Dzieje Polski i Litwy (1506 - 1648) Stanisaw Grzybowski

WIAT KSIKI Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media KOLEGIUM Jan Pieszczachowicz - redaktor naczelny, REDAKCYJNE Piotr Turkot - koordynator projektu, Piotr Rabiej - redaktor odpowiedzialny, Aa Sarachanowa - redaktor, Andrzej Najder, Joanna Szczepanek - redakcja techniczna KOREKTA PROJEKT GRAFICZNY KSIKI PROJEKT OKADKI GRAFIKA WYBR ILUSTRACJI Krystyna DeJjska-Soja, Aurelia Nowak Piotr Turkot Cecylia Staniszewska, Ewa ukasik Tomasz Salwierz, Grzegorz Telega Stanisaw Grzybowski, Piotr Rabiej, Piotr Turkot ZDJCIA Archiwum FOGRY, Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Jagielloska w Krakowie, Biblioteka PAN w Kr niku, Fundacja XX Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, Instytut Geografii Uni wersytetu Jagielloskiego, Lwowska Galeria Obrazw - Oddzia w Olesku, Muzeum Historii Mia sta Gdaska, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Muzeum Narodowe w Gdasku, Muzeum Narodowe w Kielcach, Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Mu zeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Paac w Wilanowie, Muzeum Uniwersytetu Jagielloskiego, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Zamku Krlewskiego na Wawelu, Muzeum up Krakowskich w Wieliczce, Skarbiec Katedralny na Wawelu, Zamek Krlewski w Warszawie, Maciej Bronarski, Adam Cielawski, Elbieta Gawryszewska, Artur Grzybowski, Wojciech Holnicki, Agnieszka Indyk, Micha Jurecki, Krzysztof Konopka, Rafa Korzeniowski, Janusz Kozina, Maria Lankosz-Mrz, Piotr Maciuk, Robert Mczyski, Stanisaw Michta, Grze gorz Morek, Andrzej Najder, Jerzy Najder, Marian Ndza, Jerzy Nowakowski, Henryk Pieczul,

Piotr Rabiej, ukasz Schuster, Wojciech Sowakiewicz, Roman Stasiuk, Marek Studnicki, Marcin Sylwanczyk, Tadeusz Szklarczyk, Piotr Turkot, Maciej Zybaa, Adam Wierzba, Grzegorz Zygier, Teresa towska-Huszcza PRZYGOTOWANIE KAPSU MAPY Stanisaw Grzybowski, Monika Jaglarz (s. 40, s. 121, s. 200, s. 332) Jacek Kozak (mapy satelitarne na podstawie Global Digital Eleva-tion Model, U.S. Geological Survey, EROS Data Centre, 1993), Piotr Rabiej, Tomasz Salwierz, Grzegorz Telega (c) by FOGRA OFICYNA WYDAWNICZA, KRAKW 2000 ISBN 83-85719-35-0 komplet ISBN 83-85719-48-2 T. 4. ISBN 83-7311-076-3 WIAT KSIKI OFICYNA WYDAWNICZA KRAKW, ul. Marszaka Jzefa Pisudskiego 19 Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Warszawa, ul. Rosoa 10 Spis treci

7 9 9 13 21 25 32 45 49 54 57 65 77 81 91 91 99 105 108 116

124 128 135 141 149 155 155 160 166 171 175 182 189 189 192 195 205 210 Sowo wstpne I. Zygmunt Stary Elekcja krla Zygmunta Zygmuntowskie pastwa Europa w czasach zygmuntowskich Pierwsze sukcesy, pierwsze klski Rozkwit polskiego renesansu wiat krlowej Bony Nowe drogi gospodarki Sprawy pruskie Cie Marcina Lutra Dynastyczne problemy Wojna kokosz Zygmunt August, wielki ksi Litwy II. Zygmunt August Spr o Barbar Midzy Wiedniem a Stambuem Bunt akw Spory o wiar Spr o napraw Rzeczypospolitej Dominium Maris Baltici Sejmy egzekucyjne Siedmioletnia wojna pnocna Unia lubelska " Te sokoy mnie zgubi " III. Wielkie Bezkrlewie Ku wolnej elekcji Kandydaci do korony Na podwarszawskim polu Poselstwo polskie w Paryu Sejm koronacyjny Po ucieczce Henryka

IV. Stefan Batory Sejm koronacyjny Wojna z Gdaskiem Polityka kocielna krla Stefana Trybuna szlachecki Wojskowe reformy krla Stefana 214 219 226 233 239 247 253 253 259 264 268 272 277 282 285 292 297 305 308 313 320 334 342 349 355 355 362 365 371 378 383 388 393 397 402 Kampania polocka Kampania wielkotucka Kampania pskowska Krl i kanclerz Tragedia Samuela Przerwana epopeja V. Zygmunt III Trzecia elekcja

Wojna z Maksymilianem Zygmunta droga do Polski By czy na Ku pacyfikacji Sejm inkwizycyjny Droga do Szwecji Dzikie Pola Wojna o Inflanty Regalici Dymitr Samozwaniec Rokosz Zebrzydowskiego kiewski na Kremlu Sarmaci i libertyni Od kozackich najazdw do chocimskich watw Gustaw Adolf Ostatnie lata Zygmunta III VI. Wadysaw IV Elekt i jego plany Wojna smoleska Niebezpieczestwa zaegnane Niezgodny pokj Problemy rodzinne Dwr i kraj Plany wojny tureckiej Zakoczenie Zestawienie wybranej literatury Indeks Sowo wstpne -T rawic ptora stulecia, ktre dzieli wstpienie na tron Zygmunta, Starym pniej nazwanego, od mierci Wadysawa IV i katastrofy buntw kozackich, to w dziejach dawnej Rzeczypospolitej Korony Krlestwa Polskiego i Wielkiego Ksistwa Litewskiego okres jej najwikszej potgi, najwikszego znaczenia midzynarodowego i najwspanialszego znaczenia jej kultury. Ale zarazem to okres dramatycznych zmaga, by t pozycj utrzyma. W zmaganiach tych mia podstawowe znaczenie proces tworzenia si pierwszego w naszych dziejach spoeczestwa obywatelskiego, spoeczestwa, dla ktrego problemy pastwa i wadzy staj si niezwykle istotne dla ycia jednostki, rodziny, grupy spoecznej, narodowej, wyznaniowej, kulturowej. Przenikanie wiadomoci politycznej do psychiki indywidualnej, warunkowane rozwojem kultury i gospodarki, w nowy sposb ksztatuje zarazem psychik elity spoecznej, to za z kolei nadaje potny impuls dalszemu socjalnemu, politycznemu, gospodarczemu rozwojowi kraju. wiadomo spoeczna i groce jej puapki graj wic w tym rozwoju rol niebagateln. Wzrost bogactwa na przykad, przekadajc si na wzrost rozwarstwienia spoecznego i rozejcie si wzorcw kulturowych, rodzi istotne konflikty polityczne. Za ich rozwizanie, przy mdrym rozumieniu, i zgoda rujnuje a niezgoda buduje, e umiejtno radzenia sobie ze sprzecznociami jest nieodzownym

wiczeniem i egzaminem dla kadej zbiorowoci ludzkiej, tworzy pastwo sprawne i cywilizacj bogat. Nie na prno wrd najwaniejszych rde upadku tego pastwa i dekadencji tej cywilizacji wymieni mona z jednej strony tragiczn w skutkach zasad jednomylnoci, z drugiej - niefortunn prb ujednolicenia wyznaniowego, ktra tak si pniej przyczyni do rujnujcego sukcesu rebelii Chmielnickiego. Obok problemw psychologii spoecznej, ktre wwczas wanie, dziki narodzeniu si wiadomoci pastwowej, wybija si zaczy na plan pierwszy, przypomnie rwnie pragniemy problemy psychologii wielkich jednostek, wadcw i mw stanu, wodzw i intelektualistw, ktrzy psychik elity tego spoeczestwa ksztatowali i istotne dla niego decyzje podejmowali. Przekonanie, e historia to psychologia, a "take polityka, co do pewnego stopnia na jedno wychodzi", nie jest nowe. Sformuowa je w tych sowach w 1924 roku Jacues Bainville, historyk przez lata potpiany lub przemilczany, cho jego konserwatyzm pod wieloma wzgldami okazuje si nadspodziewanie nowoczesny w swoim nawizaniu do pastwa, a nie do narodu jako do czynnika pozytywnie konstytuujcego materi dziejow. Odwoujemy si do tych pogldw przekonani, e to wanie wiadomo pastwowa jest czynnikiem kreujcym i ksztatujcym obraz dawnej Rzeczypospolitej, e to niedostatki tej wiadomoci s przyczyn niedokoczenia tej konstrukcji pastwowej, a w najdalszej kolejnoci i jej upadku. Rwnoczenie, akceptujc w peni przekonanie, e do dziejw politycznych ograniczy si nie wolno, podkreli pragniemy, e przy wszelkiego rodzaju syntezie stanowi one naturaln i najkorzystniejsz o konstrukcyjn narracji historycznej, pozwalaj najlepiej ukaza zagadnienia dziejowe w ich wzajemnym powizaniu. Dzieje Polski i Litwy - ---------------------------------- -Zdajemy sobie oczywicie spraw, e koncepcja Bainville'a moga wwczas grozi nadmiernym uproszczeniem materii historycznej; usprawiedliwia to jego wczesnych krytykw, nie pozwala jednak rozgrzesza dzisiejszych, ktrych wiedza psychologiczna i politologiczna, wobec postpu tych nauk, winna ju sta na duo wyszym poziomie. Pora odej od teorii, e w kadej epoce historycznej te same czynniki s decydujce "w ostatniej instancji"; historia to zmiana, w tym i ciga zmiana prawidowoci, bdcych zreszt nie tylko przedmiotem bada historyka, ale rwnie czsto wytworem jego wyobrani. A wszelka prba wyjanienia historii to nie odwoanie si do mitycznych praw ni rzdzcych, ale zrozumienie praw rzdzcych dziaaniami i motywami ludzi j tworzcych - bo innej historii poza histori czowieka nie ma. Te za prawa uwidoczniaj si najpeniej w jego dziaalnoci politycznej. Wyraaj si jednak one rwnie w wiadomoci czowieka, w wiadomoci spoecznej. Ta ostatnia to bynajmniej nie jaka wyimaginowana wiadomo zbiorowa, ale suma wiadomoci indywidualnych. Pojcia takie jak nard, klasa czy grupa spoeczna s tylko konstrukcjami teoretycznymi, typami idealnymi nie odpowiadajcymi adnemu realnemu bytowi, a majcymi jedynie umoliwi nam zrozumienie i uporzdkowanie zoonej rzeczywistoci. Bowiem zadaniem historyka jest uporzdkowanie kosmicznego baaganu historii, nie moe on jednak tego czyni zbyt dobrze, lekcewac fakty. Jedynie odwoanie si do praw rzdzcych wiadomoci jednostki pomoe nam zrozumie fenomen wiadomoci spoecznej i tym samym zrozumie nas samych, tym samym uzasadni potrzeb i poytek studiw historycznych.

