B I A Ł Y S T O K 2 0 1 0

Wydawnictwo przygotowane przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku w 65. rocznicę obławy augustowskiej – lipiec 1945 r.

Redakcja: Ewa Rogalewska

Recenzent: Andrzej Zawistowski

Konsultacja: Jan Jerzy Milewski, Waldemar F. Wilczewski

Fotografie ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej

Opracowanie biogramów: Alicja Maciejowska

Skład i przygotowanie do druku: NAVIGATOR studio s.c.

ISBN 978-83-62357-16-1

3

65 lat temu, w trakcie obławy przeprowadzonej głównie siłami sowieckich Wojsk Wewnętrznych NKWD, przy pomocy polskich funk-cjonariuszy aparatu bezpieczeństwa i wsparciu „ludowego” Wojska Polskiego zaginęło bez śladu około 600 mieszkańców Augustowszczy-zny i Suwalszczyzny. Przez długie lata komunizmu rodziny pozbawione bliskich po cichu modliły się o ich powrót. Nieubłagany upływ czasu odebrał w końcu jednak i tę nadzieję. Pozostało tylko pragnienie po-znania pełnej prawdy: jak zginęli i gdzie są ich groby. Publicznie upo-mnieć się o tę prawdę można było dopiero po 1989 r.

W lipcu 1991 r. w Gibach dokonano poświęcenia krzyża na sym-bolicznej mogile Zaginionych. Co roku, w trzecią niedzielę lipca, odby-wa się w tym miejscu uroczyste nabożeństwo. Od 2002 r. współorga-nizatorem uroczystości jest białostocki Oddział Instytutu Pamięci Na-rodowej.

W 2005 r., w przypadającą wówczas 60. rocznicę obławy, Prezes IPN prof. Leon Kieres dokonał w Augustowie uroczystego otwarcia wystawy Zaginieni w obławie augustowskiej – lipiec 1945 r. przygoto-wanej przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku. Wystawie towarzyszył katalog oraz konferencja naukowa z udziałem pracowników Instytutu. Podczas głównych uroczystości w Gibach apel do narodu rosyjskiego o ujawnienie prawdy o losach ofiar obławy od-

4

czytał Jan Krzywosz, syn jednego z Zaginionych. W tymże roku ukaza-ła się książka Obława augustowska – lipiec 1945 r., zawierająca mate-riały z konferencji.

Rok później, 21 lipca 2006 r., w gibiańskich uroczystościach uczestniczył nowo wybrany Prezes IPN dr hab. Janusz Kurtyka. W przeddzień głównych obchodów, w Domu Pracy Twórczej w Wi-grach otworzył on wystawę o obławie. Miesiąc wcześniej ekspozycję mogli obejrzeć mieszkańcy stolicy - 21 czerwca została ona oficjalnie otwarta na Uniwersytecie Warszawskim.

W 2007 r. obchody trwały trzy dni i po raz pierwszy wykroczyły poza granice kraju. 20 lipca w Wilnie Prezes IPN dr hab. Janusz Kurtyka otworzył wystawę o obławie w siedzibie Muzeum Ofiar Ludobójstwa (mieszczącym się w budynku dawnego KGB). W uroczystości udział wzięli m.in.: Stanisław Cygnarowski – Konsul Generalny RP w Wilnie, Waldemar Tomaszewski – Poseł na Sejm RL, Tadeusz Andrzejewski – doradca premiera Litwy, Jarosław Niewierowicz – wiceminister spraw zagranicznych Litwy, Artur Liudkowski – wicemer Wilna, Michał Mac-kiewicz – prezes Związku Polaków na Litwie.

W ramach obchodów w 2008 r., 19 lipca w Augustowie odbyło się spotkanie rodzin ofiar obławy z prokuratorami IPN oraz przedsta-wiono przegląd filmów dokumentalnych poświęconych obławie. Na-

5

stępnego dnia w kościele pw. Św. Anny w Gibach odbyła się uroczysta Msza święta celebrowana przez J.E. Księdza Biskupa Romualda Ka-mińskiego, Biskupa Pomocniczego Diecezji Ełckiej. W imieniu Prezy-denta RP Lecha Kaczyńskiego w uroczystościach uczestniczyła minister Anna Gręziak, która złożyła wieniec przy pomniku Zaginionych w Gi-bach oraz odczytała list Prezydenta RP. Przemawiał także marszałek Sejmu RP Bronisław Komorowski.

W ubiegłym roku w uroczystościach uczestniczyli m.in. zastępca Prokuratora Generalnego, dyrektor pionu śledczego IPN – Głównej Ko-misji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Dariusz Gabrel, a także przedstawiciele władz lokalnych. Mszę świętą odprawił bp Je-rzy Mazur, ordynariusz ełcki.

Tegoroczne obchody odbywają się w szczególnie smutnej atmos-ferze. Jedną z ostatnich decyzji śp. Lecha Kaczyńskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podjętą 7 kwietnia 2010 r., było objęcie uro-czystości w Gibach swoim honorowym patronatem. Zgodę na wejście w skład Komitetu Honorowego obchodów wyrazili m.in. także śp. gen. Tadeusz Płoski, biskup polowy Wojska Polskiego, śp. Andrzej Przewoź-nik, sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, śp. Janusz Kurtyka, Prezes Instytutu Pamięci Narodowej. Odpowiedzi nie zdążył udzielić śp. Janusz Krupski, minister ds. kombatantów... Wszyscy Oni

wspierali nas w staraniach o wyjaśnienie losów ofiar obławy augu-stowskiej. Liczyliśmy, że w 65. rocznicę tej zbrodni, silnym głosem upo-mną się o prawdę. Teraz, kiedy Ich nie ma, czujemy się bardziej osa-motnieni ale nie opuszczamy rąk. Będziemy się o nią upominać aż do skutku wierząc, że tak jak prawda o Zbrodni Katyńskiej, również cała prawda o obławie kiedyś ujrzy światło dzienne.

Dr hab. Cezary Kuklo

dyrektor Oddziału IPN w Białymstoku

7

Anna Pyżewska

OBŁAWA AUGUSTOWSKA 1945 R. – PRZEBIEG AKCJI I POSZUKIWANIE ZAGINIONYCH

W lipcu 1945 r. na dzisiejszych ziemiach północno-wschodniej Polski doszło do największej zbrodni dokonanej na ludności polskiej po zakończeniu II wojny światowej. Wskutek akcji połączonych sił so-wiecko-polskich (ze zdecydowaną przewagą tych pierwszych) zatrzy-mano kilka tysięcy obywateli polskich. Los około sześciuset z nich do dzisiejszego dnia pozostaje niewyjaśniony. Wydarzenia te określone zostały mianem „małego Katynia”.

Aby zrozumieć wydarzenia z lata 1945 r., trzeba cofnąć się do początku wojny. Kampania wrześniowa 1939 r. oraz zawarte w końcu tego miesiąca ustalenia niemiecko-sowieckie sprawiły, że pojezierze suwalsko-augustowskie rozdzieliła granica: cały powiat suwalski wraz z północną częścią augustowskiego znalazł się w obrębie państwa niemieckiego, zaś miasto Augustów oraz południowa część powiatu

8

augustowskiego – w granicach ZSRR. W obu niemal od razu, bo już jesienią 1939 r., zaczęły powstawać pierwsze struktury konspiracyjne. Aktywność polskiego podziemia na tych terenach nieco się różniła: wprawdzie i na Suwalszczyźnie, i na Augustowszczyźnie gromadzono broń, prowadzono działalność propagandową, wywiadowczą, rozbu-dowywano struktury itp., ale inaczej traktowano działalność zbrojną. Po stronie niemieckiej konspiratorzy z rzadka przeprowadzali tego typu akcje, podczas gdy na Augustowszczyźnie likwidacja współpra-cowników NKWD i najaktywniejszych przedstawicieli władzy sowiec-kiej należała do podstawowych działań. Również na terenie powiatu augustowskiego szybko zaczęły powstawać oddziały partyzanckie – wpłynął na to zarówno charakter sowieckiej działalności represyjnej (zwłaszcza zagrożenie deportacjami), jak i uwarunkowania terenowe (lasy i bagna, które umożliwiały prowadzenie walki partyzanckiej).

Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. tak-że były powiat augustowski w całości znalazł się pod okupacją nie-miecką. Pozwoliło to polskiej konspiracji ujednolicić zarówno struktury podziemia (a dokładnie – działającego tu Związku Walki Zbrojnej, w lutym 1942 r. przemianowanego na Armię Krajową), jak też zakres działań prowadzonych przeciwko okupantowi na całym omawianym terenie. W pierwszym okresie priorytetem była praca organizacyjna,

9

ale także działalność wywiadowcza i propagandowa. Stopniowo roz-wijano także akcje dywersyjno-sabotażowe, czyli m.in. likwidowano agentów i gorliwych funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego, rozbraja-no posterunki żandarmerii. Skutkiem tych działań było uznanie przez władze niemieckie 21 czerwca 1943 r. obszaru Bezirk Bialystok (Okręg Białystok)1 za obszar „walki z bandami”.

W końcu kwietnia 1944 r. na teren Puszczy Augustowskiej przy-była sowiecka grupa desantowa NKGB pod dowództwem mjr. Kon-stantego Cwietyńskiego „Orłowa”. Rozpoczęła ona działalność jako duży, silny oddział partyzancki, który szybko nawiązał kontakt z lokal-nymi strukturami AK. Efektem zawartego porozumienia było podejmo-wanie wspólnych działań przeciwko okupantowi niemieckiemu.

Ofensywa Armii Czerwonej latem 1944 r., odwrót wojsk niemiec-kich, akcja „Burza” prowadzona przez podziemie niepodległościowe także na terenie Suwalszczyzny i Augustowszczyzny, przyniosły zmia-nę układu sił. Po wyparciu Niemców wojska sowieckie zaczęły ustana-wiać swoje porządki: od tej pory do codzienności należało rozbrajanie

1 Bezirk Białystok (Okręg Białystok) – jednostka administracyjna ustanowiona przez okupacyjne władze niemiec-kie w lipcu 1941 r., obejmująca zasięgiem większość przedwojennego województwa białostockiego (bez Su-walszczyzny) oraz skrawki powiatów Prużany i Brześć z woj. poleskiego. Bezirk Bialystok funkcjonował do końca okupacji niemieckiej na omawianych terenach, czyli do lata 1944 r.

10

oddziałów AK, aresztowania dowódców czy wcielanie żołnierzy do ar-mii Berlinga. Odmowa była karana wywózką do ZSRR. Ukrywający się żołnierze byli tropieni przez służby specjalne ZSRR – Smiersz2 i NKWD. Sytuację pogarszał fakt, że Sowieci nieźle rozpracowali konspiracyjne struktury na tym terenie – przyczyniła się do tego w dużej mierze wspomniana wyżej współpraca polskiego podziemia i sowieckiej par-tyzantki. W efekcie już w drugiej połowie 1944 r. omawiany obszar faktycznie znalazł się pod nową okupacją – sowiecką.

Duża liczba ukrywających się przed władzami sowieckimi spra-wiła, że w odpowiedzi na represje, wiele osób zdecydowało się wrócić do lasu. Wiosną 1945 r. polskie podziemie zaczęło odbudowywać od-działy partyzanckie. Wcześniej nie było to możliwe, gdyż na terenie obu powiatów przebywało zbyt dużo wojsk sowieckich i trzeba było czekać, aż front przesunie się na zachód. Członkowie polskiego pod-ziemia na nowo podjęli działalność zbrojną: atakowali konwoje stad bydła pędzonego z Prus Wschodnich do ZSRR, rozbrajali posterunki Milicji Obywatelskiej, rozprawiali się z donosicielami i urzędnikami bu-dowanego przez komunistów państwa, rozbijali urzędy gmin, ustana-wiane przez nowe władze itp. Jak wynika ze sprawozdania Wojewódz-

2 Smiersz (skrót od ros. wyrażenia smiert’ szpionam - śmierć szpiegom) – sowiecki kontrwywiad woj-skowy, działający w latach 1943–1946.

