach i grądach.

Pozostałością świadczącą o istnieniu w XI – XIII w. grodzisk obronnych na tym

terenie jest prawdopodobnie położony na północ od Ostrowa – Gródek nad

Tyśmienicą, którego nazwa nawiązuje do istniejącego tu przed wiekami grodziska46.

Tereny okolic Ostrowa podmokle i zabagnione stanowiły w okresie wczesnego

średniowiecza pogranicze, które w sposób naturalny oddzielało ziemie Piastów od

ziem będących przedmiotem rywalizacji zarówno polskiej jak też ruskiej i litewskiej.

Tędy przebiegała też granica diecezji krakowskiej. Ze względu na swoje pograniczne

położenie tereny te były stale narażone na najazdy wrogich Tatarów i Litwinów, co

nie sprzyjało osadnictwu ani rozwojowi gospodarczemu. W czasach średniowiecza

w okolicach Ostrowa najpewniej prowadził szlak drogowy łączący tereny

przygraniczne z Lublinem, który był centrum administracyjnym tego regionu47.

Ta okoliczność sprzyjała pobudzeniu osadnictwa, co niewątpliwie można

łączyć z powstaniem pierwszej na tym terenie osady w Kolechowicach48. Najstarsza

wzmianka dotycząca tej wsi pochodzi z początków XIV w. (1317 r.). Należy sądzić,

że wieś powstała jednak wcześniej, jeszcze w wieku XIII. W okresie, o którym mówi

źródło połowa tej wsi była własnością władcy a druga połowa dzierżawą albo

w czasowym użytkowaniu braci Dzierżka i Ostasza z Bejsc, herbu Lewart. Król

Władysław Jagiełło udzielił wspomnianym braciom zezwolenia na stosowanie w ich

dobrach, także w połowie Kolechowic prawa niemieckiego49.

W okresie rozbicia dzielnicowego, bądź w pierwszej połowie XIV w.

z przygranicznych rejonów Rusi na teren Kolechowic napłynęła ludność ruska. Ich

przybycie mogło być zainicjowane przez władców, którzy starali się pozyskać nowych

mieszkańców, aby zagospodarować tereny dotychczas nie użytkowane. W kolejnych

latach proces ten został zahamowany50.

46

Sochacka A., Mikroregion ostrowski w średniowieczu – powstanie osady i parafii, [w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Lublin 1998, s.36. 47

Tamże, s. 36, 37. 48

Słownik historyczno-geograficzny…, s. 105. 49

Sochacka A., Makroregion ostrowski…, s. 37. 50

Tamże, s. 38.

15

Z początku wieku XV zachowały się w źródłach informacje o innej osadzie

leżącej na tym terenie – Tyśmienicy51. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1409 r.

i dotyczą sporu w sprawie spadkowej, stąd to należy przypuszczać, że wieś istniała

już przynajmniej od dwóch pokoleń i była w rękach szlachty. A. Sochacka52 uważa,

że powstanie Tyśmienicy mogło mieć związek z leżącym w pobliżu Gródkiem, osadą

grodową, dla którego wieś ta stanowiła rolnicze zaplecze a jej mieszkańcy

zaopatrywali załogę grodu w żywność.

W zjednoczonym państwie król Władysław Łokietek podejmował kroki mające

na celu pobudzenie rozwoju gospodarczego i ożywienie osadnictwa na

Lubelszczyźnie. Służyć temu miały zezwolenia dawane właścicielom wsi i miast na

lokacje na prawie niemieckim oraz reformy prowadzone w ziemiach należących do

władcy. Starania te nie przyniosły oczekiwanych rezultatów i na ziemiach północno -

wschodniej Lubelszczyzny, nad Tyśmienicą nie rozwinęło się osadnictwo.

Fakt, iż do powstałej pomiędzy 1327 a 1350 r. parafii w Łęcznej, która

obejmowała cały górny bieg Tyśmienicy, włączono tylko osady Tyśmienicę

i Kolechowice może świadczyć, że w tym okresie były to jedyne zamieszkałe na tym

terenie osiedla. Przyczyn tego stanu należy upatrywać w fakcie, iż teren ten był

oddalony od ówczesnego centrum regionu jakim pozostawał niewątpliwie Lublin oraz

położeniem na obszarze pogranicza polsko – litewskiego. Nie został też objęty akcją,

którą podejmował król Kazimierz Wielki na terenie Lubelszczyzny, osadzając

rycerstwo w pobliżu szlaków drogowych na niezagospodarowanych jeszcze

terenach53.

Sytuacja na omawianym terenie zmieniła się, gdy po zawarciu unii polsko –

litewskiej w latach 1385 -1386 ustało zagrożenie ze wschodu a granica między obu

państwami stała się przyjazna. Pojawiły się nowe możliwości dla rozwoju

gospodarczego terenów przygranicznych, leżących przy szlaku komunikacyjnym

biegnącym na Litwę, a ściślej z Krakowa do Wilna. Dało to możliwość

zagospodarowania puszcz przygranicznych a tym samym zlikwidowania osadniczych

pustkowi.

51 Słownik historyczno-geograficzny…, s. 248. 52

Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s. 38, 39. 53

Tamże, s. 38, 40.

16

Prawdopodobnie u schyłku XIV w. istniała także osada, być może leśna,

Ostrów (1441 r.)54 położona przy szlaku wiodącym na Litwę. To tutaj zapewne

spotkali się król Władysław Jagiełło i książę litewski Witold w 1392 r. aby zawrzeć

ugodę, która miała być końcem sąsiedzkich sporów i walk55.

Szlachta zamieszkująca w ziemi lubelskiej była zainteresowana osadnictwem

w rejonie Ostrowa, zwłaszcza ci z nich, którzy posiadali już tutaj ziemię a teraz byli

zainteresowani powiększaniem swoich włości. Osią osadniczą stała się rzeka

Tyśmienica /zob. mapa/.

W kręgu zainteresowania szlachty znalazły się tereny na lewym brzegu rzeki,

który wyżej położony był suchszy, mniej zabagniony a tym samym łatwiejszy do

zagospodarowania. Obok istniejącej już w XIV w. i będącej własnością Zaklików

Tyśmienicy pojawiły się osady szlacheckie Brzeźnica (1427 r.)56, Borki (1442 r.)57

oraz młyn Kula (1442 r.)58 zwany Zakliczyn /należący także do Zaklików/. Zapewne

z inicjatywy władców rozpoczął się także proces zaludniania prawobrzeżnych

terenów nad Tyśmienicą. Obszar ten niżej położony, pośród licznych jezior i bagien

przechodził w ręce ubogiej szlachty w wyniku nadania w zamian za obowiązek

karczowania ziemi pod uprawę i organizowania wsi. Szlachta tu osadzona miała też

obowiązek zgłaszania się na każde wezwanie króla do służby wojskowej59.

Położone na wschodnim brzegu rzeki Jedlanka (1432 r.)60, Uścimów

(1442 r.)61, Głębokie (1441 r.)62 i Kleszczów (1451 r.)63, to prawdopodobnie wsie

powstałe w rezultacie akcji osiedleńczej władców prowadzonej od czasów Jagiełły na

terenie Pojezierza w celu zagospodarowania ziem przygranicznych Polski i Litwy.

Także powstanie na zachodnim brzegu rzeki osady Kaznów (1441 r.)64 jest wynikiem

osadnictwa drobnoszlacheckiego w okolicach Ostrowa65.

54



Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. IV, Warszawa 1986, s. 36. 57

Tamże, s.32. 58




Tamże, s. 252. 62

Tamże, s. 76. 63

Tamże, s. 100. 64

Tamże, s. 97. 65

Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s.43, 44.

17

Pośród piętnastu powstałych w wieku XV w rejonie Ostrowa osad aż dziesięć:

Brzeźnica Stara, Brzeźnica Nowa (1469 r.)66, Babianka (1470 r.)67, Kaznów, Wola

Kolechowska (1439 r.)68, Rozkopaczew (1468 r.)69, Ruda Jamy (1488 r.)70, młyn Kula

i Borki rozlokowało się na dogodniejszym dla osadnictwa zachodnim brzegu,

zaledwie pięć /Uścimów, Jedlanka, Głębokie, Kleszczów, Ostrów osadzonych zostało

na wschodnim brzegu Tyśmienicy.

Wiek XVI dla Ostrowa i jego okolic to okres dalszego dynamicznego

i intensywnego rozwoju osadnictwa. Powstawały nowe wsie, głównie w dobrach

należących do króla, lokowane na surowym korzeniu Krasne (1530 r.)71 i Brzostowa

Wola (1530 r.)72, późniejsza Brzostówka. Z 1563 r. pochodzi pierwsza wzmianka

o wsi Drozdówka73 a z 1565 r. o osadzie Jamy74.

Źródła mówią też o osadach należących do króla i mających charakter

pozarolniczy, związanych z eksploatacją rudy darniowej i lasów. Z 1564 r. pochodzą

pierwsze informacje o osadach Ruda Płazina75 i Ruda Korbutowa76. Pierwsza z nich

zniknęła po wyczerpaniu się surowca ok. 1570 r.77. Powstały też osady małe

usytuowane często poza wsiami, były to młyny czy karczmy: Gościmierka (1564 r.)78,

młyn Prokop (1565 r.)79. Osiedla te istniały stosunkowa krótko, często po

wyczerpaniu się surowca zostawały opuszczane przez mieszkańców bądź też

wchłaniały je sąsiednie osady, albo pozostawały pod zmienioną nazwą80.

W drugiej połowie XVI w. powstały także dwie wsie będące własnością

szlachty. Są to Berejów81, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1563 r. a w 1580

r. wzmiankowana jest Wola Zawieprzyckiego82 /Wólka Zawieprzycka/. W parafii

Ostrów w 1529 r. została zanotowana tylko jeden raz niewielka osada Wola

66

Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., dz. cyt., s. 36, 37. 67

Tamże, s. 26. 68

Tamże, s. 154,155. 69


Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., dz. cyt., s. 119,120. 71

Tamże, s. 113. 72

Tamże ,s. 40. 73

Tamże, s. 68. 74


Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., dz. cyt., s. 121. 76

Tamże, s. 123. 77

Tamże, s. 121. 78

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 54,55. 79

Tamże, s. 71, przyp. 194. 80

Tamże, s. 59. 81


Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 59.

18

Ostrowska83. Prawdopodobnym jest, że leżała na prawym brzegu Tyśmienicy

naprzeciw wsi Wola Kolechowska. Nie wiadomo czy zaginęła całkowicie czy

wchłonęła ja inna miejscowość. Podobnie w pobliżu wsi Krasne leżała osada

Podbiele84, która także tylko raz w 1580 r. została odnotowana. Prawdopodobnie

została wchłonięta przez sąsiednią wieś Krasne.

Dobra starostwa parczewskiego były rozległe zaistniała więc potrzeba

utworzenia drugiego ośrodka miejskiego, by uzupełniać funkcje Parczewa. Zapewniał

to korzystnie położny na skrzyżowaniu dróg handlowych Ostrów, przez który

przechodziły trakt litewski, będący głównym szlakiem pomiędzy dwiema stolicami

Wilnem i Krakowem a także droga biegnąca ze wschodu na zachód, którą wożono

zboże i produkty leśne do wiślanego portu w Kazimierzu, by potem spławiać je do

Gdańska. Powstanie miasta miało też ułatwić osadnictwo po południowej stronie

Puszczy Parczewskiej oraz przyspieszyć w tej okolicy rozwój gospodarki rynkowej85.

Wsie: Ostrów, Tyśmienica, Babianka, Żabiniec86 Ruda Jamy należały

wówczas do Jana Tęczyńskiego, ówczesnego dzierżawcy starostwa parczewskiego,

który zaproponował królowi zamianę /frymark/ swoich wsi leżących w sąsiedztwie

tutejszych włości królewskich na wsie leżące w pobliżu Kraśnika. Król zgodził się na

zamianę i potwierdził to w dokumencie wystawionym 16 października 1547 r. na

sejmie w Piotrkowie87. Jeszcze podczas obrad tegoż sejmu koronnego król Zygmunt

Stary 25 stycznia 1548 r. wystawił dwa przywileje: pierwszy lokacyjny miasta

Ostrowa i drugi na wójtostwo dziedziczne.

Podstawą ustroju wewnętrznego miasta stało się miejskie prawo

magdeburskie88. Ostrów stał się miastem królewskim, z prawem organizowania

sobotnich targów, pobierania cła na drodze z Lublina do Parczewa. Nowo lokowane

miasto osadzono na gruntach byłych wsi Ostrów i Żabiniec oraz przyłączono do

niego królewską Wolę Kolechowską i pola wsi Jamy. W późniejszym czasie do

miasta przyłączono także zakupioną przez króla wieś Kleszczów, dotychczasową

83


Tamże, s.107. 85

Szczygieł R., Ostrów Lubelski w XVI wieku. Lokacja miasta na prawie niemieckim, [w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, Lublin 1998, s. 65. 86


Szczygieł R., Ostrów Lubelski w XVI wieku …, s.62. 88

Tamże, s. 62, 63.

19

własność Kleszczowskich. Od tej pory Żabiniec, Wola Kolechowska i Kleszczów nie

istniały już jako samodzielne osady89.

W XVI w. na terenie parafii Ostrów zamieszkiwali Polacy, Rusini i Żydzi. Wsie

należące do szlachty zamieszkiwała w większości ludność polska. Wsie królewskie

na ogół mieszane zasiedlone były przez Polaków i Rusinów. Ludność polską

stanowiła też szlachta zarządzająca folwarkami w tych wsiach. W Ostrowie obok

Polaków i Rusinów zamieszkiwała też niewielka liczba Żydów90.

W wieku XVII rozwój osadnictwa na tym terenie nie był już tak dynamiczny.

Powstała nowa wieś szlachecka Zabiele (1616 r.)91, należąca do Janusza

Zasławskiego. Do tej rodziny przeszły także drogą zakupu Rudka Rozkopaczewska

(1626 r.)92, /obecnie Rudka Kijańska/ i Wola Rozkopaczewska (1626 r.)93

a Rozkopaczew od 1648 r. został wsią kościelną i był własnością bernardynek

lubelskich94.

Ruinę wsi, zwłaszcza królewskich spowodowały zniszczenia wojenne okresu

1648 -1654. Województwo lubelskie znalazło się w zasięgu toczącej się wojny

ukraińskiej i ponosiło wszelkie tego konsekwencje. Rejon Ostrowa ucierpiał na

skutek stacjonowania i przemarszu wojsk polskich i litewskich. Bardzo poważne

zniszczenia dokonały oddziały wojsk litewskich w czasie marszów z Litwy do Korony

i z Korony na Litwę. Gospodarstwa chłopskie nękane były rekwizycjami i rabunkami

wojennymi. Żołnierze często zajmowali się grabieżą wsi leżących na drodze ich

przemarszu95.