Jest to szczeglnie potrzebne, gdy przychodzi nam pisa o ludziach renesansu, prd ten wsptworzcych i konfrontujcych go z realiami epoki w sposb nieraz dramatyczny. Renesans bowiem by najbardziej indywidualnym z wielkich prdw umysowych ludzkoci. Odwoujc si do czowieka, odwoywa si do jednostki, a nie do spoeczestwa. Ale rwnoczenie polski renesans stawa w obliczu szczeglnych zagroe politycznych. Jedynie dziaanie kolektywne mogo im zapobiec. Utrzymanie wolnoci indywidualnej w ramach solidarnoci grupowej dao w efekcie powstanie kultury sarmatyzmu i owego szczeglnego tworu politycznego nazwanego Rzecz Pospolit. Ten wielki eksperyment dziejowy - jak wykaza ju inny ze znakomitych historykw konserwatywnych, Jzef Szujski - by eksperymentem przedwczesnym, uda si wwczas nie mg, ale torowa drog w skali wiatowej nowym pojciom prawa, polityki, moralnoci. Nie na prno zrodzone z polskiej rzeczywistoci pisma polskich teoretykw - Golickiego, Orzechowskiego, Modrzewskiego, Kromera zapodniy na zachodzie Europy i w formujcych si pniej modych pastwach amerykaskich nowe rozumienie demokracji: wskazywa na to z caym naciskiem midzy innymi wybitny historyk francuski, wielki przyjaciel Polski i Polakw, Pierre Mesnard. I dlatego, piszc o najwspanialszej epoce w dziejach naszej ojczyzny, pisa naley przede wszystkim o wielkich jej twrcach i o wielkich ideach, ktre, patronujc ich dziaalnoci, przenikay do caego spoeczestwa, ktre wyraay si zarwno w dumie szlacheckiej, jak w skrztnoci mieszczaskiej i zapobiegliwoci chopskiej, zarwno w przechowanej na naszych ziemiach wielkiej tradycji ydowskiej, jak w junackiej zadziornoci kozackiej i zbjnickiej. Bo w czasach, o ktrych pisa bdziemy, bya to Rzecz naprawd Pospolita, czyli Wsplna wszystkich ludw, wiar i stanw j zamieszkujcych. Zygmunt Stary Polska i Litwa po mierci Aleksandra Jagielloczyka Elekcja krla Zygmunta Rankiem dnia 20 sierpnia 1506 roku rozdzwoniy si wiee Wilna, przynoszc wie, e wielki ksi litewski, a od piciu lat niespena i krl polski Aleksander zmar bezpotomnie. Umierajcego dosza jeszcze radosna nowina, e zniszczony Tatar, knia Micha Gliski, rozgromi pod Kleckiem ord tatarsk, up jej odebra i prowadzonych w jasyr winiw uwolni. "Acz by ju krl mow zamkn, wszake rce skadajc i zy z oczu wypuszczajc, Panu Bogu dzikowa za to" (Marcin Bielski). Opuszcza jednak ten wiat peen niepokoju, po panowaniu trudnym i kontrowersyjnym. Jednego pragn na pewno, i to wanie z najstarszym bratem Wadysawem, krlem Czech i Wgier uzgodni: e nastpc jego w Krakowie i Wilnie, poczonych trwa uni stolicach, winien zosta zgodnie i wsplnie obrany najmodszy z synw Kazimierza Jagielloczyka, Zygmunt. Lecz wiedzia te Aleksander, e wrd panw maopolskich penej zgody na to nie stao, e niektrzy z nich gotowi byli, choby wbrew woli elekta, wybra krlem polskim ustpliwego i niedonego Wadysawa, zwanego "krlem Bene", krlem Dobrze, bo na wszystko si godzi. Wiedzia te, e cho na potnego

Gliskiego, na Gasztoda i Radziwiw moe Zygmunt liczy, jest i na Litwie stronnictwo mu przeciwne, z Maopolanami trzymajce, za na jego czele stoi Jan Juriewicz Zabrzeziski, wojewoda trocki i marszaek ziemski litewski. Tote jeszcze w lipcu spisa chory krl testament i spadkobierc swoim, opiekunem swej ony, kniaziwny moskiewskiej Heleny, ustanowi Zygmunta, wzywajc go rwnoczenie na Litw. Wie o mierci brata dosza krlewicza ju w drodze, w Liwie, na granicy Mazowsza i litewskiego wwczas Podlasia. Rozsyajc listy na wsze strony, do brata Wadysawa, do wielkiego ksicia Moskwy, do wiernego zarzdcy Warmii biskupa ukasza Watzenrode, do panw polskich i litewskich, sam ze szczupym pocztem ruszy na Litw. Pod Grodnem zabieg mu drog knia Gliski na czele 700 jezdnych. "Zygmunt wyszed naprzeciw Michaowi dalej ni wypadao i przyj go z wielk Dzieje Polski i Litwy

Zygmunt na Wgrzech i na lsku ochot, a zaprowadziwszy do sek-retniejszej komory, obsypa wielu obietnicami" (Bernard Wapowski). Po czym razem ruszyli do Wilna. Ry. 1. Kafel z podobizn krla Jana Olbrachta lub Aleksandra Jagielloczyka, wyk. Bartosz z Kazimierza koo Krakowa, 1. wier XVI wieku (Krakw-Wawel), Urodzony w sam Nowy Rok 1467, krlewicz Zygmunt mia wwczas lat blisko czterdzieci. Zdawa by si mogo, e byy to lata nudy i bezczynnoci. Dla pitego syna Kazimierza Jagielloczyka i Elbiety Habsburanki brako korony w czterech pastwach jagielloskich. Przyszed na wiat zbyt pno, by wiele skorzysta z nauk wychowawcy starszych krlewiczw, Jana Dugosza, z przykadu starzejcego si ojca. Wpyw nauczyciela modszych synw krlewskich, Filipa Buonaccorsi zwanego Kallimachem, zdawa si pozornie niky. Ucze nie przypomina nauczyciela charakterem, a i humanizm Zygmunta, prdzej ju wanie z Dugoszowej tradycji zrodzony, bdzie odmienny od namitnego, bojowego humanizmu Kallimacha. Krlewicz szuka w nowych prdach raczej adu i umiaru, wyrozumiaoci i zrozumienia dla innych. Jeli pragn nimi manipulowa, to raczej z makiawelsk - przed Machiavellim - chytroci, ni z brutaln szczeroci mistrza. Ale i w rzemiole rycerskim zaprawi si zdoa i pozna spryny rodzimych mechanizmw politycznych. Tu najwikszy by chyba wpyw ochmistrza modszych krlewiczw, Stanisawa Szydowieckiego, ktrego syn Krzysztof bdzie Zygmuntowi zawsze wrd panw koronnych najbliszy. Po mierci ojca przygarn beniaminka rodu brat Wadysaw. Na jego dworze w Budzie spdza Zygmunt czas w kulturalnym nierbstwie. Na Wgrzech bliej byo do Woch, silniej oddziayway wpywy odrodzonego w Italii antyku i nowe prdy renesansu. Pniej Zygmunt otrzyma w zarzd od brata ksistwo gogowskie, potem jeszcze opawskie, a wreszcie - jako namiestnik - lsk cay wraz z uycami. Wspominano go tam yczliwie. Mia dobry charakter i by sumiennym administratorem. 10

- Zygmunt Stary Tylko lscy rozbjnicy skaryli si pono w swoich pieniach na zbytni srogo krlewicza. Tak mijay Zygmuntowi dni, miesice, lata. Pierwsze siwe nitki pojawiay si w ciemnej, przerzedzonej ju na skroniach czuprynie, siwiay i charakterystyczne wydatne brwi, blady rumiane policzki, pochylaa si majestatyczna, wysoka i barczysta sylwetka. Siy wci jednak dopisyway mu jak w modoci, "ama bowiem podkowy elazne, potne przerywa sznury, tuziny kart grackich" - wspomina bdzie jeszcze po wiekach ksidz Chmielowski. Ry. 2. Piecz biskupa wileskiego Jana, 1525 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). Plany osadzenia krlewicza w Modawii spezy na niczym, klska bukowiska Jana Olb-rachta zadaa im cios ostateczny. Odtd zdawa si zapomina o wszelkich ambicjach. Nie eni si: i c mg pozostawi legalnemu potomstwu? Z romansu z mieszczk morawsk, Katarzyn Telniczank, mia syna Jana tytuowanego "z ksit litewskich", pniej biskupa wileskiego i poznaskiego, oraz dwie crki. By dla nich dobrym ojcem, a dla Katarzyny wiernym towarzyszem ycia, cho zwizek ich nie zosta pobogosawiony przy otarzu. Uczt nie lubi, wina niemal nie pija, y skromnie. Bezpotomna mier dwch starszych braci, Jana Olbrachta i Aleksandra, otworzya mu drog na tron ojca i dziada. Ale wybr przecie nie by zapewniony. Zanim zjechadroga do tronu liby si razem elektorzy, panowie polscy i litewscy, i dokonali -jak to przewidywaa unia z 1501 roku w Mielniku zawarta - desygnowania wsplnego wadcy, wydarzy si mogo wiele. Przezorny Zygmunt wola si zabezpieczy. Potny Gliski by dogodnym sprzymierzecem. Strach przed nim, przed jego rzdami na Litwie w czasie bezkrlewia, zjedna wrogw dumnego kniazia do idei elekcji samodzielnej, litewskiej, nie czekajc na Koron, z pogwaceniem unii mielnickiej. Niewielki zreszt mieli wybr. Obecny w Wilnie kanclerz wielki koronny, Jan aski pisa do Watzenrodego, e litewska stolica pena bya "posplstwa" woajcego o natychmiastowy wybr Zygmunta. Zachodzia obawa buntu owego posplstwa szlacheckiego, zbrojnego rycerstwa wsawionego wieym zwycistwem i wiernego rozkazom swego wodza, a niechtnego litewskim wielmoom. Wiedziano w Wielkim Ksistwie, e na Wgrzech Zygmunt zwiza si by Ryc 3 pjecz Zygmunta stafego_ ^ 508 rok (Muzeum Czarz antymagnackim i antyhabsburskim stronnictoryskich w Krakowie). 11

Dzieje Polski i Litwy

elekcja Zygmunta na krla Polski twem Zapolyw, e i w Koronie jest nadziej szlachty, coraz ywiej demonstrujcej swoj niezaleno od senatorskich rodw. To przewayo. Trzy dni po wjedzie krlewicza do Wilna, 13 wrzenia, rada hospodarska postanowia dokona jak

najszybciej elekcji Zygmunta jako wielkiego ksicia. Daremne byy zabiegi panw koronnych, nawet - jak Wielkopolanie - Zygmuntowi przychylnych, ale pragncych, by przestrzegano litery unii. Po uroczystych, tydzie trwajcych obrzdach pogrzebowych Aleksandra, 20 padziernika, krlewicz, "jako pan przyrodzony" dziedzicznego wci faktycznie tronu swych litewskich przodkw, woy w katedrze w. Stanisawa w Wilnie sawny kopak Jagieowy, "czapk ksic z aksamitu czerwonego w strefy zote kamieniami drogimi osadzon". W tym momencie w polityce Zygmunta nastpi jednak nieoczekiwany zwrot. Trzymajc ju pewnie Wielkie Ksistwo Litewskie, nie pragn tam bynajmniej kurateli dumnego magnata, nie chcia by, jak Aleksander, marionetk w jego rkach. Nie pragn rwnie, by magnaci koronni, majcy przecie swobod wyboru i mogcy poszuka innego wadcy, widzieli w nim niechtnego ich przewadze politycznej krla szlacheckiego. Gdy Gliski zosta przez swoich litewskich wrogw, z Zabrzeziskim na czele, oskarony o ch zamachu stanu, zagarnicia wadzy wielkoksicej, Zygmunt nie przeciwstawi si oszczerstwom, cho zna przecie prawd. Przeciwnie nawet, uczyni co mg, by ograniczy znaczenie Gliskiego, odejmujc mu dzierony tymczasowo urzd marszaka nadwornego. Za na sejmie litewskim w Grodnie, zatwierdzajc 7 grudnia magnackie przywileje, Gliskiego nie dopuci nawet do podpisania dokumentu. I nastpnego dnia ruszy do Polski. Ry. 4. Miecz Zygmuntowski uywany do pasowania rycerzy, 1. wier XVI wieku (Krakw-Wawel). W tym samym dniu, w Piotrkowie, zgromadzeni tam (niezbyt licznie) koronni magnaci dokonali nareszcie jego wyboru na krla. "Posplstwo" szlacheckie, te niezbyt tam liczne, nie odegrao jeszcze na tym sejmie adnej roli; z miast stawili si posowie Krakowa, Lwowa i Gdaska, z pastw lennych pojawili si jedynie posowie piastowskiego wci Mazowsza. Dokonany wybr by jednomylny. Czas zreszt nagli. Na Pokucie spad najazd modawski, jak powszechnie podejrzewano spowodowany przez panw wgierskich, nie liczcych si z oficjaln polityk swego niedonego wadcy. Jedyne, co mogli zdziaa brylujcy na sejmie panowie maopolscy, to utrzyma fikcj wsplnej elekcji polsko-litewskiej - cho bez litewskich elektorw - i podkreli nienaruszalno 12