11

Kościół w Studzienicznej, gdzie 20 maja 1945 r. żołnierze sowieccy dokonali aresztowań obywateli polskich podczas nabożeństwa.

12

kiej Rady Narodowej w Białymstoku, tylko od początku marca do 1 lipca 1945 r. w całym województwie białostockim podziemie nie-podległościowe przeprowadziło łącznie 186 akcji. W samym powiecie suwalskim do końca maja 1945 r. członkowie podziemia rozbili 17 z 18 posterunków MO, wykonali 23 wyroki śmierci na donosicielach i naj-gorliwszych współpracownikach nowych władz, a z 14 gmin w rzeczy-wistości funkcjonowały tylko 23. Podziemie atakowało także żołnierzy Armii Czerwonej i NKWD – np. w kwietniu 1945 r. zabity został dorad-ca sowiecki z Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Suwałkach.

W odpowiedzi na te działania żołnierze Armii Czerwonej i funk-cjonariusze NKWD podejmowali akcje odwetowe, często dopuszczając się przy tym najróżniejszych przestępstw - kradzieży, gwałtów, podpa-leń, a nawet zabójstw. Mieszkańcy skarżyli się w lokalnych urzędach na ich samowolę, urzędnicy z kolei zwracali się do strony sowieckiej z prośbą o pomoc w zaprowadzeniu porządku – na próżno. Wiosną 1945 r. sytuacja była tak nabrzmiała, że 16 maja w Białymstoku zorga-nizowano naradę, w której uczestniczyły władze województwa oraz dowództwo Wojsk Wewnętrznych NKWD. Bardzo prawdopodobne, że

3 Zaginieni w obławie augustowskiej – lipiec 1945 r. (katalog wystawy), Białystok 2005, s. 4.

13

Tzw. Dom Turka w Augustowie, siedziba PUBP, gdzie przetrzymywano m.in. osoby zatrzymane podczas obławy augustowskiej.

14

to właśnie wtedy zapadła decyzja o przeprowadzeniu akcji w celu li-kwidacji polskiej konspiracji na terenie Puszczy Augustowskiej. Nie przeszkodziło to wcale w kontynuowaniu działań na mniejszą skalę. I tak np. 20 maja 1945 r. żołnierze sowieccy pojawili się w Studzienicz-nej, gdzie odbywały się uroczystości z okazji Zielonych Świątek. Ludzie zapamiętali strzały, strach, tłok, panikę. Zatrzymano grupę mężczyzn, których następnie przetrzymywano w Augustowie, w piwnicy tzw. Domu Turka – przedwojennej cukierni zamienionej w więzienie.

Zasadnicze uderzenie, czyli operacja zatrzymania kilku tysięcy osób, znana jako obława augustowska, przyszło w lipcu 1945 r. Trud-no jest podać dokładne daty przeprowadzonej wówczas akcji, gdyż w dokumentach pojawiają się różne informacje na ten temat. Naj-wcześniejsza znana data rozpoczęcia obławy to 12 lipca, najpóźniejsza data jej zakończenia – 28 lipca. Akcję przeprowadzono na terenie trzech powiatów: augustowskiego, suwalskiego i w północnej części sokólskiego. Uczestniczyły w niej przede wszystkim wojska radzieckie – jednostki 50. armii III Frontu Białoruskiego i Wojsk Wewnętrznych NKWD, jakkolwiek wspierane były przez dwie kompanie Wojska Pol-skiego z 1 pułku praskiego dywizji im. T. Kościuszki. Do akcji włączyli się pracownicy lokalnych urzędów bezpieczeństwa publicznego i MO oraz tajni współpracownicy, których zadaniem było dostarczanie infor-

15

macji i pomoc w poruszaniu się po terenie. Faktem jest, że polscy funk-cjonariusze, mimo udziału w obławie, nie byli przez stronę sowiecką informowani o najbardziej istotnych kwestiach. Sama zaś operacja nie miała raczej charakteru jednej, masowej akcji, a szeregu pojedynczych, przeprowadzanych równocześnie w różnych rejonach wspomnianych trzech powiatów.

Zatrzymania poszczególnych osób odbywały się w rozmaity spo-sób i o każdej porze dnia. Uczestnicy operacji przetrząsali lasy, wsie i miasta. Zabierali ludzi z mieszkań, miejsc pracy, ulic i pól. Niektóre rodziny odwiedzano dwukrotnie – jeśli za pierwszym razem nie zasta-no danej osoby w domu, przychodzono po nią po kilku dniach. Doko-nujący zatrzymań żołnierze i funkcjonariusze nie mówili wprost, o co chodzi, nie wyjaśniali, dlaczego aresztują ludzi. Część osób zatrzyma-no według przygotowanych wcześniej list, ale niektóre – zupełnie przypadkowo. Aby ułatwić sobie pracę, bardzo często aresztujący uspokajali, że zabierają kogoś tylko na chwilę, na jeden lub dwa dni. Czasami zatrzymaniom towarzyszyły rewizje.

Po Dominika Okrągłego, gajowego z Leśnictwa Topiłówka w pow. augustowskim, przyszli do domu funkcjonariusze MO. Krysty-na Szumska i Maria Winnicka zostały zatrzymane w drodze z Sucho-woli do Sztabina, w miejscowości Krasnoborki – po Szumskiej ślad

16

zaginął, Winnicką po dwóch tygodniach zwolniono. Niektóre osoby były „zwabiane” do lokalnych urzędów bezpieczeństwa publicznego pod pretekstem choćby sprostowania nieścisłych danych personalnych – taki los spotkał np. Tadeusza Pietrołaja z Suwałk, który zniknął w ten sposób 28 lipca 1945 r.

Największą tragedię przeżywały rodziny, w których zatrzymano więcej niż jedną osobę. We wsi Dworczysko Sowieci zabrali trzech bra-ci Myszczyńskich: 27-letniego Bronisława (wcześniej spędził pięć lat na robotach w Niemczech), 22-letniego Waleriana i 20-letniego Witolda. Razem z nimi aresztowano też ich ojczyma Władysława Wołosa. W momencie, kiedy przyszli po nich Sowieci, cała czwórka pracowała przy budowie stodoły.

W Białej Wodzie Sowieci zabrali Ludwika Wysockiego i jego dwie córki – 17-letnią Anielę i o kilka lat starszą Kazimierę. O ile obie córki w czasie okupacji aktywnie angażowały się w działalność polskiego podziemia, to ich ojciec przebywał w więzieniu w Królewcu za pomoc udzielaną jeńcom sowieckim.

25-letni Franciszek Masłowski z Lasanki rano 26 lipca poszedł pra-cować w polu. Kiedy przyszła po niego siostra, znalazła tylko kosę – brat zniknął. Od sąsiada dowiedziała się, że zabrali go trzej żołnierze sowiec-cy. Sąsiada zostawili, bo był za stary. 24-letni Stanisław Sobolewski

17

Teodor i Mikołaj – bracia Kuźniecow. Ich ojciec, oficer carski, zginął w czasie rewolucji, matka uciekła z synami do Polski. W momencie aresztowania mieli 32 i 33 lata. Mikołaj był kawalerem, a Teodor zostawił żonę i dwoje dzieci (3 i 8 lat).

18

został zatrzymany razem z ojcem Władysławem. 28-letniego Józefa Mo-roza z Białowierśni aresztowano jako pierwszego, kilka dni później za-brano jego ojca, też Józefa. Zaginęli także bracia Antoni i Franciszek Paszkiewicz z Białowierśni, Teodor i Mikołaj Kuźniecow, Sta-nisław i Jan Krzywosz, Eugenia Łazarska z córką Danutą z Nowinki – po-dobne przykłady można mnożyć. Do grona zatrzymanych dołączono także 69 partyzantów Armii Krajowej Obywatelskiej wziętych do niewo-li 12 lipca po bitwie nad jeziorem Brożane.

W wyniku całej obławy augustowskiej zatrzymano kilka tysięcy osób. Część z nich zwolniono od razu, jeszcze tego samego dnia, po wstępnych wyjaśnieniach. Pozostałych zaaresztowano, ale w ciągu kolejnych kilku – kilkunastu dni, po wielu brutalnych przesłuchaniach, niektórych stopniowo wypuszczano do domów. To z ich relacji wiemy, jak przebiegała obława do chwili ich wypuszczenia z aresztu. Zatrzy-mane osoby były przetrzymywane w prowizorycznych punktach filtra-cyjnych: w piwnicach budynków, chlewach, szopach, stodołach, w Szczebrze nawet na cmentarzu. Na tym etapie zdarzało się, że rodzi-nom pozwalano jeszcze przekazać zatrzymanym ubranie i trochę żyw-ności. Bywało, że za łapówkę strażnicy pozwalali na chwilę rozmowy.

Zdarzały się też inne sytuacje. Romualda Kirejczyk, siostra wspo-mnianego wyżej Tadeusza Pietrołaja, towarzyszyła bratu eskortowanemu

19

Stanisław Krzywosz (pierwszy z prawej), 36 lat, urodził się i mieszkał w Kamiennej Nowej. Brat Jan także zaginął. Żona spodziewała się dziecka.

Bronisław Myszczyński – 27 lat, rolnik ze wsi Dworczy-sko. Przez 5 lat był na robotach w Niemczech. Brat Walerian miał 22 lata. Matka, jak na ironię, podjęła oprawców sutym obiadem. Ci zgarnęli całą czwórkę.

20

przez funkcjonariusza PUBP w Suwałkach w drodze do urzędu. Widziała, jak wchodził do budynku. Miał zostać zwolniony po trzydziestu minutach – siostra czekała ponad godzinę, ale brat z budynku nie wyszedł. Jeszcze tego samego dnia matka Tadeusza interweniowała w PUBP, dopytując się o losy syna – usłyszała, że nikogo takiego tam nie było. Tadeusz Pietrołaj nigdy już nie wrócił do domu.

Funkcjonariusze UB zbywali rodziny dopytujące się o losy bli-skich, odpowiadając, że w danym miejscu poszukiwanej osoby nie ma, że nic im nie wiadomo o ich losie. Bywało i tak, że pytających odsyłano do domu, grożąc dalszymi konsekwencjami w przypadku natarczywości.

Po kolejnych etapach przesłuchań wyselekcjonowano grupę około 600 osób, które uznano za członków polskiego podziemia nie-podległościowego i ludzi im sprzyjających. Z nimi kontakt był już niemożliwy. W rzeczywistości część spośród tych osób nie miała nic wspólnego z podziemiem. Niektórzy dopiero wrócili z robót w Niem-czech, nieraz po wielu spędzonych tam latach. Wśród ofiar byli także 15- i 16-letni chłopcy, tacy jak Stanisław Cieślukowski – został za-trzymany już na początku obławy, kiedy wracał do domu w Białogó-rach od stryja. Rodzinie po zaginionym szesnastolatku pozostało tylko jedno zdjęcie, zrobione, kiedy chłopiec był niemowlęciem. Naj-

21

Eugenia Łazarska trzyma pod ręką męża Aleksandra (pseudonim „Skorupka”).Eugenia Łazarska z domu Biernacka urodziła się w 1900 r., czyli miała 45 lat. Mieszkała w Nowince. Mąż Aleksander ps. „Skorupka” był komendantem obozu partyzanckiego. Zginął w walce z Niemcami. Eugenia razem z córką Danutą były także w lesie, a młodsi synowie ukrywali się u ludzi. Po raz pierwszy aresztowana w styczniu 1945 r. i zwolnio-na. Ponownie przyszli po nią do domu 17 lipca dwaj lejtnanci, jeden z NKWD. Danutę aresztowano kilka dni później w niewyjaśnionych okolicznościach. Tego samego dnia zabrano bratową Aleksandra Władysławę, również wdowę po partyzancie. Wszystkie zginęły bez śladu.

