DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYKI WEWNĘ...lokalne, w zależności od wysokości, bliskości wybrzeża...

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYKI WEWNĘTRZNEJ UNII

DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI

ROLNICTWO I ROZWÓJ WSI

ROLNICTWO NA WYSPACH KANARYJSKICH

NOTATKA

Niniejszy dokument został zamówiony przez parlamentarną Komisję Rolnictwa i Rozwoju Wsi. AUTOR I URZĘDNIK PROWADZĄCY Albert MASSOT Departament Polityczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Parlament Europejski E-mail: [email protected] POMOC REDAKCYJNA Catherine MORVAN WERSJE JĘZYKOWE Oryginał: ES Tłumaczenie: DE, EL, EN, IT, PL, PT, RO O REDAKCJI W celu skontaktowania się z departamentem tematycznym lub zaprenumerowania jego comiesięcznego biuletynu prosimy pisać na adres: [email protected]. Dokument ukończono w czerwcu 2011 r. Bruksela, © Parlament Europejski, 2011 r. Niniejszy dokument jest dostępny przez Internet na stronie: http://www.europarl.europa.eu/studies SPROSTOWANIE Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są opinią wyłącznie autorów i niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko Parlamentu Europejskiego. Powielanie i tłumaczenie do celów niehandlowych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła oraz wcześniejszego poinformowania wydawcy i wysłania mu egzemplarza.

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYKI WEWNĘTRZNEJ UNII

DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI

ROLNICTWO I ROZWÓJ WSI

ROLNICTWO NA WYSPACH KANARYJSKICH

NOTATKA

Treść: Niniejsza notatka została przygotowana jako dokument pomocniczy dla Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Parlamentu Europejskiego udającej się z delegacją na Wyspy Kanaryjskie w sierpniu 2011 r. Składa się z: 1) wprowadzenia, w którym przedstawiono podstawowe fizyczne dane i kilka faktów historycznych; 2) rozdziału poświęconego sytuacji politycznej i gospodarczej Wysp oraz 3) trzeciego rozdziału, w którym przeprowadzono analizę rolnictwa Wysp Kanaryjskich w kontekście Unii Europejskiej, podstawowych źródeł jego finansowania i wreszcie czynników ryzyka dla głównych gałęzi produkcji (a w szczególności wpływu panelu WTO ds. bananów i przedłużenia protokołu rolnego do układu o stowarzyszeniu z Marokiem).

IP/B/AGRI/NT/2011_09 27/06/2011 PE 460.050 PL

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich ____________________________________________________________________________________________

460.050 3

SPIS TREŚCI SPIS TABEL I MAP 5

1. WPROWADZENIE 7

1.1. Dane fizyczne 7

1.2. Rys historyczno-kulturowy 10

2. RAMY POLITYCZNE I GOSPODARCZE 13

2.1. Autonomiczna wspólnota Hiszpanii o własnych cechach charakterystycznych 13

2.2. Przystąpienie Hiszpanii do WE i stopniowe włączanie rolnictwa Wysp Kanaryjskich do WPR 14

2.3. Wyspy Kanaryjskie – region najbardziej oddalony w Unii Europejskiej 16

2.4. Gospodarka Wysp Kanaryjskich: wskaźniki podstawowe 17

3. ROLNICTWO I SEKTOR SPOŻYWCZY WYSP KANARYJSKICH 21

3.1. Rola gospodarcza, środowiskowa i terytorialna rolnictwa Wysp Kanaryjskich 21

3.2. Profil strukturalny rolnictwa Wysp Kanaryjskich 22

3.3. Handel artykułami rolno-spożywczymi 24

3.4. Rolnictwo Wysp Kanaryjskich a Unia Europejska 26

3.4.1. Pogram POSEICAN 27

3.4.2. Program rozwoju obszarów wiejskich 2007–2013 30

3.4.3. Polityka spójności 31

3.5. Instytucjonalne czynniki ryzyka dla przyszłości rolnictwa Wysp Kanaryjskich 31

3.5.1. Nowe wieloletnie ramy finansowe na lata 2014–2020 31

3.5.2. Reforma WPR i programów POSEI w kontekście jej zastosowania w latach 2014–2020 32

3.5.3. Panel WTO ds. bananów 32

3.5.4. Przedłużenie protokołu rolnego do układu o stowarzyszeniu zawartego z Marokiem 33

3.6. Koniunktura w rolnictwie: trudna sytuacja sektora pomidorów i bananów 34

BIBLIOGRAFIA 37

INFORMACJA O WYSPACH ODWIEDZANYCH PRZEZ DELEGACJĘ PARLAMENTU 39

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności ____________________________________________________________________________________________

460.050 4


460.050 5

SPIS TABEL, MAP I RYSUNKÓW MAPY MAPA 1 Archipelag Wysp Kanaryjskich 7 MAPA 2 Kanaryjska sieć obszarów chronionych 9 MAPA 3 gęstość zaludnienia na poszczególnych wyspach i w poszczególnych gminach 14 TABELE TABELA 1 Wskaźniki podstawowe dotyczące Wysp Kanaryjskich (wg wysp) 8 TABELA 2 Wskaźniki podstawowe dla Wysp Kanaryjskich, Hiszpanii i UE-27 11 TABELA 3 Sektorowa struktura PKB Wysp Kanaryjskich w porównaniu z PKB Hiszpanii 18 TABELA 4 Podstawowe dane strukturalne dotyczące sektora rolno-spożywczego Wysp Kanaryjskich 23 TABELA 5 Handel zagraniczny towarami rolno-spożywczymi jako część całej wymiany handlowej Wysp Kanaryjskich oraz bilans w tym zakresie (rok 2010, w tys. euro) 25 TABELA 6 Pomoc Unii Europejskiej dla rolnictwa Wysp Kanaryjskich (2010) 27 TABELA 7 Plan finansowy programu rozwoju obszarów wiejskich na Wyspach Kanaryjskich (2007–2013) (w euro) 30 WYKRESY WYKRES 1 Logo programów POSEI promujące produkty rolne pochodzące z Wysp Kanaryjskich 28


460.050 6


460.050 7

1. WPROWADZENIE

1.1. Dane fizyczne Wyspy Kanaryjskie, o łącznej powierzchni 7447 km2 (Tabela 1), to położony na Atlantyku archipelag składający się z siedmiu wysp głównych (z zachodu na wschód) (Mapa 1): El Hierro (268,7 km²), La Palma (708,3 km²), La Gomera (369,7 km²), Teneryfa (2034,3 km²), Gran Canaria (1560,1 km²), Fuerteventura (1659 km²) i Lanzarote (845,9 km²) (Tabela 1). Do tych wysp dochodzi jeszcze szereg mniejszych obszarów: archipelag Chinijo (wyspy Alegranza, La Graciosa, Montaña Clara, Roque del Este i Roque del Oeste, należące do okręgu administracyjnego Lanzarote) oraz wyspa Lobos (okręg Fuerteventura).

MAPA 1: ARCHIPELAG WYSP KANARYJSKICH

Źródło: www.alasislas.com/islas-canarias-mapa/ Wyspy archipelagu są pochodzenia wulkanicznego, rzeźba terenu jest bardzo charakterystyczna – występują tam strome urwiska, wąwozy, góry i obszary wulkaniczne (niektóre wulkany nadal są aktywne). Pomimo niewielkiej powierzchni Wysp Kanaryjskich, 32% obszarów znajduje się na wysokości powyżej 600 m, z czego 21% powyżej 1000 m, a bardzo wysokie szczyty znajdują się na prawie każdej wyspie: Teide na Teneryfie (3718 m, co czyni tę górę najwyższą w Hiszpanii), Roque de los Mu na wyspie La Palma (2426 m), Pico de las Nieves na Gran Canarii (1949 m), Pico de Malpaso na El Hierro (1500 m) i Garajonay na wyspie La Gomera (1487 m). Na Wyspach panuje klimat podzwrotnikowy oceaniczny, a średnia temperatura w ciągu roku waha się między 20° a 30°C. Niemniej jednak odnotowuje się istotne zmienności lokalne, w zależności od wysokości, bliskości wybrzeża afrykańskiego i orientacji (północnej lub południowej) każdej z wysp. Wysokie łańcuchy górskie powodują zagęszczenie mas powietrza i utrzymywanie się wilgoci, zwłaszcza na północy Wysp, co sprzyja rozwojowi roślinności. Ze względu na wpływ oceanu i ukształtowanie powierzchni wskaźnik opadów jest bardzo zróżnicowany. Na obszarach górzystych poziom opadów wynosi 700 mm rocznie, ale na


460.050 8

niektórych wyspach w zachodniej części archipelagu, jak La Palma, poziom ten osiąga wartość 1200 mm. Opady często mają ulewny charakter, co bardzo sprzyja procesom erozji. Natomiast na wyspach położonych bardziej na wschód (Fuerteventura i Lanzarote), gdzie dominuje klimat suchy półpustynny, deszcze padają rzadko (100 mm/rok na wybrzeżu i 300 mm w głębi kraju).

TABELA 1: WSKAŹNIKI PODSTAWOWE DLA WYSP KANARYJSKICH (WG WYSP)

POWIERZCHNIA

LICZBA LUDNOŚ

CI

ZMIANY DEMOGRAFICZNE 2001–2007

(ŚREDNIA ROCZNA X 1000 MIESZK.)

OBSZARY NATURA 2000

KWALIFIKACJA

(NUTS 3) I TERYTORIUM

(WYSPA) km² (2010)

Liczba mieszkań

ców (2010)

Saldo migracji

Zmiany liczby ludności

% terytorium

Region najbardziej oddalony UE WYSPY KANARYJSKIE

7447,0 2 118 519 348 039 ha (100%)

Wyspy o przeważającym charakterze rolniczym El Hierro 268,7 10 960 9,14 8,21 58% Fuerteventura 1659,0 103 492 55,39 63,55 43% La Gomera 369,7 22 776 21,13 20,63 48% Wyspy o charakterze mieszanym La Palma 708,3 87 324 6,97 6,30 52% Lanzarote 845,9 141 437 39,63 48,03 54% Wyspy o przeważającym charakterze miejskim Gran Canaria 1560,1 845 676 9,87 13,20 42% Teneryfa 2034,4 906 854 21,63 25,17 48% UE-27 4 325 272,00 499,7 tys. 2,9 3,6 11% Źródło: Piąte sprawozdanie ws. spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, 2010 r. W tych warunkach zarządzanie zasobami wodnymi stanowi prawdziwe wyzwanie, ponieważ należy zaspokoić potrzeby sektora rolnego (głównego konsumenta wody) oraz potrzeby ludności, której liczba wzrasta. Dominuje wykorzystanie podziemnych warstw wodonośnych (przy pomocy studni i tuneli), ale na niektórych wyspach (Gran Canaria, Gomera) istnieją także zbiorniki, w których gromadzona jest woda deszczowa. Systemy zraszania i nawadniania kropelkowego są bardzo popularne w rolnictwie, ponieważ dzięki nim można oszczędzać skromne zasoby wodne. Należy także wyróżnić urządzenia do odsalania wody przeznaczonej do spożycia w miastach. W praktyce dwie najbardziej jałowe wyspy (Fuerteventura i Lanzarote) zaopatrują się wyłącznie w wodę morską. Minusem odsalania są jednak duże koszty energetyczne dla wysp. Duża różnorodność mikroklimatów, poczynając od lasów deszczowych, a kończąc na terenach półpustynnych przyczynia się do dużej różnorodności biologicznej i krajobrazowej, w której występuje wiele endemicznych gatunków fauny i flory. Trzy wyspy (El Hierro, La Palma i Lanzarote) oraz część Gran Canarii zostały uznane przez UNESCO za rezerwaty biosfery. W skład kanaryjskiej sieci obszarów chronionych (la Red Canaria de Espacios Protegidos) wchodzi 146 obszarów, charakteryzujących się dużą różnorodnością pod względem środków ochrony środowiska, które mogą się pokrywać lub wzajemnie uzupełniać (MAPA 2). Uznanie danego obszaru za obszar chroniony w ramach kanaryjskiej sieci obszarów chronionych poprzedza uznanie go za obszar należący do innych sieci, takich


460.050 9

jak Natura 2000 czy konwencja ramsarska (mokradła) i obejmuje, poza naturalnym obszarem, który należy chronić, także takie dziedziny jak świadomość ekologiczna i wpływ społeczno-gospodarczy. Najważniejszą jednostką chronioną jest park narodowy. Na Wyspach Kanaryjskich istnieją cztery takie parki o łącznej powierzchni 32 773 ha. Są to: Caldera de Taburiente na wyspie La Palma, Garajonay na La Gomera, Teide na Teneryfie i Timanfaya na Lanzarote. Istnieją też trzy parki krajobrazowe: Jandía, Pilancones i Las Nieves. Na szczeblu wspólnotowym połowa powierzchni Wysp (348 039 ha) jest uznawana za obszar Natura 2000 (Tabela 1), do którego należy dodać 184 348 ha środowiska morskiego. Wyspy Kanaryjskie są autonomiczną wspólnotą Hiszpanii, w której sieć ta zajmuje największy obszar. Przewyższają Hiszpanię (27,1%) i UE-27 (11%) (Tabela 1). Ponadto jedne z mokradeł objęte są konwencją ramsarską. Należy także podkreślić, że Autonomiczny Rząd Wysp Kanaryjskich ogłosił archipelag strefą wolną od organizmów transgenicznych.

