Recenzenci:prof. zw. dr hab. Marta Bogdanowiczprof. zw. dr hab. Danuta Kądzielawaprof. zw. dr hab. Maria Pąchalska

Redaktor prowadzącaAnna Raciborska

RedakcjaMagdalena Pluta

KorektaMagdalena Pluta i Zespół

Projekt okładki i stron tytułowychTomasz Bogusławski

© by Małgorzata Lipowska© by Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z o.o., Warszawa 2011

ISBN 978-83-7383-561-0

Książka dotowana przez Uniwersytet Gdański

Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o.ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawatel./fax 22 826 59 21, 22 828 95 63, 22 828 93 91dział handlowy: jak wyżej, w. 105, 108e-mail: info@scholar.com.plhttp://www.scholar.com.pl

Wydanie pierwszeSkład i łamanie: WN Scholar (Elżbieta Giżyńska)Druk i oprawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi Sp. z o.o.

5

SPIS TREŚCI

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Rozdział 1Specyfi ka zaburzeń rozwoju u dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.1. Normatywna zmiana rozwojowa a zaburzenia rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.1.1. Zadania rozwojowe a zaburzenia rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151.1.2. Zaburzenia rozwoju z perspektywy odmiennych dyscyplin nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.1.3. Problemy w zakresie terminologii i klasyfi kacji zaburzeń rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

1.2. Zaburzenia rozwoju w klasyfi kacjach medycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231.2.1. Zaburzenia rozwoju w klasyfi kacji ICD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251.2.2. Zaburzenia rozwoju w klasyfi kacjach DSM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291.2.3. Zaburzenia rozwoju w klasyfi kacjach specyfi cznych dla dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

1.2.3.1. Kryteria diagnostyczne dla dzieci w wieku przedszkolnym RDC-PA . . . . . . . . . . 331.2.3.2. Klasyfi kacja diagnostyczna DC: 0–3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

1.3. Teoria objawu w neuropsychologii rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351.3.1. Morfogeneza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381.3.2. Parcelacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391.3.3. Heterochronia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Rozdział 2Dysleksja i ADHD jako zaburzenia rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432.1. Problemy defi nicyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

2.1.1. Dysleksja jako specyfi czny problem uczenia się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442.1.2. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z defi cytem uwagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482.1.3. Klasyfi kacje medyczne dysleksji i ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2.2. Epidemiologia dysleksji i ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532.3. Podłoże dysleksji i ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

2.3.1. Występowanie rodzinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572.3.2. Podłoże genetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582.3.3. Relacja genów i środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622.3.4. Podłoże mózgowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642.3.5. Zaburzenia biochemiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672.3.6. Prenatalne i neonatalne podłoże defi cytów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

6

2.4. Patomechanizm zaburzeń rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 702.4.1. Patomechanizm dysleksji rozwojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

2.4.1.1. Koncepcja zaburzeń w układzie wzrokowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712.4.1.2. Model równowagi półkulowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 722.4.1.3. Koncepcja lingwistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 732.4.1.4. Hipoteza móżdżkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

2.4.2. Patomechanizm ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772.4.2.1. Koncepcja defi cytu hamowania reakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772.4.2.2. Model energetyczno-poznawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812.4.2.3. Hipoteza behawioralnych systemów hamowania i aktywacji . . . . . . . . . . . . . . . . 822.4.2.4. Model awersji opóźnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Rozdział 3Współwystępowanie zaburzeń rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 853.1. Istota współwystępowania zaburzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 853.2. Epidemiologia współwystępowania zaburzeń wśród dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 873.3. Modele współwystępowania zaburzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903.4. Koncepcje współwystępowania dysleksji i ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3.4.1. Koncepcja objawów fenotypowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 953.4.2. Koncepcja nielosowego doboru rodziców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963.4.3. Koncepcja poznawczego podtypu ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 983.4.4. Koncepcja zbliżonej etiologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

Rozdział 4Pamięć w ujęciu neuropsychologicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1054.1. Istota pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1054.2. Neuroanatomiczne podstawy pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