22

prawdopodobniej Sowieci poszukiwali jego ojca, także Stanisława, który w tym czasie się ukrywał. Zbieżność imion ułatwiła im pracę. Wydaje się, że dobrze wyjaśnił tę sytuację jeden z byłych żołnierzy AK, który wspominał: „Obława odbywała się z typowym sowieckim bałaganiarstwem (…) Żołnierze, oficerowie chyba też, nie mieli ochoty uganiać się po lasach za uzbrojonymi partyzantami. Ułatwia-li sobie robotę. Wyciągali ludzi z chałup. Mieli listy przygotowane przez szpicli. Gdy kogoś nie zastali w domu, brali innego. Żeby się zgadzała liczba. Poszukiwali nie tylko AK-owców. Aresztowali leśni-ków, sołtysów, bogatych gospodarzy. To byli dla nich wrogowie, spuścizna po »pańskiej« Polsce”4. Ku takiej samej tezie skłaniali się też mieszkańcy Augustowa, którzy w 1957 r., w piśmie wystosowa-nym do Prokuratury Generalnej w Warszawie, pisali: „Byli to [zagi-nieni w obławie – A.P.] ludzie niewinni, o czym świadczy powiedze-nie majora Zw[iązku] Radz[ieckiego], sprawującego pieczę nad aresz-towanymi, który powiedział 29 lipca na robione mu zarzuty, że: Wasze prawitielstwo prosiło nas oczyścic les, no my nie duraki, w les nie pójdziem5, no i przy pomocy miejscowych władz nabrali ludzi,

4 S. Kulikowski, I. Sewastianowicz, Nie tylko Katyń, Białystok 1990, s. 25.5 Tłum. z ros.: „Wasze władze prosiły nas o oczyszczenie [z partyzantów] lasów, my jednak nie jesteśmy durnie i do lasu nie wejdziemy”.

23

Mieczysław Jatkowski (z prawej), Władysław Jedliński (w środku).Władysław Jedliński miał w 1945 r. 18 lat. Sam należał do AK, ale był też „obciążony” rodzinnie mając siostrę łączniczkę ps. „Sikorka” i szwagra partyzanta PS. „Gołąb”. W połowie lipca wstąpili po niego koledzy Mieczysław Jatkowski i Tadeusz Stelmasik, także członkowie AK. Jedliński wziął gitarę i poszli razem na zabawę. Obiecał wrócić przed godziną policyjną. Prawdopodobnie nie zdążyli – w drodze powrotnej zatrzymał ich patrol żołnierzy radzieckich. Nikt tego nie widział, a więc nieznane są okoliczności aresztowania. Znaleźli się w piwnicy u Dowgierdów, gdzie trzymano mnóstwo osób aresztowanych czasie obławy. Wypuszczeni później świadkowie opowiadali, że widzieli ich pobitych w śledztwie. Widzieli też, jak następnie załadowano ich na samochód ciężarowy i wywieziono w nieznanym kierunku.

24

skąd się dało”6. Niewykluczone też, że akcja miała na celu zastrasze-nie polskiego społeczeństwa, zniechęcenie go do podejmowania ja-kichkolwiek działań przeciwko nowym władzom czy żołnierzom ra-dzieckim.

Trudno jest precyzyjnie określić liczbę wszystkich zatrzymanych wówczas osób. Źródła rosyjskie podają, że było to około 7 tysięcy lu-dzi, tymczasem część polskich historyków skłania się raczej ku liczbie 2 tysiące. Ta rozbieżność wynika stąd, że raz najprawdopodobniej li-czono wszystkie zatrzymywane osoby, kiedy indziej – tylko te zaaresz-towane, na dodatek za każdym razem podawane liczby dotyczyły in-nego obszaru.

Co się stało ze wspomnianymi wyżej 600 osobami – w zasadzie nie wiadomo. Dokumenty milczą na ten temat. Jednak fakt, że przez kilkadziesiąt lat nie dała znaku życia ani jedna osoba z zaginionych, upoważnia do stwierdzenia, że ludzie ci zostali zgładzeni. Ale gdzie? Kiedy? Jak? Co zrobiono z ciałami ofiar? Gdzie są ich groby? Nie wiado-mo. Świadkowie tych wydarzeń wspominali, że wszyscy zaaresztowa-ni byli następnie ładowani na samochody ciężarowe i wywożeni

6 IPN Bi, Akta śledztwa S 69/01/Zk, Pismo mieszkańców Augustowa do Prokuratury Generalnej w Warszawie z prośbą o przeprowadzenie dochodzenia w sprawie zaginięcia osób aresztowanych w obławie augustowskiej, 4 II 1957, k. 1170-1171.

25

w kierunku granicy. Jest bardzo prawdopodobne, że zakończyli życie na dawnych terenach polskich włączonych do ZSRR, i to raczej niedłu-go po zatrzymaniu.

Rodziny ofiar od razu przystąpiły do szukania swoich bliskich. Naj-pierw, nieraz jeszcze tego samego dnia, próbowano uzyskać jakieś infor-macje w miejscach, dokąd zabierano zatrzymanych. Następnie alarmowa-no władze samorządowe najniższych szczebli, które zresztą także i z własnej inicjatywy poszukiwały zatrzymanych obywateli – szczególną aktywność wykazała tu gmina Giby. Los zaginionych poruszany był na posiedzeniach gminnych rad narodowych, w ślad za tym szły pisma do władz wyższych szczebli (powiatowych rad narodowych, Urzędu Woje-wódzkiego Białostockiego), także centralnych (do Ministerstwa Admini-stracji Publicznej czy do premiera). Gmina Giby wybrała nawet delegację, która miała interweniować w sprawie zaginionych u Bolesława Bieruta – nie wiadomo jednak, jak wysłannicy gminy zostali potraktowani. W każ-dym niemal wysyłanym do wyższych władz piśmie tłumaczono, że wsku-tek akcji zniknęli jedyni nieraz żywiciele rodzin, których bliscy znajdują się w bardzo trudnych warunkach materialnych, że zaginęli rolnicy, których gospodarstwa niszczeją bez właściwego dozoru, a także fachowcy, ludzie potrzebni w latach powojennej odbudowy kraju. Sugerowano, że jeśli są wśród zatrzymanych ludzie rzeczywiście winni – należy ich osądzić

26

Pismo PCK o poszukiwaniach Heleny Aldony Wnukowskiej, zaginionej w obławie augustowskiej.

27

i ukarać, a pozostałych wypuścić. Niestety, żaden adresat, żaden urząd nie udzielił nadawcom listów satysfakcjonującej odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Nie odbierano im jednak nadziei na pozytywne załatwienie spra-wy: kiedy w grudniu 1946 r. władze gminy Giby wystosowały pismo do premiera, po dwóch tygodniach otrzymały odpowiedź z informacją, że zostało ono skierowane do polskiej ambasady w Moskwie. W ciągu kolej-nych kilku tygodni z kolei ambasada poinformowała zarząd gminy, że „(…) została podjęta specjalna interwencja, zmierzająca do zwolnienia w/wy-kazanych obywateli”7. To wszystko dawało nadzieję na szczęśliwe zakoń-czenie sprawy. Niestety – na deklaracjach się kończyło.

W miarę upływu lat poszukiwania prowadzono z coraz mniej-szym impetem. Rzeczywistość epoki stalinowskiej nie sprzyjała takim działaniom. Obława augustowska była tematem zakazanym, zdarzało się, że rodziny „poprawiały” swoje życiorysy tak, aby nie pojawiło się w nich choćby najmniejsze powiązanie z wydarzeniami z lipca 1945 r. Były jednak osoby, które – nie zważając na zagrożenie – w dalszym ciągu docierały ze swoim problemem wszędzie, gdzie tylko to możli-we. Jadwiga Pietrołaj w 1952 r. wystosowała prośbę o interwencję w sprawie wyjaśnienia sprawy zaginięcia syna do Bolesława Bieruta

7 Archiwum Państwowe w Suwałkach, GRN w Gibach, 35, Pismo kierownika Wydziału Konsularnego Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie do Zarządu Gminy Giby z 21 I 1947, k. 4.

28

– skutkiem jej starań było podjęcie dochodzenia prowadzonego przez ponad trzy lata. Niestety, często było tak, że nawet jeżeli urzędy po-dejmowały wskutek usilnych próśb jakieś działania, to szybko je uma-rzały. Tłumaczono się brakiem jakichkolwiek dokumentów poświad-czających sam fakt zatrzymania poszukiwanej osoby, koniecznością przekazywania zatrzymanych funkcjonariuszom sowieckim, którzy nie informowali strony polskiej o dalszych działaniach itp. – co zresztą nie musiało odbiegać od rzeczywistości.

Zmiany polityczne zapoczątkowane w 1956 r. na nowo rozbudzi-ły nadzieje rodzin zaginionych. Informacje o repatriacji z ZSRR przeby-wających tam Polaków, w tym – osób odbywających kary pozbawie-nia wolności – skłoniły m. in. Józefę Lipską z Augustowa do wystoso-wania listu do Władysława Gomułki. Kobieta poszukiwała swoich dwóch synów, z których jeden, Mieczysław, został aresztowany w cza-sie obławy. Lipska alarmowała też w tej sprawie Polski Czerwony Krzyż – dowiedziała się tylko tyle, że PCK żadnych wiadomości o poszukiwa-nych nie posiada. Takie same odpowiedzi otrzymywały zresztą rodziny innych zaginionych, szturmujące kolejne urzędy.

Sporadycznie, ale zdarzało się, że do bliskich przychodziła wiado-mość, że poszukiwana osoba żyje. Tak było np. w przypadku rodziny wspomnianego już Franciszka Masłowskiego – w 1959 r. jego bliscy

29

Sierpień 1987 r., ekshumacja w uroczysku Wielki Bór.

30

otrzymali wiadomość z PCK, że Franciszek mieszka we wsi Samara w rejonie Stalinskim. Niestety, mimo słania do niego kolejnych listów, na żaden nie otrzymano odpowiedzi. Taka sama sytuacja spotkała ro-dzinę Stanisława Niedźwieckiego z Augustowa – po latach otrzymała ona wiadomość, że Stanisław przebywa na terenie ZSRR, podano na-wet adres do korespondencji. Niestety, Stanisław nie odpowiedział na żaden list.

Po 1956 r. zmęczeni kilkunastoletnią walką bliscy zaginionych za-częli kierować do sądów wnioski z prośbą o uznanie ofiary obławy za zmarłych. Wnioski te były załatwiane pozytywnie. Wydawało się, że ob-ława augustowska pozostanie jednym z tych tragicznych wydarzeń, któ-re powoli znikną z ludzkiej pamięci, gdyż o wydarzeniach z lipca 1945 r. nie można było głośno mówić. O obławie się nie mówiło i nie pisało, nie wspominały o niej ani podręczniki, ani opracowania historyczne, sami ludzie woleli milczeć, aby nie przysparzać sobie kłopotów.

Cisza wokół największej powojennej tragedii, jaka spotkała spo-łeczeństwo polskie, trwała do drugiej połowy lat osiemdziesiątych. Latem 1987 r. północno-wschodni region Polski zelektryzowała wia-domość o odnalezieniu masowych grobów w uroczysku Wielki Bór między Gibami a Rygolem. Mieszkańcy Augustowszczyzny i Suwalsz-czyzny byli przekonani, że tam właśnie spoczywają ich bliscy. Informa-

31

cję o odnalezieniu grobów podały światowe agencje. Rozgłos wokół tego wydarzenia oraz rozbudzone nadzieje były tak wielkie, że kiedy przeprowadzone prace dowiodły, iż masowe groby to niemiecki cmen-tarz polowy, wiele osób nie przyjmowało tego do wiadomości. Nieod-parcie nasuwały się bowiem skojarzenia z zacieraniem przez komuni-stów prawdy o Zbrodni Katyńskiej.