Zygmunt Stary

ksztat terytorialny i ludno pastwa polsko-litewskiego podzia administracyjny

Krlestwa Polskiego i jego ienna ustrj spoeczny Wielkiego Ksistwa Litewskiego dotychczasowych przywilejw. W tak niesprzyjajcych warunkach, wpltany w sie intryg, podejrze, niedotrzymanych obietnic i obcego zagroenia, rozpoczyna swe rzdy Zygmunt I. Zygmuntowskie pastwa W XVI wieku, niezalenie od ubytkw i przybytkw terytorialnych, obszar pastwa polsko-litewskiego nigdy nie wynosi poniej 800 ty. km2. Rozleglejsze tylko, po wczeniu rzadko zaludnionych posiadoci anektowanego w 1478 roku Nowogrodu Wielkiego, byo Wielkie Ksistwo Moskiewskie, wkrtce za, po podboju Syrii i Egiptu, rwnie rozsiade na trzech kontynentach pastwo ottomaskie. Nie przestrze jednak, gubica si w nieustalonych dokadnie pustaciach granicznych, zwaszcza na poudniowym wschodzie, w stepach czarnomorskich, bya najwaniejsza. Ludno, ktr na progu panowania Zygmunta I mona by ostronie oszacowa na 7 min, rozsiedlona bya nierwnomiernie, a rozsiedlenie to odpowiadao nierwnomiernemu rozwojowi Zygmuntowych krain. Podzia na Koron Krlestwa Polskiego i Wielkie Ksistwo Litewskie w przyblieniu tylko oddawa rnorodno licznych, wci sabo zronitych organizmw politycznych. Trzon Korony stanowiy Maopolska wraz z nalecymi do niej wojewdztwami ruskim, beskim i podolskim, oraz Wielkopolska, do ktrej w 2. poowie XV wieku przyczono Mazowsze zachodnie, pockie i rawskie. Trzy wojewdztwa Prus Krlewskich, pomorskie, chemiskie i malborskie, wraz z biskupim ksistwem warmiskim, zazdronie strzegy swej odrbnoci politycznej. Odrbnymi pastewkami, poczonymi z Koron tylko uni personaln, byy rwnie wieo pozyskane przez Jagiellonw ksistwa owicimskie i zatorskie. Ksistwo siewierskie, podobnie jak Warmia, byo odrbnym pastewkiem nalecym do biskupstwa krakowskiego. Piastowskie Mazowsze czerskie, od niedawna rzdzone z Warszawy, byo lennem Korony. Lenne byy rwnie - ale tylko formalnie - Prusy Zakonne. Lenne take byy rzdzone przez ksit Pomorza Zachodniego dwa mae powiaty: Lbork i Bytw. W wypadku czwartego lenna, hospodarstwa modawskiego, nawet jego formalna zaleno, przypiecztowana hodem zoonym Kazimierzowi Jagielloczykowi przez hospodara Stefana Wielkiego w 1485 roku, bya wtpliwa wobec rwnoczesnej i ze wzgldu na ukad si realniejszej zalenoci Modawii od Porty Ottomaskiej, a take wobec pretensji wgierskich. Jeszcze bardziej skomplikowane byy stosunki w Wielkim Ksistwie Litewskim. Ziemie koronne bowiem nie zaznay nigdy feudalizmu - jeli odrzucimy oczywicie jego schematyczn pseudomarksistowsk definicj - a caa ludno wolna bya tu bezporednio zalena od monarchy. Podobny by pocztkowo, cho powolniejszy, rozwj Litwy waciwej z jej dumnym i bitnym rycerstwem, jednake podbj olbrzymich obszarw Rusi Czarnej, Biaej i Kijowskiej, z uksztatowanymi stosunkami feudalnej

zalenoci, spowodowa i na Litwie samej wzrost faktycznego znaczenia wielkiej magnaterii i faktycznego od niej uzalenienia litewskiego rycerstwa. Natomiast podlegli Wilnu ruscy ksita dugo jeszcze zachowywali oficjaln, prawem usankcjonowan zwierzchno feudaln nad swymi ruskimi wasalami - drobnym bojarstwem, ktre, czciowo tylko przyjte do herbw koronnych, niekiedy nawet 13

Dzieje Polski i Litwy -

Toru " Ciechanw oPtock 10 Wa czyca Czerska

KRLESTWO

WGIERSKIE

Jassy ..U Krlestwo Polskie LID Lbork i Bytw \^!j j ksistwo zatorskie i. _ i Wielkie Ksistwo Litewskie

i owicimskie L.. 1 ziemia smoleska utracona ^ Suczawa|| L _ l Warmia na rzecz Moskwy w 1514

1 ] ksistwo siewierskie [ _ .J Dzikie Pola nominalnie

lenna Krlestwa Polskiego: zalene od Litwy ,1 L. ___ 1 Prusy Zakonne im Brandenburgia

L _J Mazowsze [_._.] ksistwo supskie . Batii

Ry. 5. Polska i Litwa w czasach panowania Zygmunta Starego (1506-1548). Na mapie umieszczono herby: Krlestwa Polskiego i woj. krakowskiego (1), Wielkiego Ksistwa Litewskiego (2), Modawii (3), Prus Zakonnych (4), Ksistwa Supskiego (5), Mazowsza (6), woj. poznaskiego (7), woj. kaliskiego (8), Prus Krlewskich (9), woj. brzeskokujawskiego (10), woj. ruskiego (11), Podola (12), woj. sandomierskiego (13), ziemi wieluskiej (14), ziemi halickiej (15), ziemi beskiej (16), ziemi chemskiej (17), ziemi przemyskiej (18), ziemi lubelskiej (19). nie nabyo praw szlacheckich. Ta grupa zachowaa teraz dawn nazw bojarw, zrnicowanych na pancernych, putnych czyli pieszych i sukw, w zalenoci od charakteru suby penionej wobec suzerena. Dugo jeszcze, w ju zjednoczonej Rzeczypospolitej, pozostanie drobne bojarstwo reliktem minionych stosunkw spoecznych. bojarzy litewscy i ruscy Groniejszym reliktem byy roszczenia wielkich, utytuowanych bojarw z rodu Ruryka, a niekiedy i Giedymina. Zagroeni si czuli zarwno prbami wzmocnienia wadzy wielkoksicej, jak i coraz silniejszymi deniami emancypacyjnymi podlegego im dotd rycerstwa. Ruski feudalizm, niebezpieczny wci dla wadzy centralnej i dla

ksztatowania godnej postawy obywatelskiej warstw rzdzcych, nie zdoby bowiem nigdy uznania w krgach wiernych swym tradycjom i swym ksitom litewskich rycerzy, ktrzy zazdronie wpatrzeni w swobody szlachty koronnej, w jej walk o ich dalsze rozszerzenie, dziki temu przyjmowali jej wzorce polityczne i kulturowe, polonizowali si te szybko. Unia horodelska, ktra zapocztkowaa proces przyj14

Zygmunt Stary

proces przeksztacania si redniowiecznego rycerstwa w nowoytn szlacht Ry. 6. Gospodarstwo, drzeworyt w Zwierciadle Mikoaja Reja, lata 1567-1568. mowania panw litewskich i bojarw ruskich do praw, przywilejw i herbw rycerstwa polskiego, zapocztkowaa rwnie proces przyjmowania przez Wielkie Ksistwo polskich instytucji i tworzenia si, polskim wzorem, stanu szlacheckiego nie uznajcego przewagi monowadztwa. Jagiellonowie jako dziedziczni wadcy Litwy niechtnie widzieli rwnanie praw Litwinw z Polakami, lecz rwnoczenie, choby ze wzgldu na odrodkowe denia ruskich feudaw i rywalizacj polityczn z gron Moskw, zainteresowani byli polityczn europeizacj Wielkiego Ksistwa. Tote rozwj instytucji stanowych na Litwie - urzdw pastwowych, sejmu, urzdw wojewdzkich i starociskich - szed ladem podobnego rozwoju w Koronie. Koronna szlachta o swoje prawa walczya ju od ptora blisko stulecia i cho walka ta nie bya zakoczona, to przywilej koszycki Ludwika Wgierskiego rozbudzi przecie aspiracje widoczne w znanym porzekadle o szlachcicu, ktry swemu krlowi winien jest tylko sub w pospolitym ruszeniu, dwa grosze z anu i tytu na pozwie. Budow prawnej konstrukcji, na ktrej opiera si bdzie szlachecka demokracja parlamentarna, zakoczya na rok przed elekcj Zygmunta radomska konstytucja Nihil novi. Teraz walka miaa si toczy o wypenienie tej konstrukcji konkretn treci. Bya to jednak konstrukcja suca przede wszystkim stanowi szlacheckiemu, co wicej, stan ten wsptworzca. W Polsce Jagieowej trudno byo jeszcze mwi o szlachcie, wci byo to redniowieczne rycerstwo, podobnie jak w innych krajach Europy. W XV wieku dokonaa si jednak na naszym kontynencie ewolucja od rycerstwa do szlachty nowoytnej. Przyczyn tego bya nie tylko rewolucja w technice wojennej i organizacji armii, ale rwnie rozwj gospodarczy i polityczny. W zalenoci od tego, czy gospodarcze, czy polityczne uwarunkowania nadaway kierunek tej ewolucji, rycerstwo zmieniao si albo w szlacht ziemiask, jak w Anglii i Szwecji, krajach parlamentaryzmu, albo w arystokracj dworsk, jak we Francji, wkrtce wzorcowym kraju absolutyzmu monarszego. Rozwj polityczny i gospodarczy Korony predestynowa niejako przemian jej rycerstwa w szlacht ziemiask. Rzeczywicie, znaczna jej cz przybraa ziemiaski charakter. Ale nie cao. W krajach europejskiego pogranicza, ldowego czy morskiego, jak Wgry, Hiszpania, Portugalia, szlachta nie moga odrzuci cakowicie roli stanu rycerskiego, podporzdkowanego obronnym, a czasem ekspansjonistycznym celom. Tam nie tylko wybrani jej przedstawiciele suyli w armii, ale cay stan musia zachowa

gotowo bojow, zarwno sprawno we wadaniu orem, jak psychiczne przygotowanie do roli obrocw ojczyzny. Wzmacniao to pozycj magnatw jako 15