Zniszczenia gospodarcze wsi stały się przyczyną konfliktów pomiędzy dworem

a wsią. Najbardziej gwałtowne wystąpienia chłopskie w starostwie parczewskim

w 1654 r. miały miejsce w Jedlance. Powodem, obok zniszczeń spowodowanych

wojnami był wzrost powinności pańszczyźnianych. Ucisk poddanych w Jedlance

wzmógł się gdy dzierżawcą był Jaroszy Lipski. Doprowadzał do ruiny gospodarstwa

chłopskie poprzez zwiększenie do 16 dni z gospodarstwa łanowego pańszczyzny.

89

Tamże, s. 63, 67. 90

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 76 - 79. 91

Tamże, s. 83. 92


Tamże, s. 156, 157. 94


Mierzwa E., Tworek S., W okresie wojen i konfederacji 1648-1696, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. I, red. S. Mencel, Warszawa 1974, s.372, 373.

20

Wprowadził pańszczyznę wytyczną i nakładał na chłopów obowiązek dalekich

i uciążliwych podwód a także inne dodatkowe powinności96.

Brzemiennym w skutkach był okres wojny polsko – szwedzkiej w latach 1655 -

1660. Wojska własne źle opłacane grabiły ludność miejską i wiejską, która ponosiła

ogromne straty. Przechodzący albo stacjonujący żołnierze rabowali pieniądze,

żywność, narzędzia, przedmioty codziennego użytku. Oddziały polskie dowodzone

przez rotmistrza Maszkowskiego spaliły w 1657 r. Ostrów. W wyniku zniszczeń

zasiedlono mniej łanów, nastąpił upadek rzemiosła, zmalała liczba rzemieślników

w mieście, ubyło młynów, z dotychczasowych czterech pozostał tylko jeden. Nastąpił

również upadek handlu, który odgrywał bardzo ważną rolę w życiu miasta. Z trzech

jarmarków odbywał się tylko jeden, a cotygodniowe targi były bardzo słabe97.

Prawdopodobnie na skutek zniszczeń zmniejszyła się w Ostrowie liczba ludności

miejskiej. Ze 100 łanów zasiedlonych w 1655 r. w pięć lat później zasiedlano tylko

dwadzieścia98.

Spalona została Brzostówka oraz folwarki w Uścimowie i Tyśmienicy oraz

Kolechowicach99. Zniszczone zostały uprawy czego następstwem był głód, który

dotknął wszystkich mieszkańców. Pogorszyła sytuację epidemia prawdopodobnie

dżumy, nazywana „czarna śmiercią” albo „morowym powietrzem”. Konsekwencją

stały się straty ludności, zwłaszcza chłopskiej. Spadł przyrost naturalny ludności

wiejskiej100.

W wyniku wojen 1648 – 1660 najcięższe straty poniosła wieś. Dokonane

statystyki na koniec „potopu” szwedzkiego wskazują, jak znaczny był stopień

zniszczeń. W starostwie parczewskim w stosunku do roku 1626 aż 88% gospodarstw

łanowych zostało opuszczonych. W gospodarstwach mniejszych, półłanowych

i ćwierćłanowych odsetek spustoszeń był jeszcze większy, odpowiednio 95%

i 100%101. Trudniejszym do ustalenia są straty w dobrach prywatnych, w przybliżeniu

określane są na 65 – 70%, a ilość uprawianej ziemi w początkach lat 60 - tych spadła

o połowę w porównaniu z okresem poprzedzającym wojnę ukraińską102.

96

Szaflik J., Starostwo parczewskie w XVI – XVIII wieku, Lublin 1961, s. 49-53. 97

Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII wieku do 1939 roku, [w:] Lubartów i Ziemia Lubartowska, red. W. Śladkowski, B. Gąsior, Lubartów 1990, s. 24. 98

Tamże. 99


Mierzwa E., Tworek S., dz. cyt., s. 415. 101

Tamże, s. 374. 102

Tamże, s.375.

21

Złą sytuację Ostrowa po wojnach szwedzkich chciał wykorzystać starosta

parczewski Maciejowski dążąc do pozbawienia mieszczan przywilejów

gospodarczych i prawnych. Następnie jego żona Katarzyna chciała zmusić

mieszczan do płacenia wygórowanych czynszów. Mieszczanie zanieśli w 1660 r.

skargę przed komisję lustrującą dobra królewskie103. Wyzysk mieszczan wzrósł

jeszcze bardziej gdy starostwo parczewskie przeszło w ręce zamożnej rodziny

Daniłowiczów. Zaistniały spór rozstrzygał król Jan III Sobieski, który przyznał racje

mieszczanom ostrowskim a starościnę Daniłowiczową skazał na banicję104. Zatargi

ze starostami źle wpłynęły na gospodarkę miasteczka i zamożność jego

mieszkańców.

W drugiej połowie XVII w. nastąpił zastój gospodarczy będący następstwem

upadku handlu Polski z Litwą i Rusią, który we wcześniejszym okresie był napędem

rozwoju miasta. Zmalała również rola Ostrowa jako ośrodka lokalnego gdyż

zniszczenia okolicznych wsi spowodowały zmniejszenie zdolności nabywczej na

lokalnym rynku. Ostrów nie podniósł się już z upadku spowodowanego wojnami i nie

powrócił do okresu swojej świetności z XV i XVI w105.

Lata 60–te rozpoczęły okres odbudowy gospodarczej wsi. Szlachta przystąpiła

do odbudowy gospodarki folwarcznej. Działania hamował brak środków na wszelkie

inwestycje w gospodarstwach, zwłaszcza zakup inwentarza żywego i ziarna

siewnego. Ubytek ludności spowodował niedobory siły roboczej. Najszybciej proces

ten przebiegał we wsiach prywatnych będących własnością drobnej i średniej

szlachty, trudniej następował w bardziej zrujnowanych królewszczyznach106.

Wyrównywanie strat wojennych następowało bardzo powoli.

Na początku XVIII w. Polska została wciągnięta w ciężką i wyczerpującą

wojnę północną, która przyniosła olbrzymie zniszczenie w całym kraju. Toczyły się

też walki wewnętrzne. Przemarsze wojsk tak swoich jak i obcych dokonywały

spustoszeń a w ślad za nimi następowały klęski elementarne, wielkie susze

i następujące po nich powodzie. Reszty nieszczęść dopełniły głód i epidemie wśród

ludności całego regionu.

103

Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII w. …, s. 25. 104

Tamże, s. 26. 105

Kuszyk S., Ostrów Lubelski w XVII wieku, [w:] Lubartów – Z dziejów miasta i regionu, red. S. Tworek, Lublin 1977, s. 280. 106

Mierzwa E., Tworek S. dz. cyt., s. 377.

22

Żołnierz koronny nie był opłacany ze skarbu państwa, sam sobie wybierał

w sposób bezwzględny należność. Grabieże obejmowały żywność: chleb, suchary,

mąkę, piwo a także sprzężaj – konie i woły. Wojska litewskie stojące w Uścimowie

w 1716 r. poczyniły szkody „w wypasieniu zbóż, tak żętego jako i nieżętego,

w zabraniu w kopach i snopach różnego zboża tak pańskiego jak i chłopskiego,

w spustoszeniu ogrodów”107.

W Kolechowicach żołnierze koronni i litewscy „bydło pozabierali, domy popalili,

ludzi powyganiali, stodoły, obory porozbierali a prawie w niwecz obrócili”108.

Kontrybucje wojskowe i wzrost podatków, gwałty ze strony wałęsających się

żołnierzy zahamowały rozwój Ostrowa i okolicznych wsi. Rabunki i dewastacje ze

strony wojska spowodowały nie spotykany dotąd ubytek rodzin chłopskich

i mieszczańskich. W Uścimowie z sześćdziesięciu rodzin pozostało dwanaście, a w

Tyśmienicy z pięćdziesięciu pięciu zaledwie cztery109.

Przez cały okres wojny północnej Ostrów wraz z Parczewem i wsiami

starostwa musiał utrzymywać chorągiew starosty parczewskiego. Ta sytuacja

doprowadziła do ruiny materialnej mieszczan ostrowskich110.

Wszystkie osiedla na omawianym terenie oraz w sąsiedztwie zostały

w mniejszym czy większym stopniu zniszczone. Wsie Rozkopaczew i Kaznów

ucierpiały od żołnierzy polskich, Berejów i Brzeźnice niszczyły oddziały rosyjskie.

Wojska litewskie najwięcej szkody wyrządziły we wsiach Kolechowice, Krasne,

Tyśmienica i Uścimów. Zniszczenia wojenne Ostrowa w latach 1707 – 1717 były

wyłącznie udziałem żołnierzy polskich. Nieszczęść dopełnił pożar, który w 1732 r.

zniszczył miasto, spłonął między innymi drewniany kościół. W latach 1755-1768

został zbudowany nowy kościół murowany111. Pierwsza połowa XVIII w. to

najtrudniejszy okres w życiu miasteczka, które dotkliwie zniszczone wojną północną

nie miało możliwości na odbudowę gospodarczą. Nastał zupełny upadek rzemiosła

i handlu, a podstawowym źródłem utrzymania mieszkańców pozostało rolnictwo112.

W ciągu XVIII w. we wsiach królewskich nastąpiło silne rozdrobnienie

gospodarstw chłopskich a jednocześnie wzmógł się wyzysk ze strony starosty. Przez

blisko 20 lat ciągnął się spór poddanych ze starosta Rochem Kossowskim i jego

107

Szaflik J., Starostwo parczewskie…, s. 104. 108

Tamże, s. 105. 109

Tamże, s. 73. 110

Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII w…, s. 27, 28. 111

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 114, 121. 112

Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII w …, s. 34.

23

dzierżawcami przed sądem referendarskim. W ostatecznym rachunku jednak chłopi

nie uzyskali polepszenia swej sytuacji materialnej jak i stanowiska społecznego113.

Zwiększyła się liczba ludności bezrolnej albo małorolnej – komorników, chałupników

i zagrodników. Nie zwiększył się obszar uprawianej ziemi114.

Wojny z XVII i początku XVIII w. spowodowały stan zastojowy i ubytek

ludności na omawianym terenie o ok. 40%. Jednak w następnych dziesięcioleciach

nastąpiło wyrównywanie strat i ludność z ok. 5000 wzrosła do ok. 6300 osób, została

przekroczona liczba mieszkańców sprzed kataklizmów115.

2. Struktura własności ziemskiej

Przodującą rolę w zakresie tworzenia nowych osad i pobudzania działań

osadniczych w innych rodzajach własności do końca XIV w. odgrywała własność

panujących. Władcy nadawali wsie i pustkowia rycerstwu i duchownym. Uboższe

warstwy otrzymywały nadanie ziemi królewskich na obszarach

niezagospodarowanych, gdyż tu dar króla miał spełniać rolę czynnika stymulującego

osadnictwo116.

W ciągu XV w. na terenie Lubelszczyzny dokonywał się proces przechodzenia

dóbr królewskich w ręce możnowładztwa, czy też do rąk drobnej szlachty

zagrodowej. W tym okresie wiele wsi powstało na surowym korzeniu117. Jednak

struktura majątkowa posiadaczy ziemskich była bardzo zróżnicowana. Byli pośród

nich zamożniejsze rody szlacheckie, szlachta bogata i szlachta średniozamożna.

Liczną grupę stanowiła szlachta cząstkowa, która posiadała tylko część wsi

podzielonych czasami pomiędzy kilku właścicieli.

Niektórzy z nich posiadali po kilka części wsi, na ich uposażenie składało się

niekiedy zaledwie pól łana. Najliczniejsza była szlachta zagrodowa, której poważne

zróżnicowanie majątkowe wynikało z ogromnego rozdrobnienia na działy rodzinne

wsi. Większość z nich uprawiała ziemię własnymi rękami, gdyż nie mieli poddanych.

Niektórzy posiadali kilku zagrodników lub komorników. Ta grupa szlachty szybko

113

Szaflik J., Starostwo parczewskie…, s. 74. 114


Tamże, s. 149, 151. 116

Sochacka A., Własność ziemska w województwie lubelskim w średniowieczu, Lublin 1987, s. 27, 43. 117

Gardowski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. I, red. S. Mencel, Warszawa 1974, s.187.

24

ubożała i zmuszona była wysprzedawać swoje ojcowizny wielkim właścicielom

i bogatej szlachcie., którzy tym sposobem powiększali swoje majątki118.

Szlacheckie osadnictwo w rejonie Ostrowa w XV w. to wynik akcji

prowadzonej przez panujących. Wzmiankowana jest w źródłach historycznych tego

okresu Jedlanka Tomasza z Jedlanki, Uścimów własność dziedzica Pawła, Głębokie

należące do Wawrzyńca i Tomka Rojek a później do Głębockich, Kleszczów Adama

Kleszczowskiego a także osada Kaznów będąca własnością Kaznowskich119.

Pierwszymi właścicielami osad szlacheckich Brzeźnicy Starej, później Bychawskiej

i Brzeźnicy Nowej /Książęcej/ była uboga szlachta Pieszkowie z Bychawki, zwani

Bychawskimi. Rozkopaczew był własnością Mikołaja Kijańskiego120.

Chociaż nastąpił w tym okresie dynamiczny wzrost gospodarczy tego rejonu to

rozdrobniona i uboga szlachta nie zmieniła swego statusu materialnego. W Jedlance

i Uścimowie własność szlachty nie utrzymała się i w drugiej połowie XV w. przeszła

w ręce króla.

W XV w. swoje posiadłości w rejonie Ostrowa mieli należący do

możnowładców Jakub i Stanisław Zaklikowie. Posiadali oni dobra także w innych

rejonach Małopolski. Należała do nich polowa Tyśmienicy, młyna Kula /Zakliczyn/,

a następnie lokowali w 1470 r. Wolę Tyśmienicą, która zmieniła później nazwę na

Babiankę121. Do nich należały też wzmiankowane po raz pierwszy w 1488 r. Ruda

Jamy /zaginęła/, i Ruda obecnie zwana Rudką Kijańską. Ta ostatnia była trzymana

w zastawie u księdza Jana Kijańskiego122. Po 1470 r. Zaklikowie stali się także

właścicielami Ostrowa oraz dzierżawcami królewskiej części Uścimowa. W połowie

do króla i do szlachty należały: Babianka, Tyśmienica, Uścimów, który drogą wykupu

przeszedł w XVI wieku do króla.

W drugiej połowie XV w. wsie należące do króla to: Kolechowice, Wola

Kolechowska, Jedlanka i Uścimów a ich dzierżawcami zostali tenutariusze

parczewscy - Kuropatwowie123.

Własność kościelna była słabo reprezentowana na terenie parafii Ostrów,

żadna wieś nie należała do dóbr kościelnych. Istniała jedynie własność plebańska,

którą otrzymał proboszcz parafii w chwili jej założenia. Słaby rozwój własności

118

Szaflik J., Wieś lubelska w połowie XVII wieku, Lublin 1963, s. 21-25. 119

Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s.42, 44. 120




Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s. 50, 51.