Ale to właśnie wtedy, latem 1987 r., obława augustowska chyba po raz pierwszy zaistniała w publicznym dyskursie. Na konferencji pra-sowej rzecznika rządu PRL Jerzego Urbana zagraniczni dziennikarze ciągle dopytywali się o losy ludzi, którzy zaginęli w lipcu 1945 r., o działania rządu podejmowane w celu ich odnalezienia itp. Odpo-wiedź rzecznika brzmiała: „Dzisiejsze władze polskie niczego w tej chwili nie wiedzą o tym, aby w przeszłości ktokolwiek w tajemniczy sposób zaginął, nie wiedzą też o tym, aby władze polskie poszukiwały i miały kogo poszukiwać”8. W tym samym roku pojawiło się kilka arty-kułów na temat obławy, także w drugim obiegu.

Odkrycie grobów pod Gibami było bodźcem do podjęcia przez grupkę mieszkańców dalszych działań. Piotr Bajer, Mirosław Basiewicz i Stanisław Kowalczyk już na początku sierpnia 1987 r. rozprowadzali

8 Stenogram konferencji prasowej dla dziennikarzy zagranicznych rzecznika rządu Jerzego Urbana, „Rzeczpospo-lita”, 27 VII 1987, s. 5-6.

32

ulotkę, w której pisali m. in.: „Pragnąc dopomóc rodzinom w ich stara-niach o powrót zaginionych lub w ustaleniu ich losu, w przekonaniu, że wyjaśnianie »białych plam« w historii stosunków polsko-radzieckich leży w interesie obu krajów, powołujemy Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 roku. Komitet będzie dążył do ułożenia kompletnej listy zaginionych, ustalenia ich lo-sów i umożliwienia powrotu do domów. Komitet apeluje o pomoc w działaniu do władz PRL, ZSRR, Kościoła, Czerwonego Krzyża, wyspe-cjalizowanych instytucji polskich i międzynarodowych oraz wszystkich ludzi dobrej woli”9. Kilka dni później Rada Państwa otrzymała pismo będące apelem o udzielenie Komitetowi wszelkiej pomocy w jego dzia-łaniach. Pismo podpisało 56 osób ze świata kultury i nauki, wśród nich m.in. Jacek Bocheński, Marian Brandys, Ernest Bryll, Michał Głowiński, Krystyna Janda, Adam Michnik, Andrzej Stelmachowski.

Na odpowiedź władz nie trzeba było długo czekać. Na początku września 1987 r. dyrektor Wydziału Społeczno-Administracyjnego Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach zakazał Komitetowi działalności. W uzasadnieniu decyzji podano, że Komitet działa nielegalnie, a jego działalność mogłaby zakłócić spokój lub porządek publiczny.

9 Oświadczenie informujące o powstaniu Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r., zbiory OBEP w Białymstoku.

33

Decyzja władz nie zniechęciła jednak członków Komitetu do dzia-łania. W listopadzie 1987 r. wystosowali pismo do Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie, wyjaśniając, czym była ob-ława augustowska i prosząc o interwencję u polskich władz. Przez ko-lejne miesiące członkowie i sympatycy Komitetu (powiększonego o działaczy opozycji z Warszawy – Alicję Maciejowską, Marię Chwali-bóg, Danutę i Jana Krzywoszów) odwiedzali mieszkańców Suwal- szczyzny i Augustowszczyzny (w tym tych, którzy rozproszyli się po całej Polsce), nagrywając rozmowy z nimi, kopiując fotografie zaginio-nych, dokumenty, pisma wymieniane z kolejnymi urzędami itp.

Przemiany ustrojowe po 1989 r. pozwoliły na kontynuowanie działań mających na celu wyjaśnienie wszystkich kwestii dotyczących obławy augustowskiej w zupełnie innych warunkach. Ponownie prze-prowadzono ekshumację grobów pod Gibami – potwierdziła ona wcześniejsze ustalenia, że spoczywają tam żołnierze niemieccy. Śledz-two w sprawie obławy prowadziła m.in. Prokuratura Wojewódzka w Suwałkach, która otrzymała do dyspozycji kopie materiałów zebra-nych przez Obywatelski Komitet Poszukiwań. Niestety – prowadzone śledztwo zostało zawieszone w połowie lat dziewięćdziesiątych wsku-tek braku dostępu do nowych materiałów, zwłaszcza z archiwów ro-syjskich. W 2001 r. akta sprawy przejęła Oddziałowa Komisja Ścigania

34

35

Pismo Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej w sprawie zaginionych w obławie augustowskiej z dnia 7 I 1995.

Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, rozpoczynając własne śledztwo.

Niestety, mimo wielu starań, mimo zwracania się IPN z prośbą o pomoc do m.in. Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej, los zagi-nionych w obławie do dziś pozostaje tajemnicą. Po tak wielu latach bez-owocnych poszukiwań ich rodziny chcą już tylko wiedzieć, jakie były okoliczności śmierci i gdzie spoczywają szczątki ich bliskich. Czy w forcie w Naumowiczach koło Grodna, jak mówi jedna z hipotez? Na razie ro-dziny honorują pamięć swoich bliskich modląc się u stóp krzyża ustawio-nego w 1991 r. na symbolicznej mogile zaginionych w Gibach.

Obława augustowska przebiła się w końcu do publicznej świado-mości. Teraz tylko należy mieć nadzieję, że uda się poznać wszystkie towarzyszące jej okoliczności, a przede wszystkim – dowiedzieć się, co dokładnie stało się z kilkusetosobową grupą zaginionych.

37

Andrzej Muczyński

PROPOZYCJE METODYCZNE DO PREZENTACJI MULTIMEDIALNEJ

„OBŁAWA AUGUSTOWSKA”

Późną wiosną i latem 1945 r. Armia Czerwona i jednostki NKWD wspierane przez UB i Wojsko Polskie podległe komunistom przeprowa-dziły w powiatach augustowskim i suwalskim masowe aresztowania. Objęły one głównie członków i sympatyków Armii Krajowej. Największe nasilenie aresztowań przypadło na lipiec 1945 r. Około 600 aresztowa-nych zostało zamordowanych przez żołnierzy sowieckich. Do dzisiaj nie wiemy gdzie dokonano tego mordu i gdzie znajdują się ich groby.

Fakty te nie są powszechnie znane, czasami odnotowują je podręcz-niki akademickie, nie ma o tym wzmianki w podręcznikach szkolnych. Pre-zentacja Obława augustowska stara się wypełnić tę lukę, dostarczając in-formacji o największej zbrodni dokonanej przez władze sowieckie na zie-miach polskich po zakończeniu II wojny światowej. Nie przypadkowo ob-ława lipcowa 1945 r. nazywana jest podlaskim Katyniem.

38

Prezentacja może być wykorzystana w całości lub we fragmen-tach na lekcjach historii w szkole ponadgimnazjalnej zarówno przy zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym oraz na przedmiocie uzu-pełniającym Historia i społeczeństwo. Fragmenty prezentacji można wykorzystać również na lekcjach z Wiedzy o społeczeństwie w gimna-zjum i Historia i społeczeństwo w szkole podstawowej1. Ponadto jej fragmenty mogą być wykorzystywane na lekcjach innych przedmio-tów np. j. polskiego, religii, godzinach wychowawczych itp. oraz zaję-ciach pozalekcyjnych na trzecim i czwartym etapie nauczania.

Prezentacja podzielona jest na wstęp i pięć części – Obława, Ofiary, Poszukiwania, Śledztwo IPN i Pamięć.

Wstęp zawiera podstawowe informacje o obławie augustowskiej – czas jej trwania, zasięg, liczbę ofiar, siły sowieckie zaangażowane do jej przeprowadzenia. Jest też wzbogacony o trwający około 3 min. frag-ment filmu Ale czy o tym można mówić? w reż. Jacka Petryckiego. Są to trzy krótkie relacje świadków tych wydarzeń. Jeśli nauczyciel nie może poświęcić więcej czasu na przedstawienie faktów związanych z obławą, może się ograniczyć do zaprezentowania uczniom tylko wstępu.

1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 XII 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół Dz.U. Nr 4, poz. 17 z dnia 15 I 2009 r.

39

Część pierwsza Obława dzieli się na sześć fragmentów: Mapa, Kontekst historyczny, Funkcjonariusze, Współpraca z Sowietami, Obła-wa w dokumentach UBP, Obława w dokumentach AKO. Część tę otwiera kolejny krótki tekst informujący o obławie. Fragment pierwszy Mapa obławy przedstawia teren powiatów augustowskiego i suwal-skiego z zaznaczonymi miejscowościami, gdzie dokonano aresztowań z podaniem liczby zatrzymanych. Na mapie zaznaczono też miejsca gdzie były tymczasowe areszty, w których przetrzymywano i przesłu-chiwano aresztowanych przed wywiezieniem ich do Suwałk lub Augu-stowa. Uczniowie mogą dokonać analizy mapy i uzyskać dodatkowe wiadomości i wyciągnąć wnioski – jak wyglądał teren gdzie przepro-wadzono obławę – lasy, jeziora, niewielkie zaludnienie. Był to obszar pozornie łatwy do ukrycia się, a jednak wojskom sowieckim udało się dokonać masowych aresztowań, dlaczego? Mapa pokazuje też miej-scowości, których ludność najbardziej ucierpiała podczas obławy. Uczniowie mogą wyszukać te miejsca i wypisać nazwy. Mapa stwarza też wiele innych możliwości wykorzystania jej na lekcji. We fragmencie Kontekst historyczny zawarte są informacje o przygotowaniach do ob-ławy prowadzonych przez władze sowieckie w maju i czerwcu 1945 r., o aresztowaniach Polaków poprzedzających obławę. W Bilansie otwar-cia scharakteryzowano AK w obwodach suwalskim i augustowskim,

40

omówiono przygotowanie i przeprowadzenie akcji „Burza” na tym te-renie i rolę działającej tu partyzantki sowieckiej. Informacje te są bar-dzo istotne dla uczniów, aby mogli oni lepiej zrozumieć przebieg obła-wy. Mogą też być dla młodzieży okazją do dyskusji – jak zachowywały się wojska sowieckie w tym czasie na innych obszarach Polski? Frag-ment trzeci Funkcjonariusze – Administracja lubelska pokazuje jak po-wstawała w powiatach suwalskim i augustowskim administracja i ko-munistyczny aparat represji UB i MO. Wymienia nazwiska kierowników i najważniejszych funkcjonariuszy PUBP i ich zdjęcia. Został tu też za-mieszczony specyficzny tekst źródłowy – odręczny życiorys Jana Szo-staka, współpracownika NKWD w latach 1940–41, potem żołnierza AK, a po wojnie aktywnego funkcjonariusza UB, który gorliwie denun-cjował i prześladował swoich dotychczasowych towarzyszy broni. Uczniowie mogą przeczytać i zanalizować ten tekst oraz dokonać oce-ny moralnej autora życiorysu. Kolejny, czwarty fragment Współpraca z Sowietami dostarcza informacji o „usługowym charakterze” UB i MO wobec NKWD i Armii Czerwonej. Znajdują się tu trzy zdjęcia, na dwu z nich pracownicy UB występują wspólnie z sowieckimi doradcami. Umieszczono w nim także tekst źródłowy – meldunek o zwalczaniu polskiego podziemia niepodległościowego, napisany po rosyjsku (i tłumaczony na polski), a podpisany wspólnie przez sowieckiego

41

Augustów, 9 V 1945 r. Fotografia funkcjonariuszy PUBP w Augustowie wraz z doradcami sowieckimi. Od lewej u góry: Aleksander Kuczyński, Mirosław Milewski, Ryszard Caban, Jan Szostak, od lewej w dole mjr Wasilenko i kpt. Wiekszyn, NN.