MAPA 2: KANARYJSKA SIEĆ OBSZARÓW CHRONIONYCH

Źródło: Program rozwoju obszarów wiejskich na Wyspach Kanaryjskich 2007–2013. Ze względu na szczególne warunki fizyczne i ekonomiczne Wyspy Kanaryjskie zostały uznane przez UE za region najbardziej oddalony (patrz pkt 2.3). Jednocześnie trzy wyspy archipelagu (El Hierro, Fuerteventura i La Gomera) zostały uznane za obszary o charakterze przede wszystkim wiejskim, zgodnie z przyjętą przez Komisję Europejską metodologią OECD. Dwie z nich stanowią obszary pośrednie (La Palma i Lanzarote). I wreszcie, pozostałe dwie (Gran Canaria i Teneryfa) są określane jako obszar o charakterze przede wszystkim miejskim (Tabela 1). Generalnie rzecz biorąc 16,4% ludności zamieszkującej Wyspy Kanaryjskie mieszka w gminach wiejskich (mniej niż 150 mieszk./km²), zajmujących 67% terytorium.


460.050 10

1.2. Rys historyczno-kulturowy Wyspy Kanaryjskie były w przeszłości zamieszkane przez guanczów, lud pochodzenia berberyjskiego. W XIV w. miały miejsce pierwsze kontakty z ekspedycjami europejskimi i rozpoczął się podbój Wysp przez Królestwo Kastylii, która opanowała je całkowicie w XV w., podporządkowawszy sobie autochtoniczną ludność ostatniej z wysp, Teneryfy. Od tamtej pory archipelag zaczęły zaludniać kolejne fale kolonistów i kupców pochodzących z Europy, dając początek wyraźnemu procesowi krzyżowania się różnych grup etnicznych i kulturowych. Na substracie kulturowym guanczów (do dziś obecnym w toponimice, słownictwie, gastronomii i niektórych rodzajach rzemiosła, przejawach folkloru i sportu) odciskały się stopniowo wpływy kulturowe, językowe i religijne pochodzenia europejskiego, przede wszystkim kastylijskie, ale także w dużym stopniu m.in. portugalskie, brytyjskie, flamandzkie, francuskie i włoskie. Po podboju Ameryki do wpływów europejskich doszedł wpływ latynoamerykański.


460.050 11

TABELA 2: WSKAŹNIKI PODSTAWOWE DLA WYSP KANARYJSKICH, HISZPANII I UE-27

WYSPY KANARYJSKI

E

HISZPANIA

UE-27

1. TERYTORIUM Powierzchnia całkowita (w km2) (2009) 7447 505 365 4 325 272Wykorzystywane użytki rolne (000 ha) (2007) 58,2 23 105 178 4432. DEMOGRAFIA Łączna liczba ludności (1000 mieszk.) (2010) 2118 47 021 499 700Gęstość zaludnienia 2009 (mieszk./km2) 284,5 93,1 115,5Wzrost liczby ludności 2000–2007 (% średniej rocznej) 2,4 1,6 0,4% ludności w wieku 15–64 lat urodzonej poza UE (2008) 16,28% --- 6,6%% ludności w wieku 0–14 lat (2007) 15,6 14,6 15,8% ludności w wieku powyżej 65 lat (2007) 12,5 16,6 16,9Umieralność niemowląt 2006–2007 (na 1000 urodzeń) 4,1 --- 4,7Oczekiwana długość życia kobiet 2007 (w latach) 83,6 --- 82,0Oczekiwana długość życia mężczyzn 2007 (w latach) 77,2 --- 75,83. GOSPODARKA PKB (w mln euro) (2008) 42 934 1 088 124 12 494

369PKB na mieszkańca (w mln euro) (2008) 20 800 23 900 25 100PKB na mieszkańca 2008 (wg PPP – PPS) 22 600 25 900 25 100PKB na mieszkańca 2008 (Wskaźnik UE 27 = 100) (w PPS)

90 103 100

Wzrost PKB 2000–2007 (% średniej rocznej) 3,3 3,3 2,2Wzrost PKB na mieszkańca 2000–2007 wartość realna (w %)

0,83 --- 1,80

Wydatki na badania i rozwój w % PKB (2007) 0,64 1,3 1,85% ludności zawodowo czynnej w rolnictwie (2007) 3,2 4,3 5,6% ludności zawodowo czynnej w przemyśle (2007) 7,1 15,9 19,4% ludności zawodowo czynnej w budownictwie (2007) 12,5 11,9 8,2% bezrobocia wśród ludności zawodowo czynnej (2008) 17,4 11,3 7,0Bezrobocie młodzieży 2008 (% ludności zawodowo czynnej w wieku 15–24 lat)

32,1 24,6 15,6

Współczynnik rozwoju społecznego 2007 (0 = niski; 100 = wysoki)

52,4 --- 62

Źródła: Dane z 2008, 2009 i 2010 r.: Eurostat, Narodowy Instytut Statystyczny (INE) i Kanaryjski Instytut Statystyczny (ISTAC). Dane z 2007 r. Piąte sprawozdanie ws. spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, 2010 r. Należy pamiętać, że to z Wysp Kanaryjskich wyruszyła pierwsza wyprawa Kolumba do Ameryki, a z czasem stały się one bazą tranzytową na szlakach do Nowego Świata. Dzięki temu kontakty kulturalne i handlowe między Wyspami Kanaryjskimi i Nowym Światem wciąż ulegały intensyfikacji i to w obu kierunkach. Emigranci z Wysp Kanaryjskich w znacznym stopniu przyczynili się do powstania kolonii w Ameryce i do dziś dnia na Karaibach (Wenezuela, Kuba, Portoryko) i w Ameryce Południowej istnieją duże społeczności wywodzące się z tego regionu. Równocześnie powroty potomków imigrantów z Wysp (indianos) oraz innych mieszkańców z drugiego brzegu Atlantyku umocniły wpływy amerykańskie na Wyspach Kanaryjskich, które są szczególnie widoczne w języku używanym na tym terenie, w architekturze, muzyce oraz niektórych potrawach


460.050 12

regionalnych. Obecnie społeczność pochodząca z Ameryki Łacińskiej zajmuje drugie co do liczebności miejsce po rezydentach europejskich. W tym kontekście produkty rolne tak ważne dla kolonizacji amerykańskiej, jak cukier czy rum przeniesiono do Ameryki z plantacji trzciny cukrowej na Wyspach Kanaryjskich. Z kolei produkty obecnie tak typowe dla Wysp Kanaryjskich, jak ziemniaki, pomidory lub cygara, mają swoje korzenie w handlu transatlantyckim. Wymiana handlowa z Ameryką, kontynentem europejskim i Wyspami Brytyjskimi nadawała kształt gospodarce kanaryjskiej, opartej przede wszystkim na wywozie produktów podstawowych: początkowo cukru trzcinowego i rumu, później wina i koszenili(1), i wreszcie, od wieku XIX, pomidorów, bananów i ryb. Kolejne kryzysy następujące w dziedzinie wywozu produkcji rolnej i związane z nimi wprowadzanie nowych produktów ukształtowały przyszłość ekonomiczną Wysp. W połowie XIX w. wprowadzono system swobód handlowych dla Wysp Kanaryjskich, oparty na specjalnym systemie gospodarczym i fiskalnym, którym obecnie cieszą się Wyspy Kanaryjskie należące do państwa hiszpańskiego.

1 Barwnik naturalny pozyskiwany z czerwca kaktusowego, bardzo ceniony w przemyśle włókienniczym do czasu

pojawienia się sztucznych barwników.


460.050 13

2. RAMY POLITYCZNE I GOSPODARCZE

2.1. Autonomiczna wspólnota Hiszpanii o własnych cechach charakterystycznych

Od 1982 r. Wyspy Kanaryjskie są jedną ze wspólnot autonomicznych Królestwa Hiszpanii, a w 1996 r. Statut Autonomii Kanaryjskiej został częściowo zmieniony i wprowadzono w nim określenie narodowości historycznej. Wyspy mają dwie stolice, Las Palmas de Gran Canaria (383 308 mieszk.) i Santa Cruz de Tenerife (222 643 mieszk.). Po ostatnich wyborach, które odbyły się w maju 2011 r. ustanowiono nowy parlament autonomii i nowy rząd regionalny. W zgromadzeniu kanaryjskim jest 60 miejsc(2), składa się on z 21 deputowanych z Partii Ludowej (PP), 21 deputowanych z Koalicji Kanaryjskiej (CC), 15 deputowanych z Socjalistycznej Partii Wysp Kanaryjskich PSOE oraz 3 deputowanych z partii Nowe Wyspy Kanaryjskie. Nowy rząd regionalny został utworzony przez koalicję, w której skład wchodzą przedstawiciele Koalicji Kanaryjskiej (nacjonaliści) i Partia Socjalistyczna; na czele rządu stanął Paulino Rivero Baute (CC). Pod względem administracyjnym wspólnota autonomiczna dzieli się na dwie prowincje: 1) Prowincję Santa Cruz de Tenerife na zachodzie, obejmującą wyspy El Hierro, La Palma, La Gomera i Teneryfę; oraz 2) Prowincję Las Palmas na wschodzie, obejmującą wyspy Gran Canaria, Fuerteventura, Lanzarote, Archipelag Chinijo i wyspę Lobos. Każda z głównych wysp ma z kolei swój organ władz lokalnych, tzw. radę wyspy, której członkowie wybierani są w wyborach powszechnych. Pod względem liczby ludności (2,1 mln mieszkańców w 2010 r.) (Tabela 2.2) Wyspy Kanaryjskie zajmują ósme miejsce wśród wspólnot autonomicznych Hiszpanii. Ludność ta koncentruje się na dwóch głównych, największych wyspach: Teneryfie (43% całej ludności) i Gran Canarii (40%) (Tabela 1). Innymi słowy, ponad 80% ludności zamieszkuje dwie główne wyspy, uznawane – jak już wspomniano (pkt 1.1) – za obszary przede wszystkim miejskie. Ze względu na niewielką powierzchnię gęstość zaludnienia w archipelagu Wysp Kanaryjskich jest bardzo duża (284,5 mieszk./km²), trzykrotnie wyższa od średniej hiszpańskiej (93 mieszk./km²) i 2,5 razy wyższa od średniej wspólnotowej (115,5 mieszk./km²) (Tabela 2.2). Jest ona jeszcze wyższa na dwóch najbardziej zaludnionych wyspach: Gran Canarii (542 mieszk./km²) i Teneryfie (445,7 mieszk./km2). Na 87 gmin na Wyspach Kanaryjskich w 48 gęstość zaludnienia przekracza 150 mieszk./km² i gminy te są uważane za gminy miejskie (MAPA 3), w których koncentruje się 83% ludności. Pozostałe gminy są uważane za gminy wiejskie. Jak już wspominaliśmy (pkt 1.2), wspólnota autonomiczna korzysta ze specjalnego systemu gospodarczego i fiskalnego, będącego wynikiem jej historii i uwarunkowań geograficznych. Jednym z elementów fiskalnych jest Rezerwa na inwestycje na Wyspach Kanaryjskich, tzw. RIC, która zmniejsza podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych. Wyspy są również objęte tzw. Specjalną Strefą Kanaryjską, czyli wolną strefą, dzięki której przedsiębiorstwa mające tam swoją siedzibę płacą dużo niższy podatek dochodowy od osób prawnych.

2 W parlamencie autonomii funkcjonuje potrójny parytet: równa liczba mandatów w obu prowincjach, na dwóch

największych wyspach oraz między dużymi i małymi wyspami. W ten sposób próbuje się równoważyć kryteria ludnościowe i terytorialne.


460.050 14

MAPA 3: GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA NA POSZCZEGÓLNYCH WYSPACH I W POSZCZEGÓLNYCH GMINACH

Źródło: Program rozwoju obszarów wiejskich na Wyspach Kanaryjskich 2007–2013.