4.2.1. Badania lokalizacyjne a podstawowe rodzaje pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.2.2. Hipokamp oraz przenoszenie wspomnień z pamięci krótkotrwałej do długotrwałej . . . . . 1114.2.3. Płaty półkul mózgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.2.4. Badania czynnościowe a molekularne i neuronalne podstawy pamięci . . . . . . . . . . . . . . 115

4.3. Wybrane modele pamięci w neuropsychologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1174.3.1. Strukturalne ujęcie pamięci roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1194.3.2. Modele hierarchiczne i rozproszone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1214.3.3. Model mikrogenetyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

4.3.3.1. Ogólne założenia modelu mikrogenetycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1234.3.3.2. Pamięć w ujęciu teorii mikrogenetycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Rozdział 5Procesy pamięciowe w toku prawidłowego i zaburzonego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . 1255.1. Prawidłowości rozwoju pamięci u dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

5.1.1. Pamięć krótko- i długotrwała z perspektywy rozwojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1265.1.1.1. Strategie zwiększania zakresu pamięci roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1275.1.1.2. Prawidłowości rozwoju pamięci długotrwałej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

5.1.2. Badania pamięci deklaratywnej i proceduralnej u dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1295.1.2.1. Zagadnienie świadomości a pamięć deklaratywna i proceduralna . . . . . . . . . . . . 130

5.1.3. Pamięć semantyczna i epizodyczna z perspektywy rozwojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1315.1.3.1. Rozwój pamięci semantycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1325.1.3.2. Rozwój pamięci epizodycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1345.1.3.3. Różnicowanie pamięci epizodycznej i autobiografi cznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

7

5.2. Relacje pamięci i uwagi z perspektywy rozwojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1365.3. Pamięć a funkcje wykonawcze w ontogenezie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1405.4. Defi cyty pamięci w zaburzeniach rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

5.4.1. Zaburzenia pamięci jako objaw kryterialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1435.4.2. Niesymptomatyczne defi cyty pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Rozdział 6Diagnoza pamięci w dysleksji i ADHD – metodologia badań własnych . . . . . . . . . . . . . 1496.1. Problematyka badań, cel pracy, pytania i hipotezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1506.2. Badane zmienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1516.3. Charakterystyka badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

6.3.1. Wiek badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1536.3.2. Poziom inteligencji badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

6.4. Metody badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1556.4.1. Metody przesiewowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

6.4.1.1. Analiza dokumentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1566.4.1.2. Wywiad ontogenetyczno-kliniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1566.4.1.3. Kwestionariusz Ustrukturyzowanego Wywiadu Diagnostycznego w Kierunku Zespołu Nadpobudliwości Psychoruchowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1576.4.1.4. Skala Inteligencji Wechslera dla Dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

6.4.2. Metody badania pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1586.4.2.1. Bateria Badania Pamięci Wechslera – WMS-III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

6.4.2.1.1. Pamięć Logiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1596.4.2.1.2. Lista Słów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1606.4.2.1.3. Pamięć Wzrokowo-Ruchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1616.4.2.1.4. Powtarzanie Cyfr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

6.4.2.2. Test Figury Złożonej Reya–Osterrietha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1626.4.3. Metody badania moderatorów pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

6.4.3.1. Test d2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1636.4.3.2. DIVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1646.4.3.3. Test Interferencji Fonologiczno-Semantycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1656.4.3.4. Token Test – 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1656.4.3.5. Test Płynności Słownej COWAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1666.4.3.6. Komputerowy Test Interferencji z efektem Stroopa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1676.4.3.7. Test Sortowania Kart z Wisconsin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1686.4.3.8. Test Porównywania Znanych Kształtów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

6.5. Procedura badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Rozdział 7Zaburzenia pamięci w dysleksji i ADHD – analiza wyników badań własnych . . . . . . . 1717.1. Obraz defi cytów pamięci werbalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1717.2. Problemy z pamięcią wzrokową i wzrokowo-przestrzenną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1827.3. Płeć badanych a zaburzenia pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Rozdział 8Poznawcze moderatory defi cytów pamięci w dysleksji i ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1938.1. Uwaga jako moderator procesów pamięciowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1938.2. Język a procesy pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2058.3. Funkcje wykonawcze jako moderator pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2178.4. Preferowany styl poznawczy a procesy pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