42

doradcę mjr. Wasilenko i kierownika PUBP w Suwałkach ppor. Mossa-kowskiego. Zarówno zdjęcia funkcjonariuszy UB i sowieckich dorad-ców, jaki i tekst źródłowy mogą być materiałem do analizy dokonanej przez uczniów. Analizując zdjęcia można zadać przykładowe pytania np. kim są ludzie na zdjęciu, czy to cywile, czy wojskowi? Dlaczego ludzie ze zdjęcia są w różnych mundurach? Co to są za mundury? Jak sądzicie, dlaczego się wspólnie sfotografowali? Analiza zdjęć i tekstu źródłowego może być dla nauczyciela punktem wyjścia do omówienia dominacji sowieckiej w Polsce po 1944 r. Fragment piąty Obława w dokumentach UBP to pięć tekstów źródłowych. Pierwszy z nich Ra-port PUBP w Suwałkach do WUBP w Białymstoku z początku lipca 1945 r. zawiera informacje o dwu obławach przeprowadzonych w Su-wałkach 13 lipca i nocą z 17 na 18 lipca i o bitwie stoczonej 12 lipca przez oddział partyzancki Józefa Sulżyńskiego „Brzozy” i Władysława Stefanowskiego „Groma” z sowiecką obławą w okolicach jeziora Bro-żany. Dwa kolejne teksty źródłowe to Meldunki specjalne PUBP w Au-gustowie z 19 i 26 lipca 1945 r. do WUBP w Białymstoku mówiące o koncentracji wielkiej liczby wojsk sowieckich w Puszczy Augustow-skiej, o przekazaniu przez UB NKWD imiennych list żołnierzy AK aby ich aresztować, o przebiegu samej obławy i jej wynikach z podaniem codziennej ilości aresztowanych i przesłuchiwanych oraz informacjach

43

44

45

Na str. 43 meldunek sytuacyjny wywiadu AKO za miesiąc maj 1945 r., opisujący aresztowania w kościele w Studzienicznej.

Str. 44–45 raport kierownika PUBP w Augustowie o realizacji akcji przeciw AKO w dniach 10–25 lipca 1945 r.

46

uzyskiwanych podczas przesłuchań. W tekstach zawarte są też skargi kierownika PUBP w Augustowie na stronę sowiecką, że udziela ona bardzo mało informacji o aresztowanych i przebiegu obławy. Kolejny tekst źródłowy to Raport PUBP w Suwałkach do WUBP w Białymstoku z 7 lipca 1945 r. Zawiera on informacje o represjach sowieckich wobec członkach AK w Sejnach i okolicach, podaje nazwiska i pseudonimy aresztowanych członków AK, ich powiązania organizacyjne i pełnione funkcje. Piąty z prezentowanych dokumentów fragment Dziennika działań 1 praskiego pp. z lipca 1945 r. informuje o akcjach represyjnych wobec AK przeprowadzonych przez pułk na północy Suwalszczyzny na pograniczu polsko-litewskim. Fragment szósty Obława w dokumen-tach Armii Krajowej Obywatelskiej to trzy teksty źródłowe. Pierwszy i drugi to fragmenty Meldunku specjalnego Komendy Obwodu AKO z 30 czerwca 1945 r. i Meldunku sytuacyjnego Komendy Obwodu AKO Augustów z 28 maja 1945 r., informujące o dużej koncentracji wojsk sowieckich oraz funkcjonariuszy UB i MO w Augustowie i okolicach, o ruchach wojsk sowieckich z zachodu na wschód i przewożeniu „zdo-byczy wojennych” z terenów niemieckich do ZSRR, o budowie umoc-nień polowych i tworzeniu linii silnie obsadzonych posterunków wzdłuż drogi Augustów–Lipsk–Grodno i nowej granicy polsko-sowieckiej. Teksty mówią też o stosunku wojsk sowieckich do ludności polskiej,

47

nastrojach panujących wśród żołnierzy sowieckich i funkcjonariuszy polskich władz komunistycznych oraz o stosunku miejscowej ludności do Sowietów i polskiej „nowej władzy”. Zawierają informacje o gwał-tach i rabunkach sowieckich żołnierzy dokonywanych na Polakach, o bezczeszczeniu przez Sowietów miejsc kultu religijnego – 20 maja na odpuście w Studzienicznej koło Augustowa dokonano masowych aresztowań (lista aresztowanych). Trzeci tekst, uzupełniający dwa po-przednie, to Spis aresztowanych członków AKO – wykaz aresztowa-nych i zaginionych podczas obławy lipcowej 1945 r. sporządzony przez podziemne organizacje niepodległościowe. Prezentowane we frag-mencie piątym i szóstym teksty źródłowe, a więc dokumenty UB i AKO wzajemnie się uzupełniają. Dopiero ich łączna analiza przez uczniów dostarcza pełnego obrazu obławy – przyczyn, przygotowań, przebiegu i następstw. Aby ukierunkować właściwie pracę uczniów nauczyciel może przygotować do każdego tekstu odpowiednie pytania.

Druga część prezentacji – Ofiary – zawiera listę zaginionych pod-czas obławy. Znajduje się na niej 490 nazwisk. Przy każdym z nich podano nazwę miejscowości, w której ofiara mieszkała przed areszto-waniem. Listę uzupełnia 230 zdjęć osób zaginionych i 38 krótkich bio-gramów. Wśród zdjęć przeważają zdjęcia legitymacyjne, wiele osób

48

Spis żołnierzy i członków AKO aresztowanych przez władze sowieckie oraz UBP, którzy nie powrócili (1946 r.)

49

zostało sfotografowanych w mundurach Wojska Polskiego sprzed 1939 r. Niektóre zdjęcia przedstawiają zaginionych w różnych sytu-acjach – zdjęcia ślubne, osoba zaginiona jako dziecko, w otoczeniu przyjaciół itp. Prezentowane zdjęcia poza informacją jak wyglądała osoba zaginiona, dostarczają wiedzy o życiu codziennym, modzie, uro-czystościach rodzinnych, spotkaniach towarzyskich w latach dwudzie-stych i trzydziestych XX wieku i mogą być wykorzystane podczas lek-cji, na których występuje ta problematyka. Biogramy zaginionych przybliżają uczniom postaci zwykłych żołnierzy walczących o wolność swej ojczyzny, których zamordowano tylko dlatego, że nie chcieli współpracować z Sowietami.

Trzecia część prezentacji Poszukiwania dzieli się na trzy fragmenty: Powojenne poszukiwania, Obywatelski Komitet Poszukiwań Ofiar i Ekshu-macja. Fragment pierwszy Powojenne poszukiwania przedstawia działa-nia podejmowane przez rodziny ofiar obławy, aby ustalić los swych naj-bliższych. Mówi o tym tekst wstępny przedstawiający działania poszuki-wawcze podejmowane w latach 1945–1956. Uzupełnia go pięć tekstów źródłowych: Pismo mieszkańców Augustowa z 4 lutego 1957 r. do proku-ratury; Pismo PCK dotyczące poszukiwań Heleny Wnukowskiej; Pismo starosty suwalskiego do Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku; Pismo kierownictwa PUBP w Suwałkach, 14 września 1945 r.; Pismo

50

Nadleśnictwa Serwy, 8 sierpień 1945 r. Informują one, że poszukiwania zaginionych rozpoczęły się niemal tuż po obławie. Rodziny szukały najbliż-szych, instytucje swoich pracowników. Do poszukiwań zaangażowano administrację państwową, PCK a nawet Ambasadę Polską w Moskwie. Poszukiwania nasilały się w okresach „politycznej odwilży” – po paździer-niku 1956 r. Szósty z tekstów Postanowienie o umorzeniu śledztwa z 20 marca 1958 r. pokazuje rzeczywisty stosunek władz PRL do poszuki-wań ofiar obławy, podporządkowujący odkrycie prawdy dobrym stosun-kom z ZSRR.

Pod koniec istnienia PRL poszukiwanie zaginionych przybrało nową formę – powstał Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalsz-czyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. Skupiał on ludzi z całej Polski, którzy chcieli pomóc rodzinom w poszukiwaniu najbliższych. Mówi o tym frag-ment drugi Obywatelski Komitet Poszukiwań Ofiar zawierający cztery teksty źródłowe: Oświadczenie Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań; Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach, 30 wrzesień 1987 r.; „Tygo-dnik Mazowsze”, 30 wrzesień 1987 r. i Pismo z Instytutu J. Piłsudskiego w Nowym Jorku, 16 listopad 1989 r. Teksty mówią o powstaniu Obywa-telskiego Komitetu i jego programie, decyzji Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach z 5 września 1987 r., który nie zezwolił na działalność Obywatelskiego Komitetu, informacji o szykanach władz wobec

51

Oświadczenie Obywatelskiego

Komitetu Poszukiwań

Mieszkańców Suwalszczyzny

Zaginionych w Lipcu 1945 r.

52

Obywatelskiego Komitetu zamieszczonej w „Tygodniku Mazowsze”, o po-zytywnej ocenie działalności Obywatelskiego Komitetu czego dowodem była nagroda przyznana mu przez Instytut im. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku. Efektem działalności Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań było odkrycie w czerwcu 1987 r. nieznanych grobów przy drodze Rygol – Giby, które uważano początkowo za groby ofiar obławy, a które okazały się grobami żołnierzy niemieckich z II wojny światowej. Mówi o tym trzeci fragment Ekshumacja. Zawiera on tekst informacyjny o tych wydarzeniach, wzbogacony o trzy fotografie z przeprowadzonej ekshumacji i tekst źró-dłowy Fragment sprawozdania z ekshumacji na uroczysku Wielki Bór w sierpniu 1989 r., przeprowadzonej z inicjatywy Zespołu Organizacyjne-go Ekshumacji Grobów w Puszczy Augustowskiej, z którego jednoznacz-nie wynika, że są to groby żołnierzy niemieckich. Omawiana część prezen-tacji zawiera bardzo rozległy materiał, z którego nauczyciel może wyko-rzystać np. fakty świadczące o tym, jak w różnych okresach PRL-u władze szykanowały rodziny poszukujące ofiar obławy.

Po roku 1990 władze Rzeczypospolitej Polskiej kontynuowały po-szukiwania ofiar obławy, o czym mówi czwarta część prezentacji Śledztwo IPN. Informuje o śledztwie prowadzonym kolejno przez Okręgową Komi-sję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku, Pro-kuraturę Okręgową w Suwałkach i Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni

53

Warszawa, 19 czerwca 2007 r. Uroczystość wręczenia nagrody Kustosz Pamięci Narodowej Obywatelskiemu Komitetowi Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. Od lewej członkowie Komitetu: Jan Krzywosz, Piotr Bajer, Alicja Maciejowska, Mirosław Basiewicz, Stanisław Kowalczyk oraz ś.p. Janusz Kurtyka Prezes IPN, przewodniczący Kapituły nagrody.

przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Białym-stoku. Do części informacyjnej dodano dwa teksty źródłowe – Pismo Pro-kuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej (tekst rosyjski i tłumaczenie pol-skie) i Postanowienie o zawieszeniu śledztwa przez Prokuraturę Okręgową w Suwałkach, 12 października 2001 r. Informacje w nich zawarte są dobrą ilustracją olbrzymich trudności, na jakie natrafiają do dziś ci, którzy poszu-kują odpowiedzi na pytanie o losy Polaków zaginionych podczas obławy augustowskiej. Ta część prezentacji może też pomóc uczniom w odpowie-dzi na pytanie: Czym zajmuje się IPN?