2.2. Przystąpienie Hiszpanii do WE i stopniowe włączanie rolnictwa Wysp Kanaryjskich do WPR

Przystąpienie Hiszpanii do Wspólnot Europejskich w roku 1986 pociągnęło za sobą ostrą dyskusję na temat modelu integracji, jaki należy zastosować do Wysp Kanaryjskich. Mieszkańcy optowali wówczas za specjalnym systemem, który pozwoliłby zachować status fiskalny i handlowy Wysp. Wiązało się to z nieprzystąpieniem do unii celnej, rezygnację ze wspólnej polityki rolnej (WPR) oraz niestosowaniem podatku VAT. System ten został uwzględniony w Akcie przystąpienia(3).

3 Art. 25, 155, 186 i 187 Aktu przystąpienia oraz protokół nr 2, wraz z załącznikami A i B (Dz.U. WE L 302 z

15.11.1985).


460.050 15

W konsekwencji początkowo przepisy dotyczące WPR, z wyjątkiem przepisów o charakterze społeczno-strukturalnym, nie miały zastosowania do Wysp. W związku z tym produkty rolne i produkty rybołówstwa nie miały swobodnego dostępu na terytorium Wspólnot; stosowano wobec nich kontyngenty celne, a w niektórych przypadkach preferencyjne ceny. W ramach zatwierdzonych kontyngentów, a w razie potrzeby w odniesieniu do ustalonych wcześniej cen referencyjnych, stosowano redukcję ceł przewidzianą dla produktów hiszpańskich wyprodukowanych na Półwyspie Iberyjskim. Równocześnie utrzymano, tymczasowo (1993) i w odniesieniu do niektórych produktów, określone zwolnienia we Wspólnocie (opłata za dokowanie – taryfa specjalna). Z drugiej strony niestosowanie WPR powodowało, że produkty rolne pochodzące ze Wspólnoty Europejskiej nadal korzystały z refundacji wywozowych. I wreszcie utrzymano na okres czterech lat (1.1.1990) obowiązujące przepisy sektorowe dla pomidorów i ogórków, jak również rezerwę rynku hiszpańskiego dla kanaryjskich bananów na okres dziesięciu lat (1.1.1996) do czasu powstania wspólnej organizacji rynku na ten produkt (w owym okresie jeszcze nie istniała). Niemniej jednak debata polityczna i społeczna na Wyspach, poświęcona pełnej integracji z unią celną i wspólną polityką rolną trwała nadal, pobudzana przez obawy Wysp o większe znaczenie rolnictwa dla przyszłości ich wywozu. Rozmaite okoliczności powodowały dążenie do zmiany modelu integracji wynegocjowanego w 1986 r.:

– Z jednej strony przyjęcie w 1987 r. Jednolitego aktu europejskiego i wynikające z niego powstanie rynku wewnętrznego w 1992 r. To z kolei wiązało się z utworzeniem wspólnej organizacji rynku bananów w celu likwidacji dotychczasowej fragmentacji wspólnotowego rynku w zależności od miejsca pochodzenia (banany dolarowe pochodzące z Ameryki łacińskiej; banany z krajów AKP; oraz banany pochodzące z Madery, francuskich departamentów zamorskich i z Wysp Kanaryjskich)(4);

– Jednocześnie zmianie statutu integracji sprzyjało zakończenie w 1996 r. okresu

przejściowego przyznanego hiszpańskiemu rolnictwu w Akcie przystąpienia i jego ewentualne skrócenie w związku z powstaniem rynku wewnętrznego;

– Po trzecie, przyspieszenie reform WPR zachęcało kanaryjskie rolnictwo do większej

integracji. Proces zmian mechanizmów WPR rozpoczęty w połowie lat 80. zbiegł się z prezentacją, w lipcu 1991 r., wniosku dotyczącego radykalnej reformy, w ramach której ceny gwarantowane miały być stopniowo zastępowane przez płatności bezpośrednie dla producentów (reforma McSharry‘ego z 1992 r.);

– Zastosowanie od 1992 r. nowej polityki śródziemnomorskiej wiązało się z kolei z

ryzykiem, iż będzie ona sprzyjać wywozowi z państw trzecich położonych nad Morzem Śródziemnym, kosztem produktów z Wysp;

– I wreszcie, w 1986 w Punta del Este rozpoczęła się nowa runda negocjacji GATT,

mająca na celu liberalizację światowego handlu produktami rolnymi i zmniejszenie wsparcia ze środków publicznych dla produktów rolnych.

4 Wspólna organizacja rynku bananów powstała wreszcie w drodze rozporządzenia (WE) nr 404/1993 (Dz.U. L 47

z 25.2.1993). Następnie rozporządzeniem (WE) nr 2013/2006 (Dz.U. L 384 z 29.12.2006) przyjęto płatności bezpośrednie na rzecz bananów w systemie jednolitej płatności, a rozporządzenie (WE) nr 1234/2007 (Dz.U. L 299 z 16.11.2007) włączyło regulację rynku bananów do jednolitej wspólnej organizacji rynku. Jak to zostało wyjaśnione w pkt 3.4 obecnie sektor bananów jest objęty programami POSEI.


460.050 16

W 1991 r. został ostatecznie zmieniony statut integracji(5), a zmiany te polegały na: stopniowym włączaniu Wysp do unii celnej (proces ten miał się zakończyć w grudniu 2000 r.); wprowadzeniu specjalnego systemu zaopatrzenia w produkty rolne do spożycia lub przetworzenia na Wyspach, uzupełnionego o podatek przy wwozie towarów (podatek od produkcji i wywozu – APIM); stosowaniu obniżonego VAT (kanaryjski podatek pośredni – IGIC); i wreszcie pełnym włączeniu rolnictwa Wysp do WPR. Te nowe ramy prawne dopełniło jeszcze w tym samym 1991 r. uznanie Wysp Kanaryjskich za region najbardziej oddalony, a w konsekwencji przyjęcie Programu opcji szczególnych dla Wysp Kanaryjskich ze względu na oddalenie i wyspiarski charakter (POSEICAN)(6).

2.3. Wyspy Kanaryjskie – region najbardziej oddalony w Unii Europejskiej

Pierwszym dokumentem dotyczącym specjalnych programów pomocowych dla regionów najbardziej oddalonych była rezolucja Parlamentu Europejskiego z 1987 r., poświęcona francuskim departamentom zamorskim (DOM). Decyzją 89/687/WE z 22.12.1989 wprowadzono pierwszy program na rzecz departamentów zamorskich, będący prawdziwym punktem wyjścia dla programów POSEI. W 1991 r. zrobiono kolejny krok i oprócz aktualizacji programu POSEIDOM powstały programy na rzecz Madery i Azorów (POSEIMA) oraz Wysp Kanaryjskich (POSEICAN) (patrz przypis 6). W 1999 r. w art. 299 traktatu z Amsterdamu zapisano określenie region najbardziej oddalony, wymieniając przy tym Wyspy Kanaryjskie. I wreszcie, po podpisaniu Traktatu z Lizbony w art. 349 i 355 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) uwzględniono definicję regionu najbardziej oddalonego z traktatu z Amsterdamu oraz specyficzne środki w odniesieniu do unii celnej, wspólnej polityki handlowej, polityki fiskalnej, stref wolnocłowych, wspólnej polityki rolnej, wspólnej polityki rybołówstwa, warunków zaopatrzenia w surowce i dobra konsumpcyjne pierwszej potrzeby, pomocy państwowej i warunków dostępu do funduszy strukturalnych. Zgodnie z Traktatem pojęcie regionu najbardziej oddalonego opiera się przede wszystkim na szczególnych strukturach społeczno-gospodarczych danego regionu, na które dodatkowy wpływ mają jego oddalenie, wyspiarski charakter, niewielka powierzchnia, ukształtowanie powierzchni, klimat i zależność gospodarcza od niewielkiej liczby produktów. Czynniki te w decydujący sposób wpływają na jego rozwój. Wyspy Kanaryjskie ewidentnie spełniają te warunki:

– Pod względem geograficznym położone są na Oceanie Atlantyckim, w odległości 1050 km od Półwyspu Iberyjskiego i 3054 km od Brukseli, a zatem spełniają wymogi dotyczące wyspiarskiego charakteru i oddalenia od swoich najważniejszych rynków, co wiąże się z kosztami logistycznymi i transportowymi. Z drugiej strony rozdrobnienie geograficzne jest przyczyną podwójnie wyspiarskiego charakteru mniejszych wysp w porównaniu do Teneryfy i Gran Canarii, gdzie koncentruje się aktywność administracyjna i gospodarcza.

5 Rozporządzenie (WE) nr 1911/1991, Dz.U. L 171 z 29.6.1991. 6 Decyzja 91/314/WE (Dz.U. L 171 z 29.6.1991). Przedmiotową decyzję uzupełniło rozporządzenie (WE) nr

1601/92 (Dz.U. L 173 z 27.6.1992) ustanawiające szczególne środki dotyczące produktów rolnych z Wysp Kanaryjskich w ramach POSEICAN, zmienione rozporządzeniem (WE) nr 2826/2000 (Dz.U. L 328 z 23.12.2000). Jak wspominamy dalej (pkt 3.4), rozporządzenie (WE) nr 1601/92 zostało uchylone rozporządzeniem (WE) nr 1454/2001 (Dz.U. L 198 z 21.7.2001), a ono z kolei zostało zastąpione przez rozporządzenie (WE) nr 247/2006 (Dz.U. L 42 z 14.2.2006), stanowiące obowiązującą podstawę prawną dla programów POSEI.


460.050 17

– Charakteryzują się także niewielką powierzchnią możliwą do wykorzystania,

zwłaszcza jeśli chodzi o użytki rolne, która jest poważnie zagrożona erozją(7), szczególnie groźny na wyspach Fuerteventura i Gran Canaria, gdzie to zjawisko występuje na ponad 50% terytorium. Ze względu na trudne warunki orograficzne, duże pochyłości, rozległe tereny górzyste i wulkaniczne, tylko 7,26% powierzchni Wysp zajmują ziemie uprawne. 20,4% stanowią tereny leśne, 4,02% łąki i pastwiska, 0,43% rzeki i jeziora, a pozostała część (67,89%) jest przeznaczona do innego użytku. Jak już widzieliśmy (pkt 1.1), duża część terytorium jest objęta systemem ochrony środowiska.

– Niedostatek użytków rolnych pogłębia jeszcze niedostatek wody zdatnej do użytku w

miastach i w rolnictwie. To nie przypadek, że cena wody na Wyspach Kanaryjskich jest najwyższa w całej Hiszpanii (1,74 euro/m³ w porównaniu do średniej krajowej, która w 2006 r. wynosiła 1,08 euro). Mimo to jej zużycie nadal się zwiększa. W latach 2000–2007 średnie zużycie w gospodarstwach domowych (litr/mieszk./dzień) wzrosło o 10,8%, główną tego przyczyną była turystyka. Trzeba także brać pod uwagę takie zjawisko jak zasolenie.

– W kontekście społeczno-demograficznym Wyspy charakteryzują się jak wiadomo

dużą gęstością zaludnienia (285 mieszk./km²) (pkt 1.1.). Do tego trzeba dodać wysokie bezrobocie strukturalne (w 2011 r. 28,5% ludności zawodowo czynnej) i dużą skalę presji migracyjnej, spowodowaną bliskością kontynentu afrykańskiego: pamiętajmy, że Fuerteventura jest oddalona od wybrzeży Sahary zaledwie o 95 km.

– Archipelag Wysp Kanaryjskich wyróżnia się także swoją wrażliwą gospodarką, czego

przyczyną jest duża zależność od dostaw z zewnątrz i ograniczona działalność gospodarcza (turystyka) oraz liczba towarów produkowanych na miejscu (produkty rolne przeznaczone na wywóz). Wystarczy wspomnieć, że w 2010 r. wartość przywozu towarów wyniosła 14,104 mln euro, a wywozu – 3,189 mln (Tabela 5); bilans ujemny wynosił 10,916 mln (pkt 3.3).

– I wreszcie nie można pominąć szczególnych zagrożeń naturalnych, jakie dotykają

archipelag, jak huragany i pożary lasów. Do tego można jeszcze dodać sporadyczne wybuchy wulkanów, ostatnie odnotowano na wyspie La Palma w 1949 r. (Nambroque i San Juan) oraz w 1971 r. (Teneguía).