Dzieje Polski i Litwy pooenie ekonomiczne chopw sytuacja gospodarcza miast dobra krlewskie: dobra kocielne: dobra szlacheckie: __ ( lata 1500-1550 ag-J lata 1500-1550 jJ lata 1500-1550 _j lata 1551-1580 HH lata 1551-1580 HH lata 1551-1580 Ry. 7. rednia liczba dni paszczyzny w tygodniu z 1 tana kmiecego w latach 1500-1580 w dobrach krlewskich, kocielnych i szlacheckich. przywdcw nie tylko politycznych, ale i wojskowych, jednoczenie nakadajc na nich znacznie wiksze obowizki. W zwizku z tym obok dworu krlewskiego pojawiy si dziesitki wielkich dworw magnackich i setki niniejszych, do ktrych stara si upodobni kady dwr rednio-szlachecki z jego rezydentami. U progu czasw zygmuntowskich dokonywaa si wanie ta znamienna ewolucja, w wyniku ktrej ton wkrtce zacznie nadawa szlachta ziemiaska, osiada na roli, z roli yjca, lecz sprawna do ora, gotowa do jego uycia, zwizana wzami krwi i stanow solidarnoci ze suc magnatom szlacht dworsk, ktra szukaa w tej subie wanie swoich szans yciowych. Obok niej istniaa biedota szlachecka, sama chodzca za pugiem jak chop,

biedniejsza nieraz od chopskiego ssiada, ale dum rodow zachowujca i dostpu do praw politycznych pilnie strzegca. Bowiem pogarszanie si doli chopa w tym okresie dotyczyo raczej jego sytuacji prawnej ni ekonomicznej. Stao si ono nieuniknion konsekwencj rozwoju wolnoci i przywilejw szlacheckich, ale w czasach jagielloskich rwnowaone byo oglnym wzrostem dochodu narodowego i zamonoci spoeczestwa, z czego i chop korzysta. Rozwj gospodarki towarowej, zwaszcza zboowej, handlu wilanego, wzrost miast i ich potrzeb konsumpcyjnych wpyn na pojawienie si i wzrost folwarku szlacheckiego, opartego w znacznej mierze, cho nie wycznie, na pracy paszczynianej. To za pocigno za sob wzrost obcie chopskich. Nie naley jednak zapomina, e dla wielu bogatych gospodarstw wieniaczych otworzyo to drog do sprzeday produktw i w zwizku z tym umoliwio im zatrudnienie pracownikw najemnych, na ktrych barki spady obowizki paszczyniane. To nie bogaty chop pracowa na paskiem, ale jego parobek. Uruchomienie za dla celw produkcyjnych zbdnych dotd na wsi rk mogo mie dla rolnictwa tylko korzystne skutki ekonomiczne. Groniejsze byy tego skutki dla gospodarki miejskiej. Koniunktura na zboe i na prac na roli sprawia, e podroaa praca i wzrosy koszta produkcji w miecie. Import towarw rzemielniczych sta si czsto korzystniejszy od zakupu wasnych, kapitay mieszczaskie zaczy ucieka na wie, a prby zahamowania tego procesu na drodze prawnej przypiecztoway tylko polityczn przewag szlachty nad innymi stanami. Gospodarczego znaczenia mie nie mogy, bo gospodarka czyta nie umie i do adnych 16

Zygmunt Stary ksztatowanie si elity wadzy praw pisanych - jak wiemy z niedawnego dowiadczenia - stosowa si nie chce. Ma prawa wasne. Ry. 8. Dukat koronny Zygmunta Starego (awers i rewers), 1529 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Spowodowane tymi trendami przemiany polityczne miay istotne znaczenie dla ksztatowania si i rozszerzania elity wadzy, w ktrej obok redniowiecznego monowadztwa, stajcego si powoli nowoytn magnateri, coraz wikszego znaczenia bdzie nabiera wkrtce szlachta ziemiaska i urzdnicza. Wan rol w tej przemianie grali panowie z ziem Wielkiego Ksistwa. Elita monowadcw Woynia, Podola i Kijowszczyzny zbliaa si powoli do starych rodw koronnych zarwno w sensie obyczaju, jak wiadomoci pastwowej i spoecznej. Osawione bajki o zowrogiej roli krlewit ukrainnych czas wyrzuci na mietnik. Tam przecie, na rubieach wiecznie poncych, potrzeba wspdziaania, konieczno dyscypliny spoecznej, wanie na szczytach wadzy lokalnej byy lepiej rozumiane ni w niejednej ziemi koronnej, ni na przykad w Wielkopolsce. Najwolniej cywilizowali si politycznie magnaci ze rdzennej Litwy oraz z najbardziej sfeudalizowanej Biaej i Czarnej Rusi. Tu

najczstsze byy wypadki zdrady, tu panowie najsilniej bronili swej zaciankowej odrbnoci i hamowali rozwj instytucji podobnych koronnym. Std i pokrtna polityka Zygmunta u progu jego panowania bya w znacznej mierze wymuszona okolicznociami, podobna w tym polityce innych monarchw europejskich wobec krnbrnych magnatw: jak oni, wiele obiecywa, a niewiele dotrzymywa, aby ich utrzyma w posuszestwie, a zbytecznie nie wzmocni. Proces tworzenia si i zrastania nowej elity magnacko-szlacheckiej warunkowany by rwnie istnieniem redniowiecznych, stanowych lub koronnych polskich instytucji, ktre wanie w dobie jagielloskiej zaczy wydobywa si niejako na wiato dzienne i zajmowa nalene im miejsce w administracji pastwa. Na og przyjte one zostay, cho niekiedy z niewielkimi zmianami i z opnieniem, przez Litw. Wan rol graa tu zwaszcza hierarchia urzdw ziemskich, bdca szko aktywnoci administracyjnej i politycznej, przeksztacajca si powoli w samorzd ziemski zwizany z now instytucj sejmikw i jednoczcy przedstawicieli szlachty z magnateri. Istotnym by fakt, e szlacht wanie w czasach zygmuntowskich coraz czciej reprezentowali tu ludzie powani i dowiadczeni. Wrd nich, pozostajc oczywicie pod ich wpywem, modzi magnaci naprawiali si do suby publicznej. Podobn rol graa coraz waniejsza dla szkolenia przyszych mw stanu kancelaria koronna. Rwnie sejmy i sejmiki, cho wci jeszcze zdominowane przez wpywy magnackie, staway si szko wspdziaania obu stron. Jagiellonowie - niewane w tym wypadku, czy sprzyjajcy akurat bardziej szlachcie, czy magnaterii - dbali przede wszystkim o sprawne wykonywanie swoich zalece i realizowanie swojej polityki doranej, w tym celu jednak musieli wymaga sprawnoci od swoich urzdnikw i za ni ich ocenia. Dotyczyo to oczywicie w najwikszej mierze senatorw. Std nie tylko 17

Dzieje Polski i Litwy Mikrohistoria Od czasw Woltera trwaj apele, by historycy przestali si koncentrowa na dziejach wielkich monarchw, dziejach wojen, sojuszy i dynastii, a zajli si tym, co filozofowie Owiecenia nazywali "obyczajami", to jest histori ludzi dziaajcych teoretycznie poza nawiasem historii, opisem ich sytuacji spoecznej, kondycji ekonomicznej, kultury osobistej. Ale ludzi tych jest zbyt wielu w stosunku do monych tego wiata, by syntez ich dziejw mona byo uj inaczej ni w cyfrach, tabelach, wykresach, niewiele w gruncie rzeczy mwicych, nie przemawiajcych do wyobrani. Prba wprowadzenia historii kwantytatywnej, ilociowej, walka z histori wydarzeniow doprowadzia do tego, e pisanie historii szumnie nazywanej "naukow" stawa si zaczo domen nielicznej grupki hobbystw, ktrych nikt, poza nielicznymi kolegami, czyta nie chcia. Jako reakcja na to pojawi si nawrt do historii opowiadajcej, ale opowiadajcej wanie dzieje konkretnych zwykych ludzi. Znale w nich mona nieraz bowiem bardziej wymown naukowo, a rwnoczenie bardziej przekonywajc literacko ni wykresy i tabele, egzemplifikacj problemw oglnych. (Ju Seneka powiada: "Duga droga przez zasady, krtka, podna przez przykady.")

Tak narodzi si nowy sposb opowiadania o przeszoci, zwany mikrohistori. Ma ju dzi swoich klasykw, jak Emmanuel Le Roy Ladurie, autor ksiki Montaillou, wioska heretykw - o wiosce zagubionej w redniowiecznych Pirenejach, czy Carlo Ginzburg, ktrego dzieo Ser / robaki kreli nam sylwetk siedemnastowiecznego mynarza oraz jego pogldw filozoficznych i religijnych, e wspomn jedynie dziea na nasz jzyk tumaczone. Mikrohistoria ma rwnie swoich teoretykw, krytykw, filozofw historii, ktrych pogldy udostpnia nam niedawno w uroczej ksice Ewa Domaska (Mikrohistorie. Spotkania w midzy wiatach, Pozna 1999). Miejmy nadziej, e i nasze dzieje posu w tym celu historykom. Materiau nie braknie. Jako prbka posuy nam moe opowie Marcina Bielskiego o sprytnych oszustach. Opowie o szalbierzach Na pocztku panowania krla Zygmunta obrali si niektrzy szalbierze w Polsce, jako: Piotr Zatorski z Krakowa, Jakub Mielsztyczyk, wjt z Brzezin, i drudzy, ktrych byo w liczbie trzynacie; wybrali midzy sob Chrystusa i dwanacie apostow, chodzili po wsiach kac i cuda czynili kuglarskim obyczajem, to jest, wskrzeszali umare na zmowie, ryby owili w kauach na rozkazanie Chrystusowo wsadziwszy je tam pierwej, takie i w piec chleby miotali a zasiew imi Chrystusa wybierali, z podziwieniem ludzi prostych, ktrych za nimi wiele chodzio. Gdy do Szlzka szli, wstpili do Czstochowej w kapitulny czas, gdy tam bywa wielka ofiara (nie znano ich jeszcze), uczynili Judasza optacem, ktry nakad sobie w zanadrza kamyczkw za koszul od goego ciaa, a z wierzchu mia sukni dwoist, w ktrej bya kiesieh niemaa skryta; wiedli tedy drudzy onego optanego do otarza, aby go ofiarowali, a potem miano z niego czarta wygania; opiera si optany, wrzeczy nie chcia do obraza, a gdy go gwatem przywiedli, rzuci si na ofiar wydarszy si im z rku, bra na otarzu pienidze a kad do sowitej suknie, ostatek zrzuci z otarza. Przybiegli mniszy, odpasali go, majc za to, aby w zanadrza kad pienidze; wypady tedy one kamyczki, ktrych by za koszul nakad, a pienidze zostay midzy sukniami, take wyszli precz z kocioa z pienidzmi. Chodzi optaniec po gospodach - gdzie miso urza, tedy je bra, zrywa pieczenie z ronw a ciska na swoje apostoy, a oni jedli a egnali si, a tak si ywili, gdy swojej kuchnie nie mieli. Gdy byo w Szlzku przyszli do jednej ziemianki na wsi, rzekli jej; Pani szlachetna! nawiedza ci Chrystus z apostoy swymi, ofiaruj im co. Rzeka; Nie ma ma doma, przeto mi si nie godzi samej nic czyni. Rzekli: Masz jakie obrusy albo przecierada ku powiceniu. Rzeka: Mam; a gdy ukazaa, rzekli: To my wemiemy z sob, aby si przdziwo rodzio. Rzeka: e nie miem przed mem; a tak oni zawinli agwie (rzeczy palnej) ks z ogniem w ono przecierado, dali jej zasi, woya je w skrzynie; gdy to tam tlao, zapalia si skrzynia, a od skrzynie dom. M przyjecha, dom zgorza. Powiedziaa przyczyn: iem niewdzicznie przyja Chrystusa z apostoy jego, przeto na mi t plag przypuci pan Bg. Rzek m: otrci to jaki by. Pyta drugich samsiad, gdzie si obrcili, powiedzieli: Ku Polsce. Zebrali si wszyscy, szli po nich. Obaczy Chrystus, rzek swoim: Piotrze! ju si moja mka przyblia. Piotr rzek: l moja te z tob panie! Rzek Chrystus: Piotrze! niela [nie przystoi] mnie jedno oknem. Rzek Piotr: Panie! Ja [za] ciebie nie stan, pkim yw. A gdy je chopi obskoczyli w jednym domu, dotukli im kijmi w okniech; wrcili si tedy z guzy do domw a dalej nie chcieli chodzi po tej wici [pielgrzymowa]; kl je biskup o to, ale mu powiedzieli, i ju za to pokut odnieli, gdy im kijem doprano, przeto prosili o rozgrzeszenie, i byli