Część piąta Pamięć zawiera sprawozdanie z obchodów 60. i 62. rocznicy obławy w roku 2005 i 2007. Jest ona obchodzona corocznie od roku 1991 r. Do sprawozdania dołączono 34 zdjęcia z tych uroczy-stości w tym zdjęcie Krzyża – pomnika upamiętniającego ofiary, odsło-niętego w Gibach latem 1991 r.

Zbrodniarze sowieccy mordując około 600 Polaków w lipcu 1945 roku nie przewidywali, że pamięć o zbrodni i ofiarach przetrwa tak dłu-go wśród mieszkańców powiatów augustowskiego, suwalskiego i sej-neńskiego. Chcielibyśmy, aby ta prezentacja, zawierająca kilkaset zdjęć i dwadzieścia trzy oryginalne dokumenty (teksty źródłowe), była źró-dłem wiedzy o tych wydarzeniach dla wszystkich zainteresowanych.

Alicja Maciejowska

LISTA ZAGINIONYCH W OBŁAWIE

56

1. Ambrosiewicz Marian – Krasnopol 2. Andraka Marian – Mogilnice 3. Andrulewicz Franciszek – Bosse 4. Andrulewicz Janina – Bosse 5. Andrulewicz Witold – Posejanka 6. Andruszkiewicz Mieczysław – Jaziewo 7. Andruszkiewicz Stanisław – Suwałki

(Filipów) 8. Bakuniewicz Jan – Serwy 9. Baranowski Franciszek – Strzelcowizna10. Baranowski Józef – 11. Baranowski Władysław – Gruszki12. Barszczewski Wacław – Krasne13. Bednarski Leon – Wierśnie14. Białous Stanisław – Wyżarne15. Bielawski Jan – Jaziewo16. Bielecki Aleksander – Wielki Bór 17. Biziewski Antoni – Daniłowce18. Biziewski Józef – Krasnopol19. Błażewicz Władysław – Balinka20. Bobrukiewicz Jan – Karolin21. Bobrukiewicz Józef – Karolin22. Bobrukiewicz Stefan – Karolin23. Bochyńska Bogumiła – Milanowizna24. Bondzio Jan – Serski Las25. Bondziul Stanisław – Augustów26. Borucki Franciszek – Augustów

27. Bożewicz Kazimierz – Janówka28. Browolejt Antoni – Balenięta

pod Grodnem29. Brozio Jan – Osińska Buda30. Bućko Konstanty – Krasnybór31. Bujnowski Kazimierz – Ponizie32. Buksa Mieczysław – Józefowo33. Burzyński Antoni – Pomorze34. Butkiewicz Ludwik – Czarniewo35. Chalecki Zygmunt – Rakówek36. Chełmiński Jan – Augustów37. Chilicki Zygmunt – Sztabin38. Chiliński Czesław – Augustów39. Chiliński Stefan – Serwy40. Chlebanowski Stanisław – Jasionowo41. Chodakiewicz Józef – Balinka42. Chodakiewicz Józef – Płaska43. Chomiczewski Stanisław – Nowy Lipsk44. Chrulski Bronisław – Pomorze Wielkie45. Chylicki Franciszek – Sztabin46. Cichor Mieczysław – Augustów47. Ciechanowicz Aleksander – Augustów48. Ciemny Leon – Sucha Rzeczka 49. Cieślukowski Stanisław – Białogóry50. Cychanowicz Piotr – Tartaczysko

(Ostęp)

57

Jan Brozio – 32 lata, robotnik leśny z Osińskich Bud. Żonaty. Aresztowany 26 lipca, po raz ostatni widziany w Cimochach.

58

51. Cychanowicz Stanisław – Tartaczysko (Ostęp)

52. Cymon Józef – Zelwa53. Czeszkiewicz Józef – Poćkuny54. Czokajło Antoni – Kopanica55. Czokajło Wiktoria – Daniłowce56. Danowski Józef – Kopanica57. Daraszkiewicz Adolf – Jasionowo58. Dąbrowski Franciszek – Suwałki

(Żywa Woda)59. Deguć Stefan – Sejny (Zaruby)60. Dębski Feliks – Wiżajny61. Dobrowolska Kazimiera – Mały Borek62. Dobrowolski Stanisław – Płaska63. Dobrowolski Zygmunt – Kopiec 64. Domiński Jan – Raczki 65. Doroszko Zofia – Nowy Lipsk 66. Drossel Kazimierz – Sztabin 67. Duchiński Jan – Kopiec 68. Dyczewski Franciszek – Augustów 69. Dyczewski Henryk – Augustów 70. Dyjak Józefa – Krasnoborki 71. Dylnicki Piotr – Karolin 72. Dytkowski Zygmunt – Cisów 73. Dziądziak Stanisław – Jaziewo 74. Dzienisiewicz Celina – Suwałki 75. Dzienisiewicz Wanda – Suwałki

76. Dźwilewski Jan – Sobolewo 77. Fabisiak Jan – Rygol 78. Fiećko Feliks – Kopanica 79. Fiećko Stefan – Serski Las 80. Fiećko Walerian – Serski Las 81. Filar Antoni – Augustów 82. Filipowicz Antoni – Augustów 83. Fimowicz Wacław – Giby 84. Fiodorowicz Wacław – Kopanica 85. Frąckiewicz Bolesław – Sucha Rzeczka 86. Galicki Stanisław – Topiłówka 87. Gąglewski Tadeusz – Suwałki 88. Gąsiorowski Antoni – Balinka 89. Gąsiorowski Edward – Balinka 90. Gąsiorowski Jerzy – Augustów 91. Giedrojć Dominik – Osowy Grąd 92. Giedrojć Wincenty – Balenięta 93. Gliniecki Aleksander – Stary Bród

(Biała Woda) 94. Gładysz Stanisław – Augustów 95. Godlewski Mieczysław – Giby 96. Gołkowski Stanisław – Strzelcowizna 97. Gowś Jan – Kamienna Nowa 98. Grabowski Józef – Filipów 99. Gramacki Stanisław – Lebiedzin100. Gramacki Tadeusz – Jasionowo101. Granacki Czesław – Jastrzębna

59

102. Gruszewski Wiktor – Przewięź 103. Gumieniak Stanisława – Suwałki104. Gutowska Bronisława – Białogóry105. Guziejko Antoni – Jaziewo106. Halicki Aleksander – Serski Las107. Hańczuk Eugeniusz – Płaska108. Haraburda Edward – Czarny Las109. Haraburda Eugeniusz – Jaziewo110. Haraburda Józef – Krasnybór111. Harasimowicz Bronisław – Rygol112. Hoffman Stanisław – Sztabin113. Hołubowicz Stanisław – Kopanica114. Hornowski Karol – Krasnybór115. Huber Mieczysław – Augustów116. Jadeszko Stanisław – Sejny117. Jadeszko Zygmunt – Białogóry118. Jagłowski Piotr – Kopiec119. Jakubowski Feliks – Filipów120. Jakubowski Józef – Krejwińce121. Jakubowski Władysław – Gorczyca122. Janczewski Franciszek – Giby123. Janik Jan – Jaziewo (Mogilnice)124. Janik Lucjusz – Augustów125. Januszko Bronisław – Ponizie126. Jarzębowicz Mieczysław – Osada

Kanałowa Sosnówek127. Jatkowski Mieczysław – Augustów

128. Jaworowski Zygmunt – Serwy129. Jedliński Władysław – Augustów130. Jejer Henryk – Strzelcowizna131. Judycki Aleksander – Augustów132. Jungiewicz Czesław – Degucie133. Juszkiewicz Aleksander – Dalny Las134. Juszkiewicz Józef – Dalny Las135. Kalinowski Bronisław – Wierśnie136. Kalisz Wacław – Małyszówka137. Kamiński Antoni – Kopiec138. Kamiński Franciszek - Filipów139. Kamiński Józef – Daniłowce140. Kamiński Józef – Janówka141. Kamiński Ludwik – Daniłowce142. Kanty Antoni – Kamień143. Karp Leon – Jaziewo144. Karp Stanisław – Krasnoborki 145. Karp Stanisław – Krasnybór146. Karpienia Stanisław – Nowa Wieś147. Kazimierczyk Kazimierz

– Strzelcowizna148. Kąkiel Józef – Balinka149. Kochanowski Antoni – Rygol150. Kolenicz Jerzy Stefan – Augustów151. Koncewicz Jan – Serski Las152. Koncewicz Stanisław – Iwanówka153. Kondracki Kazimierz – Krasnoborki

60

Jan Kornacki (pierwszy z prawej), obok Mieczysław Jarzębowicz.Jan Kornacki – 46 lat, robotnik leśny i rolnik w Rygolu. Związany z partyzantami w czasie okupacji. Zabrany 12 lipca z podwórza. Mieczysław Jarzębowicz – 56 lat, śluzowy z Sosnówka. Pomagał partyzantom. Siedział w areszcie gestapo w Suwałkach. Miał konia, krowy i świnie, więc nazwano go kułakiem. W połowie lipca zabrali go na „ryby”, z których nigdy nie wrócił.

61

154. Kondracki Paweł – Augustów155. Kondracki Zygmunt – Motułka156. Konopko Franciszek – Białowierśnie157. Konopko Józef – Białowierśnie158. Kopańko Ignacy – Ostrowie

Biebrzańskie159. Korenkiewicz Lucjan – Kopanica160. Korenkiewicz Lucjan – Leszczewek161. Korenkiewicz Stefan – Dalny Las

(Serski Las)162. Kornacki Jan – Rygol163. Korniłowicz Zygmunt – Balinka164. Kowalewski Antoni – Wiłkopedzie165. Kowalewski Wacław – Wiłkopedzie166. Kozakiewicz Czesław – Jaziewo167. Kozakiewicz Wincenty

– Strzelcowizna168. Kozielski Stanisław – 169. Kozłowski Jan – Giby170. Krajewski Czesław – Czarny Bród171. Krejczman Czesław – Giby172. Krejczman Stanisław – Giby173. Krupiński Szymon – Kudrynki174. Krysiuk Czesław – Krasne175. Krysiuk Remigiusz – Krasne176. Krysiuk Stanisław – Krasne177. Krysztofik Jan – Jasionowo

178. Krzywicki Jan – Krasnybór179. Krzywosz Jan – Kamienna Nowa180. Krzywosz Stanisław – Kamienna

Nowa181. Kubicka Jadwiga – Białorzeczka182. Kubryn Albin – Gruszki183. Kucharzewska Zyta – Giby184. Kugiel Adam – Jaziewo185. Kuklewicz Józef – Podgibki186. Kukowski Franciszek – Balinka187. Kulbacki Jan – Płaska188. Kulik Józef – Krasnybór189. Kulpan Józef – Aleksiejówka190. Kułak Józef – Małyszówka191. Kułak Stanisław s. Klemensa

– Hamulka192. Kułak Stanisław s. Macieja – Hamulka193. Kułak Wacław – Hamulka194. Kułakowski Kazimierz – Jaziewo195. Kunda Edward – Jaziewo196. Kupiński Michał – Kryłatka197. Kuryło Jan – Gruszki198. Kuźmicki Stanisław – Lebiedzin199. Kuźnicki Leon – Krasnybór200. Kuźnicki Piotr – Jastrzębna II201. Kuźniecow Mikołaj – Augustów202. Kuźniecow Teodor – Augustów