25

królewskiej i kościelnej w XIV i XV w. powodował, że w woj. lubelskim w drugiej

połowie XV w. było 81,5% dóbr szlacheckich124.

Prawie wszystkie królewszczyzny nie były zarządzane przez króla i skarb

państwa ale oddawane w ręce różnych osób jako zastawy, dożywocia czy dzierżawy.

Administracyjnie w woj. lubelskim własność królewską stanowiły starostwa, wśród

nich starostwo niegrodowe parczewskie, z miastem Parczewem, który pełnił rolę

centrum tutejszych dóbr królewskich. Starostowie parczewscy nie pełnili żadnych

funkcji państwowo-publicznych a byli tylko dzierżawcami królewszczyzn125. Sami

także nie zarządzali posiadłościami, w królewszczyznach leżących w tym rejonie

pracę tę wykonywał zarządca, który mieszkał w Uścimowie.

W pierwszych dziesięcioleciach XVI w. właścicielem części wsi na terenie

parafii Ostrów został reprezentant wielkiej własności ziemskiej, jeden

z najzamożniejszych feudałów polskich Jan Tęczyński, wojewoda sandomierski.

Należały do niego Ostrów, Żabiniec, Babianka i Tyśmienica.

Własnością średniej szlachty jest wykazana po raz pierwszy w rejestrze

poborowym w 1580 r. Wola Zawieprzyckiego należąca do Zofii Ciesierskiej oraz

Berejów, Rozkopaczew i Rudka Rozkopaczewska będące dobrami Czernego.

Brzeźnica pozostała w rękach Bychawskich. Własność szlachty zagrodowej

stanowiły wsie Kaznów należący do Kaznowskich i Głębokie do Głębockich126.

Szlachecka część Babianki należała do kolejnych właścicieli: Adama Witanowskiego,

Klimowskiego i Mikołaja Rossa127.

W drugiej połowie XVI w. na obszarze parafii król był właścicielem dziesięciu

wsi i jednego miasta. Drogą frymarku przeszły w ręce króla wsie będące dotychczas

własnością Jana Tęczyńskiego a Ostrów uzyskał prawa miejskie. Miejscowości

należące do króla pozostawały w dzierżawie starosty parczewskiego, którym w tym

czasie był Jan Tęczyński, a Jedlanka, Brzostówka, Ruda Korybutowa i połowa

Babianki były w rękach pośredników128.

Na podstawie rejestrów poborowych z 1626 i 1628 r. oraz z 1648 r. wynika, że

nie nastąpiły istotniejsze zmiany w stosunkach własnościowych na omawianym

terenie. Brzeźnica Nowa nazwana później Książęcą przeszła w ręce Janusza

124

Sochacka A., Własność ziemska …, s.68. 125

Szaflik J., Wieś lubelska…, s 16, 17. 126

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s 69 - 71, przyp. 181, 182. 127

Tamże, przyp.183. 128

Tamże, s. 70.

26

Zasławskiego wojewody wołyńskiego. Do tego samego właściciela należało też

Zabiele i odkupione od Stanisława Czernego Rudka i Wola Rozkopaczewska. We

wsiach Kaznów i Głębokie nastąpiło dalsze rozdrobnienie własności w wyniku

działów rodzinnych. W 1648 r. Rozkopaczów przeszedł w posiadanie panien

klasztornych – bernardynek lubelskich.

Dobra królewskie w okresie 1619 – 1730 pozostawały w dzierżawie starostów

parczewskich rodziny Daniłowiczów. Babiankę, Rudę Korybutową, Brzostówkę,

Jedlankę dzierżawili pośrednicy: Zawadzka, Tudorowski i Kopyciński129.

Pewne zmiany w przynależności własnościowej wsi szlacheckich nastąpiły

w drugiej połowie XVII w. Osady należące do dóbr księcia Zasławskiego: Brzeźnica

Książęca i Zabiele przeszły w ręce dzierżawców. Rudka i Wólka Rozkopaczewska

w latach 70 –tych XVII w. należały do Brzezickiego, właściciela Kijan i weszły w skład

dóbr kijańskich. Wólka Zawieprzycka została własnością Atanazego Miączyńskiego

posiadacza Zawieprzyc. Ze źródeł dowiadujemy się, że szlachecka część Babianki

była własnością Katarzyny Górskiej, a Brzeźnica Bychawska i Berejów miały dwu

właścicieli: Stefana Bychawskiego i Jana Kozubskiego. Kaznów i Głębokie zasiedlała

szlachta zagrodowa Kaznowskich i Głębockich oraz inni właściciele130.

Taryfa podymnego z 1790 r. określa w sposób szczegółowy przynależność

własnościową dymów, rozumianych jako zagrody na wsi, domy w mieście, browary,

karczmy, młyny, gorzelnie na terenie parafii Ostrów (tabela1).

Tabela 1. Przynależność własnościowa w parafii Ostrów w XVIII w.

Własność królewska

Wielka własność ziemska

Własność szlachty średniej

Własność szlachty

zagrodowej

Własność kościelna

Razem

dymy 744 136 53 49 74 1056

% 70,5 12,9 5,0 4,6 7,0 100

W ostatniej ćwierci XVIII w. największym właścicielem w parafii Ostrów był

król. Królewszczyzny stanowiły 70,5% i pozostawały w dzierżawie starosty

parczewskiego a Brzostówka i młyn Prokop w użytkowaniu K. Potockiego131.

129

Tamże, s. 84, 85. 130

Tamże, s. 110, 111. 131

Tamże, s. 127.

27

Ekspansja wielkiej własności zmniejszyła stan posiadania średniej i drobnej

szlachty. 12,9% dymów należało do magnackiej rodziny Sanguszków /Brzeźnica

Bychawska i Książęca, Zabiele, Rudka Kijańska, Wólka Kijańska/. Własnością

średniej szlachty – 5%, Osieckich pozostawał Berejów i połowa Babianki a Wólka

Zawieprzycka należała do Miączyńskich. W Rozkopaczewie 7,0% dymów stanowiło

własność kościelną bernardynek lubelskich. Szlachta zagrodowa Kaznowscy

i Głęboccy posiadali wsie Kaznów i Głębokie, razem 4,6% dymów132.

W okresie od XV do XVIII w. na terenie parafii Ostrów zmieniał się charakter

własności. Nie wszystkie wsie, które powstały jako szlacheckie utrzymały się i zostały

przejęte przez króla. Inne będące własnością szlachty średniej przeszło w ręce

możnowładców. Osiedla szlachty zagrodowej pozostały w ich posiadaniu ale

nastąpiło w nich duże rozdrobnienie własności w wyniku podziałów rodzinnych. Do

połowy wieku XVII na terenie parafii Ostrów nie było własności kościelnej.

W dziesięcioleciu kończącym XVIII wiek największym posiadaczem na omawianym

terenie był król.

3. Powstanie i rozwój parafii Ostrów

Zawarta w latach 1385-1386 unia polsko - litewska otworzyła wyjątkowo

pomyślny okres dla rozwoju całej ziemi lubelskiej w tym także okolic Ostrowa.

Lubelszczyzna znalazła się w centrum połączonych państw i na pograniczu trzech

odmiennych zarówno gospodarczo jak i kulturowo państw: Polski, Litwy i Rusi.

Zaczął rozwijać się handel międzynarodowy. Ostrów leżał przy trakcie litewskim,

który prowadził z Lublina przez Kolechowice do Ostrowa i dalej do Parczewa

a potem na Litwę. W pierwszej połowie XV w. nastąpił dynamiczny rozwój

osadnictwa na tych terenach a z tym wiąże się również powstanie parafii133.

Najbliższe kościoły na tym obszarze Lubelszczyzny znajdowały się w Łęcznej

i Czemiernikach, były zbyt oddalone a dostęp wiernych do nich był utrudniony134.

132

Tamże, s.124, 127. 133

Rozwałka A., dz. cyt., s. 53, 54. 134

Sochacka A., Makroregion ostrowski…, s. 46.

28

Fundatorem kościoła w Ostrowie był szlachcic Teodoryk, właściciel wielu dóbr

ostrowskich. Właściwym wydaje się sądzić, że to on zwrócił się do kapituły

krakowskiej o pozwolenie na wybudowanie kościoła i założenie parafii.

W roku 1442 ówczesny biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki wydał dokument

stwierdzający: „pragnąc aby za czasów naszych rządów lud powierzony naszej

trosce i opiece pomnażał się w zasłudze i liczbie, oraz aby cześć boża zwłaszcza

w miejscach odosobnionych i opuszczonych mogła się pomnażać, oraz żeby

pobożność wiernych wsparta naszymi dobrodziejstwami wzrastała na cześć i chwałę

swego stworzyciela” i pozwolił wybudować „kościół parafialny na cześć Boga

Wszechmogącego i jego Matki Panny Maryi pod wezwaniem św. Hieronima

Wyznawcy i Doktora” 135.

Na utrzymanie kościoła w tym dokumencie zapisano dziesięcinę snopową po

żniwach od mieszkańców Ostrowa i parafian z wsi Alberta Jaszczala Przedbora

z Kaznowa, Tomka Rojek z Głębokiego i Pawła z Uścimowa. Pobierał tez kościół

dziesięcinę ze wsi: Brzeźnica, Borki, Kula /Zakliczyn/, Kolechowic i z Tyśmienicy.

Dokument dotyczący dziesięciny wydany przez biskupa Oleśnickiego zatwierdził

w 1601 r. król Zygmunt III a podobnie uczynił to król Władysław IV w 1639 r.136

Teodoryk na potrzeby parafii ofiarował ziemie uprawne, lasy, łąki oraz

zapewnił w swoim młynie darmowy przemiał zboża. Biskup Oleśnicki wynagrodził go

prawem patronatu nad kościołem z możliwością przedstawiania kandydata na

proboszcza. Pierwszym proboszczem został desygnowany przez Teodoryka Marek

z Tarczka. Na potrzeby nowej parafii biskup Oleśnicki przeznaczył też dziesięcinę,

która dotąd pobierana była do stołu biskupiego od kmieci w Ostrowie137. Dziesięciny

kmiece były w gestii biskupa, który nadawał prawo ich poboru różnym instytucjom

kościelnym, mógł też zatrzymać je dla siebie.

Nowo utworzona parafia obejmowała obok wymienionych: Ostrowa,

Głębokiego, Uścimowa i Kaznowa także Jedlankę i Wolę Kolechowską. Wsie te

w 1442 roku nie należały do żadnej z istniejących wówczas parafii, z czego można

wnioskować, że powstały niedawno w początkach XV w138. O najbliższych okolicach

Ostrowa w początkach wieku biskup Oleśnicki tak pisał: „Kiedyśmy z Najjaśniejszym

135

KuszykS., Ostrów Lubelski w okresie odrodzenia, [w:] Lubartów i Ziemia Lubartowska, Lubartów 1964, s. 82. 136


Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s. 46. 138

Szafran P., Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958, s. 96.

29

Panem Władysławem [obecnym] królem Polski, jeszcze jako małoletnim, udawali się

często do litewskiej rubieży, miejsce, w którym obecnie taż wieś jest położona,

znajdowaliśmy bagniste, gęste drzewami i nieuprawne, które zaś za dni naszych

z surowego korzenia, bestii i stad dzikich zwierząt zamienione zostało na miejsce

mieszkalne i oddane ludziom”139.

W momencie tworzenia parafii ostrowskiej włączeni zostali do niej mieszkańcy

wsi Kolechowice i Tyśmienica z parafii Łęczna a także Brzeźnicy, Borek i młyna Kuli

z parafii w Czemiernikach.

Wybudowanie kościoła i powstanie parafii miało istotne znaczenie dla

wiernych, Ostrów stał się centrum życia religijnego dla mieszkańców wszystkich

okolicznych osad. Tutaj przybywali ludzie z okolicznych wsi na uroczystości kościelne

i odpusty. Obok ułatwienia dostępu wiernym do świątyni nie mniej ważne było

znaczenie gospodarcze i handlowe. Nastąpiło ożywienie gospodarcze zarówno wsi

parafialnej jak i najbliższej okolicy, zakładano młyny, stawy hodowlane, karczmy,

przy których powstawały usługi rzemieślnicze np. kuźnie. Z nich korzystali podróżni,

bowiem zatrzymywali się tu kupcy wiozący towary na Litwę i Ruś.

Nowopowstała parafia w Ostrowie była jedną z 24, które na przełomie XIV

i XV w. zostały utworzone na obszarze Lubelszczyzny, wszystkie przed 1464 r.,

a jedną z trzech, obok Parczewa i Rudna w lesistych terenach dolnego Wieprza140.

W XV w. parafia w Ostrowie miała patronat szlachecki, należała do archidiakonatu

lubelskiego w biskupstwie krakowskim. Po podziale archidiakonatu lubelskiego na

dekanaty ok. 1565 r. znalazła się w dekanacie parczewskim141.

Kościół pozostawał pod wezwaniem św. Hieronima do 1565 r., kiedy to raczej

pomyłkowo, jak uważa P. Szafran, podano św. Wawrzyńca142. Źródła z lat 1603,

1661, 1675 wymieniają wezwanie św. Hieronima, z 1739 i 1748 r. św. Wawrzyńca

i św. Hieronima, a w roku 1781 Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Wawrzyńca143.

Wykaz wsi należących do parafii Ostrów po raz pierwszy podaje rejestr

poborowy z 1531 r.144. Są to: Brzeźnica Bychawska, Brzeźnica Książęca, Głębokie,

139

Kuszyk S., Ostrów Lubelski w okresie …, s. 81. 140

Szafran P., dz. cyt., s. 90. 141

Tamże, s. 92, 93. 142

Tamże s.160, 161. 143

Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku, [w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Lublin 1998, s.120, przyp. 22. 144

Polska XVI wieku pod względem geograficzno – statystycznym opisana przez A. Pawińskiego. Małopolska t. III, [w:] Źródła Dziejowe, t .XIV, Warszawa 1886, s. 351, 362, 363.

30

Górka, Jedlanka, Kaznów, Kleszczów, Kolechowice i Wola, Ostrów, Rozkopaczew,

Uścimów. Nie zawiera on wsi Tyśmienicy i Babianki /zwanej też w XV w. Wolą

Tyśmieniecką/ oraz osady Ruda145. W rejestrze z 1531 r. wykazana została w parafii

Ostrów Górka, notowana tylko raz jeszcze w 1565 r. jako Gorka. Brak jednak o niej

bliższych danych, ani późniejszych informacji146.

Wizytacja kościelna z 1603 r. zamykająca wiek XVI stwierdza, że do parafii

Ostrów należy 13 wsi, tym samym jest jedną z największych w woj. lubelskim pod

wzglądem powierzchni jak i liczby osiedli. W tym okresie osady są oddalone od

kościołów parafialnych nie więcej niż 10 km, w tutejszej parafii odległość ta wyniosła

do ok. 15 km. Można to tłumaczyć jej peryferyjnym, tuż przy granicy diecezji

krakowskiej i województwa lubelskiego położeniem147.