rozgrzeszeni a polepszyli si. Jako te franty [oszusty] niektre jam jeszcze na wiecie zasta i zna. wymg efektywnoci administracji, ale rwnie wzorzec czynnego, oddanego sprasenatorowie wom swego urzdu senatora przenika do wiadomoci szlacheckiej. Ilekro magnaci bd traktowa swoje stanowiska jako honorowe synekury, protest szlachecki bdzie narasta, by w nastpnym panowaniu osign najwiksze natenie w burzy sejmw egzekucyjnych. Ilekro natomiast w rzdzie senatorw zasiadali krlewscy nominaci wyrniajcy si dbaoci o sprawy publiczne, tylekro konflikt szlachecko-magnacki przygasa. To dzieo czasw jagielloskich, utrudniajce nieraz monarsze manipulowanie senatorami dla celw doranych, sprzyjajce jednak sprawnoci pastwa i jednoci elity wadzy, przetrwa miao gboko w wiek siedemnasty. Zygmunt Stary

Liczebno warstwy szlacheckiej, z ktrej Jagiellonowie nie wahali si wyuskiwa naj zdolniejszych i powierza im najwaniej sze urzdy, zwaszcza kocielne, sprawia, e elita wadzy posiadaa zawsze odpowiedni rezerw zdoln odnowi jej szeregi. Wadcy sprzyjali przenikaniu do stanu szlacheckiego, a nawet do Senatu zasuonych mieszczan; tak wanie Zygmunt wyniesie do stanu szlachec kiego Jana Bonera, mieszczanina krakowskiego i upnika wielickiego, a potem do rangi senator skiej jego bratanka Seweryna; tak te w szeregi magnackie mieli wej pniej Morsztynowie. Niechtne temu stanowisko szlachty i uchwala ne przez ni konstytucje proces awansu miesz czan wprawdzie utrudniay, lecz nie uniemoli wiay. Na Litwie Wrd ministrw znalaz si Ry. 9. Medalion z wizerunkiem Jana Bonera jako krla Dawida nawet vd z kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze krakowskiej, lata 1529-1531. mecenat kulturalny Jagiellonw w proces odnawiania si elit z poparciem wadcw by jeszcze wyraniejszy w przypadku elity intelektualnej. Proces ten mia drugie tradycje, nasilenie jego przypadao jeszcze na czasy Kazimierza Wielkiego, ale jego pena realizacja bya zasug Andegawenw i Jagiellonw. Dynastia z Wgier, kraju w wczesnej kulturze znaczcego, z Wochami zreszt zwizana, skazana bya niejako na mecenat i tradycje, co wicej - i drogi przepywu kultury woskiej do Polski przekazaa swoim nastpcom. W przypadku Jagiellonw mecenat ich i wrcz ich cze dla wartoci kulturalnych podkreli trzeba z caym naciskiem. Przypomnijmy, e Zygmunt, na Wgrzech wanie

wszechstronnie przygotowany do swej nowej roli, to syn i wnuk analfabetw, ktrzy jednak przekazali mu w spadku mio do kultury i tsknot za jej wartociami, im jeszcze niedostpnymi. krl zwornikiem spoeczestwa i pastwa Szczliwie si zoyo, e w tym momencie na tronach jagielloskich zasiad monarcha tak otwarty na wszystko, co nowe. Krl bowiem nie tylko w wczesnej strukturze politycznej, ale rwnie w wczesnej wiadomoci spoecznej jawi si jako najwysza warto wiecka, co wicej, jako cznik midzy wieckim wiatem polityki a witym wiatem krlestwa Boego. Krl by Boym pomazacem, jak biskup, a rwnoczenie by wieckim gwarantem pokoju i jednoci. W pastwie, gdzie mwiono szecioma jzykami: polskim, litewskim, ruskim (nie zrnicowanym jeszcze na ukraiski i biaoruski), niemieckim, ydowskim i tatarskim, gdzie chwalono Boga w kocioach, cerkwiach, meczetach i synagogach, istnia tylko ten jeden wsplny i wity symbol wieckiej jednoci - krl. Krl by sam dla siebie caym stanem, w sensie oczywicie politycznym. Stany polityczne to krl, Senat i Izba Poselska czce si w sejmie. Stany spoeczne to w dawnej Rzeczypospolitej przede wszystkim szlachta, mieszczanie i chopi, ale rwnie ydzi, cieszcy si znacznym samorzdem stanowym, ktry w czasach Stefana Batorego wyoni nawet odrbn reprezentacj, tak zwany Sejm Czterech Ziem, czyli Waad. W pewnej mierze za stan mog by uznani rwnie drobni bojarzy. Rnica 19

Dzieje Polski i Litwy

Ry. 10. Ruiny zamku Seweryna Bonera w Ogrodziecu, lata 1530-1545. midzy skadem stanw spoecznych i formalnie je reprezentujcych stanw politycznych wystpowaa w niemal kadej wczesnej monarchii stanowej, nigdzie nie bya jednak tak wielka. Miao to doniose skutki zarwno negatywne - brak reprezentacji znacznej czci spoeczestwa, jak pozytywne - wczesne wyrobienie si nowoytnych form demokracji parlamentarnej na skal wiksz, ni gdziekolwiek indziej, Anglii nie wyczajc. Krl by jednoczenie szlachcicem jak inni, co oznaczao, e z racji swej wadzy posiada rwnie poddanych osobistych, chopw, mieszczan, ydw i bojarw -tyle e jego poddani osobici stanowili przeszo jedn trzeci jego poddanych jako krla i wielkiego ksicia. Z dwch pozostaych stanw politycznych Senat to jego nominaci, wprawdzie doywotni, ale hierarchia urzdw senatorskich, niezgodna z ich rzeczywistym znaczeniem, umoliwiaa zawsze monarsze taktyk awansowania na godno formalnie wysz, faktycznie czysto tytularn. Krl zwoywa sejm kiedy chcia. Na sejmiki wyborcze wyaniajce posw szlacheckich wysya swoich reprezentantw,

ktrzy przewanie dobrze wiedzieli, jak wpywa na wyniki wyborw. Za Zygmunta I, krla senatorskiego, wci jeszcze byli to najczciej magnaci lub zaufani Senatu, lecz i wwczas, i pniej, gdy szlachta wywalczya zwikszenie swych praw, reprezentowali oni przede wszystkim wol krlewsk. Nade wszystko jednak krl by wci gwarantem pokoju, zarwno wewntrznego, jak zewntrznego. By najwyszym sdzi, naczelnym wodzem, naczelnikiem zgromadzenia prawodawczego. By uosobieniem trudnej, ale przez wszystkich cenionej jednoci. monarchii jagie ons lej zrnicowanie Spoeczestwo oczywicie jednolite nie byo, co wicej, z rnorodnoci wanie czerPa^ sw^ s'^ ' swoje bogactwo. Umiejtno wspycia rnych grup etnicznych czy wyznaniowych osigao si z trudnoci. Zygmuntowskie czasy jednak byy j ^o(^ tym wzgi budzcemu Zgorszenie w krgach konserwatywnej szlachty. Zdaniem Decjusza polityka skarbowa Andrzeja Kocieleckiego jednak by on po prostu "tak zdolny, e sam zarzdza wszystkimi podatkami wpywajcymi do skarbu pastwowego i krlewskiego, a robi to z wielk starannoci i rzadko spotykan, niezmienn uczciwoci". Wsppracujc z Bonerem, korzystajc z jego dowiadczenia i udzielanych przez niego poyczek, kontynuowa polityk wykupywania starych zastaww, korzystnych finansowo i propagandowo inwestycji, podniesienia dochodowoci dbr krlewskich z upami wielickimi na czele. Umierajc niespodziewanie w 1515 roku w drodze powrotnej z wiedeskiego kongresu, pozostawi swoim nastpcom ad w skarbie i zwikszone znacznie dochody z domeny. Ju po jego mierci Katarzyna powia crk Beat, wychowanic (jeli wierzy zym jzykom, to nawet wicej) samego Zygmunta, w przyszoci nieszczliw bo haterk dramatycznego ywota i matk rwnie nie szczliwej crki, sawnej Halszki z Ostroga. Podskarbiostwo przej po nim Mikoaj Szydowiecki, upy krakowskie Jan Boner, a wielkorzdy - Mikoaj Jor dan, za po jego mierci w 1521 roku rwnie Boner. Gospodark tworz ludzie i wyniki jej zale od ludzi, a do ludzi mia Zygmunt szczliw rk. Ko cielecki i Boner umieli ni pokierowa umiejtnie i uczciwie, nie szczdzc trudw i oddania. Dugo prze

trwaa pami o gronym poarze kopalni wielickiej w 1510 roku, kiedy to podskarbi Kocielecki i dzieRyc. 21. Piecz Janusza ksicia zatorskiego, 1507 rok widziesicioletni Betman opucili si sami na li(Muzeum Czartoryskich w Krakowie). nach w ponce czelucie, zagrzali wasnym przyka34