62

203. Laskowski Bronisław – Daniłowce204. Laskowski Wacław – Daniłowce205. Leśniewski Fabian – Chomaszewo206. Lipnicki Józef – Danowskie207. Lipski Mieczysław – Augustów208. Lisiewicz Czesław – Krasnopol209. Luto Franciszek – Zaruby210. Luto Hieronim – Zaruby211. Luto Józef – Posejnele212. Luto Józef – Zaruby213. Luty Aleksander – Krasnopol214. Łazarska Danuta – Nowinka215. Łazarska Eugenia – Nowinka216. Łazarska Władysława – Nowinka217. Łebski Franciszek – Gorczyca218. Łejmel Józef – Grudziewszczyzna219. Łozowska Anna – Nowy Lipsk220. Łuckiewicz Feliks – Kielminy221. Makar Antoni – Gruszki222. Makarewicz Jan – Dalny Las223. Makarewicz Stanisław – Jastrzębna II224. Makowski Konstanty s. Antoniego

– Rudawka225. Makowski Konstanty s. Konstantego

– Rudawka226. Malinowski Konstanty – Białorzeczka227. Malinowski Stanisław – Jastrzębna II

228. Malinowski Wacław – Krasnopol229. Małkowski Lucjan – Kopiec230. Marcinkiewicz Stanisław – Białogóry231. Margiewicz Paweł – Ponizie232. Markiewicz Antoni – Berżałowce233. Markiewicz Jan – Berżałowce234. Markowski Józef – Balinka235. Martynko Edward – Krusznik

(Karolin)236. Masłowski Franciszek – Lasanka237. Matukin Wiktoria – Suwałki238. Matuszewski Bolesław – Nowy Lipsk239. Matyskieła Stanisław – Jaziewo240. Michalski Czesław – Daniłowce241. Michalski Romuald – Białowierśnie242. Michalski Stanisław – Daniłowce243. Michalski Wincenty – Daniłowce244. Michałowski Feliks – Ateny245. Michałowski Hilary – Serski Las246. Michniewicz Witold – Kolnica247. Mieczkowski Antoni – Gruszki248. Mieczkowski Józef – Gruszki249. Mieczkowski Wincenty – Białogóry250. Mieczkowski Witold – Gruszki251. Mieczkowski Zygmunt – Gruszki252. Miezio Franciszek – Komaszówka253. Miezio Józef – Komaszówka

63

254. Mikołajczyk Wacław – Augustów255. Milanowski Konstanty – Pruska

Wielka256. Milewski Jan – Krejwince257. Milewski Stanisław – Białogóry258. Milinkiewicz Marian – Giby259. Milinkiewicz Stanisław – Giby260. Miszkiel Edward – Posejnele261. Miszkiel Eugeniusz – Iwanówka262. Miszkiel Franciszek – Okółek263. Miszkiel Janina – Posejnele264. Miszkiel Mieczysław – Iwanówka265. Miszkiel Wacław – Budwieć266. Molner Albin – Sumowo267. Molner Antoni – Sumowo268. Molner Bolesław – Sumowo269. Molner Wacław – Sumowo270. Moroz Józef s. Antoniego

– Białowierśnie271. Moroz Józef s. Józefa – Białowierśnie272. Moroz Józef – Giby273. Moroz Stanisław – Sumowo274. Mroziewski Witold – Augustów275. Murawski Władysław – Kamień276. Myszczyński Bronisław – Dworczysko277. Myszczyński Edmund – Daniłowce278. Myszczyński Edward – Macharce

279. Myszczyński Mieczysław – Daniłowce280. Myszczyński Walerian – Dworczysko281. Myszczyński Witold – Dworczysko282. Myszczyński Witold – Orzechowo283. Myśliwski Wacław – Chomaszewo284. Myśliwski Zygmunt – Chomaszewo285. Nazarowski Władysław – Serski Las286. Niedźwiecki Stanisław – Augustów287. Niemkiewicz Stanisław – Giby288. Nowalski Stanisław – Krasnopol289. Nowik Aleksander – Ponizie290. NN Michał291. Obuchowski Edward – Lasanka292. Obuchowski Jan – Lasanka293. Okrągły Dominik – Mazurki294. Okulanis Witold – Gawieniańce295. Okuniewski Józef – Jastrzębna II296. Olechnowicz Stanisław – Augustów297. Olszewski Józef – Nowa Wieś298. Olszewski (vel Bielenica) Piotr

– Mikaszówka299. Omielan Wacław – Suchowola300. Orłowski Antoni – Fiedorowizna301. Orłowski Mieczysław (s. Antoniego

i Bronisławy) – Fiedorowizna302. Orłowski Mieczysław (s. Antoniego

i Elżbiety) – Fiedorowizna

64

303. Ostapowicz Ildefons – Kamień304. Pachucki Antoni – Danowskie305. Pachucki Piotr – Danowskie306. Pacykiewicz Jan – Augustów307. Paszkiewicz Antoni – Białowierśnie308. Paszkiewicz Franciszek

– Białowierśnie309. Pawełko Zofia – Czarniewo310. Pietrołaj Tadeusz – Suwałki311. Piętko Bronisław – Jaminy312. Piktel Rajmund – Wrotki313. Piktel Stanisław – Wrotki314. Plewiński Stefan – Lasanka315. Podchajski Stefan – Gremzdy Polskie316. Prawdzik Jadwiga – Ponizie317. Pryzmont Kazimierz – Dąbrowa

Białostocka318. Przekopowski Józef – Kudrynki319. Przekopski Antoni – Daniłowce320. Przekopski Franciszek – Daniłowce321. Puczyłowski Franciszek – Dalny Las322. Puczyłowski Jan – Przewięź323. Puczyłowski Józef – Płaska324. Puczyłowski Piotr – Sucha Rzeczka325. Puczyłowski Tadeusz – Serwy326. Pużyński Henryk – Augustów327. Pycz Władysław – Czarniewo

328. Radzewicz Antoni – Berżałowce329. Radzewicz Józef – Żwikiele330. Radziewicz Bolesław – Budwieć331. Rapczyński Franciszek – Białowierśnie332. Rapczyński Stanisław – Sumowo333. Renkiewicz Feliks – Białowierśnie334. Rogalski Izydor – Sajenek335. Romanowski Bolesław – Augustów336. Romanowski Franciszek – Wiżajny337. Romatowski Aleksander – Giby338. Roszkowski Izydor – Kopiec339. Roszkowski Stanisław – Kopiec340. Rowiński Czesław – Sucha Rzeczka341. Rowiński Mieczysław – Białowierśnie342. Różański Romuald – Mikaszówka343. Rudzewicz Edward – Augustów344. Rukść Izydor – Juryzdyka345. Rupiński Józef – Sumowo346. Rupiński Witold – Sumowo347. Rutkowski Bernard – Kamień348. Rutkowski Bolesław – Filipów349. Rutkowski Stanisław – Filipów350. Rutkowski Stanisław – Kopiec 351. Rzepecki Jan – Augustów352. Rzepka Marian – Mogilnice353. Sawicki Bronisław – Krasne354. Sawicki Władysław – Krasne

65

355. Siarkowski Witold – Kopiec356. Sidorowicz Stanisław – Sumowo357. Siedlecki Antoni – Balinka358. Siedlecki Wacław – Balinka359. Siedlecki Władysław – Balinka360. Siedzik Kazimierz – Małyszówka361. Sienkiewicz Bolesław – Augustów362. Sienkiewicz Henryk – Raczki363. Sienkiewicz Remigiusz – Mikaszówka364. Sitkowski Eugeniusz – Iwanówka365. Sitkowska Jadwiga – Iwanówka366. Sitkowski Stanisław – Iwanówka367. Siwicki Zygmunt – Kopiec368. Skrocki Bronisław – Karoliny369. Skrocki Julian – Karoliny370. Sobolewski Piotr – Gatne II371. Sobolewski Stanisław – Gorczyca372. Sobolewski Wacław – Kamienna

Nowa373. Sobolewski Władysław – Gorczyca374. Sołtys Leonard – Augustów375. Specjall Karol – Gruszki376. Stankiewicz Piotr – Suwałki377. Stankiewicz Stanisław – Wierśnianka378. Statkiewicz Kazimierz – Krusznik379. Stefanowski Fabian – Mały Borek380. Stefanowski Izydor – Paniewo

381. Stelmach Sylwester – Suchowola382. Stelmasik Tadeusz – Augustów383. Stroczkowski Paweł – Kamienna

Nowa384. Suchwałko Ludwik – Jaziewo385. Surkont Stanisław – Krasnoborki386. Sutuła Józef – Brzozowo387. Syperowicz Stanisław – Karolin388. Szarejko Bronisław – Giby389. Szarejko Stanisław – Wierśnie390. Szczytko Czesław – Jasionowo391. Szczytko Eugeniusz – Jasionowo392. Szczytko Kazimierz – Wolne393. Szestyński Antoni – Sztabin394. Szmygel Franciszek – Jaziewo395. Szmygiel Kazimierz – Mogilnice396. Sznejkowski Józef – Augustów397. Szumska Krystyna – Czarniewo398. Szumski Ignacy – Mogilnice399. Szumski Zygmunt – Mogilnice400. Szusta Władysław – Nowa Wieś401. Szybiński Jan – Pomorze402. Szybiński Tadeusz – Pomorze403. Szygiel Henryk – Augustów404. Szymański Czesław – Krasnybór405. Szymański Czesław – Rudawka406. Szymkuć Antoni – Krasnoborki

66

407. Szyper Józef – Krasnybór408. Szyper Kazimierz – Krasnoborki409. Szyperski Tadeusz – Kamień410. Szypulski Jan – Filipów411. Szyszkiewicz Stanisław – Kopiec412. Śliwa Stanisław – Jasionowo413. Ślużyński Józef – Gruszki414. Świerzbiński Klemens – Jaziewo415. Święcicki Dominik – Białowierśnie416. Święcicki Stanisław – Karolin417. Święcicki Szymon – Białowierśnie418. Święcicki Wincenty – Białowierśnie 419. Tarasewicz Edward – Długie 420. Tarasewicz Stanisław – Długie421. Terlecki Bronisław – Karolin422. Toczko Aleksander – Nowa Wieś423. Tomkiewicz Bronisław – Serwy424. Truszkowski Stanisław – Janówka425. Tujakowski Marian – Berżniki426. Turowski Józef – Rygol427. Tyszkiewicz Józef –428. Ugolik Bronisław – Kamienna Nowa429. Ugolik Jan – Kamienna Nowa430. Ugolik Wincenty – Kamienna Nowa431. Ulikowski Józef – Topiłówka 432. Usnarski Jan – Jaziewo433. Waluś Witold – Gruszki (Białogóry)

434. Warakomski Aleksander – Leszczewek

435. Warakomski Franciszek – Nowinka436. Wasilczyk Piotr – Gruszki437. Wasilczyk Zygmunt – Gruszki438. Wasilewski Antoni – Osowy Grąd439. Wasilewski Bolesław – Osowy Grąd440. Wasilewski Czesław – Osowy Grąd441. Wasilewski Piotr – Wychodne442. Wasilewski Stanisław – Osowy Grąd443. Wasilewski Władysław – Augustów 444. Wasilewski Władysław – Krasnoborki445. Waszkiewicz Ildefons – Mogilnice446. Węgrzynowicz Marian – Daniłowce447. Wierzbicki Leon – Sztabin448. Wiszniewski Józef – Płaska449. Wiszniewski Władysław – Płaska450. Wiśniewski Bronisław – Płaska451. Wiśniewski Jan – Augustów452. Wiśniewski Józef – Augustów453. Wiśniewski Stanisław – Augustów454. Wnukowska Helena Aldona –

Ostrowie nad Biebrzą455. Wnukowski Albin – Małyszówka456. Wnukowski Dominik – Małyszówka457. Wojno Hanna – Suwałki458. Wojno Mieczysław – Suwałki

67

Anna i Mieczysław Wojno (Suwałki) – ona z d. Nowicka, lat 28, on 34 lata. Ślub wzięli tuż przed wojną. Mieczysław, oficer 41 pp w Suwałkach dostał się do oflagu IIc w Wolden-bergu, do Suwałk wrócił wiosną 1945 r. Na 26 lipca przygotowali z okazji imienin Anny i rocznicy ślubu uroczystość rodzinną. Obydwoje zostali aresztowani 24 lipca w czasie pracy w Starostwie. Podobno sam starosta przyprowadził żołnierzy NKWD. Anna spodziewała się dziecka.