Pierwszy kościół w Ostrowie był drewniany zbudowany przez fundatora,

wspomnianego już Tedoryka. W kronice kościelnej opracowanej przez ks. kanonika

Stanisława Pawluczuka148, proboszca tutejszej parafii w latach 1990 – 2004,

zapisano uwagi dotyczące wyglądu świątyni pochodzące z wizytacji w 1565 r.

„Kościół jako mała, drewniana, ciasna i ciemna budowla, kryta gontem z klepiskiem

zamiast posadzki, posiadająca wejście od zachodu, cztery okna, dwa w nawie.

Ozdobiony na ścianach malowidłami świętych i apostołów oraz wiszącym pod

sufitem dużym krzyżem rzeźbionym. We wnętrzu znajdowały się trzy drewniane

ołtarze – główny z obrazami Matki Bożej i po obu stronach dwa małe. W prawym

obraz św. Wawrzyńca w lewym zaś malowidło tak zniszczone, że nie można było

odczytać kogo przedstawiało. Drewniane tabernakulum stało w lewym rogu

prezbiterium na kolumnie przy ścianie. Ambona przy ścianie południowej,

chrzcielnica na środku nawy i ławki dla wiernych. Obok prezbiterium od strony

północnej znajdowała się mała, ciemna zakrystia. Przed wejściem do świątyni był

ganek, wzdłuż zaś całego budynku krużganek. Po zachodniej stronie kościoła stała

drewniana dzwonnica z zawieszonym na niej jednym dzwonem”.

W pierwszej połowie XVII w. drewniana świątynia była remontowana,

a kronika kościelna wspomina, że ówczesny proboszcz ks. Jan Pisarkiewicz pokrył ją

gontem, chociaż wizytacja z 1650 r. mówi już o nowej świątyni zbudowanej przez

tegoż proboszcza. Być może to była tylko gruntowna przebudowa starego kościoła.

145



Szafran P., dz. cyt., s.108,109. 148 Historia obrazu Matki Bożej, dz. cyt. s. 1, 2.

31

Konsekracji nowego kościoła dokonał biskup Tomasz Oborski 6 października 1644 r.

Po wojnach szwedzkich i węgierskich, które przyniosły duże zniszczenia w całym

Ostrowie w 1659 r. kościół został wyremontowany z funduszy starosty parczewskiego

Daniłowicza.

Stojący po dziś dzień murowany kościół parafialny w Ostrowie usytuowany

został w pewnej odległości na południe od dotychczasowego drewnianego i był

wznoszony w latach 1755 – 1768. Prawdopodobnie według projektu Pawła

Antoniego Fontany, architekta nadwornego marszałka wielkiego litewskiego księcia

Pawła Sanguszki. Z kroniki parafialnej wynika, że Fontana przebywał w Ostrowie

w 1740 r. gdzie „złożył wotum srebrne przedstawiające dziecię w powiciu” przed

cudownym obrazem Najświętszej Marii Panny149. Na publiczny kult obrazu zezwolił

papież Paweł V /lata rządów 1605-1621/150.

Fundatorem nowego kościoła był Mikołaj Krzyniecki – Trybunalski właściciel

Beretowa, Brzeźnicy Bychawskiej i Babianki. Śmierć fundatora nie pozwoliła

wykończyć wnętrza. Wówczas proboszcz Jan Szumla, jezuita z własnych funduszy

ołtarz Imienia Jezus i wnętrze kościoła wymalował, a ks. Mateusz Głodowski ołtarz

Jezusa Ukrzyżowanego wystawił. Konsekracji dokonał biskup bakowski Rajmund

Jezierski w 1762 r.151.

W XVII w. wybudowany został w Ostrowie z funduszy mieszczanina

Wojciecha Krzymuskiego drugi łaciński kościół – szpitalny pod wezwaniem św.

Krzyża i Przemienienia Pańskiego. Wzniesiony w 1628 r. został poświęcony przez

biskupa Tomasza Oborskiego w 1644 r. a formalna erekcja miała miejsce w roku

1653. Pierwszym kapelanem szpitalnym został ks. Krzysztof Krzymuski. Podczas

najazdu wojsk Rakoczego, budynek kościoła bardzo ucierpiał i ponownie

odbudowany funkcjonował do 1790 r., kiedy zniszczony bardzo nie nadawał się już

do remontu i za zgodą konsystorza w Lublinie został rozebrany152.

Trzecią świątynią obrządku rzymskokatolickiego była zbudowana za miastem

w kierunku zachodnim kaplica św. Marii Magdaleny. Jej fundatorem był Józef

Kamieński, łowczy wiśnieński. W źródłach wzmiankowana po raz pierwszy

149

Tamże. 150

Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku…, s. 107. 151

Tamże, s. 81. 152

Tamże.

32

w wizytacji w 1721 r. Opisowi położenia kaplicy odpowiada dzisiejsza kaplica na

cmentarzu parafialnym, w którym znajduje się obraz Marii Magdaleny153.

W omawianym w pracy okresie parafia rzymskokatolicka była najniższą

jednostką administracji państwowej i obejmowała wszystkich mieszkających na jej

terenie, a jako gmina wyznaniowa ograniczała się do grupy wiernych katolików

obrządku łacińskiego. Podział na parafie państwo wykorzystywało głównie dla

sporządzania spisów i poboru podatku154.

Obok parafii rzymskokatolickiej skupiającą ludność polską przybyłą

przeważnie z Mazowsza na omawianym terenie funkcjonowały inne gminy

wyznaniowe. Były to trzy parafie greckokatolickie, ludności pochodzenia ruskiego

przybyłej z terenów na wschód od Bugu. Należały do prawosławnej diecezji

chełmsko-bełskiej i wchodziły w skład protopopi /odpowiednik dekanatu/ lubelskiej.

Od 1596 r. po synodzie w Brześciu, kiedy diecezja chełmska przystąpiła do unii

z Rzymem nazywane unickimi, a wierni unitami155.

Najstarszą jest jednowioskowa parafia pod wezwaniem Kosmy i Damiana

w Kolechowicach, której powstanie należy odnieść do XIV w. kiedy lokowana

i zasiedlana była wieś. Parafia wzmiankowana po raz pierwszy w rejestrze

poborowym w 1531 r.156. Istnieje jako jedyna na tym terenie także obecnie.

Parafia Kościoła Wschodniego w Uścimowie pod wezwaniem Św. Jerzego

powstała w latach 1543-1565 i skupiała ludność ruską głównie z Uścimowa,

Krasnego, Maśluch a także z Jedlanki i Drozdówki157.

Początki unickiej parafii w Ostrowie poświęconej św. Trójcy to okres lokacji

miasta w 1548 r. Parafia skupiała wiernych z Jam, Tyśmienicy, Babianki, Zabiela

i Ostrowa158. Na podstawie analizy źródeł, głównie wizytacji unickich woj. lubelskiego

S. Jop określił liczbę wiernych dla tych parafii w latach osiemdziesiątych XVIII w.

Parafia unicka w Ostrowie z 1200 wiernymi była najliczniejszą w pow. lubelskim,

w parafii Uścimów było 667 unitów, a w Kolechowicach 277159.

153

Tamże, s. 81, 82. 154

Jop S., Rozmiary jednostek administracji państwowej oraz gmin wyznaniowych /parafie rzymskokatolickie i greckokatolickie, kahały/ na terenie woj. lubelskiego w ostatniej ćwierci XVIII w., „Rocznik Lubelski”, t. XVI, 1973, s 105, 114. 155

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 74-76. 156

Tamże. 157


Tamże. 159

Jop S., Rozmiary jednostek…, s. 122.

33

O ludności wyznania Mojżeszowego przybyłych do Ostrowa po raz pierwszy

wzmiankuje lustracja woj. lubelskiego z 1565 r. Żydzi, którzy tu zamieszkali

zajmowali się handlem i płacili 5 florenów podatku160. Ludność żydowska żyła

przeważnie w mieście. W Ostrowie jak ustalił S. Jop u schyłku XVIII w. mieszkało 408

Żydów /jest to 71,2% ludności żydowskiej całej parafii/ i stanowili 22,1%%

mieszkańców miasta.

Kahały albo przykahały, które były formą organizacji ludności żydowskiej

posiadały synagogę i łaźnię. Kahał ostrowski był rozległy i pod koniec wieku XVIII

obejmował większość terenu parafii rzymskokatolickiej Ostrów oraz pięć wsi

i miasteczko prywatne Sosnowica w woj. brzeskim Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Do kahału należało ok. 640 osób161.

Nieliczni protestanci kalwini i luteranie, nazywani w spisach dysydentami to

przybysze z zachodu Europy: Niemcy, Anglicy, Holendrzy i Szkoci. W parafii Ostrów

jak podaje Spis prymasa Poniatowskiego162 mieszkało w różnych miejscowościach

łącznie 7 dysydentów, trudniących się głównie rzemiosłem.

W oparciu o przeprowadzone analizy dokumentów źródłowych163 można

przyjąć, że parafia Ostrów w latach osiemdziesiątych XVIII w. liczyła 6310 osób,

mieszkających na powierzchni 311,4 km2 w 28 osiedlach, 1056 domach i była druga

co do wielkości w woj. lubelskim.

Gęstość zaludnienia tego terenu to 20,3 mieszkańców/km² i była mniejsza niż

dla województwa – 24,6 mieszk./km². W ogólnej liczbie mieszkańców parafii

rzymskokatoliccy liczyli 3586 osób i stanowili 56,83% ogółu, grekokatolicy (unici)

w liczbie 2144 osoby - 33,98%; Żydzi 572 osoby stanowiło 9,08%; dysydenci

(protestanci) w liczbie zaledwie 7 osób stanowili 0,11% wszystkich mieszkańców164.

Parafia Ostrów posiadała znaczny odsetek grekokatolików, stanowili trzecią

część mieszkańców, gdy w województwie tylko 2,54%. W Lubelskiem ludność

rzymskokatolicka to 86,58% podczas gdy w parafii ostrowskiej mniej niż 56,83%.

160

Szczygieł R., Lokacja miasta Ostrowa i jego dzieje do końca XVI wieku, [w:] Lubartów i Ziemia Lubartowska, red. W. Śladkowski, B. Gąsior, Lubartów 1990, s.16, 18. 161

Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku…, s. 84, 143. 162

Kumor B. ks., Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego z 1787 roku, Lublin 1977 -1979 „Biblioteki, Archiwa i Muzea Kościelne”, t.35, s. 261. 163

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 141-143; Jop S., Rozmiary…, s. 108. 164

Jop S., Ludność na terenie parafii…, s. 68, 69.

34

Odsetek Żydów i protestantów w parafii nie różnił się wiele od stanu w całym

województwie165.

Gminy wyznaniowe: parafie rzymskokatolickie, unickie, kahał skupiały

wiernych wokół własnych ośrodków – kościoła, cerkwi, synagogi. Były miejscem nie

tylko kultu religijnego ale także integrowały społeczność narodowo – wyznaniową,

prowadziły szkoły, szpitale, przytułki, posiadały biblioteki.

Przy kościele obrządku łacińskiego prowadzono szkołę dla chłopców, w której

uczono katechizmu, pisania, czytania i liczenia. Jej działalność nie rozwijała się

jednak prężnie a pewnych okresach szkoła nie działała zupełnie. Stąd zalecenie

powizytacyjne z 1800 r. aby proboszcz ufundował szkolę. Parafia posiadała też

księgozbiór liczący 16 ksiąg. Były to podręczniki teologiczne i kazania. Bogatszą

bibliotekę zgromadzono przy kościele św. Ducha. Pośród blisko 200 książek były

pozycje o charakterze religijnym, patriotycznym i ogólnym166.

Zarówno przy kościele parafialnym jak i szpitalnym od XVII w. funkcjonowały

przytułki, w których żyli ubodzy. Utrzymywali się z jałmużny. Przy cerkwi unickiej

w Ostrowie w XVIII wieku prowadzona była szkoła167. Uczono w niej czytania

i pisania w języku polskim i ruskim, także śpiewu. Znajdował się też przy cerkwi

przytułek. Przy kahale prowadzona była przez rabina edukacja młodzieży

żydowskiej, która kształcona była w zakresie wiedzy ogólnej i prawd wiary168.

W drugiej połowie XVIII w. parafia Ostrów miała patronat królewski, należała

do dekanatu parczewskiego, w archidiakonacie lubelskim, diecezji krakowskiej.

Sejm Czteroletni konstytucją z 11 VI 1790 r. włączył województwo lubelskie do

diecezji chełmsko - lubelskiej. W zakresie administracji państwowej zaś do powiatu

lubelskiego, w woj. lubelskim. Parafia była położona na peryferiach diecezji

i województwa. Wschodnia granica parafii stanowiła granicę z diecezją chełmską

oraz z ziemią chełmską woj. ruskiego169.

165

Tamże. 166

Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku…, s. 110. 167

Tamże, s. 111. 168

Tamże, s. 112. 169

Jop S., Ludność na terenie parafii…, s. 54, 55.

35

Rozdział III

Mieszkańcy wsi Kaznów do końca XVIII wieku

1. Struktura społeczna ludności

O szlacheckiej osadzie Kaznów, pisanej też Casznow, Kasznow170, Casnow171

źródła wzmiankują po raz pierwszy w 1441 r., kiedy to jeden z właścicieli Adam

Kaznowski sprzedaje 1/5 swojej części w Kaznowie braciom Przedborowi

i Wojciechowi za 30 grzywien. Obok Adama Kaznowskiego zapisy źródłowe

wymieniają jeszcze Wojciecha i Jana Kaznowskich oraz Wielobora z Kaznowa172.

Kolejna informacja w źródłach pochodzi z roku 1442 kiedy to za pozwoleniem

biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego erygowano w Ostrowie parafię a do

jej fundacji przyczynili się dziedzice z Kaznowa: Jaszczołd, Wielobor i Przedbor

oddając dziesiątą część zbiorów zbóż /dziesięcinę snopową/ ze swoich włości na

potrzeby powstającej parafii173.

Herbarz szlachty polskiej S. Uruskiego174 podaje, że Kaznowscy herbu Suche

komnaty pisali się z Kaznowa w woj. lubelskim i mieli przydomek Sopot. Ich herb

„Suche komnaty” to „w tarczy pola czerwonego jest trąba czarna myśliwska oprawna

w złotą osadę i z takim zawiązaniem, na której wierzchu powinien być krzyż złoty

a na hełmie w koronie trzy pióra strusie” 175.

Wzmiankowani powyżej dziedzice należeli do drobnej szlachty zagrodowej,

która zasiedliła w XV w. z inicjatywy władców tereny położone w północnych

rejonach woj. lubelskiego o gorszych glebach, bardziej zalesione i zabagnione.