2.4. Gospodarka Wysp Kanaryjskich: wskaźniki podstawowe W latach 60. rolnictwo przynosiło ok. 32% PKB regionu. Obecnie przynosi jedynie 1,3% (patrz pkt 3.1). W wyniku tych głębokich przemian obecnie kanaryjska gospodarka jest w zasadzie oparta na usługach. Wkład GVA z sektora usług w PKB wynosi 83% (Tabela 3). Jego głównym składnikiem są turystyka i działalność pokrewna, obejmujące cały rok ze względu na doskonałe warunki klimatyczne panujące na Wyspach (pkt 1.1). Wyspy odwiedza rocznie nieco poniżej 10 mln turystów, co sprawia, że zajmują one trzecie miejsce wśród regionów turystycznych Hiszpanii, po Katalonii i Balearach.

7 W 2008 r. roczne straty gleby wynosiły 9,72 t/ha. 69,25% gruntów jest dotknięta umiarkowanym procesem

erozji (0–10 t/ha rocznie). 21,86% gruntów dotyka erozja o średnim natężeniu (od 10 do 25 t/ha rocznie). A 8,89% terytorium Wysp dotyka proces erozji określany jako poważny (ponad 25 t/ha rocznie). Źródło: MARM Perfil Ambiental de España [Informator środowiskowy Hiszpanii], 2009 r.


460.050 18

TABELA 3: SEKTOROWA STRUKTURA PKB WYSP KANARYJSKICH W PORÓWNANIU Z PKB HISZPANII

DANE Z 2010 R. (*) (W MLN EURO)

WYSPY KANARYJSKIE

% HISZPANIA % % WYSPY KANARYJSKIE/HISZPANI

A WARTOŚĆ DODANA BRUTTO (GVA) OGÓŁEM 37 783,7

100 972 403,0

100

3,9%

GVA z rolnictwa, hodowli bydła i rybołówstwa 489,0

1,3% 26 062,0

2,7%

1,9%

GVA z sektora energetycznego 1040,1

2,8% 29 684,0

3,0%

3,5%

GVA z przemysłu, w tym

GVA z przemysłu spożywczego, napojów i

tytoniu

1384,2

594,9

3,7%

1,6%

122 132,0

20 245,0

12,6%

2,0%

1,1%

2,9% GVA z sektora budownictwa 3483,8

9,2% 97 791,0

10,0%

3,6%

GVA z sektora usług 31 386,3

83,0% 696 734,0

71,7%

4,5%

(*) Dane dotyczące przekroju sektorowego PKB, obliczone na podstawie wkładu każdego z sektorów w GVA, bez uwzględnienia wartości podatków od produktów netto. Dane tymczasowe z 2010 r. Źródła: Kanaryjski Instytut Statystyczny (ISTAC), Contabilidad Regional de España (informator ekonomiczny) i opracowanie własne. Przemysł ma niewielkie znaczenie gospodarcze i przynosi mniej niż 4% regionalnego PKB, czyli znacznie poniżej standardów na kontynencie (Tabela 3). W tym kontekście sektor rolno-spożywczy zajmuje ważną pozycję, przynosząc 43% regionalnego GVA z przemysłu, wkład w PKB Wysp w wysokości 1,6% (Tabela 3) oraz zatrudniając 29,6% ludności zawodowo czynnej pracującej w przemyśle (Tabela 4 – IV). Podsektor energetyczny także ma pewne znaczenie (2,8% PKB) (Tabela 3), opiera się przede wszystkim na przetwarzaniu ropy naftowej. Znaczna część energii elektrycznej jest energią termiczną, ale należy podkreślić stopniowy rozwój energii odnawialnych, wykorzystujący sprzyjające warunki klimatyczne panujące na Wyspach. Aby zaspokoić rosnące spożycie energii elektrycznej (4,2 MW/mieszk. w 2008 r.) w warunkach niemożności produkcji energii w hydroelektrowniach, coraz większego znaczenia nabiera energia wiatrowa (obecnie zdolność produkcyjna 142 MW) i energia słoneczna (95 MW). Obecnie zdolność produkcyjna w zakresie energii odnawialnych wynosi 277 MW, ale jest to dużo poniżej teoretycznej możliwości wzrostu. W przyszłości mogłaby także się rozwijać produkcja energii geotermalnej, związana z aktywnością wulkaniczną. Drugie pod względem znaczenia jest budownictwo, ściśle związane z rozwojem turystyki i stanowiące 9,2% PKB w 2010 r. (Tabela 3). Jest ono nadal istotne, mimo poważnego załamania spowodowanego przez obecny kryzys gospodarczy w tym obszarze działalności. Załamanie konsumpcji wewnętrznej i spadek liczby turystów związane z kryzysem były przyczyną końca boomu budowlanego w Hiszpanii, a zwłaszcza na Wyspach Kanaryjskich. W tym kontekście osłabienie budownictwa, w którym w 2007 r., przed kryzysem, pracowało 12,5% ludności zawodowo czynnej (Tabela 1.3), przyczyniło się zdecydowanie do wzrostu bezrobocia, które i tak już tradycyjnie było bardzo wysokie. W 2008 r. bezrobotni na


460.050 19

Wyspach stanowili 17,4% ludności zawodowo czynnej (Tabela 2.3). Według ostatnio opublikowanych danych w pierwszym kwartale 2011 r. bezrobocie dotknęło 28,5% ludności zawodowo czynnej. Duży wzrost liczby ludności na Wyspach, wynoszący latach 2000–2007 2,4% rocznie, znacznie przewyższa wzrost liczby ludności w Hiszpanii (1,6%) czy w UE-27 (0,4%) (Tabela 2.2), także przyczynia się do bezrobocia strukturalnego i powoduje, że bezrobocie wśród młodzieży jest dwukrotnie wyższe od średniej UE wzrost liczby ludności (Tabela 2.3). Pomimo, że zmniejsza się wskaźnik dzietności i procent ludności w wieku poniżej 14 lat jest obecnie zbliżony do europejskiego (15,6%) (Tabela 2.2), ogólnie społeczeństwo jest młodsze niż na Półwyspie Iberyjskim i na większej części kontynentu europejskiego. Tę sytuację pogłębia jeszcze niedawny napływ imigrantów: w 2008 r. 16,28% mieszkańców Wysp w wieku 15–64 lat urodziło się poza UE (dane te kontrastują z poziomem 6,6% zarejestrowanym w całej UE-27) (Tabela 2.2). Obecnie na Wyspach mieszka ok. 250 000 cudzoziemców. Połowa pochodzi z Europy, a druga połowa to osoby pochodzące z Ameryki Łacińskiej i z Afryki. W ostatnim czasie miały miejsce poważne przepływy migracyjne z krajów afrykańskich, zwłaszcza na wyspy położone najbliżej Afryki (Fuerteventura i Lanzarote). W Tabeli 1 przedstawiono bilans migracyjny netto i zmiany w strukturze ludnościowej Wysp w porównaniu do UE: podczas gdy w UE-27 w latach 2001–2007 odnotowano średni bilans migracyjny wynoszący 2,6 na 1000 mieszkańców, na Fuerteventurze wskaźnik ten wynosił 55,39, na Teneryfie 21,63, na wyspie Lanzarote 39,63, a na wyspie La Gomera 21,13. Na wszystkich wyspach w tym okresie zwiększyła się znacznie liczba ludności i był to wzrost dużo wyższy od średniej wspólnotowej (Tabela 1).


460.050 20


460.050 21

3. ROLNICTWO I SEKTOR SPOŻYWCZY WYSP KANARYJSKICH

3.1. Rola gospodarcza, środowiskowa i terytorialna rolnictwa Wysp Kanaryjskich

Sektor pierwotny jest dość istotny dla PKB Wysp: GVA w wysokości 489 mln euro to zaledwie 1,3%, podobne jest znaczenie rolnictwa w UE-27 – 1,1%, ale liczba ta jest niższa niż w Hiszpanii – 2,7% (Tabela 3). Sektor rolno-spożywczy ma niewielkie znaczenie w porównaniu do pozostałych sektorów gospodarki (zwłaszcza sektora usług) (Tabela 3), ale mimo to odgrywa istotną rolę w utrzymaniu równowagi społeczno-gospodarczej regionu:

– Zapewnia jedną piątą wywozu z Wysp (Tabela 5 – I.1), który obejmuje głównie banany, owoce i warzywa, produkty rybołówstwa, tytoń, kwiaty i rośliny.

– Zatrudnia 24 500 osób spośród 771 200 wszystkich zatrudnionych w całej gospodarce

Wysp (3,1%) (dane z ostatniego kwartału 2010 r. – Tabela 4 – I), przy czym szczególne znaczenie ma na takich wyspach, jak El Hierro, La Palma i La Gomera. W kontekście obecnego kryzysu należy podkreślić, że kanaryjski sektor rolny wymaga bardzo pracochłonnych działań, mogących zapewnić zatrudnienie części ludności zawodowo czynnej mającej niskie kwalifikacje, która utraciła pracę w wyniku kryzysu w sektorze budownictwa.

– Do zatrudnionych w sektorze pierwotnym należy dodać jeszcze 10 832 osób

zatrudnionych w przemyśle spożywczym, sektorze napojów i tytoniowym (Tabela 4 – IV), liczba odpowiada 29,6% wszystkich zatrudnionych w przemyśle na Wyspach Kanaryjskich.

– Ponadto rolnictwo pozwala utrzymać podstawowy charakter obszarów wiejskich w

regionie, w którym występują duże nierówności i zachodzi przyspieszony proces wyludniania się niektórych terenów wewnątrz Wysp. W związku z tym stanowi podstawę środowiska wiejskiego, obejmującego 3865 km², na których zamieszkuje 196 164 osób(8).

– Jest źródłem szeregu działań pokrewnych, począwszy od pakowania produktów

rolnych, a skończywszy na załadunku i rozładunku w portach. Fakt specjalizacji w świeżych produktach nie pozwolił dotychczas na konsolidację wielkich firm zajmujących się przetwórstwem owoców i warzyw. Niemniej jednak podsektor produktów spożywczych, napojów i tytoniu ma większe znaczenie gospodarcze od samego sektora rolnictwa (1,6%). Nastawiony na zaopatrzenie rynku kanaryjskiego, a zwłaszcza każdej z wysp, odnotowuje transakcje na kwotę 1668,7 mln euro (Tabela 4 – IV), co stanowi 22,2% wartości wszystkich transakcji w regionalnym sektorze przemysłu. Wyróżnia się tutaj produkcja mleczarska (faktury na kwotę 294,8 mln euro w 2008 r.), produkcja wody i napojów bezalkoholowych (293,5 mln) oraz produkcja chleba, wyrobów cukierniczych i makaronów (201,27 mln). Pewne znaczenie odgrywa także klasyfikacja i paczkowanie jaj, obróbka i pakowanie produktów mięsnych i produktów sektora wina.

8 Dane z gmin uznanych za wiejskie ustawą nr 45/2007 w sprawie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich,

mających mniej niż 30 000 mieszkańców i gęstość zaludnienia niższą niż 100 osób/km².


460.050 22

– Wreszcie, rolnictwo stanowi skuteczny sposób ochrony środowiska naturalnego niezwykle interesującego z ekologicznego punktu widzenia (patrz pkt 1.1), charakteryzującego się niedostatkiem zasobów naturalnych (ziemi i wody), poważnymi problemami związanymi z zasoleniem i erozją (patrz pkt 2.3) i poddanego dużej presji demograficznej, zwiększanej jeszcze przez turystykę i przepływy migracyjne z kontynentu afrykańskiego (patrz pkt 2.4).