Zygmunt Stary dem przeraonych grnikw i ogie ugasili; za to jeszcze w XIX wieku sawi ich pdzlem swoim Jan Matejko, a wierszem, udatnie naladujcym kadencj renesansowego epigramu, Franciszek Wyk: W glb jaski rozognionych spadaj bez trwogi Kocielecki z Hetmanem, ludzie to czy bogi? Nazywany krlem senatorskim, by raczej Zygmunt czujnym budowniczym nowej elity, ktr wprowadza do Senatu. Umia bezwzgldnymi rodkami usuwa z drogi zbyt potnych wielmow, jak Michaa Gli-skiego. Podobnie gdy Wawrzyniec Myszkowski zamordowa ksicia Janusza zatorskiego, rwnie po jego rozmowie z krlem i czynionych mu obietnicach, Ryc 22. Rg Bractwa Kopaczy, 1534 rok (Muzeum up Krakowskich w Wieliczce). Zygmunt spraw t dziwnie rycho puci w niepami, przebaczajc Myszkowskiemu i przygotowujc ostateczne wcielenie Zatora do Korony. Na Litwie, po tragicznym kocu Zabrzeziskiego i Gli-skiego, mg krl manipulowa jak chcia, wygrywajc przeciwko sobie nawzajem Gasztodw i Radziwiw. Do Senatu koronnego dobiera ludzi innego pokroju: wiernych wykonawcw i dobrych urzdnikw. Bracia Krzysztof i Mikoaj Szydowieccy, Andrzej Kocielecki reprezentowali wrd nich dawnmagnateri, krl jednak nieustannie poszukiwa nowych nazwisk rwnie w innych krgach spoecznych. Zasidzie wic w Senacie wkrtce bratanek uszlachconego w 1514 roku Jana Bone-ra, Seweryn, zasid w nim rwnie wychowankowie kancelarii koronnej wywodzcy si z uboszej szlachty, jak Piotr Tomicki, od 1515 roku podkanclerzy przy Szydowieckim, jak Andrzej Krzycki, a potem i mieszczanin Jan Dantyszek, obaj zdobywajcy w tym pierwszym okresie panowania szlify dyplomatyczne i laury poetyckie, zanim osign godnoci biskupie. Umiejtnie te krl wykorzystywa zwoywane co- Ryc 23 Zjazd Betmana ; Kocieieckiego do kopalni rocznie, niekiedy nawet czciej, sejmy. Traktowa je w czasie poaru salin wielickich, wg Jana Matejki. 35 Dzieje Polski i Litwy

faszowanie polskiej monety

instrumentalnie, jako zgromadzenia suce niemal wycznie stabilizacji finansowej pastwa. Wspdziaanie z Senatem zapewniao mu wpyw na uchway Izby Poselskiej, a nawet na jej skad; magnaci wci dominowali na wielu sejmikach, narzucajc szlachcie sw wol i swoich kandydatw na posw. Nie wystarczyo to wprawdzie, by zawsze uzyska zgod Izby na uchway podatkowe, zwaszcza jeli trzeba byo zaradzi z ich pomoc lokalnemu tylko zagroeniu. Ale gdy na przykad Wielkopolanie torpedowali uchwalenie podatkw na obron Rusi przed Tatarami, krl mg zawsze odwoa si do zainteresowanych sejmikw lub nastpnego sejmu, inaugurujc praktyk, ktra pniej stanie si powszechn. Ry. 24. Pyta nagrobna Seweryna Bonera w kociele Mariackim w Krakowie, 1538 rok. Przez sejmy pierwszych lat udao si przeprowadzi szczliwie konstytucje zwikszajce kompetencje monetarne wadcy, podwyszajce znacznie ca, bronice interesw miast koronnych przed kupcami wrocawskimi, dotychczas dominujcymi na rynku krajowym. Mennica krakowska od pierwszego roku panowania Zygmunta wybijaa srebrne pgroszki, zwikszajc ilo pienidza w obiegu i co za tym idzie uatwiajc intensyfikacj wymiany handlowej. W pniejszych latach co prawda nie obyo si bez komplikacji. Napyw ogromnych iloci srebra amerykaskiego sprawi, e podroao zoto: podstawa polskiego systemu pieninego, czerwony zoty, wkrtce wart by nie 60, ale 72 srebrne pgroszki. Monety te podrabiano zreszt masowo w czeskiej wwczas widnicy, oszukujc na jakoci i wadze kruszcu, a cho nosiy one imi i stempel Zygmuntowego bratanka, Ludwika, to udzco byy podobne do pgroszkw polskich. Ten wanie problem - psucia monety i wypierania dobrej przez z - sta si pniej tematem bada Mikoaja Kopernika, ktry opisa mechanizm ekonomiczny caego procesu i zaproponowa rodki zaradcze. Ale przecie u jego podstaw staa osignita w Koronie stabilizacja i pomylno gospodarcza, ktr prboway wyzyska mennice ocienne, nieraz bezwstydnie faszujc monet polsk. Dziki tej wanie pomylnoci dysponowa Zygmunt zawsze jeli nie rezerw finansow, to przynajmniej dogodnymi moliwociami kredytowymi. Nie mona te si oprze wraeniu, e propozycje reform wojskowych i podatkowych przedkadane Izbie Poselskiej suy miay nie tyle istotnym zmianom, co przekonaniu opinii szlacheckiej do podatkw; posowie stawali w kocu na stanowisku, e bezpieczniej bdzie zezwoli na pobr ni na reform, ktra zwikszy niezaleno monarchy od sejmu. 36

Zygmunt Stary Pokrywano wic wy- ;: datki wojskowe bez wikszych trudnoci, organizoway si i krzepy stae oddziay pilnujce granic poudniowo-wschodnich, tak zwana obrona potoczna, zalek kadrowej armii staej. Nieliczne to byy wojska i nie zawsze umiay osoni przed najazdami tatarskimi ponc wiecznie granic. Dugo pamitano klsk pod Sokalem w 1519 roku, kiedy to bohatersk mierci wsawi si Fryderyk Herburt, odtd wzr cnt rycerskich, wspominany pniej przez Jana Kochanowskiego, Spa Szarzyskiego, Stanisawa kiewskiego. Ale pamitano i dowdcw szczliwych,

ktrzy nieraz w Czarnym Morzu konie pawili: braci Lanckoro-skich, Bernarda Pretwicza. W sukurs przychodzili im awanturnicy osiedleni na tak zwanych Dzikich Polach nad dolnym DnienRyc-25- ^w- stanislaw' patron Krlestwa Polskiego, adorowany przez dostojnikw pastwowych. . M\ri\a\\ita T. Katalogu arcybiskupw gnienieskich... Jana Dugosza, powstaego w latach 1530rem, Ktry tarn Si przeia.1535 na zamwienie Piotra Tomickiego biskupa krakowskiego. Na pierwszym planie witego mywa przez skalne progi adorujZygmunt Stary (po prawej stronie) i Piotr Tomicki (po lewej stronie). Wrd pozostaych P7v1i nnrnhv na ro Ipsjei adorantw mona zidentyfikowa m.in.: Jerzego Myszkowskiego, archidiakona krakowskiego J " *' J' (za biskupem Tomickim) oraz Krzysztofa Szydowieckiego, kanclerza wielkiego koronnego jarami rzek tylko przer(za Zygmuntem Starym) - Biblioteka Narodowa w Warszawie. nitej stepowej rwninie. narodziny Kozaczyzny Zwano j te Niem, Zaporoem lub Ukrain, co w jzyku polskim oznaczao wwczas kade pogranicze. Od wiekw chronili si tam awanturnicy rnej maci, uciekinierzy od ucisku paskiego czy miecza katowskiego, duchy niespokojne, szukajce przygd, upu i atwego ycia, ktrych wwczas zaczto nazywa Kozakami. Na urodzajnych stepach atwo byo o ywno: stada zwierzyny ownej, dzikie owoce, barcie pene miodu, skryte przed niepowoanym okiem w gbokich jarach, zapewniay jej pod dostatkiem. Nie byo tu niemal ludnoci rolniczej, pasy si natomiast stada tatarskich owiec i pdzonych pniej na zachd pdzikich wow, strzeonych przez rwnie dzikich ruskich i wooskich pasterzy zwanych 37

Dzieje Polski i Litwy Ry. 26. Okno lata 1502-1507. przebudowa zamku wawelskiego czabanami. Dalej na wschd, na stepach midzy Litw, Moskw i Tatarszczyzn, skd ju byo za daleko, by gna stada w Europ, pasy si liczne trzody nieroga-cizny, bezpieczne przed tatarskimi rabusiami, bo muzumanom wieprzowiny jada nie wolno. wykusz w zachodnim skrzydle zamku krlewskiego na Wawelu, Bya to w praktyce ziemia niczyja, gdzie adna wadza pastwowa nie sigaa. Lecz Kozacy, atrakcyjni jako potencja militarny, z wolna organizowani byli w sprawn i gron formacj wojskow przez magnatw ruskich, jak Ostafi Daszkiewicz, czy

koronnych, jak Przecaw Lancko-roski, "Lach serdeczny" kozackiej legendy i w czasach romantyzmu jeszcze pamitany bohater jednej z najpikniejszych dum Jzefa Bohdana Zaleskiego. Na dugo przed wczeniem Kijowsz-czyzny do Korony legenda ukrain-na wrastaa w polsk tradycj narodow, rodzia ow nieszczliw, krwaw nawet, ale i podn duchowo polsk mio do czarnomorskich stepw, do kraju rycerskiej przygody, do owych polskich Indii, na ktrych rubieach hartowaa si wola walki i mio ojczyzny. Waniejsza bowiem od organizacji wojska miaa by nowa organizacja psychiczna spoeczestwa w obliczu nadcigajcych nowych wyzwa i nowej Europy. Nieodzownym warunkiem sukcesu kulturalnego byo wwczas stworzenie promieniejcego na cay kraj dworu krlewskiego, orodka nie tylko polityki, ale rwnie nauki, sztuki, literatury, wzorca dla orodkw prowincjonalnych, ktry by zarazem wciga w orbit wpyww monarszych jednostki ambitne, dne wadzy, kariery, stanowisk, zaszczytw, ludzi uzdolnionych, gotowych polityk Zygmunta wspiera i saw jego gosi. Stary i ciasny redniowieczny zamek wawelski nie nadawa si do tego celu. Jeszcze jako ksi gogowski i opawski rozpocz wic Zygmunt przebudow zachodniego skrzyda na rezydencj da swej matki, krlowej Elbiety, natychmiast za po objciu wadzy przystpi do wznoszenia od pnocy i wschodu okazaej rezydencji. W gruz obracay si stare gotyckie komnaty, kruszyy si romaskie kolumny. Dzi z dum eksponujemy w podziemiach zamkowych ich pozostaoci, wiadectwa tysicletniej kultury. Miejsce ich jednak zajo dzieo architektoniczne bdce najwspanialszym caego tysiclecia pomnikiem: renesansowy zamek wawelski, 38

Zygmunt Stary

rozwj drukarstwa krakowskiego wznoszony przez lat blisko trzydzieci przez Franciszka Florentczyka, Benedykta Sandomierzanina, a przede wszystkim Barto-mieja Berecciego oraz wielu polskich i woskich mistrzw Odrodzenia, jeden z najwikszych i bez wtpienia najwspanialszy paac w wczesnej Europie. Pniej dopiero, znacznie pniej, miay go przewyszy rozmiarami, ale nie rang artystyczn, budowle Eskurialu i Wersalu. Za obok zamku rozpocza si w 1517 roku, po mierci krlowej Barbary, budowa innego arcydziea, kaplicy Zygmuntow-skiej, ujtego w formach religijnych, politycznego w wymowie pomnika dynastii Jagieowej. Chwa jej mia te gosi odlany w 1520 roku, a zawieszony w 1521 ponad katedr M>; Dzwon Zygmunta. Odtd i; jego majestatyczny dwik j*^ MM'1 towarzyszy uroczystos- P* ciom pastwowym i ko- u-;; cielnym, wita i egna kro{fi w i prezydentw, mar- ^f