Gorsze gleby były rekompensowane rozległymi równinami, co sprzyjało rozwojowi

170


Polska XVI wieku pod względem… t.XIV, s. 363. 172

Słownik historyczno-geograficzny…, s. 97, 98. 173


Herbarz szlachty polskiej. Rodzina, oprac. S. hr. Uruski, t. VI, Warszawa 1909, s. 273, 274. 175

Stupnicki H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi, t .I, Lwów 1855, s.100.

36

rolnictwa. Rozdrobnienie własności tej kategorii szlachty było znaczne. Już wówczas

wieś była podzielona między kilku szlachciców mających działy w jednej osadzie176.

W ostatniej ćwierci XV w. /1477 r./ w Kaznowie występowało czternastu

dziedziców: Jaszczołd, Andrzej, Mikołaj, Stefan, Piotr, 2 Wojciechów, 2 Jakubów,

2 Stanisławów i 3 Marcinów. Była to szlachta bez kmieci, która uprawiała ziemię

własnymi rękami177.

Szlachta cząstkowa osiedlona w Kaznowie była raczej uboga, wartość ich

majątku wynosiła od kilku do kilkudziesięciu grzywien. Syn Przedbora Piotr sprzedał

swój dział (część) w Kaznowie w 1477 r. za 50 grzywien a Jakub Wieloborowicz

w 1491 r. otrzymał za swoją część zaledwie 3 grzywny178. Skromne też były posagi,

jakie dawali kaznowianie córkom albo oprawy żonom dla zabezpieczenia ich bytu

w chwili wdowieństwa. Na przykład Agnieszka, żona Mikołaja otrzymała w 1486 r.

oprawę w wysokości zaledwie 20 grzywien. W tym czasie zamożna szlachcianka

dostawała posag w wysokości 200 - 300 grzywien179.

Kaznowianie małżeństwa zawierali zazwyczaj pomiędzy szlachtą o podobnym

statusie majątkowy, najchętniej z okolicznych wsi. Żoną Przedbora została w 1451 r.

Chwałka, córka Mikołaja z Ostrowa, ten ostatni był jeszcze w 1462 r. winien

Przedborowi 10 grzywien stanowiących część posagu córki180. Zdarzały się też

małżeństwa ze szlachtą spoza sąsiedzkiego kręgu i tak żoną Piotra z Kaznowa

została siostra Jana z Góry181, a także z mieszczanami, gdy szlachcianka z Kaznowa

nieznanego imienia wyszła za mąż za mieszczanina z Kamionki182.

Rejestr poborowy z 1531 r. odnotowuje, że Kaznów był własnością trzech

dziedziców /szlachta bez kmieci/: Mateusza Kaznowskiego i Jana Wieloborowicza,

którzy oddawali pobór z 2 łanów ziemi. Trzecim właścicielem był Aleksy

Wojciechowicz oddający pobór z 1 łanu183. W XV w. łan przyjmowany był jako

jednostka gospodarcza, nie zawsze był ściśle określony i miał wymierzony obszar184.

Przyjmując, że łan frankoński, który występował w królewszczyznach na terenie

176

Sochacka A., Własność ziemska… s. 115, 116. 177


Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s. 45. 179

Tamże. 180

Tamże. 181

Słownik historyczno-geograficzny …, s. 98. 182

Sochacka A., Mikroregion ostrowski…s. 45. 183

Słownik historyczno-geograficzny …, s. 98. 184

Szaflik J., Wieś lubelska…, s. 247.

37

parafii Ostrów miał powierzchnię 24,16 ha to obszar ziemi w Kaznowie w pierwszej

połowie XVI w. wynosił ok. 74 ha.

Właściciele wsi siedzący na działach rodzinnych wielkości półłanowych

a nawet mniejszych obok uprawianej przez siebie ziemi posiadali kilku zagrodników

czy komorników185. W świetle danych zawartych w rejestrze poborowym z 1563 r.

areał uprawny ziemi na terenie Kaznowa nie ulegał większej zmianie. Właściciele wsi

Kaznowscy płacili podatek od 2,5 łana i posiadali 4 zagrodników i 2 komornice186.

Zagrodnicy we wsiach mogli być traktowani jako drobni chłopi. Posiadali

przydział ziemi i z niego płacili podatek oraz wykonywali określone powinności na

rzecz pana. Jeśli posiadali własny inwentarz pociągowy i bydło byli zmuszeni do

dzierżawienia pastwisk, a z tym wiązała się konieczność odrobku na rzecz dworu.

Posiadali zagrodę /stąd wywodzi się ich nazwa/, w skład której wchodziły chata, małe

podwórko i zabudowania gospodarcze, czasami niewielka działka ziemi.

Wynagrodzenie za prace pobierali w naturze187.

Najuboższą kategorią ludności wiejskiej byli komornicy. Nie mając własnej

zagrody mieszkali w domach zamożnych gospodarzy. Za mieszkanie odpłacali się

pracą. Pracowali we dworze, nie mogli pracować w innej wsi. Niektóre bogate

komornice posiadały bydło min. krowę.

Pod koniec pierwszej ćwierci XVII w. większość łanów w Kaznowie było

własnością Aleksandra i Macieja Kaznowskich, a Piotr Brzeminski był dzierżawcą

ziemi stanowiącej własność Jadwigi, wdowy po Piotrze Sieniucie188. Do Macieja

Kaznowskiego należała też zagroda bez roli, w której zapewne zamieszkiwała

rodzina zagrodnika, która pracowała w folwarku należącym do właściciela ziemi.

O dalszym rozdrobnieniu wsi informuje nas rejestr pogłównego woj.

lubelskiego z 1676 r.189. Kaznów był wówczas własnością ośmiu Kaznowskich, którzy

obrabiali swoją ziemię bez poddanych: Andrzej, Stanisław, Bartłomiej, Jan, Mateusz,

August, Franciszek i Wojciech. Oprócz nich ziemię w Kaznowie posiadali: Ambroży

Tchórzewski, Stanisław Jaszowski, Mateusz Niewęgłowski, Wawrzyniec Skolimowski

i Katarzyna Górska, która była właścicielką największego folwarku.

185

Tamże, s. 25. 186

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s 55, 68. 187

Ihnatowicz I. i in., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988, s. 111. 188

Rejestr poborowy… z 1626 r., s. 143. 189

Polska XVI wieku pod względem… t. XV, s. 36a.

38

We dworze i gospodarstwie pracowała czeladź. Była to grupa ludności, która

nie miała majątku na wsi. Wszyscy oni byli pracownikami najemnymi, pochodzili

z rodzin zagrodniczych i kmiecych, z ludności luźnej. Wśród nich pasterze, parobcy,

rataje oraz dziewki, które pracowały przy krowach i w kuchni czy ogrodzie. Umowę

o pracę z czeladzią zawierano na okres roku przed Bożym Narodzeniem.

Najuboższą grupę czeladzi stanowiła młodzież, wynagradzana za pracę strawą

i odzieżą, czasami drobną sumą pieniędzy190

Interesujący obraz Kaznowa przedstawia taryfa podymnego z 1790 r. Z niej

dowiadujemy się, że wieś liczyła 36 dymów /domów z kominem/, wśród których

9 stanowiły dwory. Były jeszcze 23 chałupy z gruntem, 1 chałupa z ogrodem

i 1 chałupa bez gruntu i ogrodu. Dymy rzemieślnicze we wsi to browar i karczma191.

Dziedzice: Marcin, Kajetan i Jakub Kaznowscy, Mateusz Kaliszewski, Tomasz

Łuczyński i Czarnecka nie posiadali poddanych i sami obrabiali ziemię. Tomasz

Kaznowski oprócz dworu był właścicielem 2 chałup z gruntem.

Największy folwark zwany Michałowizną192, należał do Antoniego

Skorzewskiego, który posiadał 21 chałup z gruntem, 1 chałupę z ogrodem

i 1 chałupę bez gruntu i ogrodu. Poza tym do niego należały, będące w arendze

u Żydów karczma i browar.

W końcu XVIII w. ufolwarcznienie w dobrach szlacheckich było większe niż

w królewszyznach – 1 dwór przypadał na mniejszą ilość chałup z gruntem193.

W Kaznowie średnia ta wynosiła 1,125.

2. Liczebność i oblicze etniczne mieszkańców wsi

Źródła XV i XVI w. nie informują nas o liczbie mieszkańców Kaznowa. Rejestry

poborowe z 1531 r. i 1580 r. zawierają wykazy łanów. Rejestr z 1531 r. nie oddaje

stanu zagospodarowania wsi, bo nie uwzględnia łanów szlacheckich, które nie były

opodatkowane. S. Jop194 uważa, że w stosunku do lustracji są one zaniżone o ok.

190

Ihnatowicz I. i in., dz. cyt., s. 253. 191


Jop S., Ludność na terenie parafii…, s. 56. 193

Jop S., Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI – XVIII w.), Lublin 1991 [maszynopis autora], s. 253. 194


39

13%. Autor proponuje zatem, aby przyjąć, iż w drugiej połowie XVI w. w Kaznowie

było 3 łany195. Na tej podstawie ustalił, że tę osadę w drugiej połowie XVI w

zamieszkiwało 75 osób196.

W następnych okresach liczby mieszkańców zostały ustalone w oparciu

o rejestr pogłówny z 1673 r. /z uzupełnieniami z 1674 i 1676/, który podaje liczby

zamieszkujących we wsi Kaznów197.

Najpełniejszy i najbardziej dokładny obraz dotyczący mieszkańców Kaznowa

zawiera Spis Prymasa Poniatowskiego z 1787 r.198.

Tabela 2. Liczba ludności Kaznowa od XVI do XVIII w.

Rejestr poborowy

1564 r.

Rejestr pogłównego

1673 r.

Spis Poniatowskiego

1787 r.

75

94

165

Źródło: S. Jop, Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII – XVIII w.)

Postępujący wzrost liczby mieszkańców w okresie od XVI do XVIII w (tabela 2)

pozwala stwierdzić, że następował rozwój osadnictwa, co było związane także

z dalszym rozdrobnieniem gospodarstw właścicieli.

Rejestr pogłówny z 1673 r. określa, że we wsi Kaznów zamieszkiwało

94 osoby, z czego blisko połowę stanowiła szlachta (tabela 3).

Tabela 3. Zróżnicowanie mieszkańców Kaznowa wg rejestru pogłównego z 1673 r.

Mieszkańcy

Kaznowa Szlachta Poddani Czeladź

94 100% 43 45,7% 36 38,3% 15 16,0%

Źródło: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI – XVIII w.), s. 389, tabela 8.

Mogli być także wśród czeladzi przedstawiciele drobnej szlachty i gołoty. Wśród

mieszkańców Kaznowa szlachta stanowiła największą grupę ludności. W parafii

Ostrów Kaznów był wsią, którą zamieszkiwał największy odsetek szlachty199.

195

Tamże. 196

Tamże, s. 69, tabela 11. 197

Tamże, s.103. 198

Kumor B. ks., dz. cyt., s. 261. 199

Jop S., Zagospodarowanie rejonu…, s. 388, 389.

40

Wspomniany już Spis Prymasa Poniatowskiego w sposób dość szczegółowy

określił wyznanie ludności zamieszkującej parafię Ostrów dzieląc wszystkich na

katolików, Żydów i dysydentów /protestantów/. Spis ten nie uwzględnił ludności

kościoła unickiego mieszkających na terenie parafii. W spisie wyodrębniono

mieszkańców ze względu na płeć i wiek.

Dla Kaznowa dane zaczerpnięte ze spisu zawiera tabela 4.

41

Tabela 4. Wieś Kaznów w Spisie Prymasa Poniatowskiego w 1787 r.

Katolicy Żydzi

Razem mężczyźni kobiety dzieci

od lat 7

dzieci

do lat 7 mężczyźni kobiety

dzieci

od lat 7

dzieci

do lat 7

Kaznów 165 46 53 29 32 1 2 1 1

% 100 27,9 32,1 17,6 19,4 0,6 1,2 0,6 0,6

Z danych spisu wynika, że największą grupą mieszkańców Kaznowa w latach

osiemdziesiątych XVIII w. były dzieci w liczbie 63 i stanowiły 38,2% wszystkich

mieszkańców. Wśród dorosłych mieszkańców przeważały kobiety, stanowiąc 33,3%

ogółu ludności wsi. Ludność wyznania Mojżeszowego zamieszkała we wsi to według

spisu 3% jej mieszkańców. 97% ludności Kaznowa stanowiła ludność polska,

wyznania rzymskokatolickiego. Wspomnieć należy, że wieś została włączona do

utworzonej w 1442 r. parafii Ostrów, a poddani składali dziesięcinę snopowa na jej

utrzymanie. W ciągu kolejnych stuleci w zasadzie wieś ta była zamieszkiwana ciągle

przez Polaków.

Wprawdzie w pierwszej połowie w XVIII w. /1741 r./ wizytacja unicka wymienia

Kaznów w ramach parafii w Kolechowicaach „do kolechowickiej cerkwi należały […]

Berejów, Krasnow […] i inne […]. Tam żyła Ruś200. W Kaznowie mogli oni pracować

w folwarkach, podobnie jak chłopi przybyli z pobliskich Kolechowic, które zasiedlane

były w swoich początkach przez ludność ruską. W końcu XVIII w. w Kaznowie nie

było mieszkańców pochodzenia ruskiego201.

O ludności wyznania Mojżeszowego zamieszkałej w Kaznowie źródła mówią

w XVIII w. Przypuszczać należy, że osiedlili się oni we wsi jako dzierżawcy karczmy

i browaru. W źródle z 1712 r.202 znajduje się informacja, że podczas grabienia wsi

przez wojska polskie „U Woitka Cyganka wołu pobito, bobu wzięli ćwierć do Żyda

zanieśli…”203 Żydzi w karczmie często zajmowali się lichwą, a także byli narzędziem

wyzysku chłopów na wsi.

200

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 77, przyp. 249. 201

Jop S., Ludność na terenie parafii…, s. 58, 68. 202

Księga Miasta Lublina R.M. O. nr 21359/201 k.138, cyt. za: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego…, s. 278, przyp. 160. 203

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s.

42

W latach osiemdziesiątych XVIII w. mieszkający, w Kaznowie Żydzi

przynależeli do gminy żydowskiej w Ostrowie204.

204

Jop S., Taryfa głów żydowskich w województwie lubelskim z 1778 r., [w:] Religie-edukacja-kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Prof. Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002, s. 150.

43

Rozdział IV

Gospodarka mikroregionu Kaznowa w XV – XVIII wieku

1. Charakter gospodarczy osady

W ogólnej liczbie 136 łanów w parafii Ostrów w drugiej połowie XVI w. 33,75

było własnością szlachty, z tego 2,5 łana w Kaznowie. Jak wspomniałam

w poprzednim rozdziale liczba ta jest zaniżona, gdyż rejestry poborowe, które

stanowią główne źródło informacji nie uwzględniły ziem leżących w drobnych

folwarkach, we wsiach należących do szlachty cząstkowej i zagrodowej w Kaznowie

i Głębokim. Rejestry nie określiły powierzchni łąk i nie jest także pewnym czy ich

wielkość została uwzględniona w wykazie łanów. Stąd S. Jop205 proponuje

doszacowanie, aby uzyskać stan łanów wykazany w lustracjach, przyjmując 3 łany

dla Kaznowa.