3.2. Profil strukturalny rolnictwa Wysp Kanaryjskich Główną cechą wyróżniającą rolnictwo Wysp Kanaryjskich jest brak wody i gleb odpowiednich do upraw. Te ostatnie stanowią zaledwie 7,6% całego terytorium, co jest uzasadnieniem dla faktu, iż całe hektary terenów uprawnych pokryto ziemią przywożoną z Hiszpanii. Oprócz ograniczeń czynników produkcji mamy jednak do czynienia z zaletami klimatycznymi, pozwalającymi na rozwój produkcji upraw tropikalnych i subtropikalnych oraz na wywóz na rynki zewnętrzne szerokiego wachlarza warzyw i owoców „poza sezonem” (pkt 3.3). W ten sposób, kosztem ogromnych wysiłków 40% użytków rolnych jest obecnie nawadnianych (23 384 Ha), z czego 76,1% jest nawadnianych punktowo, co pozwala na maksymalne wykorzystanie niewielkich zasobów wodnych. Na Wyspach znajduje się 14 416 gospodarstw rolnych (Tabela 4 – I). Mają one zazwyczaj niewielką powierzchnię: średnio 4 ha użytków rolnych (mniej niż w Hiszpanii) i 18,2 zwierząt gospodarskich(9) (TABELA 4 – I). Natomiast wymiar ekonomiczny jest większy, wynosi 33 ESU na gospodarstwo(10) ponad dwukrotnie więcej od średniej hiszpańskiej (15,6). Ta wysoka rentowność ekonomiczna pozwala utrzymać średnio 2,2 AWU(11) na gospodarstwo (TABELA 4 – I). Niemniej jednak, poza danymi statystycznymi, sektor rolny Wysp wyróżnia się swoim dwoistym charakterem. Wysoko wyspecjalizowany podsektor rolnictwa nastawionego na wywóz (owoce, warzywa, rośliny i kwiaty), odpowiadający za 67% GVA w rolnictwie, współistnieje z rolnictwem ukierunkowanym na zaopatrzenie wewnętrzne (wino, hodowla bydła), wyróżniającym się swoją rolą społeczną i środowiskową. Ta dwoistość w produkcji ma swoje odbicie strukturalne. 85% gospodarstw ma powierzchnię poniżej 5 ha, a 55% z nich nie osiąga poziomu 8 ESU. W tych małych gospodarstwach powstaje gros produkcji rolnej przeznaczonej na rynek Wysp. Z drugiej strony największa część produkcji na wywóz koncentruje się w gospodarstwach o powierzchni ponad 50 ha lub w wielkich szklarniach. Do tego samego segmentu zalicza się 5% gospodarstw przekraczających 40 ESU. Największą część powierzchni uprawnej zajmują trzy produkty (Tabela 4 – II): winorośl (18 932 ha), szczególnie znacząca ze względu na dużą liczbę małych gospodarstw, gdzie się ją uprawia; bananowce (9113 ha, hodowane przeważnie na Teneryfie i La Palma), produkcja bananów wzrasta i w 2010 r. osiągnęła 420 700 ton o wartości równej niemal czwartej części całkowitej produkcji rolnej; oraz ziemniaki, które mają niewielkie znaczenie eksportowe, ale ich uprawy zajmują 4134 ha.

9 Liczba zwierząt gospodarskich (UG) to pogłowie zwierząt w gospodarstwie pomnożone przez współczynnik,

który jest różny dla każdego gatunku i rodzaju. Daje to ostatecznie jeden wskaźnik dla różnych stad. 10 ESU: europejska jednostka wielkości (1 ESU = 1200 euro standardowej nadwyżki bezpośredniej). 11 AWU: jednostka pracy/rok; AWU: 1 AWU równa się pracy wykonywanej przez jedną osobę w pełnym wymiarze

godzin w ciągu jednego roku (1826 godzin).


460.050 23

Inne produkty roślinne istotne z ekonomicznego punktu widzenia to: pomidory (ich uprawa jest skoncentrowana na wyspach Gran Canaria, Teneryfa i Fuerteventura, hodowane są w szklarniach na 1819 ha, w 2010 r. wyprodukowano ich 119 800 ton, co stanowiło 9% całkowitej produkcji rolnej, aczkolwiek była to wartość spadkowa); kwiaty i rośliny ozdobne (711 ha), tutaj odnotowuje się wzrost, stanowią one 7% całkowitej produkcji rolnej Wysp, oraz ogórki, papryka i fasolka szparagowa, wszystkie te produkty uprawiane są na niewielkiej powierzchni, ale mają duże znaczenie eksportowe. Jeśli chodzi o produkcję zwierzęcą można wyróżnić hodowlę kóz (mleko i mięso), których pogłowie wynosi 305 320 (odpowiada to 10,5% pogłowia tych zwierząt w Hiszpanii) oraz hodowlę kur niosek (2,2 mln sztuk, co stanowi 5,2% całej hodowli w Hiszpanii) (Tabela 4 – III). Jeśli chodzi o politykę jakości żywności, to Wyspy Kanaryjskie dysponują 14 produktami spożywczymi i napojami oznaczonymi chronioną nazwą pochodzenia lub chronionym oznaczeniem geograficznym; zaliczają się do nich: Queso Majorero, Queso de Guía, Ronmiel oraz wina Tacoronte-Acentejo i Lanzarote. Ostatnie oznaczenia, z połowy 2011 r. i na razie przejściowe, dotyczą chronionej nazwy pochodzenia Papas Antiguas de Canarias oraz chronionego oznaczenia geograficznego Plátano de Canarias. Ponadto 5009 ha zajmuje rolnictwo ekologiczne (Tabela 4 – II).

TABELA 4: PODSTAWOWE DANE STRUKTURALNE DOTYCZĄCE SEKTORA ROLNO-SPOŻYWCZEGO WYSP KANARYJSKICH

Łączna liczba

gospodarstw

Średnia UR (ha) na

gospodarstwo

Średnia liczba zwierząt

gospodarskich(UG)

Średnia AWU na

gospodarstwo

Średnia ESU na

gospodarstwo

Ogółem pracujących w rolnictwie

I.

GOSPODARSTWA

(2010)

14 416

4,0

18,2

2,2

33,4

24 500

Winnice Bananowiec Ziemniaki Warzywa Pomidory

Szklarnie Rolnictwo

ekologiczneII.

POWIERZCHNIA UPRAWNA

(w ha) (2008)

18 932

9113

4 134

6545

1819

5009

Kury nioski Kurczaki Kozy Owce Świnie Krowy (na mięso i mamki)

III.

HODOWLA (pogłowie)

(2010)

2 279 128

1 448 411

305 320

88 128

68 877

18 890

Łączna liczba zatrudnionych

% zatrudnionychw przemyśle

% zmian w zatrudnieniu 2009–2008

Liczba transakcji

(w tys. euro)

% liczby transakcji w przemyśle

ogółem

% zmian 2009–2008

IV.

PRZEMYSŁ SPOŻYWCZY, NAPOJÓW I TYTONIOWY

(2009)

10 832

29,6%

–1,9%

1668,7

22,2%

–3,7%

Uwaga: UR: Wykorzystywane użytki rolne; AWU: jednostka pracy/rok; ESU: europejska jednostka wielkości (patrz definicje w przypisach na s. 22).

Źródła: MARM (Anuario de estadística Agraria 2009 – rolniczy rocznik statystyczny), INE (Encuesta Industrial de Empresas – informator ekonomiczny dotyczący działalności przedsiębiorstw) i opracowanie własne.


460.050 24

3.3. Handel artykułami rolno-spożywczymi Wymiana handlowa w zakresie produktów rolno-spożywczych ma szczególne znaczenie dla Wysp Kanaryjskich ze względu na ich wyspiarski charakter i niewielkie zdolności zagwarantowania dostaw dla ludności, lokalnych mieszkańców lub osób przebywających okresowo (turystów). Z drugiej strony wspominana wcześniej dwoistość miejscowej produkcji rolnej (pkt 3.2) znajduje swoje odzwierciedlenie w stosunkach handlowych: sektory tradycyjnie nastawione na wywóz współistnieją z sektorami zorientowanymi na konsumpcję wewnętrzną, podlegającymi z kolei dużej konkurencji z zewnątrz, spowodowanej specyficznym systemem fiskalnym i handlowym obowiązującym na Wyspach. Wreszcie, znaczący przywóz produktów rolnych na Wyspy ułatwia zaopatrzenie znacznej części przemysłu rolno-spożywczego, który przetwarza je następnie na terenie Wysp (pkt 3.1). W wyniku tej sytuacji mamy do czynienia z bardzo deficytowym saldem handlowym w zakresie produktów rolno-spożywczych (2179 mln euro w 2010 r.) (Tabela 5). Stopień pokrycia (wywóz/przywóz) wynosi zaledwie 23,5%. Znaczna część wymiany handlowej w zakresie produktów rolno-spożywczych dotyczy Półwyspu Iberyjskiego (70,5%) (Tabela 5 – I.1 i II.1.). UE-27 (z wyłączeniem Hiszpanii) jest drugim partnerem handlowym, do którego płynie 20,7% wywozu produktów rolnych i skąd pochodzi 17,4% produktów importowanych w ramach przedmiotowego rozdziału (Tabela 5 – I.1 i II.1.). Ze względu na swoje bliskie położenie trzecim partnerem handlowym jest kontynent afrykański, ale plasuje się na dużo odleglejszym miejscu niż dwaj pierwsi. Wywóz produktów rolno-spożywczych stanowi 21% całego wywozu, co jest wiarygodnym potwierdzeniem dynamiki rolnictwa, które zapewnia, jak już widzieliśmy (pkt 3.1), 1,3% regionalnego PKB. Pierwszą pozycją eksportową są owoce (do których zalicza się banany), a wartość tej sprzedaży wyniosła w 2010 r. 223,2 mln (stanowi to jedną trzecią wywozu produktów rolno-spożywczych i 7% całej sprzedaży kanaryjskich produktów zagranicą) (Tabela 5 – I.1). Na kolejnych miejscach plasują się produkty rybołówstwa, wyroby tytoniowe (o wartości 129,6 mln) oraz warzywa (87,4 mln) (Tabela 5 – I.1). Należy podkreślić, że wywóz wyrobów przemysłu tytoniowego jest uzależniony od przywozu liści tytoniu. Podobna sytuacja dotyczy wywozu mrożonek i konserw rybnych, co jest związane z faktem, że Wyspy Kanaryjskie stanowią bazę wypadową wielu flotylli rybackich pod różnymi banderami, łowiących u wybrzeży afrykańskich. Ponieważ Wyspy specjalizują się w produkcji świeżych warzyw i owoców głównym produktami eksportowymi w obszarze produktów rolnych są banany, pomidory, ogórki i papryka. Należy podkreślić, że praktycznie wszystkie owoce są wywożone do Hiszpanii (Tabela 5 – I.1), ze względu na tradycyjne przepływy handlowe powstałe dzięki krajowej rezerwie bananów (pkt 2.2). Jeśli chodzi o pozostałe pozycje taryfowe, to Półwysep Iberyjski odgrywa znaczącą rolę w wywozie produktów rolnych z Wysp. Poza Hiszpanią głównymi krajami-odbiorcami dostaw produktów rolno-spożywczych są (dane z 2010 r.):

– W przypadku warzyw (pozycja 07), Wielka Brytania i Holandia (odpowiednio 44 mln i 31 mln euro);

– W przypadku produktów rybołówstwa (pozycja 03) Włochy (11,7 mln euro), Holandia

(6,1 mln), Nigeria (4 mln) oraz Francja, USA i Wyspy Zielonego Przylądka (po 1 mln euro);


460.050 25

TABELA 5: HANDEL ZAGRANICZNY TOWARAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI JAKO CZĘŚĆ CAŁEJ WYMIANY HANDLOWEJ WYSP

KANARYJSKICH ORAZ BILANS W TYM ZAKRESIE (ROK 2010, w tys. euro)

OGÓŁEM

HISZPANIA

UE-27 (BEZ

HISZPANII)

AFRYKA

POZOSTAŁ

E OBSZARY

OBSZAR GEOGRAFICZNY

PRZEZNACZENIA LUB POCHODZENIA

/ POZYCJA TARYFOWA

(% całości)

(% pozycji) (% pozycji) (% pozycji) (% pozycji)

I. OGÓŁEM WYWÓZ

(% całości)

3 189 117

(100%)

1 335 278

(42%)

885 788

(28%)

187 165

(6%)

780 886

(24%) I.1. Ogółem

wywóz produktów rolno-spożywczych (*),

w tym:

672 782,4 (21,0%)

473 698,4 (70,4%)

139 078,4 (20,7%)

29 223,4 (4,3%)

30 782,2 (4,6%)

08. Owoce (w tym banany)

223 211,4 (7,0%)

221 922,6 (99,4%)

321,7 (0,1%)

966,8 (0,5%)

0,3 (0,0%)

03. Produkty rybołówstwa

154 546,9 (4,8%)

94 248,6 (61%)

25 659,5 (16,6%)

18 693,7 (12,1%)

15 945,1 (10,3%)

24. Tytoń 129 597,9 (4,0%)

114 107,9 (88,0%)

10 770,5 (8,3%)

106,4 (0,1%)

4613,1 (3,6%)

07. Warzywa 87 452,0 (2,7%)

10 971,0 (12,6%)

76 183,3 (87,2%)

207,4 (0,2%)

90,3 (0,0)

22. Napoje 21 704,7 (0,7%)

10 629,4 (49,0%)

7932,0 (36,5%)

934,6 (4,3%)

2208,7 (10,2%)

06. Rośliny żywe 14 634,5 (0,5%)

5384,0 (36,8%)

7424,8 (50,7%)

500,5 (3,4%)

1325,2 (9,1%)

II. OGÓŁEM PRZYWÓZ (% całości)

14 104 928

(100%)

9 463 716

(67,0%)

2 014 034

(14,3%)

1 092 992

(7,7%)

1 534 186

(10,8%) II.1. Przywóz produktów

rolno-spożywczych ogółem

(*), w tym:

2 852 515,3

(20,2%)

2 008 787,1

(70,5%)

496 247,5 (17,4%)

43 207,9 (1,5%)

304 272,8 (10,6%)

16. Przetwory z mięsa i z ryb

422 451,3 (3,0%)

391 555,0 (92,7%)

24 210,1 (5,7%)

589,5 (0,1%)

6096,7 (1,5%)

02. Mięsa 322 871,1 (2,3%)

174 262,5 (54,0%)

20 839,3 (6,5%)

8,5 (0,0%)

127 760,8 (39,5%)

22. Napoje 319 969,4 (2,3%)

262 698,9 (82%)

51 507,5 (16,0%)

2664,9 (1,0%)

3098,1 (1,0%)

04. Przetwory mleczne 275 711,3 (1,9%)

178 121,2 (65%)

97 437,9 (35%)

0,00 (0,0%)

152,2 (0,0%)

SALDO HANDLOWE OGÓŁEM

(I–II)

–10 915 811

–8 128 438

–1128246

–905 827

–753 300

SALDO W ZAKRESIE PRODUKTÓW

ROLNYCH I SPOŻYWCZYCH

(I.1 – II.1)

–2 179 733

–1 535 089

–357 169

–13 984

–273 490

(*) Handel artykułami rolno-spożywczymi: Pozycje 01–24 nomenklatury taryfowej Źródło: Kanaryjski Instytut Statystyczny (ISTAC) 2011 i opracowanie własne.