SzakW i papiey: Zyg- Ryc. 27. Kaplica Zygmuntowska przy katedrze krakowskiej, lata 1517-1533. munt, bijce serce Polski. Chwale dynastii miay te suy dziea korzystajce ze wieego wci w Polsce wynalazku druku. Waciwie dopiero w pocztkach panowania Zygmunta Florian Ungler, osiady wwczas w Krakowie drukarz bawarski, oraz Jan Haller, ktry przej i w peni wykorzysta wczeniej tu wegetujc drukarni Kaspra Hochfedera, rozpoczli dziaalno edytorsk na powaniejsz skal. W 1518 roku doczy do nich przybyy z Wiednia Hieronim Wietor, odtd urzdowy typograf krlewski. Drukowano przewanie aciskie dziea treci religijnej, lecz ju okoo 1508 roku pojawiy si pierwsze polskie publikacje, dzi przewanie znane tylko z opisw bibliograficznych. Najwaniejsza jednak bya tu twrczo Biernata z Lublina, wychowanka Akademii 39

Dzieje Polski i Litwy

Najpopularniejsze druki Wynalezienie przez Jana Gutenberga okoo poowy XV wieku ruchomej czcionki drukarskiej umoliwiao atwe wytoczenie wielu egzemplarzy ksiki, czynic sowo pisane powszechniej dostpnym. Dla przykadu: popularne kompendium Pliniusza Historia naturalis, znane w XIV i XV wieku w 200 odpisach, do pocztku XVI wieku opublikowane zostao co najmniej 18 razy w nakadzie okoo 3,5 ty. egzemplarzy (Alodia Kawecka-Gryczowa). Pocztkowo drukarz by zarazem nakadc- wydawc ksiki, a take ksigarzem-kupcem, szukajcym nabywcy na swoje wytwory. Wraz z rozpowszechnie niem druku zmienio si spojrzenie na ksik; teraz nie bya ju tylko rdem wiedzy czy dzieem sztuki, staa si take towarem, na ktrym mona byo albo dobrze zarobi, albo duo straci. Std te wrd wydawcw najwikszym powodzeniem cieszyy si tytuy, ktre gwarantoway zbyt i zysk. Naleay do nich przede wszystkim ksigi liturgiczne, konstytucje sejmowe i kalendarze. Ksig liturgiczn, niezbdn do celebrowania mszy witej, by i jest msza. Poniewa zawiera on m.in. kalendarz dni witecznych, obchodzonych w po szczeglnych diecezjach, kada diecezja miaa odrb n, waciw sobie wersj tej ksigi. Druk wic mszau by tak opacalny, e drukarze zabiegali o przywileje wadzy duchownej, w ktrych zezwalano na druk ksiSygnet drukarski Jana Hallera 9'> jednoczenie zabraniajc toczenia czy kupna innych wyda tego dziea (taki przywilej uzyska od

prymasa Fryderyka Jagielloczyka ju w 1494 roku Jan Haller). Podobn popularnoci cieszyy si inne ksigi liturgiczne: brewiarze, psaterze, rubrycelle (kalendarze liturgiczne ze wskazwkami dotyczcymi EDICTYM RE= GIVM SYIRENSE EX Q_VOCAVS>ESVSCEPT I IN M A C N V M M O S C OVI * DVccm bclli cognofccnturj JTEPHANYS DEIGRAT1A R E X PO LO N l te, M A C N VS ux Lithuanix, Kufsise, Ptufsiz, ,____ Mafoui*, Samogitiae, Lmoni;c,& Piunccps TRANfyliuniae,exercitus fmcuiusxum| nadonis,atqj ordmis militibus. Etfi tan.ta & tam nota omnibus iniumrum magnitudo cft(quas Magnus Mofccuw Dux negro noftto Poloni;c,Magnocj)Litliu,iniae Ducatui adhuc attulit,vt arma hscc.in quibus hoc temporc yerfamur, fcra potius cunhs, quam vel prsepropcra, vel non fatis iufta cuiquam vifum ni arbicrcmur, tam cum ftudmm noftrum fa Aij tisexKarta z Edictum regium svirense Stefana Batorego, 1579 rok odprawiania naboestwa na kady dzie). Powszechnie zabiegano o prawo do drukowania konstytucji sejmowych, czyli uchwa sejmu. Przywilej dla Mikoaja Szarffenbergera wydany w 1577 roku obejmowa zgod na druk Statutw i przywilejw koronnych Jana Herburta. Z kolei Jan Januszowski otrzyma w 1589 roku tytu architypografa wraz z prawami na lat 20 do drukowania "statutw, przywilejw, kronik i historii", co zrwnywao go w prawach z Szarffen-bergerem. Do koca XVI wieku konstytucje drukoway na przemian oficyny Szarffenbergera i Januszowskiego. Dopiero w pocztkach XVII wieku krl Zygmunt III wyda pozwolenie na druk konstytucji sejmowych w oglnoci Andrzejowi Piotrkowczykowi. To kompleksowe rozwizanie nie utrzymao si jednak i a do XVIII wieku uzyskiwano zgod na druk poszczeglnych konstytucji, prowadzc jednoczenie zabiegi o zdobycie monopolu w tej dziedzinie. O ile ksigi liturgiczne znajdoway nabywcw wrd duchowiestwa, a konstytucje sejmowe przede wszystkim wrd instytucji administracyjnych i sdowniczych, to kolejny na licie opacalnych drukw - kalendarz, kupowany by przez wszystkich. Nic wic dziwnego, e o prawo do druku tego wydawnictwa wrcz toczono wojny. W 1537 roku doywotni przywilej na druk kalendarzy uzyska dziaajcy w Krakowie Maciej Szarffenberg. Dwa lata pniej kalendarz wydrukowa Hiero40

- Zygmunt Stary

matm volilfatt omma funtpoflta ao cem nifnu vnHtatem.L0o magtfterJobaWKS (r)logoutnfls,^empoja electaao^leubotbomanoumctmc&icmariilaratiuariJobfmJan&alurta adataaojteabotbomanoum.^lantoum.Sflnfnloum Jurta fenwn moru 2utie ifisniejooiartctfotnnarosafpecfus^lanefaramaolunamjnojoinesoerarem. "iLfonsiffi a meofetare Hulii tfmao mrtta-am Jffn nim Wietor, inny wybitny drukarz i ksigarz krakowski, amic prawa Szarffenberga. Wywoao to protest tego ostatniego i dug seri procesw, prowadzonych przed sdami miejskimi, a wreszcie krlewskim, w ktrych uczestniczyli take odbiorcy kalendarzy Wietora. Po dziesiciomiesicznych korowodach Wietor musia zapaci Maciejowi Szarf-fenbergowi stosowne odszkodowanie za poniesione straty. Kalendarze i modlitewniki byy szeroko rozprowadzane przez wdrownych Karta z kalendarza Jana Gogowczyka na rok 1505 kramarzy, krcych od SA L TERZ DAWIDW miasta do miasta, by sprzedawa swj towar na targach i jarmarkach. Obok przyborw do szycia, papieru, inkaustu, obrazkw i kart do gry, drobnej galanterii, lusterek, wiec i myda handlowali take wspomnianymi ju drukami o charakterze uytkowym oraz literatur popularn. Do tej kategorii zaliczy naley przede wszystkim przerbki znanych ju w redniowieczu "historii rzymskich", opowieci o Aleksandrze Wielkim, o Krlu Arturze i rycerzach Okrgego Stou, o ksiniczce Magielonie; poczwszy od poowy XVI wieku pojawiay si pod rnymi tytuami nowe wersje przygd plebejskich bohaterw: Ezopa, Marchota, Sowizdrzaa (std okrelenie dla tego nurtu - literatura sowizdrzalska). Utwory te byy tak poszukiwane, e wikszo ich egzemplarzy zostaa dosownie zaczytana i nie przetrwaa do dzisiaj. Wymienione rodzaje drukw nie wyczerpuj listy najlepiej sprzedajcych si ksiek. Znajdujsi na niej i konkretne tytuy. Spord ksig naukowych najwiksz popularnoci cieszyy si dziea Arystotelesa , a take komentarze do nich w ujciu Tomasza z Akwinu i jego nastpcw, kupowane przede wszystkim przez studentw i profesorw uniwersyteckich. W dalszej kolejnoci wymieni naley utwory Cycerona, coraz popularniejszego, zwaszcza w 2. poowie XVI wieku i w nastpnym stuleciu, kiedy to studiowano powszechnie tego autora w konwiktach jezuickich. Popularni byli rwnie inni poeci i pisarze klasyczni, m.in. Horacy i Tacyt, spord wspczesnych -prace Erazma z Rotterdamu. Dziea te traktowano jako lektur obowizkow w szkoach rednich i wyszych; podobnie w uyciu byy rnego rodzaju podrczniki do nauki gramatyki (Donata, Hontera, Lupullusa), retoryki i epistolografii (m.in. dziea Melanchtona i Manucjusza), sowniki (np. wielokrotnie wznawiane dziea Murmeliusa). Zyski zwizane z sukcesem konkretnego tytuu byy tak due, e nie cofano si przed kradzie. Nagminnie uka- Karta tytuowa Psaterza Dawidowego w przekadzie Jana zyway si wydania, jak mwi si dzi - pirackie, poddruki Kochanowskiego, 1579 rok 41

Dzieje Polski i Litwy rozmaitych dzie wypuszczone bez zgody autora i prawowitego wydawcy. Bywao nawet tak, e to pierwotny wydawca wypuszcza dodatkowy nakad dziea, nie pacc za to autorowi. Tak byo w przypadku najwybitniejszego drukarza polskiego XVI wieku Jana Januszowskiego - wydawcy dzie Jana Kochanowskiego. Poeta otrzyma bowiem od krla w 1579 roku przywilej chronicy go od bezprawnych przedrukw pod kar 1000 grzywien. Januszowski by edytorem dzie Kochanowskiego take po jego mierci; zwaszcza poczytny Psaterz mia kilkanacie wyda. Jak si okazao, Januszowski dokonywa przedrukw tych dzie, podajc na karcie daty ich pierwotnych wyda, obchodzc w ten sposb przywilej autorski i naraajc na finansowe straty rodzin poety. Sygnet drukarski Floriana Unglera Krakowskiej, pisarza zarazem pobonego na swj sposb i przekornego; spr, w jakiej mierze by on epigonem redniowiecza, a w jakiej reprezentantem renesansu czy nawet reformacji, dobrze oddaje ambiwalentno jego chropawych jeszcze, czsto rubasznych dzie, jak modlitewnik Raj duszny z 1513 roku czy ywot Ezopa Fryga, wydany okoo 1522 roku, lecz znany nam tylko z pniejszych przedrukw. Wadze, zarwno pastwowe, jak i kocielne, bacznie si przyglday produkcji drukarskiej. Gdy Maciej Karpiga, Miechowit od miejsca urodzenia zwany, rektor Ry. 28. Wntrze kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze krakowskiej. 42 - Zygmunt Star^

Uniwersytetu Krakowskiego, geograf, medyk i historyk, opublikowa w 1519 roku u Wietora kromk streszczajc w czci pierwszej Dugosza, ponadto zbyt wiernie oddajc wydarzenia lat ostatnich, interweniowa prymas aski. Krl i Senat nakazali jej konfiskat. Nie wolno wic byo za Dugoszem pisa o podejrzeniach dotyczcych wiernoci maeskiej krlowej Zofii, babki Zygmunta, nie wolno te byo krytykowa sprawcw klski bukowiskiej Olbrachta i niedostwa Aleksandra, a nade wszystko poprawi musia Miechowita opowie o sprawie Gliskiego i o dwuznacznej tu roli krla. Dopiero tak ocenzurowany tekst doczeka si w 1521 roku drugiego wydania. Inny urzdowy historiograf i sekretarz krlewski, Bernard Wapowski, pozostawi przezornie swe dzieo podobnej treci w rkopisie; jego ocalae szcztki odnaleziono i opublikowano w XIX wieku. Dopiero Jost Ludwik Decjusz, polecony przez niezawodnego Bonera, potrafi napisa Ksig o czasach krla Zygmunta omawiajc pierwsze lata panowania zrcznie i adnie, jako pomniczek obu protektorw autora, bankiera i monarchy. Bya to wci jeszcze literatura dla elity, ale elity nowej i wiadomie ksztatowanej. Nowe komnaty wawelskie zapeniay si nie tylko sdziwymi senatorami, ale rwnie ludmi modymi, szukajcymi tu nauki, kariery i uciech. Kancelaria krlewska, zwaszcza od czasu objcia pieczci przez Tomickiego, staa si znakomit szko ksztacc przyszych mw stanu. Z niej wyszed te midzy innymi Stanisaw Grski, ktry z akt panowania wydoby najwaniejsze i uoy w pionierski na owe czasy w skali europejskiej zbir rde historycznych, na cze ksidza podkanclerzego zatytuowany Acta Tomiciana.