Tabela 5. Łany we wsi Kaznów w rejestrach poborowych w drugiej połowie XVI w.

i w pierwszej połowie XVII w.

Rejestr poborowy

1563 r. 1580 r. 1626 r. 1650 r.

Przybyło w latach 1563-1650

2,5 2,5 3,36 4 1,5 łana

Źródło: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI – XVIII w.), s.215, tabela 5.

Zestawiając łany we wsi Kaznów na podstawie rejestrów poborowych za okres

od połowy XVI w. do połowy XVII w. (tabela 5) zauważyć należy wzrost ich liczby

w wykazach z XVII w. co świadczyć może, ze nastąpił w tej osadzie wzrost areału

uprawnego i dalszy rozwój wsi. Taką samą zależność można zarejestrować w innych

205


44

wsiach szlacheckich parafii Ostrów: Rudce i Woli Rozkopaczewskiej,

Rozkopaczewie, Brzeźnicy Książęcej206. Ilość łanów wszystkich dóbr szlacheckich

omawianego terenu w pierwszej połowie wieku XVII wzrosła do 36,5 łana207. Z tej

liczby 11% było w posiadaniu szlachty z Kaznowa.

Folwarki drobnoszlacheckie mogły istnieć w Kaznowie już w końcu XV w.

Miały miejsce sytuacje, że folwarki we wsiach szlacheckich powstawały albo były

powiększane kosztem zajmowania dóbr królewskich208. Informują o tym lustracje woj.

lubelskiego z XVI i XVII w. Lustracja z 1565 r. mówi o zagarnięciu przez szlachciców,

właścicieli Kaznowa ziem należących do królewskich Kolechowic. „Granice. Skarżą

się na szlachtę pograniczną o krzywdy w grunciech królewskich, (…) Na pany

Kaznowskie, że grunt królewski posiedli od Kolyechowycz, wsi królewskiej, i teraz

poddanym królewskim krzywdy i ciężkości wyrządzają. Z lasów królewskich

zabierają, biją, gonią, et contra ziemianie się też na poddane J.K.M. o takież krzywdy

skarżyli” 209.

W tym samym źródle odnotowano też skargi składane przez tę szlachtę na

zaborczość starosty parczewskiego, a prawdopodobnie na działania zarządcy

mieszkającego w folwarku w Uścimowie. Różne było stanowisko zarządcy. Czasami

biernie zachowywał się wobec wdzierania się szlachty w grunta folwarczne,

a czasami porozumiewał się z okoliczną szlachtą i za pewna odpłatą odstępował

chłopów do prac w szlacheckich folwarkach210.

W folwarku będącym największym gospodarstwem rolnym w obrębie dóbr

właściciela centralne miejsce zajmował dwór służący głównie jako mieszkanie dla

jego rodziny. Pierwsza wzmianka w dokumentach o dworze w Kaznowie pochodzi

z 1616 r., ale zapewne istniał on już w końcu XVI w.

Był to „dwór drewniany na planie prostokąta z bocznym alkierzem, trzydzielny,

dwutraktowy, z sienią na osi. W jednym trakcie izba biała o dwóch oknach z piecem

kaflowym, spiżarka i alkierz o jednym oknie. W drugim trakcie piekarnia z piecem

chlebowym, komora. W sieni kuchnia. Dwór kryty dranicami”211. W źródłach

206

Jop S., Zagospodarowanie rejonu…, s. 215, 216. 207

Tamże. 208

Tamże, s. 222. 209

Lustracja województwa lubelskiego z 1565 r., s. 80, /Ostrów/, cyt. za: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu…, s. 270, przyp. 97. 210

Jop S., Zagospodarowanie rejonu…, s. 216. 211

Boruch – Rolska I., Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach dawnych Lubelszczyzny 1500 – 1700, Lublin 1999, s. 180.

45

zachowała się informacja, iż w 1722 r. dwór był w dobrym stanie i stanowił własność

Tokarzewskiego, podczaszego mińskiego212.

Autorka, I. Rolska - Boruch nie wspomina o wyposażeniu dworu, ale

w zależności od zamożności szlachty było ono zróżnicowane. W przeciętnym dworze

znajdowały się liczne ozdobne skrzynie zastępujące szafy, stoły, ławy i łoża.

W okresach późniejszych pojawiły się kredensy, na ścianach zaś kobierce.

Pomieszczenia oświetlano świecami umieszczonymi we świecznikach.

Oprócz dworu w folwarku znajdowało się szereg budynków gospodarczych

dosyć oddalonych od siebie ze względu na możliwość powstania pożaru. Zarówno

dwór, jak i pozostałe zabudowania były drewniane i w większości pokryte słomą.

Były to: gumno obejmujące stodoły, spichlerze brogi, gdzie gromadzono zbiory

i wszystkie zapasy, także chlewy dla świń, obory dla bydła oraz stajnie dla koni.

W pobliżu dworu był sad, ogród warzywny i często staw rybny.

Rozpowszechnioną i najbardziej trwałą instytucją społeczną, gospodarczą

i kulturalną wsi pańszczyźnianej była karczma. Znajdowała się niemal w każdej

osadzie, nawet zupełnie niewielkiej i przeznaczona prawie wyłącznie dla konsumpcji

chłopskiej. W chwili powstania folwarków szlachta przejmowała zazwyczaj we własne

ręce produkcję trunków, budując gorzelnie i karczmy a jednocześnie wytworzył się

przymus propinacyjny.

Prawo propinacji stwarzało uprzywilejowanie dla właścicieli ziemi, z tego tytułu

czerpali oni korzyści z produkcji i sprzedaży najpierw tylko piwa w późniejszym

okresie również wódki. Karczmy były zazwyczaj własnością dworu, a karczmarz tylko

jej dzierżawcą. Każda rodzina poddańcza zmuszona była do spożycia w ciągu roku

określonej ilości trunków wyprodukowanych w pańskiej gorzelni, względnie musiała

tę ilość przymusowo wykupić213.

Tak jak i chodzenie do pańskiej karczmy było spełnieniem obowiązku wobec

pana214. Ten przymus połączony był z innym, gdzie chłopi mieli obowiązek

sprzedawania zboża do dworu po ustalonej przez niego cenie. Gorzelnie i browary

przerabiały żyto na wódkę a jęczmień na piwo. Poddani obowiązani byli też kupować

inne towary w pańskiej karczmie, która spełniała funkcję wiejskiego punktu

212

Tamże. 213

Burszta J., Wieś i karczma, Lublin 1950, s. 18. 214

Tamże, s. 102.

46

handlowego, a karczmarz był sklepikarzem. Karczma miała zatem prawo

sprowadzania i kupowania artykułów spożywczych oraz prawo ich wyrobu215.

Tutaj koncentrowało się życie wsi. Proboszczowie urządzali w karczmie

kiermasze wiejskie w dni odpustów i świąt kościelnych. Tutaj odbywały się także

uroczystości rodzinne: chrzty, wesela, stypy pogrzebowe, to tutaj bawiono się

i tańczono. Jeśli wieś leżała przy szlaku drogowym to istniała w niej karczma

gościńcowa, gdzie zatrzymywali się podróżujący szlachcice, kupcy a czasami

rzemieślnicy. Częściej jednak do karczmy zaglądali wędrowni żebracy podążający

z jednego odpustu na drugi.

W Księgach Grodzkich Lubelskich z 1782 r.216 znajduje się opis karczmy

w Kaznowie położonej przy gościńcu biegnącym z Ostrowa do Lubartowa. Było to jak

wcześniej wspomniałam odgałęzienie drogi ruskiej na Mazowsze i do Polski

centralnej. Z uwagi na swoje położenie przy trakcie lubartowskim spełniała zapewne

funkcje karczmy gościncowej jak również służyła miejscowej ludności, była miejscem

sprzedaży dworskich trunków.

Zarówno karczma jak i istniejący we wsi browar należały do właściciela

większej części Kaznowa, Antoniego Skorzewskiego217. Budynek, w którym

znajdowała się karczma przypominał wiejską zagrodę. Pokryty słomą, był już stary

i wymagał remontu. Do karczmy prowadziło dwoje dwuskrzydłowych wrót

obracanych na biegunach. Znajdująca się tu sień służyła jako stajnia dla koni

podróżnych „w sieni żłob ieden”218. Z owej sieni drzwi zamykane na żelazny haczyk

prowadziły do izby szynkarskiej z kominkiem. Wygląd i wystrój sali bardzo skromny:

”izba bez podłogi piec ceglany komin z gliny pułap z opołkow”219. W izbie były dwa

okna z drewnianymi ramami. Wyposażenie stanowiły „stoł sosnowy ławow koło ścian

z zydelkiem”220. Drzwi na biegunach z izby prowadziły do komory, w której zazwyczaj

chowano naczynia szynkarskie.

Naprzeciwko karczmy „za gościńcem”, zapewne po drugiej stronie drogi, stał

browar, pokryty dranicami /deseczki z drzewa iglastego/. W nim były dwa kotły

gorzałczane, częściowo naprawiane i jeden kocioł piwny. Do składowania zboża,

zamiast spichlerza służyła komórka. Pomieszczeniem /najczęściej z dużym piecem/,

215

Tamże, s. 30. 216

Księgi Grodzkie Lubelskie, R.M.O., nr 21630, k 543, 543v. 217

Jop S.: Ludność na terenie parafii…, s. 56, 57. 218

Księgi Grodzkie…, k 543. 219

Tamże. 220

Tamże.

47

w którym odbywało się suszenie słodu była ozdownia /słodownia/. Pozostałe

zabudowania należące do browaru, usytuowane z tyłu za nim to przykryte jednym

dachem obora i stodoła. Do arendarza browaru należał ogródek warzywny,

ogrodzony, a nim cztery grządki zasiane różnymi warzywami oraz pola i łąki /nie

podano ich obszaru/221. Opis ten wskazuje, że arendarz przy browarze posiadał

także gospodarstwo rolne. Źródło nic nie mówi czy także karczmarz uprawiał ziemię.

Od XVII w. coraz częściej gospodarzami w karczmach byli Żydzi. Szlachta

wymagała od nich wszystkiego na zawołanie, a jednocześnie nie przyznawała im

żadnych praw222.

W XVIII w. karczmarz był arendarzem, który prowadził karczmę na własną

rękę dzierżawiąc ją od pana za odpowiednio wysokim czynszem albo rozliczając się

z nim z ogólnej sumy zakupionych od niego trunków. Jego pozycja społeczna była

wysoka; to osoba ponad wsią na usługach pana wsi, z którym prowadził interesy,

czasami donosił na chłopów. Czerpał też korzyści z lichwy a czasem oszukiwał na

miarze i wadze czy też dopisywał sumy na rachunku223.

We wsi Kaznów źródła, a zwłaszcza taryfa podymnego z 1790 r.224 wymieniały

karczmę i browar. Arendarzami owej karczmy i browaru byli Żydzi podobnie jak

w większości pozostałych wsi parafii Ostrów225.

Zmiany w wielkości uprawianych ziem zaszły w drugiej połowie XVII w. kiedy

wojny najpierw na Ukrainie, a potem „Potop” szwedzki przetoczyły się przez

Lubelszczyznę nie omijając także omawianego w pracy regionu. Zniszczenia

dokonywali najeźdźcy i żołnierze wojsk własnych. Dotkliwe szkody czynili rekwirując

na wsiach inwentarz żywy, w tym konie i woły będące siłą pociągową. Odczuli też

mieszkańcy zabór narzędzi rolniczych a właściwie to ich żelaznych części oraz ziarna

siewnego. Oddziały wojskowe dopuściły się celowego niszczenia zasiewów

wypasając konie w rosnącym na polu zbożu albo je tratowali. To spowodowało, że

olbrzymia ilość ziemi w okresie wojennym i powojennym nie była uprawiana226.

Chociaż dobra prywatne były wolne od postojów i przemarszów wojskowych,

bo miejscem stacjonowania wojsk były królewszczyzny to „wybieranie chleba” miało

221

Tamże. 222

Burszta J., dz. cyt. s.130. 223

Tamże, s. 148. 224 Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s.127. 225

Tamże, s.120, przyp. 126. 226

Szaflik J., Wieś lubelska…, s. 63 – 65.

48

miejsce także tutaj. Właściciele wsi starali się wszelkimi sposobami chronić swych

poddanych od grabieży dokonywanych przez żołnierzy227

Wyjątkowo dały się we znaki chorągwie królewskie, „którzy po włościach

i dobrach szlacheckich nie dbając na surowe prawa… chodząc… wielkim exactiami

et violertis agrawują (je), listów przypowiednich ukazywać nie chcą”228. Żołnierze

plądrowali, jak podaje J. Szaflik napotkane po drodze wsie, zapewne także i Kaznów

ucierpiał podczas tych wydarzeń.

Brak inwentarzy gospodarczych dóbr prywatnych nastręcza trudności

w przedstawieniu skutków zniszczeń wojennych. Wyrównywanie strat trwało niemal

do końca XVII w., a nawet w pierwszych dziesięcioleciach wieku XVIII229.

Skutki działań trzeciej wojny północnej i konfliktów wewnętrznych w pierwszej

ćwierci XVIII w. nie ominęły Kaznowa. Zniszczenia poczyniła w 1712 r. chorągiew

Karpińskiego. Żołnierze dopuszczali się rabunków i dewastacji sprzętu, zwłaszcza

w gospodarstwach chłopskich, ale nie oszczędzili też dworu. Źródła mówią

o okrutnym biciu ludności. „Żyta zabrano ze dworu korcy trzy i puł wieprza zabili

i wzięli go, statki porąbali…”, …”Sobka Bojarskiego pobito siemie konopne zabrali,

statki potłukli…”, „U Woitka Cyganka wołu pobito bobu wzieli ćwierć do Żyda zanieśli,

statki potłukli, siana wozów dwa spalili y i pola tej wsi”. …”U Wawrzka Bojarskiego

komore odbili żyta puł korca suchego wozem wzieli co miał ubogi chłop y gospodyni

pobili gdzie sam Imć Pan Karpiński wtey gospodzie dlatego gospodyni musiała

dziecie poronić”230.

Następstwem zniszczeń wojennych było zmniejszenie się plonów. Brak

środków finansowych powodował, że w mniejszym stopniu nastąpiła odbudowa

gospodarstw chłopskich we wsiach biednej szlachty cząstkowej231. Wzrosła też liczba

ludności małorolnej i bezrolnej, zagrodników siedzących na gospodarstwach

mniejszych niż ćwierć łanu. Pojawiła się nowa kategoria ludności chłopskiej:

półzagrodnicy i chałupnicy232. Sporządzony w 1747 r. wykaz łanów parafii Ostrów

informuje, że w Kaznowie było: 3 łany, 2 półłanki, 1 zagroda i 9 ćwierć zagród233.