460.050 26

– rośliny żywe (pozycja 06), Holandia (3,9 mln) i Niemcy (2,3 mln); – produkty zbożowe (pozycja 19), Holandia (1,4 mln euro); – produkty różne pochodzenia zwierzęcego (z wyjątkiem produktów mlecznych i mięs)

(pozycja 05), Niemcy (na mln euro). Jeśli chodzi o przywóz produktów rolnych i spożywczych, to stanowi on 20,2% wymiany handlowej z zagranicą (Tabela 5 – II.1). Największą część przywozu stanowią przetwory z mięsa i z ryb (stanowią 14% zakupów produktów rolno-spożywczych i 3% łącznego przywozu na Wyspy), głównie pochodzące z Hiszpanii. Kolejna pozycję stanowią mięsa (11,3% przywozu produktów rolno-spożywczych i 2,3% wszystkich towarów pochodzących z zagranicy), napoje (11,2% zakupów zagranicą i 2,3% całego przywozu) oraz produkty mleczne (9,6% przywozu produktów rolno-spożywczych i 1,9% wszystkich towarów pochodzących z zagranicy). Podobnie jak w przypadku wywozu Hiszpania jest głównym dostawcą produktów rolno-spożywczych na Wyspy (70,5% całości) (Tabela 5 – II.1). Poza Półwyspem Iberyjskim głównym krajami pochodzenia importowanych towarów rolno-spożywczych są (dane z 2010 r.):

– W przypadku mięs (pozycja 02) Brazylia (zakupy o wartości 70,2 mln euro) i Holandia (8,9 mln); w odniesieniu do tej pozycji należy zaznaczyć, że łączny przywóz towarów pochodzących z UE-27 przewyższają zakupy w państwach trzecich;

– W przypadku produktów rybołówstwa (pozycja 03) Chiny (44 mln), Holandia (20,1

mln) i Wielka Brytania (13,9 mln); – W przypadku produktów mlecznych (pozycja 04) Holandia (34,6 mln) i Niemcy (33,6

mln); – W przypadku warzyw (pozycja 07)Wielka Brytania (25,5 mln); – I w przypadku napojów (pozycja 22) Wielka Brytania (22,8 mln).

3.4. Rolnictwo Wysp Kanaryjskich a Unia Europejska Ramy wspólnotowe rolnictwa Wysp Kanaryjskich opierają się na dwóch systemach (Tabela 6):

– Programie szczególnych opcji na rzecz regionów oddalonych i wyspiarskich (POSEI), dzięki któremu Wyspy otrzymują stałe roczne finansowanie z Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji (EFRG) w kwocie 268,4 mln euro (pkt 3.4.1).

– Programie rozwoju obszarów wiejskich na Wyspach Kanaryjskich na lata 2007–2013, realizowany w ramach EFRROW we współpracy z władzami państwowymi i autonomicznymi, z którego w 2010 r. Wyspy otrzymały 19,3 mln (pkt 3.4.2).

Do tych konkretnych programów należy dodać środki, które pośrednio przyczyniają się do rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich na Wyspach, związane z polityką spójności (a zwłaszcza pochodzące z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego – EFRR (pkt 3.4.3).


460.050 27

3.4.1. Program POSEICAN Od 1992 r. Wyspy Kanaryjskie są objęte programami POSEI (pkt 2.3). Pierwszy program POSEICAN był realizowany na podstawie rozporządzenia (WE) nr 1601/92 (Dz.U. L 173 z 27.6.1992). Wprowadzanie środków szczególnych na rzecz rolnictwa Wysp było kontynuowane w oparciu o rozporządzenie (WE) nr 1454/2001 (Dz.U. L 198 z 21.7.2001), które połączyło istniejące dotychczas programy POSEIDOM, POSEIMA i POSEICAN w jeden dokument. Obecnie mamy do czynienia z trzecim etapem polityki rolnej wspierającej produkty rolne pochodzące z regionów najbardziej oddalonych, sformalizowanym rozporządzeniem Rady (WE) nr 247/2006 (Dz.U. L 42 z 14.2.2006)(12) i rozporządzeniem Komisji (WE) nr 793/2006 (Dz.U. L 145 z 31.5.2006). Głównym novum w reformie programów POSEI w 2006 r. było wprowadzenie wieloletniego programowania, zdefiniowanego i zarządzanego przez władze wewnętrzne, podobnie jak w przypadku obowiązujących programów rozwoju obszarów wiejskich. Na tej podstawie zatwierdzono w 2010 r. Wspólnotowy program wspierania produktów rolnych z Wysp Kanaryjskich(13) decyzją Komisji z dnia 25 marca i 29 września. Przedmiotowy program składa się z trzech dużych rozdziałów: a) Szczególne uzgodnienia w sprawie dostaw na Wyspy Kanaryjskie Celem tych uzgodnień jest skompensowanie wyższych kosztów dostaw związanych z wyspiarskim charakterem i oddaleniem Wysp Kanaryjskich. Celem ich zastosowania ustala się wcześniej roczny orientacyjny plan dostaw i tworzy rejestr podmiotów-beneficjentów. Stosowane są dwa rodzaje instrumentów rekompensaty kosztów: 1) kontyngenty wejścia dla określonych produktów rolnych pochodzących z państw trzecich oraz 2) pomoc dla dostaw wspólnotowych produktów zmagazynowanych. W 2010 r. pomoc ta wyniosła 72,7 mln euro (Tabela 6). TABELA 6: Pomoc Unii Europejskiej dla rolnictwa Wysp Kanaryjskich

(2010) POMOC BEZPOŚREDNIA 2010

(W TYS. €) WYSPY

KANARYJSKIE HISZPANIA %

WYSPY KANARYJSKIE/

HISZPANIA Płatności z EFRG ogółem(*) w tym,

Ogółem pomoc z POSEICAN,w tym,

– uzgodnienia dotyczące dostaw– pomoc ha dla produkcji roślinnej

– pomoc dla produkcji bananów– pomoc dla produkcji zwierzęcej

268 400

268 400

72 700 34 600 141 100 20 000

6 426 400

-- -- -- -- -- --

4,18%

-- -- -- -- -- --

Programy rozwoju obszarów wiejskich (**)

19 300 1 562 500 1,24%

12 Oczekuje się na zatwierdzenie projektu przekształcenia rozporządzenia (WE) nr 247/2006, tak aby obejmowało

ono dostosowanie do postanowień Traktatu z Lizbony dotyczących aktów delegowanych i wdrażania (COM(2010) 498 z 24.9.2010).

13 Dostępny w wersji skonsolidowanej z września 2010 r. na stronie internetowej rządu Wysp Kanaryjskich: http://www.gobcan.es/agricultura/doc/otros/posei/POSEI_Canarias_Consolidado_27-09-2010.pdf.


460.050 28

(*) Płatności bez stosowania modulacji. Roczne dotacje finansowe z POSEICAN zostały określone w art. 23 rozporządzenia (WE) nr 247/2006. (**) Dla programów rozwoju obszarów wiejskich na Wyspach Kanaryjskich i w Hiszpanii: EFRROW + nakłady na szczeblu krajowym + nakłady na szczeblu autonomii

Źródło:. Hiszpański Fundusz Gwarancji Rolnej (FEGA).

b) Środki wspierające produkcję lokalną Drugim ważnym rozdziałem programu są środki na rzecz utrzymania i rozwoju lokalnej produkcji rolnej. Można tutaj wyróżnić trzy rodzaje instrumentów:

Płatności powierzchniowe na rzecz produkcji roślinnej; roczna dotacja finansowa wynosi 34,6 mln euro i jest wypłacana z EFGR (Tabela 6). Podstawowe działania to płatności wspierające wprowadzanie do obrotu owoców i warzyw przeznaczonych na rynek lokalny (13,8 mln) oraz na wywóz (10,1 mln).

WYKRES 1. LOGO PROGRAMÓW POSEI

PROMUJĄCE PRODUKTY ROLNE POCHODZĄCE Z WYSP KANARYJSKICH

Źródło: Załącznik VII do rozporządzenia (WE) nr 793/2006 (Dz.U. L 145 z 31.5.2006) (s. 41 i następne).


460.050 29

Płatności na rzecz producentów bananów w łącznej kwocie 141,1 mln euro rocznie, szacunkowo główny rozdział wspólnotowej pomocy finansowej dla Wysp Kanaryjskich (Tabela 6). Środki pomocy bezpośredniej dla produkcji bananów, tradycyjnie funkcjonujące w ramach WPR, od 2006 r. stanowią integralną część programów POSEI (rozporządzenie (WE) nr 2013/2006, Dz.U. L 384 z 29.12.2006). Dzięki temu udało się utrzymać tak wysokie płatności mające swoje uzasadnienie historyczne i wyłączyć je z procedury uniezależnienia płatności od produkcji, która od 2003 r. jest stosowana do wszystkich płatności w ramach WPR(14). W zamian za uzyskanie tych płatności wprowadza się maksymalny pułap wydatków i wymaga od beneficjentów, aby zrzeszali się w organizacjach producentów i zobowiązywali do określonego poziomu produkcji.

Płatności na rzecz produkcji zwierzęcej; roczna dotacja finansowa wynosi tutaj

20 mln euro wypłacanych z EFRG (Tabela 6). Podstawowymi środkami w tym obszarze są płatności na rzecz sektora hodowli owiec i kóz (7,1 mln rocznie) oraz na rzecz spożycia produkowanego lokalnie mleka krowiego (5,5 mln).

c) Środki towarzyszące Ostatni rozdział POSE obejmuje szereg różnych działań. Wśród nich wyróżniają się: logo, które pozwala konsumentom rozpoznawać produkty rolne pochodzące z Wysp Kanaryjskich (wykres 1); zbiór derogacji i ulg dotyczących ogólnych przepisów w zakresie rozwoju obszarów wiejskich, pomocy państwa(15) oraz określonych przepisów sektorowych dotyczących jednolitej wspólnej organizacji rynku (wino, mleko, hodowla bydła i tytoniu).

14 Możliwość przewidziana w art. 70 rozporządzenia (WE) nr 1782/2003 dla całej produkcji rolnej pochodzącej z

regionów najbardziej oddalonych. 15 Rozporządzenie (WE) nr 247/2006 pozwala na przyznanie dodatkowego finansowania produkcji roślinnej i

zwierzęcej o charakterze lokalnym, wypłacanego ze środków regionalnych i w ramach pomocy państwa. Wyspy Kanaryjskie zaplanowały dodatkowe finansowanie dla produkcji roślinnej w kwocie 38,1 mln euro rocznie, a także finansowanie produkcji zwierzęcej w kwocie 8,3 mln.


