DT\615453PL.doc PE 374.155v01-00

PL PL

PARLAMENT EUROPEJSKI2004 «

«««

«««««

««

« 2009

Komisja Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów

17.5.2006

DOKUMENT ROBOCZYw sprawie europejskiego prawa umów i weryfikacji dorobku prawnego: aktualny stan i pojęcie konsumenta

Komisja Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów

Sprawozdawca komisji opiniodawczej: Diana Wallis

PE 374.155v01-00 2/6 DT\615453PL.doc

PL

1. Stan aktualny

W dniu 23 kwietnia 2005 r. Parlament Europejski przyjął sprawozdanie w sprawie „europejskiego prawa umów i weryfikacji dorobku prawnego: rozwój” (2005/2022(INI) A6-0055/2006).

W roli sprawozdawcy wystąpił Klaus-Heiner Lehne z komisji JURI, natomiast obowiązki sprawozdawcy komisji opiniodawczej pełniła Diana Wallis z komisji IMCO. Obie komisje pracowały w ramach ściślejszej współpracy. Jak wskazano w sprawozdaniu, w Parlamencie ustanowiono wewnętrzną grupę roboczą złożoną z posłów zasiadających w obu komisjach, z zadaniem śledzenia prac Komisji Europejskiej w omawianym zakresie. Grupa robocza uzgodniła z Komisją Europejską, że każda ze stron przyzna drugiej status obserwatora, co umożliwi przedstawicielom Parlamentu udział w warsztatach poświęconych wspólnym ramom odniesienia (CFR), natomiast przedstawicielom Komisji w posiedzeniach grup roboczych Parlamentu.

Przygotowaniem prac grupy roboczej powinien zająć się zespół projektowy, złożony z administratorów z sekretariatów obu komisji, departamentów politycznych, grup politycznych oraz Wydziału Prawnego. Posiedzenia zespołu projektowego (mające charakter przygotowawczy) oraz posiedzenia grupy roboczej mają być organizowane raz w miesiącu do końca bieżącego roku. Każde posiedzenie powinno być poświęcone omówieniu jednego konkretnego zagadnienia. Pierwsze kwestie, omówione w kwietniu, to „pojęcie konsumenta i specjalisty” oraz „struktura wspólnych ram odniesienia”. Natomiast posiedzenia w dniach 23 i 31 maja będą poświęcone „nieuczciwym warunkom umownym”.

Poniższy tekst ma przyczynić się do pobudzenia w Parlamencie Europejskim dyskusji na temat pojęcia konsumenta. Dotyczy on przede wszystkim dokumentu przedstawiającego stanowisko grupy analitycznej ds. europejskiego kodeksu cywilnego, zatytułowanego „Pojęcie konsumenta i przedsiębiorcy oraz niektóre związane z tym zagadnienia".

2. Pojęcie konsumenta

W stosunkach umownych występował zawsze problem ochrony słabszej strony. W latach 60-tych ubiegłego wieku w różnych regionach Europy ustanowiono pierwsze akty prawne, których głównym celem była ochrona słabszej strony, tj. konsumenta. W tym samym czasie zagadnieniami tymi zaczęła interesować się także WE. Od tego czasu WE, a następnie Unia Europejska, zyskała czołową rolę w kształtowaniu zasad ochrony konsumentów. Nie byłoby przesadą, gdyby stwierdzić, że to właśnie ta działalność miała decydujące znaczenie dla dotychczasowego procesu harmonizacji prawa prywatnego w Europie.

a.) Pojęcie „konsumenta" w dyrektywach WE, konwencji rzymskiej z 1980 r. i Konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów (CISG).