227

Szaflik J., Starostwo parczewskie…, s.57. 228

Laudum lubelskie z dnia 20 V 1654 r., cyt. za: J. Szaflik, Wieś lubelska…, s. 56. 229

Jop S., Zagospodarowanie rejonu …, s. 231. 230

Księga Miasta Lublina R.M. O. nr 21359/201 k.138, cyt. za: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu…, s. 278, przyp. 160. 231

Szaflik J., Wieś lubelska…, s. 159. 232

Tamże, s. 163. 233

Jop S., Zagospodarowanie rejonu …, s. 213, tabela 3.

49

W wieku XVIII na omawianym terenie przeciętne gospodarstwo chłopskie posiadało

ok. 4,5 ha ziemi234.

2. Użytkowanie gruntów i produkcja rolna

Ludność mieszkająca w powstających w XV w. osadach obok rozwijającej się

uprawy roli i hodowli wykorzystywała możliwości jakie dawały lasy. Kompleks

Puszczy Parczewskiej i Kolechowickiej obejmował teren parafii Ostrów, a granica

pomiędzy tymi puszczami przebiegała rzeką Guźnicą. Ważną dziedziną w zajeciach

ludności było rozwijające się bartnictwo, które dostarczało mieszkańcom miodu

i wosku. Bartnicy zasiedlali skraje lasów, z czasem zajmowali się także rolnictwem.

Część bartników zamieszkiwała także wsie szlacheckie tego terenu, jednak ze

względu na brak informacji źródłowych nie można ustalić ich liczby235. Gdy puszcze

zostały mocno wylesione na skutek intensywnej gospodarki leśnej oraz wyrębów

z przeznaczaniem terenów na pola uprawne zaczęło rozwijać się pszczelarstwo.

W wieku XVII nastąpił wzrost liczby pasiek leśnych, ale również przydomowych,

a słód pozyskiwano m.in. z uprawianej tatarki /gryki/ oraz z łąk i ziół polnych236.

Podstawową formą działalności gospodarczej mieszkańców tego terenu

pozostawało rolnictwo. Słabe gleby, których wydajność również była niska określała

rodzaj upraw. Z jednego ziarna uzyskiwano plon w granicach 2,5 do 5,5 ziarna

w XVI w. W okresie późniejszym, zwłaszcza po wojnach z połowy XVII w. nastąpił

spadek plonów, a dla ostatnich dziesięcioleci XVIII w wynosił zaledwie trzy ziarna

z jednego237.

Na lewym brzegu Tyśmienicy, gdzie położony jest Kaznów gleby bielicowe

najlepiej nadawały się pod uprawę żyta, jęczmienia, owsa i tatarki. Pszenicy ze

względu na niską jakość gleb raczej nie uprawiano. Źródła mówią o uprawianych też

w Kaznowie konopiach i bobie „siemie konopne […] bobu wzieli […]”238. Łąki,

podobnie jak pola były słabej jakości zatem i zbiory siana nie były duże. Uzyskiwano

234

Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII w. …, s.93. 235

Jop S., Pszczelarstwo w puszczy kolechowickiej i parczewskiej (XVI – XVIII w.), [w:] „Region Lubelski”, t. 5 (7) za lata 1991-1993, Lublin 1996, s.42 -45. 236

Tamże. 237

Jop S., Zagospodarowanie rejonu …, s. 306, 309. 238

Księga Miasta Lublina R.M. O. nr 21359/201 k.138, cyt. za: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu…, s. 278, przyp. 160.

50

tylko jeden wóz siana z morgi, co daje 1,67 wozu z ha. Było to bardo mało239. Zbiory

siana miały bezpośredni wpływ na hodowlę bydła. W folwarkach parafii Ostrów

hodowano krowy mleczne, bydło, świnie, konie oraz drób. W gospodarstwie

chłopskim były także woły, rzadziej konie: „U Woitka Cyganka wołu pobito”240.

Występujące nieużytki wykorzystywane były na pastwiska.

W czasie pokoju produkty wytworzone w gospodarstwie wiejskim mogły być

sprzedane albo wymienione na targu w Ostrowie, który odbywał się tu w każdą

sobotę. Okazją do sprzedaży płodów były też doroczne jarmarki odbywające się trzy

raz w roku, na które przybywali już nie tylko mieszkańcy z okolicznych wsi ale kupcy

i kramarze z sąsiednich miast241

Na terenie parafii Ostrów w XVI i XVII w. ziemia była uprawiana w systemie,

dwupolówki, która związana była z glebami słabymi. Stosowana była zarówno na

gruntach folwarcznych jak i chłopskich. W XVIII w. zastąpiona została trójpolówką,

która w tym czasie była już stosowana powszechnie242.

3. Obciążenia gospodarstw chłopskich na rzecz państwa, dworu

i kościoła

Dochody publiczne w Rzeczypospolitej pochodziły przede wszystkim

z podatków. Podstawowym podatkiem stałym w rolnictwie było łanowe. Od czasu

przywileju koszyckiego (1374 r.) szlachta została zwolniona z podatku gruntowego.

Chłopi płacili jedynie 2 grosze z łanu. Wzrósł następnie przeciętnie do 12 groszy, od

1653 r. do 20 gr. a od 1578 r. do 30 groszy z łanu243.

Ludność zobowiązana była do płacenia podatków nadzwyczajnych, które

każdorazowo uchwalał sejm i były przeznaczane przede wszystkim na utrzymanie

zaciężnego wojska i spłatę długów państwowych. Podatek poborowy stanowił

wielokrotność podatku łanowego uchwalanego w podwójnej bądź potrójnej

wysokości. Od 1578 r. pobór płacili kmiecie, zagrodnicy, komornicy, młynarze,

239

Jop S.: Ostrów Lubelski w XVII – XVIII w, …, s. 94. 240

Księga Miasta Lublina R.M. O. nr 21359/201 k.138, cyt. za: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu…, s. 278, przyp. 160. 241

Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – Xviii. …, s. 100. 242

Jop S., Zagospodarowanie rejonu…, s. 306, 307. 243

Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998, s. 60.

51

karczmarze pasterze wiejscy a niekiedy i szlachta zagrodowa. Od poboru były wolne

łany folwarczne, zgodnie z przywilejem koszyckim244.

W rejestrze poborowym z 1626 r. odnotowany został podatek zapłacony we

wsi Kaznów od 3,36 łanu245 z części Aleksandra Kaznowskiego, Macieja

Kaznowskiego i Piotra Brzemińskiego. Źródło podaje m.in. „Jegomość pan Piotr

Brzemiński oddał pobór trojaki ze wsi Kaznowa […]: od łanu osiadłego po groszy 30;

[…] od pół ćwierci rolnej po groszy 5246” Podatek zatem wyniósł „florenów 3 groszy

15”247. Według rejestru we wsi Kaznów pobór ten wyniósł łącznie 8 florenów.

Poborcy bezwzględnie egzekwowali należności podatkowe. Sposób ich

pobierania przyczyniał się do rujnowania gospodarstw chłopskich. Gdy chłopi nie

mieli pieniędzy na ich opłacenie zabierano w zamian za nie krowy, woły, konie,

a nawet drób i zboże na zasiewy248.

W 1629 r. podatek łanowy został zastąpiony podymnym od każdego domu

w miastach i na wsi, wynoszący od 15 do 90 groszy249.

Na sejmie w 1775 r. wprowadzono nowe podymne, podatek bezpośredni,

płacony od każdego budynku wyposażonego w komin. W miastach podatek ten

wynosił od 4 do 16 złp, a we wsiach od 5 do 7 złp250.

Taryfy podymnego z 1890 r. wyodrębniły w Kaznowie 36 dymów /domów/,

z czego 9 to dwory szlachty zagrodowej, właścicieli wsi251.

Powinności i ciężary chłopów wobec dworu były różne i zależały min. od

przynależności do kategorii poddanych, wielkości i jakości gruntu, rodzaju

posiadanych dóbr. Najbardziej uciążliwa i najważniejsza była pańszczyzna, najniższa

wynosiła jeden dzień i stale wzrastała252.

Na podstawie zachowanych informacji wiemy, że pańszczyzna we wsi

Kaznów w drugiej połowie XVIII w. w dobrach Antoniego Skorzewskiego, wynosiła

trzy dni „poddani z teyże części po dni trzy na tydzień odrabiali[…] tak i teraz podług

zwyczaju dawnego odrabiać powinni”253.

244

Tamże, s. 61. 245

Jop S., Zagospodarowanie rejonu…, s. 214. 246

Rejestr poborowy… z r. 1626 s. 143. 247

Tamże. 248

Szaflik J., Wieś…, s. 81. 249

Jezierski A., Leszczyńska C., dz. cyt., s. 60. 250

Tamże, s. 95. 251



Księgi grodzkie…, k 543v.

52

Pańszczyznę sprzężajną bogatsi pośród chłopów obrabiali własnym

sprzężajem i sprzętem, zaś biedniejsi pośród nich świadczyli pańszczyznę pieszą

wykonując prace polowe, bez pomocy zwierząt pociągowych. Zarówno jedna i druga

trwała od wschodu do zachodu słońca z przerwą na obiad. W okresie pilnych prac

polowych, żniw czy sianokosów chłopi odrabiali tłoki, ten rodzaj świadczonej

pańszczyzny wynosił do 4 dni w roku254. We dworze chłopi spełniali też inne

powinności: szarwarki przy naprawie grobli, dróg, mostów. Istniał też obowiązek

stróży, czyli pilnowania folwarku, stodół a także zasiewów, którą kolejno odbywali

wszyscy mieszkańcy wsi. Wykonywali też inne prace: przędzenie lnu, młócenie,

tarcie konopi, zbieranie grzybów itp.

Mieli tez obowiązek dostarczania podwód np. w celu wywozu pańskiego

zboża, ilość ich była określona w inwentarzach dóbr prywatnych255. We

wspomnianym wyżej okresie ten rodzaj pańszczyzny świadczyli też chłopi kaznowscy

w dobrach Antoniego Skorzewskiego: „poddani podług dawney ustawy iechać […] za

darmo obowiązani”256.

Chłopi składali też daniny w naturze zboże, drób, jaja, masło, których ilość

uzależniona była od wielkości gospodarstwa. Płacili także czynsz pieniężny zależny

od wielkości posiadanego gospodarstwa. Przymus propinacyjny nakazywał także

chłopom spożywanie piwa i gorzałki tylko w karczmie swojego pana257.

Mieszkańcy wsi oddawali też dziesięcinę na rzecz kościoła. Ludność chłopska

zamieszkująca parafię uiszczała na potrzeby kościoła daninę w wysokości 1/10

plonów – dziesięcinę snopową. Pleban wybierał co dziesiąty i dorodniejszy snop

zboża bezpośrednio na polu. Chłopi obowiązani byli czekać z zebraniem zboża z pól,

aż do wytyczenia dziesięciny przez plebana albo jego przedstawicieli. Ta zwłoka

w zwożeniu zboża mogła pociągnąć za sobą straty spowodowane np. złymi

warunkami klimatycznymi. Skutkiem opieszałości plebana były przypadki, że chłopi

zabierali plony z pola bez wymierzenia dziesięciny. Spory chłopów z plebanem

wywoływał też obowiązek odwożenia snopów do stodoły plebańskiej258.

254


Tamże, s. 35. 256

Księgi grodzkie…, k 543v. 257


Jawor G., Ludność chłopska i społeczności wiejskie w województwie lubelskim w późnym średniowieczu. Schyłek XIV – początek XVI wieku, Lublin 1991, s.131.

53

Mieszkańcy Kaznowa składali dziesięcinę na potrzeby parafii w Ostrowie, co

ustanowiono w dokumencie fundacyjnym tej parafii. Dziesięcinę snopową od parafian

z włości „Pana Alberta Jaszczala Przedbora z Kaznowa” 259

W parafii Ostrów o dziesięcinę istniał spór pomiędzy ludnością polską i ruską.

Na początku XVII w,. król Zygmunt III zdecydował o przekazywaniu dziesięcin z pól

ludności ruskiej kościołowi rzymskokatolickiemu. Parochowie cerkwi występowali

przeciwko tej decyzji. Sprawa to toczyła się przez wiek XVI i XVII. Nuncjatura

papieska w Warszawie przesądziła spór na korzyść plebana kościoła łacińskiego260.

Z kolei w pobliskich Kolechowicach mieszkający tam Polacy płacili dziesięcinę

miejscowej cerkwi261.

Dziesięcina nie stanowiła jedynego obowiązku chłopów na rzecz kościoła.

Zobowiązani byli jeszcze do składania daniny – mesznego w wysokości korca zboża

z gospodarstwa chłopskiego. W okresie świątecznym od chłopów zbierana była mała

opłata pieniężna zwana kolendą.

Szlachta płaciła dziesięcinę swobodną, z dobrej woli nie z przymusu wybranej

przez siebie instytucji kościelnej. Za nie uiszczenie dziesięciny groziła ekskomunika,

co nie przerażało szlachty i prowadziło do sporów i zatargów z plebanami. Zapisy

protokołu sądu konsystorskiego z 1459 r. mówią o zatargu pomiędzy proboszczem

z Ostrowa a szlachcicami z Kaznowa Wieloborem i Jaszczołdem. Obwiniali oni

księdza, że nie przybył osobiście i nie pobłogosławił potraw wielkanocnych w ich

dworach, co z racji oddawanej dziesięciny im przysługiwało. Pleban tłumaczył swoje

postępowanie tym, że owi szlachcice nie przynieśli pokarmów do innej części wsi,

gdzie odbywało się zbiorowe błogosławienie dla wszystkich dziedziców Kaznowa.

Sąd uznając racje proboszcza nakazywał szlachcie, aby w przyszłości

wybierała jeden z dworów, gdzie będą błogosławione wielkanocne pokarmy262.

Chcąc jednocześnie zadowolić szlachtę, sąd orzekł, iż owi szlachcice mogą dawać

na kościół tylko dobrowolne ofiary. Nie muszą korzystać z usług duchownego

w tutejszej parafii, mają też prawo swobodnego wyboru miejsca swojego

pochówku263.

259

Kuszyk S., Ostrów Lubelski w okresie…, s.82. 260

Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII w. …, s. 92. 261

Tamże, s. 125, przyp. 86. 262

Sochacka A., Mikroregion ostrowski…s. 49. 263

Tamże.

54

Jednak szlachta z Kaznowa dbała o kościół czego dowodem jest zapis

w kronice parafialnej: „w 1734 r. szlachcic Jan Kaznowski z Kaznowa sprawił trzy

ozdoby na belk kościelny Pana Jezusa Ukrzyżowanego, Najświętszej Panny

Bolesnej i Św. Jana”264. Ona to ufundowała większość wystroju kościoła

parafialnego.

264

Historia obrazu Matki Bożej…, s. 6.