460.050 30

TABELA 7: PLAN FINANSOWY PROGRAMU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH NA WYSPACH KANARYJSKICH (2007–2013)

Środki publiczne (w euro)

OŚ Łączne wydatki

publiczne (I+II+III)

Oś jako

% całości

I. EFRROW %/ łączne wydatki na oś

II. Środki władz

centralnych

III. Środki władz Wysp

Kanaryjskich

Oś 1. Zwiększenie konkurencyjności

210 681 844 62,9 74 062 154 35,1 54 735 240 81 884 450

Oś 2. Poprawa środowiska naturalnego i terenów wiejskich Wysp Kanaryjskich

63 867 356

19,0 47 958 748

75,1

7 954 304 7 954 304

Oś 3. Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich i promowanie różnicowania gospodarki wiejskiej

37 214 640

11,1 16 746 588

45,0

10 010 738 10 457 314

Oś 4. LEADER 18 233 079 5,5 15 498 117 85,0 1 367 481 1 367 481

Pomoc techniczna 4 858 485 1,5 3 199 798 65,8 212 237 1 446 450

OGÓŁEM 334 855 404 100 157 465 405 47,0 74 280 000 103 109 999 Źródło: Program rozwoju obszarów wiejskich Wysp Kanaryjskich na lata 2007–2013, zaktualizowany w 2009 r. po zastosowaniu Europejskiego planu naprawy gospodarczej i oceny funkcjonowania WPR. 3.4.2. Program rozwoju obszarów wiejskich 2007–2013 Wspólnota Autonomiczna Wysp Kanaryjskich została objęta celem „konkurencyjność regionalna oraz zatrudnienie” polityki spójności UE w ramach mechanizmu phasing-in. Przedmiotowy system obejmuje regiony objęte celem nr 1 w okresie 2000–2006 i zarazem nieobjęte nowym celem konwergencji na lata 2007–2013. Wiąże się to ze zmniejszeniem współfinansowania z funduszy strukturalnych (w tym z EFRROW – Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich). W tym kontekście drugim ważnym programem wspólnotowym wspierającym rolnictwo Wysp Kanaryjskich jest program rozwoju obszarów wiejskich (PROW) na lata 2007 –2013. Łączne wydatki publiczne z programu wynoszą 334,8 mln euro, przy czym średni poziom finansowania z EFRROW to 47% (Tabela 7)(16). Pozostałe środki pochodzą z centralnej administracji państwowej i od władz regionalnych. Osią priorytetową programu jest oś 1, dotycząca środków wspierających konkurencyjność sektora rolnego i leśnictwa, odpowiadająca 63% łącznych wydatków, pomimo niskiego wkładu z EFRROW (35,1% łącznych wydatków). Główne działania w ramach tej osi służą wspieraniu modernizacji produkcji, a na drugim miejscu są środki zwiększające wartość dodaną produktów rolnych. Druga oś, dotycząca poprawy środowiska naturalnego i terenów wiejskich Wysp Kanaryjskich korzysta z największego współfinansowania z EFRROW (75,1%). Zajmuje ona drugie miejsce wśród priorytetów rządu Wysp Kanaryjskich, przeznacza się na nią 19%


460.050 31

łącznych wydatków (Tabela 7). Najważniejszymi środkami w ramach tej osi są płatności rolno-środowiskowe. Oś 3, wspierająca poprawę jakości życia na obszarach wiejskich i promowanie różnicowania gospodarki wiejskiej, jest również trzecia w kolejności jeśli chodzi o finansowanie, przeznacza się na nią 11,1%, a wkład z EFRROW wynosi 45% (Tabela 7). Najważniejszym działaniem w ramach tej osi jest konserwacja dziedzictwa obszarów wiejskich. I wreszcie, na inicjatywę wspólnotową LEADER, wspierającą rozwój lokalny, przeznacza się 1,5% łącznych wydatków, przy czym wkład z EFRROW wynosi 85% (Tabela 7). Na każdej z największych wysp powstała grupa działań lokalnych, która zarządza tymi środkami(17). 3.4.3. Polityka spójności Działania z programu POSEICAN i EFRROW uzupełnia wkład Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), umożliwiający inwestycje w infrastrukturę umacniającą całą gospodarkę Wysp, mające pośredni wpływ na zdolność eksportową rolnictwa i na rozwój środowiska wiejskiego. W ramach systemu stopniowego wprowadzania środków w latach 2007–2013 z tego funduszu przyznano Wyspom kwotę 112,4 mln euro. Do tej kwoty należy dodać część programów adresowanych do wielu regionów obejmujących Hiszpanię oraz mniejszą kwotę środków specjalnych pochodzącą z Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS).

3.5. Instytucjonalne czynniki ryzyka dla przyszłości rolnictwa Wysp Kanaryjskich

3.5.1. Nowe wieloletnie ramy finansowe na lata 2014–2020 Z perspektywy instytucjonalnej podstawową niewiadomą dla przyszłości rolnictwa Wysp Kanaryjskich jest kwestia budżetu. Nie wiadomo jak będą funkcjonować nowe wieloletnie ramy finansowe na lata 2014–2020 w programach dotyczących regionów najbardziej oddalonych oraz w EFRROW jako źródło finansowania nowego programu rozwoju obszarów wiejskich. Poważne skutki kryzysu gospodarczego na Wyspach (obecnie bezrobocie dotyka 28,5% ludności zawodowo czynnej) oraz problemy rynkowe, na jakie napotykają najważniejsze produkty rolne produkowane na Wyspach na wywóz (patrz pkt 3.6) potwierdzają konieczność utrzymania wspólnotowych działań finansowych na rzecz Wysp Kanaryjskich. Strategia 2020, która będzie kształtować nowy okres programowania, powinna uwzględnić konkretną reakcję na trudną sytuację społeczno-gospodarczą, jaka dotyka regiony najbardziej oddalone w ogóle, a w szczególności Wyspy Kanaryjskie.

16 Przedmiotowy budżet obejmuje środki pochodzące z Europejskiego planu naprawy gospodarczej na lata 2009–

2013, w łącznej wysokości 1,9 mln euro, z czego 1,6 mln pochodzi z EFRROW. 17 Na podstawie ustawy o zrównoważonym rozwoju środowiska wiejskiego z 2007 r. w Hiszpanii funkcjonuje

program zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich równoległy do planów PROW przedstawionych Komisji. Aby mógł on być stosowany resort centralny i wspólnoty autonomiczne muszą podpisać protokół, w którym wyszczególnione zostaną zasady współpracy administracyjnej. Wyspy Kanaryjskie podpisały taki protokół w 2010 r. Zgodnie z postanowieniami programu zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich na lata 2010–2014 Wyspy Kanaryjskie będą dysponować budżetem w łącznej wysokości 113,5 mln euro (finansowanym w 50% przez państwo i przez region). Wkład państwa stanowi 4,4% łącznego wkładu przewidzianego dla całej Hiszpanii.


460.050 32

3.5.2. Reforma WPR i programów POSEI w kontekście jej zastosowania w latach 2014–2020

Poza środkami finansowymi dostępnymi na lata 2014–2020 godne uwagi są skutki zmian w podejściu i treści do nowych programów POSEI oraz do nowej polityki rozwoju obszarów wiejskich po roku 2013. Szczególnie uważnie trzeba będzie śledzić to, jakie skutki dla Wysp może mieć zastosowanie zintegrowane podejście terytorialne funduszy strukturalnych, o którym jest mowa w komunikacie Komisji z dnia 17 października 2010 r. w sprawie WPR do 2020 r. (COM(2010) 672). W tym kontekście należy podkreślić niski poziom wykorzystania kredytów przyznanych na rozwój obszarów wiejskich na Wyspach Kanaryjskich, przedstawiony w sprawozdaniu z oceny śródokresowej PROW z grudnia 2010 r. i potwierdzony przez komitet monitorujący w czerwcu 2011 r. Obecnie stopnień wykonania PROW na Wyspach wynosi ok. 15%, natomiast w przypadku osi 3 (dywersyfikacja) nie osiąga nawet 6%, a osi 4 (LEADER) nawet nie zaczęto realizować. Istnieje w związku z tym pewne ryzyko utraty środków z EFRROW w 2011 r. jeśli nie nastąpi szybka poprawa w zakresie deklaracji płatności ze strony władz Wysp(18). Najbardziej znaczące jest jednak to, iż przedmiotowe problemy w zakresie realizacji stanowią groźny precedens jeśli chodzi o nowy okres programowania na lata 2014–2020, w którym znajdzie się rezerwa wydajnościowa. Będzie ona zasilana z niewykorzystanych środków EFRROW, przydzielanych tym władzom lokalnym, które okazały się sprawniejsze pod względem zarządzania. Kolejnym aspektem, który może wpływać na przyszłe programy POSEI jest lepsze sprzężenie z pozostałym strategiami Wspólnoty, jak polityka sąsiedztwa, polityka współpracy i rozwoju (leżąca w gestii EFR – Europejskiego Funduszu Rozwoju) czy infrastruktura transportowa (Program Marco Polo). 3.5.3. Panel WTO ds. bananów Wyspy Kanaryjskie, gdzie produkuje się około 420 000 ton bananów rocznie, są jednym z największych producentów tych owoców na świecie. Tę produkcję wchłania niemal w całości rynek hiszpański, na którym, do czasu powstania WTO w 1993 r., istniał monopol dostaw (rezerwa krajowa) (pkt 2.2). UE jest głównym światowym konsumentem i importerem bananów. 72% bananów wprowadzanych do obrotu pochodzi z Ameryki Łacińskiej (przede wszystkim z Ekwadoru i Kolumbii), około 17% pochodzi z krajów Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP) (Kamerun, Wybrzeże Kości Słoniowej, Dominikana itp.), a pozostałe 11% to produkcja własna (głównie z Wysp Kanaryjskich, Azorów, Madery, francuskich terytoriów zamorskich i, w mniejszym stopniu, z Grecji i Cypru). W styczniu 2006 r. Unia Europejska wprowadziła nowy system taryfowy dotyczący bananów, w ramach którego obowiązuje jednolita stawka celna w wysokości 176 euro na tonę na przywóz produktów pochodzących z państw trzecich (przede wszystkim z Ameryki Łacińskiej) korzystających z klauzuli najwyższego uprzywilejowania Światowej Organizacji Handlu (WTO)(19). Banany pochodzące z państw AKP były swobodnie wwożone na teren

18 Patrz str. 9 streszczenia sprawozdania z oceny śródokresowej PROW na Wyspach Kanaryjskich z grudnia 2010

r. (http://ec.europa.eu/agriculture/rurdev/countries/es/mte-rep-es-canary-islands_es.pdf). 19 Rozporządzenie (WE) nr 1964/2005, Dz.U. L 316 z 2.12.2005.


460.050 33

Wspólnoty w ramach preferencji handlowych przyznanych tym państwom przez UE. W ramach uzupełnienia nowego systemu taryfowego w grudniu 2006 r. zmieniono system pomocy dla europejskich producentów bananów; system ten został następnie włączony do programów POSEI (pkt 3.4.1). Ekwador wniósł skargę do Światowej Organizacji Handlu (WTO), uznając, że system przywozu wprowadzony przez UE jest sprzeczny z obowiązującymi zasadami handlu i narusza zasadę najwyższego uprzywilejowania, ponieważ rozróżnia banany w zależności od miejsca pochodzenia. W 2008 r. specjalnie powołany panel wydał decyzję korzystną dla Ekwadoru i dla popierających go państw (wśród nich były USA). Później miały miejsce burzliwe negocjacje między Komisją Europejską i państwami skarżącymi. W grudniu 2009 r. w Genewie podpisano porozumienie, które położyło kres sporom handlowym; Parlament Europejski ratyfikował je w lutym 2011 r. na wniosek Komisji Handlu Międzynarodowego (INTA)(20). W kompromisowym porozumieniu ustalono, że UE będzie stopniowo zmniejszać taryfy celne nakładane na banany pochodzące z Ameryki Łacińskiej, ze 176 euro na tonę do 114 euro na tonę. Okres wprowadzania tych taryf zakończy się na początku 2017 r. lub, najpóźniej, w 2019 r. Pierwsza obniżka taryf o 28 euro na tonę nastąpi natychmiast po podpisaniu porozumienia (stawka będzie od tej pory wynosić 148 euro). W zamian za to państwa Ameryki Łacińskiej zobowiązały się do wycofania skarg i zaprzestania żądania nowych obniżek w ramach rundy dauhańskiej. Genewskie porozumienie podważyło pośrednio uprzywilejowane traktowanie bananów z państw AKP, mimo iż nadal będą one wwożone do UE bezcłowo i poza systemem kontyngentów. W rezolucji Parlamentu Europejskiego z lutego 2011 r., w której zatwierdzono porozumienie uznano jednak jego wpływ na dochody producentów wspólnotowych. W związku z tym w rezolucji wnioskuje się o przyjęcie w ramach programów POSEI pakietu pomocowego dla producentów z regionów najbardziej oddalonych. Porozumienie w sprawie obniżki stawek celnych jest obecnie stosowane już drugi rok. Logiczne jest, że w miarę wdrażania porozumienia i spadku cen rynkowych będzie musiał zostać zwiększony wkład finansowy w programach POSEI. W praktyce wspieranie produkcji bananów z programów POSEI przekształciło się w kluczowy instrument podtrzymania dochodów producentów bananów. Na Wyspach Kanaryjskich pomoc w ramach POSEICAN (Tabela 6) stanowi obecnie połowę całych wpływów sektora. Rozpoczęto już negocjacje w tym względzie pomiędzy Komisją oraz rządami Hiszpanii, Francji i Portugalii.. Poza tym w odniesieniu do produkcji z Wysp Kanaryjskich negocjowane jest także zastosowanie pomocy krajowej w zakresie transportu, już przewidzianej w przepisach ogólnych dotyczących dotacji w zakresie transportu towarów z Wysp Kanaryjskich na Półwysep Iberyjski. 3.5.4. Przedłużenie protokołu rolnego do układu o stowarzyszeniu zawartego z