Rozdział 9Neuropsychologiczna analiza zaburzeń pamięci u dzieci ze współwystępowaniem dysleksji i ADHD: próba ujęcia modelowego . . . . . . . . . . . . . 2359.1. Podsumowanie wyników uzyskanych w testach badania pamięci

przez dzieci z poszczególnych grup klinicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2359.2. Rola poznawczych moderatorów procesów pamięciowych

wśród dzieci z grup klinicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2419.3. Mikrogenetyczny model defi cytów pamięci u dzieci ze współwystępowaniem

dysleksji i ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Rozdział 10Wnioski i kierunki dalszych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

SummaryDyslexia and ADHD – comorbidity of developmental disorders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

305

SUMMARY

DYSLEXIA AND ADHD – COMORBIDITY OF DEVELOPMENTAL DISORDERS

THE NEUROPSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF MEMORY DEFICITS

The comorbidity of disorders, though it is an extremely common phenomenon, re-mains unexplained. Among the developmental disorders that are most often diagnosed together are dyslexia and ADHD. The goal of this book is to present a neuropsychologi-cal analysis of memory defi cits among children with concomitant dyslexia and ADHD.

Assuming the perspective of development neuropsychology, the book presents contem-porary theoretical perspectives on the specifi c nature of the double diagnosis of dyslexia and ADHD in children, and general models of the comorbidity of disturbances. This is followed by a discussion of the processes and models of memory from a neuropsychological perspec-tive, with particular attention to microgenetic theory. The specifi c nature of memory process-es in children is also described, in the course of both normal and pathological development.

The empirical section of the book presents the results of the author’s own research on memory defi cits, as well as their cognitive moderators - attention, language, executive functions, and cognitive style - in four research groups of pupils in the 4th to 6th year of primary school: dyslexic children (n = 60), ADHD (n = 60), both together (n = 60), and children without disturbances as background (n = 60).

Carefully chosen methods for evaluating memory were applied, and indicated the occurrence of problems in respect to verbal, visual, and visuospatial memory among all the children from the three clinical groups. Although analysis showed some differences between them, the differentiation is not markedly specifi c. When the defi cits found among the children from the criterial group, i.e. with the double diagnosis, are compared, it turned out that their memory problems are primarily a factor of dyslexia and ADHD, and not something qualitatively unique, i.e. they do not constitute a new, specifi c symptom.

These research results made it possible to differentiate the moderators of memory that are characteristics for each of the clinical groups: 1. in children with ADHD alone, the axial moderators proved to be attention and exe-

cutive functions; 2. in children with dyslexia, the moderators affecting verbal memory turned out to be

language functions, while in respect to visual and visuospatial memory, this role was played primarily by attention;

SUMMARY

3. among the children from the criterial group, i.e. with concomitant dyslexia and ADHD, the moderators proved to be attention, language functions, and executive functions.The results presented here are fully consistent with the microgenetic model of the

formation of the symptom. The formation of the symptom in children with dyslexia, with ADHD, and with both disorders can constitute a bridge connecting all neurodevel-opmental disorders. Beginning with common, non-specifi c mutations, through distrib-uted differences in the development of brain structures and non-specifi c symptoms in early childhood, to proximate disturbances of cognitive functions in children with fully symptomatic disturbances, we can observe the visible formation of a common symptom, which consists in the combination of the symptoms of two disorders. Microgenetic theory completes the concept of proximate etiology as a model for double diagnosis. This is the theoretical foundation that allows for a full understanding of the mechanism of comorbid-ity of neurodevelopmental disorders.

The monograph concludes with a summary of the research results, which verify the microgenetic theory of symptom formation, and the development of the author’s own neuropsychological model of memory disturbances in children with a double diagnosis, based on that theory. Directions for further research are indicated. This microgenetic in-terpretation of the comorbidity of dyslexia and ADHD constitutes the fi rst such attempt, not only in Poland, but in the world.