55

Zakończenie

Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych dotycząca Kaznowa łączy się

z powstaniem parafii Ostrów w 1442 r. i wystawionym wówczas jej przywilejem

fundacyjnym.

Osada powstała w początkach XV wieku na terenach bezludnych, jako rezultat

planowej akcji osiedleńczej prowadzonej przez królów polskich. Zasiedlona została

przez szlachtę zagrodową i pozostała w jej rękach do końca XVIII w. Wieś należała

do wielu właścicieli, co było wynikiem silnego rozdrobnienia własności na skutek

działów rodzinnych, stąd też ubożenie szlachty, która często uprawiała ziemię

własnymi rękami. W XVI w. wieś liczyła 75 mieszkańców, którzy uprawiali 3 łany

ziemi ornej.

Kaznów dotknęły zniszczenia i grabieże spowodowane wojnami w drugiej

połowie XVII w. i w początkach wieku XVIII. Trudna sytuacja po wojnach w całym

rejonie spowodowała, że zmalała liczba ludności wiejskiej, zmniejszył się także areał

upraw i zmalały plony. Obserwujemy wówczas zjawisko koncentracji własności

ziemskiej i powstanie gospodarstwa wielkoobszarowego, które w drugiej połowie

XVIII w. należy do rodziny Skorzewskich.

Gospodarka wsi miała charakter wybitnie rolniczy. Niewiele wiemy

o przedstawicielach innych zawodów tam mieszkających. Dopiero

w osiemnastowiecznych źródłach pisanych pojawiła się informacja, że we wsi jest

karczma i browar, których arendarzami byli Żydzi. Należy przypuszczać, że

funkcjonowały one tam od początku XVI wieku.

W Kaznowie mieszkała ludność polska. Prawdopodobnie w XVIII w. we wsi

pojawili się chłopi ruscy pracujący we dworze. O obecności ludności żydowskiej

źródła mówią dopiero w końcu XVIII w. Był to karczmarz i arendarz.

Przeprowadzony pod koniec XVIII w. /w 1787 r./, spis ludności, podaje

informacje, że Kaznów posiadał 165 mieszkańców - 160 rzymskokatolików i 5 Żydów.

Wieś liczyła 36 dymów /domów/.

56

Źródła i opracowania

A: Źródła rękopiśmienne

Historia obrazu Matki Bożej, /ze zbiorów ks. kanonika proboszcza parafii Ostrów

Lubelski Stanisława Pawluczuka/, Ostrów Lubelski 1999, [rękopis w Archiwum

Parafialnym w Ostrowie Lubelskim].

Księgi Grodzkie Lubelskie, R.M.O., Ks. 21630, k. 543, 543 v (za udostępnienie

odpisów serdecznie dziękuję panu dr Stanisławowi Jopowi).

B: Źródła drukowane

Polska XVI wieku pod względem geograficzno – statystycznym opisana przez

A. Pawińskiego. Małopolska t. III i IV, [w:] Źródła Dziejowe, t .XIV i XV,

Warszawa 1886.

Rejestr poborowy województwa lubelskiego (powiat lubelski i urzędowski z r. 1626

ziemia łukowska z 1620), pod. Red. S. Inglota, Wrocław 1957.

C: Opracowania

Boruch – Rolska I., Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach dawnych

Lubelszczyzny 1500 – 1700, Lublin 1999.

Burszta J., Wieś i karczma, Lublin 1950.

Gajewski L. Gurba J., Lubartów i jego okolice we wczesnym średniowieczu, [w:]

Lubartów – Z dziejów miasta i regionu, red. S. Tworek, Lublin 1977.

Gajewski L. Gurba J., Osadnictwo starożytne i wczesnośredniowieczne w pow.

lubartowskim, „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, Lubartów 1959.

Gardowski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. I, red.

S. Mencel, Warszawa 1974.

Gluza A., Siwek K., Zarys klimatu Polesia Lubelskiego, [w:] Ogólnopolski Zjazd

Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Przewodnik wycieczkowy, Lublin

1994.

Gurba J., Okolice Ostrowa Lubelskiego w pradziejach, [w:] Dzieje Ostrowa

Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Lublin 1998.

57

Stupnicki H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi, t .I, Lwów

1855.

Herbarz szlachty polskiej. Rodzina, oprac. S. hr. Uruski, t. VI, Warszawa 1909.

Ihnatowicz I. i in., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988.

Izdebski K., Grądziel T., Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie, Warszawa 1981.

Jawor G., Ludność chłopska i społeczności wiejskie w województwie lubelskim w

późnym średniowieczu. Schyłek XIV – początek XVI wieku, Lublin 1991.

Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998.

Jop S., Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII – XVIII w.),

Lublin 1998.

Jop S., Ludność na terenie parafii Ostrów Lubelski w ostatniej ćwierci XVIII wieku,

„Przeszłość Demograficzna Polski. Materiały i Studia”, t. 6, 1973.

Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku, [w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red.

R. Szczygieł, Lublin 1998.

Jop S., Pszczelarstwo w puszczy kolechowickiej i parczewskiej (XVI – XVIII wiek),

[w:] „Region Lubelski”, t. 5 (7) za lata 1991-1993, Lublin 1996.

Jop S., Rozmiary jednostek administracji państwowej oraz gmin wyznaniowych

/parafie rzymskokatolickie i greckokatolickie, kahały/ na terenie woj. lubelskiego

w ostatniej ćwierci XVIII w., „Rocznik Lubelski”, t. XVI, 1973.

Jop S., Taryfa głów żydowskich w województwie lubelskim z 1778 r., [w:] Religie-

edukacja-kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Prof. Stanisławowi Litakowi,

red. M. Surdacki, Lublin 2002.

Jop S., Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI – XVIII w.), Lublin 1991

[maszynopis autora].

Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002.

Kumor B. ks., Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa Michała Jerzego

Poniatowskiego z 1787 roku, Lublin 1977 -1979, „Biblioteki, Archiwa i Muzea

Kościelne”, t.35.

Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII wieku do 1939 roku, [w:] Lubartów i

Ziemia Lubartowska, red. W. Śladkowski, B. Gąsior, Lubartów 1990.

Kuszyk S., Ostrów Lubelski w okresie odrodzenia, [w:] Lubartów i Ziemia

Lubartowska, Lubartów 1964.

Kuszyk S., Ostrów Lubelski w XVII wieku, [w:] Lubartów – Z dziejów miasta i

regionu, red. S. Tworek, Lublin 1977.

58

Mierzwa E., Tworek S., W okresie wojen i konfederacji 1648-1696, [w:] Dzieje

Lubelszczyzny t. I, red. S. Mencel, Warszawa 1974.

Rozwałka A., Sieć osadnicza w archidiakonacie lubelskim w średniowieczu, Lublin

1999.

Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, oprac.

S. Kuraś, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Warszawa 1983.

Sochacka A., Mikroregion ostrowski w średniowieczu – powstanie osady i parafii,

[w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Lublin 1998.

Sochacka A., Własność ziemska w województwie lubelskim w średniowieczu, Lublin

1987.

Studium kształtowania struktury ekologicznej miasta i gminy Ostrów Lubelski, Lublin

1992, [Maszynopis przechowywany w Urzędzie Miejskim w Ostrowie

Lubelskim].

Szaflik J. R., Starostwo parczewskie w XVI – XVIII wieku, Lublin 1961.

Szaflik J. R., Wieś lubelska w połowie XVII wieku, Lublin 1963.

Szafran P., Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958.

Szczygieł R., Lokacja miasta Ostrowa i jego dzieje do końca XVI wieku, [w:]

Lubartów i Ziemia Lubartowska, red. W. Śladkowski, B. Gąsior, Lubartów 1990.

Szczygieł R., Ostrów Lubelski w XVI wieku. Lokacja miasta na prawie niemieckim,

[w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, Lublin 1998.

Wilgat S. i in., Inwentaryzacja przyrodnicza gmin woj. lubelskiego /Gmina Ostrów

Lubelski/, Lublin 1992, [Maszynopis przechowywany w Urzędzie Miejskim w

Ostrowie Lubelskim].

Wilgat T., Spory wokół jezior Łęczyńsko – Włodawskich, [w”] Ogólnopolski Zjazd

Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Przewodnik wycieczkowy, Lublin

1994.

Wilgatowie K. i T., Gawarecki H., Województwo lubelskie, Warszawa 1957.

Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., Osady zaginione i o zmienionych

nazwach historycznego województwa lubelskiego, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t.

IV, Warszawa 1986.

Aneks I Rozwój osadnictwa w parafii Ostrów w XV – XVIII wieku

Lp Miejscowość Pierwsza wzmianka w źródłach

Zmiana nazwy, zaginiona Typ własności i jej

zmiany

Uwagi

1. Ostrów 1441 r., 1442 r.

wcześniej własność

szlachecka, od 1548 r. własność królewska

w 1442 r. biskup Oleśnicki erygował tutaj parafię, fundator Teodoryk

2. Kolechowice 1317 r. w połowie XIV w. własność szlachecka i królewska, od XV w królewska

w 1442 r. włączone do parafii Ostrów z parafii Łęczna

3. Borki 1442 r. /jedyna wzmianka w źródłach/

powstały i zaginęły w XV w., mogły też zmienić nazwę na Berechów, obecnie Berejów,

własność szlachecka

w 1442 r. włączone do nowo powstałej parafii Ostrów z parafii Czemierniki,

4, Brzeźnica Bychawska

1427 r. w 1563 r. nosi nazwę Brzeznicza Stara, W 1674 r. pojawia się nazwa Brzeźnica Bychawska


w 1442 r. włączona do nowo erygowanej parafii w Ostrowie z parafii czemiernickiej

5. Brzeźnica Książęca

1469 r. pojawiła się pod nazwą Wola Brzeźnicka, 1563 r. Brzeznicza Nowa, 1663 r. Brzeźnica Książęca


6. Babianka 1470 r. nazywana też Wolą Tyśmienicką w XV w.

w połowie własność szlachecka, w połowie królewska

7. Głębokie 1441 r., 1442 r. własność szlachecka /szlachta zagrodowa,

w 1442 r. weszło do utworzonej parafii

60

cząstkowa/ w Ostrowie 8. Jedlanka 1432 r. początkowo własność

szlachecka, od 1456 r. przejęta przez króla

9. Kula młyn /Zakliczyn/

1442 r. brak dokładnej lokalizacji, prawdopodobnie należał do Zaklików w obrębie dóbr Tyśmienica


w 1442 r. przeniesiony z do parafii Ostrów z parafii czemiernickiej

10. Kaznów 1441 r., 1442 r. własność szlachecka /szlachta zagrodowa i cząstkowa/

w 1442 r. wszedł do utworzonej parafii w Ostrowie

11 Rozkopaczew 1468 r. własność szlachecka, w XVII w. /1648 r./ własność kościelna bernardynek lubelskich

12. Rudka Kijańska 1626 r. 1787 r. /pod obecną nazwą/

jako Rudka Rozkopaczewska,


13. Tyśmienica 1409 r. w XV w. w połowie szlachecka, w połowie królewska, w XVI w. tylko królewska

w 1442 r. włączona do parafii Ostrów z parafii Łęczna

14. Uścimów 1442 r. początkowo własność królewska i szlachecka, potem tylko królewska

w 1442 r. wszedł do powstałej parafii w Ostrowie

15. Kleszczów 1451 r. ok. 1550 r. wioska zakupiona przez króla i włączona do nowo lokowanego Ostrowa

własność szlachecka /do połowy XVI w./

61

16.

Wola Kolechowska

1439 r., 1488 r. w 1548 r. jej grunta przeszły na własność miasta Ostrowa

królewszczyzna

17. Ruda Jamy 1488 r. istniała krótko jeszcze w XVI w., później zaginęła


18. Wola Rozkopaczewska

1626r. w latach 1626 i 1673 zapisana jako Wola Rozkopaczewska sen Mietuszowska; źródła XVIII w. jej nie wymieniają, musiała zaginąć na przełomie XVII/XVIII w.


19. Brzostówka 1530 r. 1611 r. /pod tą nazwą/

założona jako Brzostowa Wola królewszczyzna

20. Koczanów 1552 r. jedyny zapis w źródłach/

na miejscu osady w 1627 r. powstało osiedle młyńskie Kozera

królewszczyzna

21. Prokop młyn 1565 r. dawniej nazywany Wrzosów, obecnie nie istnieje

królewszczyzna

22. Berejów 1563 r.

nazywany też Berechów własność szlachecka

23. Podbiele 1580 r./jedyny zapis w źródłach/

prawdopodobnie wchłonięte przez sąsiednią wieś Krasne


24. Ruda Płazina 1564 r. po 1570 r. nie notowana w rejestrach, zniknęła po wyczerpaniu się rudy darniowej

królewszczyzna

25. Drozdówka 1563 r.

królewszczyzna

26. Jamy 1565 r. po lokacji Ostrowa przedmieście

królewszczyzna

27. Krasne 1530 r. królewszczyzna

62

28. Rudka

Starościańska 1564 r. jako Ruda Korbutowa,

w 1676 r. jako Rudka Jedlańska, w 1870 r. zapisana jako Rudka Starościańska

królewszczyzna

29. Wola Ostrowska 1529 r. /jedyny zapis w źródłach/

trudno ustalić kiedy powstała i kiedy zaginęła

królewszczyzna

30. Wólka Zawieprzycka

1580 r. inna nazwa to Wola Zawieprzyckiego


31. Gościniec 1564 r. inna nazwa Gościmierka, osada z młynem, nie istnieje obecnie

królewszczyzna

32. Bójki 1661 r.

powstały jako osada z młynem królewszczyzna

33. Kozera młyn 1627 r. powstała na gruntach dawnej wsi Koczanów, zaginiona w latach 30-tych XX wieku

królewszczyzna

34. Maśluchy 1676 r.

królewszczyzna

35. Zabiele 1616 r.


36. Wólka Stara Kijańska

1721 r. w początkach XVIII w. nosiła nazwę Wólka Kijańska


37. Królik młyn wymieniony obok Jedlanki na rzece o tej samej nazwie

królewszczyzna

38. Żabieniec 1547 r. włączony do miasta Ostrowa w 1548 r. wieś przestała istnieć

własność szlachecka do 1547 r., później przeszła w ręce króla

39. na Grądku młyn 1783 r. /jedyny zapis w źródłach/

być może, że usytuowany został na miejscu

królewszczyzna

63

wcześniejszego młyna Hajduk

Rozwój osadnictwa w parafii Ostrów w XV-XVIII w.

Na podstawie mapy: Osadnictwo rejonu Ostrowa Lubelskiego w II połowie XVIII w. [w:] S. Jop: Zasiedlenie

Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego

Dzieje wsi Kaznów do ko ńca XVIII wieku na tle rozwoju ... · 11 Studium kształtowania struktury...

Documents

Transcript of Dzieje wsi Kaznów do ko ńca XVIII wieku na tle rozwoju ... · 11 Studium kształtowania struktury...