W zbiorze tym znalazy si nie tylko powane teksty, nie tylko listy i dokumenty. Pragnc odda ca prawd o swoich czasach, wczy do niego Grski rwnie wiersze aciskie pisane lub przepisywane przez modych, dnych ycia i uycia dworzan, jak choby strofy Andrzeja Krzyckiego - erotyki tak miae, e wieRyc. 29. Karta tytuowa Chronica Polonorum Macieja z MiechowE 1519 rok. 4: / lu Z nich nie odwaano si dugo przeoy Ry. 30. Dzwon Zygmunta w katedrze krakowskiej, 1520 rok. Dzieje Polski i Litwy

i opublikowa po polsku. Renesans nie ba si bowiem prawdy o czowieku i nie ba si uciech ziemskich: kultowi ich na wesoym dworze krakowskim patronowao sawne bractwo "opilcw i oralcw". Przykad krla i dworu naladowali magnaci, szlachta, mieszczanie. Rosy renesansowe ratusze, zamki, dwory, paace i spichlerze. W Woli Chemskiej, Justowsk odtd zwanej, Decjusz wznis renesansow will, w ktrej zbierali si krakowscy intelektualici; podniesiona niedawno z upadku, suy znw dawnym celom na skal europejsk. Sawi j wierszem aciskim mody, przedwczenie zmary w 1543 roku poeta, chopski syn z Wielkopolski, Klemens zwany Janickim. W ojcowskim Szydowcu podskarbi Mikoaj wznis podobny justowskiemu zgrabny zameczek, a dla podkrelenia sawy rodu zatrudni znakomitego mi-niaturzyst, Stanisawa SaRyc. 31. Nadanie herbu Odrow protoplascie rodu Szydowieckich. Miniatura z Liber geneseos rnostrzelmka ktry zdobi illustris familiae Schidloviciae, mai. Stanisaw Samostrzelnik, przed 1532 rokiem (Biblioteka PAN w Krniku). dotLP modlitewniki krlew skiej familii. Artysta ten renesansowe malarstwo i rzeba tworzy jednak odmienne dziea, ni malarze renesansowi na poudnie od Alp: bardziej tradycyjne w formie i pene wewntrznego niepokoju. Odmiennie rwnie patrzyli na wiat niemieccy malarze pracujcy dla Zygmunta i jego otoczenia. Hans Sues z Kulmbachu w niespokojnym krajobrazie umieszcza swoje wite dziewice, malowane na zlecenie Bonera midzy innymi dla kocioa Mariackiego. Jemu to przypisuje si malowan cz Tryptyku z Pawnct, czoowego zabytku rzeby polskiego renesansu z pierwszych lat panowania Zygmunta, przedstawiajcego dzieje w. Stanisawa. Sues bezlitonie traktowa swoich modeli, jak choby ksicia Kazimierza cieszyskiego, wuja 44

Zygmunt Stary

krlowej Barbary i towarzysza wesoych zabaw Zygmunta, ukazanego z min bazna. Pniej Hans Diirer, modszy brat wielkiego Albrechta, podobnie bezlitonie obnay w poszukiwaniu maonki Ry. 32. Tryptyk z Plawna, ok. 1517 roku (Muzeum Narodowe w Warszawie). braki urody samego krla. Wci jeszcze obudna nieco grzeczno poudniowego renesansu nie przenikaa do polskiego obyczaju. T przynie tu miaa dopiero nowa krlowa. wiat krlowej Bony Zygmunt, mionik adu i spokoju, najsilniej musia odczuwa jego brak w yciu rodzinnym. mier krlowej Barbary pozbawia go wiernej i oddanej towarzyszki ycia, lubianej przez wszystkich. Gdzie na dworze intrygowaa wci starzejca si Telniczanka, wdowa po Kocieleckim, ywy wyrzut sumienia i balast zarazem. Lecz podstawowym obowizkiem krla byo przecie zapewnienie cigoci dynastii. Wybr nowej maonki oznacza rwnie wybr konkretnej opcji politycznej. Prymas aski pragn jej szuka na Mazowszu, poczy znw wzem maeskim dwie dynastie, Piastw i Jagiellonw. Cesarz Maksymilian nie ustawa w wysikach, by jeszcze bliej zwiza Jagiellonw z Habsburgami. Wrd jego kandydatek znajdowaa si bratanica zmarej cesarzowej Bianki, Bona Sforza. I ta kandydatura przewaya. Urodzona w 1494 roku Bona Sforza d'Aragona miaa w chwili lubu lat 24, bya wic na owe czasy kobiet dojrza. Bya rwnie kobiet uczon i dowiadczon. 45

Dzieje Polski i Litwy

Wczenie pozbawiona mediolaskiej ojcowizny i osierocona przez ojca, ksicia Mediolanu Giangaleazza Sforze, rozczona z modo zmarym w niewoli francuskiej bratem, tuaa si wraz z matk, bohatersk i dumn Izabel aragosk, z zamku do zamku, przeywajc na poudniu Woch czas cigych odmian fortuny, najazdw francuskich i hiszpaskich, ktre wkrtce zmioty z tronu neapolitaskiego jej krewnych po matce i day tu wadz Ferdynandowi aragoskiemu. Po jego mierci wadza ta przejdzie wkrtce w rce Karola Habsburga, wnuka cesarza Maksymiliana. Ale zwycistwo Ferdynanda oznaczao rwnie dla Izabeli i jej crki pocztek trudnej stabilizacji w nalecych do nich posiadociach Bari i Rossano, tytularnym ksistwie w ramach pastwowych krlestwa Neapolu. Odtd, dzielc swj czas midzy Bari a Neapol, moda Bona nasikaa rozkoszami ycia dworskiego i zapoznawaa si z jego urokliwymi niebezpieczestwami. Uczona przez najznakomitszych humanisRyc. 33. Portret Zygmunta Starego, mai. Hans Durer, ok. 1530 roku tW, nabieraa smaku artystycznego, Ogady (Muzeum Narodowe w Warszawie). literackiej i politycznego cynizmu, tak potrzebnego w gorcym klimacie Mezzogiorna. Woski badacz renesansu, Francesco Tateo, podkrela, e Izabela Sforza i jej crka znalazy si tu "w kontekcie kulturowym, ktry uprzywilejowuje opowieci wytworne i

perfidne erotycznie, sceneri przepychu, przyjemnoci ycia arystokratycznego oraz literackie i artystyczne formy rozrywki". Wie si niekiedy wpyw tej hiszpaskiej z ducha galanterii z opowieciami o powanych romansach modej Bony. Ze sceptycyzmem odnie si jednak trzeba do dworskich plotek: zimny racjonalizm piknej ksiniczki kazajej szuka raczej rozkoszy panowania, rozkoszy manipulowania pci brzydk. W ksztatowaniu opinii publicznej miaa ta zaszargana opinia udzia do istotny, jak wiadczy krcy w Polsce wierszyk aciski o krlowej, ktra z Woch przywioza "buzi malowan, kabz wyczerpan, wagin skalan". Ry. 34. Wizerunek Bony Sforzy z De vetustatibus Polubiona Zygmuntowi W 1518 roku, pikna Polonorum Josta Ludwika Decjusza, 1521 rok. i energiczna krlowa rycho podbia serce starego ma. 46

- Zygmunt Stary

Wgry pod naporem tureckim Macierzystwo wzmocnio jej pozycj. W 1519 roku przysza na wiat crka Izabela, w 1520 roku - dugo oczekiwany nastpca tronu, nazwany Zygmuntem Augustem, imionami cesarskimi majcymi wyraa wielkie nadzieje modej dynastii, tradycje luksemburskie i aspiracje rzymskie. Po nim rodziy si kolejne crki: Zofia., Anna, Katarzyna. Lecz drugiego syna nie stao: krlewicz Olbracht, poroniony przez Bon na polowaniu w Puszczy Niepoomskiej, y tylko dzie jeden. 35. Portret Izabeli Jagiellonki, nadworny malarz Zygmunta Starego, po 1525 roku (Krakw-Wawel). Maestwo Zygmunta z Bon oznaczao oczywicie, e polityka europejska Zygmunta idzie dawno wyprbowanym w Koronie szla kiem, e preferuje poudniowo-zachodni kieru nek sojuszw oraz stosunkw dyplomatycznych i kulturalnych. Sprzyjaa zreszt temu i osobo wo monarchy. Urodzony w Krakowie z Habsburanki, wychowany przez Wocha i na Wgrzech nadal z wosk kultur obcujcy, do wiadczenie administracyjne zdobywajcy na lsku, nalea do tego samego wiata, co jego moda maonka - wiata renesansowej dwor skiej kultury aciskiej. Z Bon jednak wkroczy na Wawel czynnik polityki dynastycznej nowego ju typu, odmiennego od redniowiecznej w tej mierze tradycji polskiej. Pena ambicji i kom pleksw, przesiknita nie tyle woskimi, co hiszpaskimi obyczajami, cyniczna i wyracho

wana, przystpia do realizacji wasnej linii ' F J ^F J J politycznej, w jej mniemaniu lepiej odpowiadajcej potrzebom rodu Jagieowego w zmieniajcym si szybko wiecie europejskiego schykowego, tragicznego ju Odrodzenia. Koczy si bowiem nieodwoalnie renesansowy sen o adzie i harmonii. Rozprzestrzenia si poar u naszych ssiadw: Niemcw, Wgrw. A sign i naszych granic. Najgroniejsza bya sytuacja na Wgrzech. Kraj ten od lat kilkudziesiciu dwiga na sobie najwikszy ciar walki z prc w centrum Europy nawa ottomask. Prba zorganizowania krucjaty przeciwko Turkom doprowadzia w 1514 roku do wybuchu ludowego powstania chopw i drobnej szlachty skierowanego przeciwko rzdom magnackim. Krwawe, okrutne z obu stron zmagania zakoczyy si klsk powstacw i osabieniem zwycizcw. Dwa lata pniej zmar niedony Wadysaw "krl Dobrze". Zygmunt zosta wspopiekunem nieletniego bratanka, nowego krla Czech i Wgier, Ludwika Jagielloczyka. Niewiele mg zdziaa. Dwr w Budzie by za daleko, by skutecznie kontrolowa wychowanie chopca, ktry wrd zwalczajcych si fakcji magnackich rs jak Dzieje Polski i Litwy

Fridofcui -Barbara Sigifmim&w " BONA D,Cafe,? Cartfinilii.