459. Wojtanis Mieczysław – Posejnele460. Wołągiewicz Jadwiga – Wiżajny461. Wołąsewicz Michał – Augustów462. Wołczek Antoni – Kamienna Nowa463. Wołos Władysław – Dworczysko464. Wójcik Bolesław – Ponizie465. Wydra Władysław – Dworczysko466. Wydrycki Jan – Turzec k. Stołpców467. Wysocka Aniela – Białowoda468. Wysocka Kazimiera – Białowoda469. Wysocki Ludwik – Białowoda470. Wysocki Stanisław – Gruszki471. Wyszyński Jan – Ponizie472. Wyszyński Lucjan – Ponizie473. Zakrzewski Józef – Augustów474. Zalewski Symeon – Balinka475. Zaranek Władysław – Nowa Wieś476. Zaremba Tadeusz – Suwałki477. Zawistowski Józef – Wolne478. Zaworski Piotr – Dubowo479. Zdunko Jan – Krasnoborki480. Zieliński Jan – Sejny481. Zubowicz Stanisław – Giby482. Zysko Antoni – Krasnybór483. Żabicki Stanisław – Zelwa484. Żukowski Jan – Nowinka485. Żukowski Konstanty – Kopiec

486. Żukowski Władysław – Księży Mostek k. Gorczycy

487. Żyliński Jan – Augustów488. Żyliński Witold – Rudawka489. Żynda Antoni – Wierśnie490. Żywna Bernard – Komaszówka1

1 wg prokuratorów OKŚZpNP IPN w Białymstoku w obławie augustowskiej zaginęły 583 osoby.

FOTOGRAFIE ZAGINIONYCH

W OBŁAWIE

70

1–4

5–8

9–10

1. Ambrosiewicz Marian 2. Andrulewicz Franciszek3. Andrulewicz Witold4. Baranowski Władysław5. Barszczewski Wacław6. Białous Stanisław7. Biziewski Józef 8. Bobrukiewicz Jan9. Bobrukiewicz Józef10. Borucki Franciszek

71

11–14

15–18

19–20

11. Bożewicz Kazimierz12. Brozio Jan13. Bujnowski Kazimierz14. Chełmiński Jan 15. Chilicki Zygmunt (z lewej)16. Chiliński Stefan17. Chomiczewski Stanisław18. Chylicki Franciszek19. Cichor Mieczysław20. Ciechanowicz Aleksander

72

21–24

25–28

29–30

21. Ciemny Leon 22. Cieślukowski Stanisław (dziecko)23. Czeszkiewicz Józef24. Dąbrowski Franciszek25. Deguć Stefan26. Dobrowolska Kazimiera27. Domiński Jan 28. Drossel Kazimierz 29. Dyczewski Henryk30. Dylnicki Piotr

73

31–34

35–38

39–40

31. Dytkowski Zygmunt 32. Dźwilewski Jan 33. Fiećko Feliks34. Fimowicz Wacław 35. Fiodorowicz Wacław 36. Frąckiewicz Bolesław 37. Galicki Stanisław38. Gąglewski Tadeusz39. Giedrojć Dominik 40. Gowś Jan

74

41–44

45–48

49–50

41. Gruszewski Wiktor 42. Gumieniak Stanisława43. Guziejko Antoni44. Haraburda Eugeniusz45. Hołubowicz Stanisław46. Hornowski Karol47. Jadeszko Zygmunt48. Jakubowski Feliks49. Jakubowski Józef50. Januszko Bronisław

75

51–54

55–58

59–60

51. Jarzębowicz Mieczysław52. Jatkowski Mieczysław53. Jungiewicz Czesław54. Juszkiewicz Aleksander55. Juszkiewicz Józef56. Kamiński Józef57. Kamiński Józef58. Kamiński Ludwik59. Karp Antoni60. Karp Leon

76

61–64

65–68

69–70

61. Karp Stanisław62. Karp Stanisław63. Kochanowski Antoni64. Kolenicz Jerzy Stefan65. Kondracki Paweł66. Konopko Franciszek67. Konopko Józef68. Korenkiewicz Lucjan69. Kornacki Jan70. Korniłowicz Zygmunt

77

71–74

75–78

79–80

71. Kozielski Stanisław72. Krejczan Czesław73. Krejczman Stanisław74. Krupiński Szymon75. Krzywosz Jan76. Krzywosz Stanisław77. Kucharzewska Zyta78. Kuklewicz Józef79. Kulbacki Jan80. Kulik Józef

78

81–84

85–88

89–90

81. Kulpan Józef82. Kułak Józef83. Kułakowski Kazimierz84. Kunda Edward85. Kuryło Jan86. Kuźnicki Leon87. Kuźnicki Piotr88. Kuźniecow Mikołaj89. Kuźniecow Teodor90. Laskowski Bronisław

79

91–94

95–98

99–100

91. Laskowski Wacław92. Lipnicki Józef93. Lipski Mieczysław94. Lisiewicz Czesław95. Luto Franciszek96. Luto Józef97. Luto Józef98. Łazarska Eugenia99. Łejmel Józef100. Łozowska Anna

80

101–104

105–108

109–110

101. Makar Antoni102. Makarewicz Jan103. Makarewicz Stanisław104. Makowski Konstanty105. Marcinkiewicz Stanisław106. Margiewicz Paweł107. Markiewicz Jan108. Masłowski Franciszek109. Michałowski Feliks110. Michałowski Hilary

81

111–114

115–118

119–120

111. Michniewicz Witold112. Mieczkowski Witold113. Miezio Franciszek114. Miezio Józef115. Milanowski Konstanty116. Milewski Stanisław117. Miszkiel Edward118. Miszkiel Franciszek119. Molner Albin120. Molner Bolesław

82

121–124

125–128

129–130

121. Moroz Józef122. Moroz Józef123. Moroz Stanisław124. Mroziewski Witold125. Murawski Władysław126. Myszczyński Bronisław127. Myszczyński Walerian128. Myśliwski Zygmunt129. Niedźwiecki Stanisław130. Niemkiewicz Stanisław

83

131–134

135–138

139–140

131. Nowalski Stanisław132. Obuchowski Edward133. Okulanis Witold134. Olechnowicz Stanisław135. Olszewski Józef136. Omielan Wacław137. Orłowski Mieczysław138. Pawełko Zofia139. Pietrołaj Tadeusz140. Piętko Bronisław

84

141–144

145–148

149–150

141. Pryzmont Kazimierz142. Puczyłowski Jan143. Puczyłowski Józef144. Puczyłowski Tadeusz145. Pużyński Henryk146. Radzewicz Józef147. Radziewicz Bolesław148. Rapczyński Stanisław149. Romanowski Franciszek150. Romatowski Aleksander

85

151–154

155–158

159–160

151. Roszkowski Izydor152. Rowiński Mieczysław153. Różański Romuald154. Rukść Izydor155. Rutkowski Bernard156. Rutkowski Stanisław157. Rutkowski Stanisław158. Rzepecki Jan159. Rzepka Marian160. Sidorowicz Stanisław

86

161–164

165–168

169–170

161. Sienkiewicz Bolesław162. Sitkowska Jadwiga163. Sitkowski Eugeniusz164. Sitkowski Stanisław165. Skrocki Bronisław166. Skrocki Julian167. Sobolewski Stanisław168. Sobolewski Wacław169. Sobolewski Władysław170. Sołtys Leonard

87

171–174

175–178

179–180

171. Specjall Karol172. Stankiewicz Piotr173. Stelmasik Tadeusz174. Stroczkowski Paweł175. Suchwałko Ludwik176. Surkont Stanisław177. Syperowicz Stanisław178. Szarejko Bronisław179. Szczytko Eugeniusz180. Szestyński Antoni

88

181–184

185–188

189–190

181. Szmygel Franciszek182. Szmygiel Kazimierz183. Szumski Zygmunt184. Szusta Władysław185. Szybiński Jan186. Szybiński Tadeusz187. Szymański Czesław188. Szyperski Stanisław189. Szypulski Jan190. Szygiel Henryk

89

191–194

195–198

199–200

191. Ślużyński Józef192. Świerzbiński Klemens193. Święcicki Stanisław194. Tarasewicz Stanisław195. Terlecki Bronisław196. Tomkiewicz Bronisław197. Truszkowski Stanisław198. Tujakowski Marian199. Ulikowski Józef200. Usnarski Jan

90

201–204

205–208

209–210

201. Warakomski Franciszek202. Wasilczyk Piotr203. Wasilczyk Zygmunt204. Wasilewski Czesław205. Wasilewski Stanisław206. Waszkiewicz Ildefons207. Wąsowicz Michał208. Węgrzynowicz Marian209. Wierzbicki Leon210. Wiszniewski Józef

91

211–214

215–218

219–220

211. Wiśniewski Józef212. Wiśniewski Stanisław213. Wnukowska Helena Aldona214. Wojno Hanna215. Wojno Mieczysław216 Wołągiewicz Jadwiga217. Wołąsewicz Michał218. Wołczek Antoni219. Wydra Władysław220. Wydrycki Jan

92

221–224

225–228

229–230

221. Wysocka Aniela222. Wysocka Kazimiera223. Wysocki Ludwik224. Wysocki Stanisław225. Wyszyński Lucjan226. Zdunko Jan227. Żabicki Stanisław228. Żukowski Jan229. Żukowski Władysław230. Żyliński Jan

231. Żywna Bernard (pierwszy z lewej)

94

AK – Armia KrajowaAKO – Armia Krajowa Obywatelska

(Obywateli)Dz. U. Nr. – Dziennik Ustaw NumerIPN – Instytut Pamięci NarodowejKRN – Krajowa Rada NarodowaKPA – Kodeks Postępowania

AdministracyjnegoMO – Milicja Obywatelskanieczyt. - nieczytelnyNKWD – sowiecka policja polityczna,

Narodowy Komitet Spraw Wewnętrznych

NN – nieznanyNSPJ – Najświętsze Serce Pana JezusaPCK – Polski Czerwony KrzyżPKWN – Polski Komitet Wyzwolenia

Narodowegopp. – pułk piechotypow. – powiat

Pow. Kom. – powiatowa komendaPPR – Polska Partia Robotniczaps. – pseudonimPUBP – Powiatowy Urząd

Bezpieczeństwa PublicznegoPZP – Polski Związek PowstańczyRKU – Rejonowa Komenda Uzupełnień„Smiersz” – sowiecki kontrwywiad

wojskowy „śmieć szpiegom”UB – Urząd Bezpieczeństwa UBP – Urząd Bezpieczeństwa

PublicznegoWiN – Zrzeszenie „Wolność

i Niezawisłość”ZBoWiD – Związek Bojowników

o Wolność i DemokracjęZSRR – Związek Socjalistycznych

Republik RadzieckichZw. Radz. – Związek Radziecki

WYKAZ SKRÓTÓW:

95

SPIS TREŚCI:

Cezary Kuklo

Przedmowa ................................................................................................ 6

Anna Pyżewska

Obława augustowska 1945 r.

– przebieg akcji i poszukiwanie zaginionych .............................................. 7

Andrzej Muczyński

Propozycje metodyczne do prezentacji multimedialnej

„Obława augustowska” ........................................................................... 37

Alicja Maciejowska

Lista zaginionych w obławie .................................................................... 55

Fotografie zaginionych w obławie ........................................................... 69

Wykaz skrótów ........................................................................................ 94