Marokiem Ostatnim czynnikiem instytucjonalnym, który niepokoi rolników na Wyspach Kanaryjskich jest przedłużenie protokołu rolnego do układu o stowarzyszeniu zawartego między Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi a Królestwem Maroka. W grudniu 2010 r. Rada UE ratyfikowała nowy protokół rolny wnioskowany przez Komisję (COM(2010)

20 P7_TA-PROV (2011) 0030 z 3.2.2011 (http://www.europarl.europa.eu/oeil/file.jsp?id=5848082).


460.050 34

485 z 16.9.2010). Ostatnie słowo należy jednak do Parlamentu Europejskiego, zgodnie z postanowieniami Traktatu z Lizbony (procedura zgody). Przewiduje się, że Parlament sfinalizuje tę procedurę w lipcu 2011 r., po przyjęciu trzech sprawozdań komisji parlamentarnych zajmujących się tą sprawą: Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Komisji Rybołówstwa i Komisji Handlu Międzynarodowego. W protokole przewiduje się niemal całkowitą liberalizację handlu owocami i warzywami z Maroka, z wyjątkiem sześciu produktów objętych kontyngentami: pomidorów, cukinii, ogórków, czosnku, klementynek i truskawek. W odniesieniu do pozostałych produktów wprowadza się całkowite zwolnienie z należności celnych ad valorem i zmniejsza się o 30% cenę wejścia dla praktycznie wszystkich owoców pestkowych, winogron stołowych i owoców cytrusowych. Znacznemu zwiększeniu ulega sześć kontyngentów dla produktów wrażliwych. Największe ustępstwa dotyczą pomidorów; w tym przypadku kontyngent podstawowy wynoszący 185 000 ton zostaje zwiększony do 257 000 ton w 2013 r. Kontyngent dodatkowy wynosi 28 000 ton. Kanaryjski sektor rolny jest zdecydowanie przeciwny temu protokołowi, sprzeciw wyrażają przede wszystkim producenci pomidorów. Twierdzą oni, że skutkiem niskich cen wejścia, zbieżności harmonogramów produkcji, braku takich samych wymogów co do warunków produkcji w odniesieniu do Maroka i wreszcie niedostatecznych kontroli celnych na granicy będzie większa koncentracja produktu na już i tak rozregulowanym rynku oraz równoległa dewaluacja cen krajowych. Na poparcie swoich tez wskazują na fakt, iż od 1995 r., czyli od czasu podpisania pierwszego układu o stowarzyszeniu z Marokiem, do chwili obecnej odnotowuje się stałe zmniejszanie się powierzchni upraw pomidorów, zanik połowy upraw oraz zmniejszenie produkcji z 450 000 ton do zaledwie 126 000 ton w 2009 r. i 119 800 ton w 2010 r.(21).

3.6. Koniunktura w rolnictwie: trudna sytuacja sektora pomidorów i bananów

Kanaryjskie uprawy warzyw na wywóz ucierpiały ostatnio wskutek kryzysu spowodowanego w Europie Środkowej przez bakterię E. coli. Pogorszyło to i tak już trudną sytuację, jaką zapowiadały na rok 2011 dane dotyczące produkcji, wywozu i cen. Nie należy zapominać, że podstawowym warzywem eksportowym są pomidory. Już przed rozpoczęciem kryzysu w tym sektorze odnotowywano spadek produkcji, który wystąpił już w dwóch poprzednich latach, pomimo utrzymania powierzchni upraw (1500 ha) (pkt 3.5.4). Nieco podobna sytuacja występuje w sektorze winogron do produkcji wina, gdzie w ostatnich latach nastąpił spadek produkcji (16 600 ton w 2009 r.; 11 700 ton w 2010 r.). Jeśli chodzi o hodowlę bydła, to maleją nakłady na hodowlę krów, natomiast wzrastają nakłady na hodowlę świń, a przede wszystkim kóz. Należy podkreślić, że 25% kóz hodowanych w Hiszpanii jest hodowana na Wyspach Kanaryjskich.

21 Na wniosek sektora wewnętrzne władze publiczne wprowadziły pewne środki wspierające produkcję pomidorów

szklarniowych w celu odwrócenia tej negatywnej tendencji. Są one wdrażane w ramach PROW jako pomoc krajowa, czyli bez współfinansowania z EFRROW: Za ich budżet odpowiadają w równym stopniu centralne ministerstwo i władze Wysp Kanaryjskich (50%). W lipcu 2010 r. ministerstwo przekazało na Wyspy pierwsze 10,4 mln euro z tej linii pomocowej. W grudniu 2010 r. dodano do tej kwoty jeszcze 3,5 mln euro. Środki pomocowe wspierają modernizację i ulepszanie wydajności energetycznej szklarni i obejmują maksymalnie 75% całej inwestycji. Oprócz tego, istnieje hiszpańsko-francuska grupa ds. pomidorów, powołana w ramach wspólnej hiszpańsko-francuskiej komisji ds. owoców i warzyw w 1997 r., celem poprawy zarządzania rynkiem wspólnotowym.


460.050 35

Jeśli chodzi o ceny produktów rolnych w sezonie 2011 to wyraźnie widać stosunkowy wzrost cen ziemniaków. Natomiast na początku roku odnotowano gwałtowny spadek cen bananów, spowodowany stałym wzrostem podaży (359 000 ton w 2009 r.; 420 700 ton w 2010 r.) i nasyceniem rynku na półwyspie spowodowanym przez przywóz z Ameryki Łacińskiej. Ta sytuacja była przyczyną zniszczenia części zbiorów mającego na celu zrównoważenie rynku i spowodowanie wzrostu cen. A zatem nadal występuje taka tendencja jak w zeszłym roku, gdy odnotowano nadprodukcję w wysokości 40 000 ton i trzeba było zniszczyć 38 000 i sprzedać część produkcji po cenie kosztów. Wydaje się, że w ostatnich miesiącach ceny zaczęły się stabilizować. W tym kontekście sektor bananów domaga się uaktualnienia pomocy z programów POSEI, co Parlament Europejski uczynił już w lutym (pkt 3.5.3), celem zrekompensowania koncesji celnych na rzecz państw trzecich produkujących banany oraz zagwarantowania przetrwania plantacji na Wyspach Kanaryjskich.


460.050 36


460.050 37

BIBLIOGRAFIA COMMISSION EC - INFOREGIO (2009): "Structural and Cohesion Funding 2007-13 -

Spain - Canarias", Regional Policy, Atlas 2007:

http://ec.europa.eu/regional_policy/atlas2007/spain/es70_en.htm http://ec.europa.eu/regional_policy/atlas2007/fiche/es_en.pdf

COMMISSION CE - INFOREGIO (2010a): "1er Forum des Régions ultrapériphériques", Bruxelles, 27-28 mai 2010. Note de synthèse:

http://ec.europa.eu/regional_policy/conferences/rup2010/doc/final_summary_fr.pdf (Disponible en EN, ES, FR y PT)

COMMISSION EC - INFOREGIO (2010b): "The Outermost regions - European Regions of assets and opportunities", Regional Policy, May 2010:

http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/presenta/rup2010/brochure_rup_en.pdf (Disponible en EN, ES, FR y PT).

COMMISSION EC - INFOREGIO (2010): "Fifth Report on Economic, Social and Territorial Cohesion", Regional Policy, Brussels, 9.10.2010: http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/reports/cohesion5/index_en.cfm (Texto completo disponible en EN).

COMMISSION CE - INFOREGIO (2011): "Comment mieux articuler les instruments du FED et du FEDER pour renforcer l'insertion régionale des RUP?", Séminaire, Bruxelles, 14 février 2011, Compte rendu:

http://ec.europa.eu/regional_policy/conferences/rup2011/1402/index_fr.cfm (Disponible en EN, ES, FR y PT).

COMMISSION EC (2011): "Banana sector - Statistics and economic reports", DG AGRI, http://ec.europa.eu/agriculture/bananas/index_en.htmhttp://ec.europa.eu/agriculture/fruit-and-vegetables/product-reports/bananas/index_en.htm (Documentación disponible en EN).

COMMISSION EC - EUROSTAT (2011): "PIB régionaux par habitant en 2008", Communiqué de presse, 28/2011, 24 février 2011: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/1-24022011-AP/FR/1-24022011-AP-FR.PDF (Disponible en EN, FR, DE).

GMR Canarias (2011): "Informe de evaluación intermedia del PDR de Canarias 2007 - 2013", Diciembre 2010. http://ec.europa.eu/agriculture/rurdev/countries/es/mte-rep-es-canary-islands_es.pdf (Disponible en ES).

Gobierno de Canarias - Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino (2010): "Programa de Desarrollo Rural de Canarias. FEADER 2007-2013". Versión actualizada en junio de 2010. Disponible en ES. Publicado en: http://www.pdrcanarias.org/index.php?option=com_content&task=view&id=105&Itemid=128

Gobierno de Canarias - Consejería de Agricultura, Ganadería, Pesca y Alimentación (2010):"Programa comunitario de apoyo a las producciones agrarias de Canarias". http://www.gobcan.es/agricultura/doc/otros/posei/POSEI_Canarias_Consolidado_27-09-2010.pdf (Disponible en ES)


460.050 38

Instituto Canario de Estadística (ISTAC): "Estadísticas. Agricultura, Ganadería y Pesca": http://www2.gobiernodecanarias.org/istac/operacion_2.jsp?codigo=060.010 (Disponible en ES).

ISMERI EUROPA (2011): "Growth Factors in the Outermost Regions", Contract N° 2009.CE.16.0.AT.101, Final Report, March 2011, Vols. I & II: http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/rup_growth/rup_growth_vol1_en.pdf http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/rup_growth/rup_growth_vol2_en.pdf (Estudio disponible en EN)

Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino (2011): "Anuario de Estadística 2009", Secretaria General Técnica, Madrid (actualizado en 2011): http://www.marm.es/estadistica/pags/anuario/2009/AE_2009_Completo.pdf

Oréade-Brèche (2009): "Évaluation des mesures mises en œuvre en faveur des régions ultrapériphériques (POSEI) et des petites îles de la mer Egée dans le cadre de la politique agricole commune", Contract N° 30-CE-0233430-0094, Novembre 2009. http://ec.europa.eu/agriculture/eval/reports/posei/index_fr.htm (Disponible en FR)

Régions ultrapériphériques (2009): "Les RUP à l'horizon 2020", Mémorandum conjoint des régions ultrapériphériques, Las Palmas de Gran Canaria, 14.10.2009: http://ec.europa.eu/regional_policy/conferences/rup2010/doc/memo_resume_fr.pdf http://ec.europa.eu/regional_policy/conferences/rup2010/doc/memorandum_fr.pdf (Disponible en EN, ES, FR y PT)

Research EU - Focus (2010): "Las regiones ultraperiféricas", N° 5, Abril 2010: http://ec.europa.eu/regional_policy/conferences/rup2010/doc/cts_05_es.pdf (Disponible en DE, EN; ES y FR).

Rodríguez Martín, J. A. & Gutiérrez Hernández, P. (1998): "La agricultura en las Islas Canarias", en el libro coordinado por Molina, Muñoz y Ruiz Maya "El sector agrario. Análisis desde las Comunidades autónomas", Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación - Ediciones Mundi-Prensa (pp. 119 - 150).


460.050 39

INFORMACJA O WYSPACH ODWIEDZANYCH PRZEZ DELEGACJĘ LA PALMA: http://www.turismodecanarias.com/canary-islands-spain/tourism-office/la-palma-island/index.html

TENERYFA: http://www.turismodecanarias.com/canary-islands-spain/tourism-office/tenerife-island/index.html GRAN CANARIA: http://www.turismodecanarias.com/canary-islands-spain/tourism-office/gran-canaria-island/index.html

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYKI WEWNĘ...lokalne, w zależności od wysokości, bliskości wybrzeża...

Documents

Transcript of DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYKI WEWNĘ...lokalne, w zależności od wysokości, bliskości wybrzeża...