Pojęcie „konsumenta” zostało zdefiniowane w wielu dyrektywach WE. Wersje zawarte w poszczególnych dyrektywach nieco się różnią. Punktem wyjścia była definicja zawarta w dyrektywie w sprawie sprzedaży obwoźnej, określająca konsumenta jako „osobę fizyczną, która (…) działa w celach, które mogą być uważane za niezwiązane z jej działalnością

DT\615453PL.doc 3/6 PE 374.155v01-00

PL

handlową lub zawodem” (art. 2) 1. Identyczną definicję znajdziemy w art. 1 ust. 2 dyrektywy w sprawie kredytu konsumenckiego 2. W dyrektywie w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich 3, konsument został zdefiniowany jako „osoba fizyczna, która (…)działa w celach niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem” (art. 2 lit. b)). Identyczna definicja znajduje się w art. 2 ust. 2 dyrektywy w sprawie umów zawieranych na odległość 4, art. 1 ust. 2 lit. a) dyrektywy w sprawie sprzedaży towarów konsumpcyjnych5

oraz w art. 2 lit. d) dyrektywy dotyczącej sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość 6. Jedyna różnica między powyższą definicją, a tą zawartą w dyrektywach w sprawie sprzedaży obwoźnej oraz w sprawie kredytu konsumenckiego polega na tym, że dyrektywy w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich i w sprawie umów zawieranych na odległość dotyczą także przypadków, gdy dana osoba działa w celach niezwiązanych ze swoim „przedsiębiorstwem”.

Niektóre z reguł zawartych w Konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r. znajdują zastosowanie wyłącznie do umów konsumenckich. Zgodnie z art. 5 konwencji, regulacje służące ochronie konsumenta obowiązują w przypadku umów,„których przedmiotem jest dostarczenie rzeczy ruchomych lub świadczenie usług na rzecz osoby, "konsumenta", w celu, który nie może być uznany za związany z jej działalnością zawodową lub gospodarczą, jak również umów dotyczących finansowania takiej działalności”. Powyższa definicja jest zbliżona do definicji przyjętych w dyrektywach konsumenckich.

Definicja ta różni się jednakże znacząco od tej zawartej w Konwencji o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów. Art. 2 lit. a) powyższej konwencji przewiduje, że nie stosuje się jej do sprzedaży towarów „zakupionych do użytku osobistego, rodzinnego lub do użytku w gospodarstwie domowym, jeżeli sprzedający, w jakimkolwiek czasie przed zawarciem umowy lub w chwili jej zawarcia, nie wiedział i nie powinien był wiedzieć, że towary zostały zakupione do użytku w jakimkolwiek z tych celów”.

b) Definicja konsumenta

Z definicji zawartych w dyrektywach i konwencjach wynika jasno, że decydujące znaczeniew ich treści mają przynajmniej cztery kryteria. Należy zdecydować, czy:aa. konsument musi być osobą fizyczną, czy też pojęcie to powinno obejmować również osoby prawne będące w sytuacji zbliżonej do osób fizycznych,bb. transakcja lub działanie powinny zostać zdefiniowane pozytywnie, jako czynnościdokonywane na własny użytek, czy też za pomocą definicji negatywnej, jako czynności nienależące do zakresu działalności handlowej, gospodarczej i zawodowej danej osoby.cc. do sfery podlegającej ochronie konsumenckiej należy zaliczyć umowy o celu mieszanym, orazdd. czy druga strona musi lub powinna być świadoma tego celu.

1 Dyrektywa Rady 85/577/EWG2 Dyrektywa Rady 87/102/EWG, zmieniona dyrektywą Rady 90/88/EWG3 Dyrektywa Rady 93/13/EWG4 Dyrektywa 97/7/WE5 Dyrektywa 99/44/WE. Zob. także art. 2 lit. e) dyrektywy o handlu elektronicznym2000/31/WE, w rozumieniu której konsumentem jest „każda osoba fizyczna działająca w celach, które nie mieszczą się w ramach jego działalności handlowej, gospodarczej lub zawodowej”6 Dyrektywa 2002/65/WE

PE 374.155v01-00 4/6 DT\615453PL.doc

PL

aa. Osoby fizyczne a osoby prawneZgodnie ze wspólnotowymi dyrektywami konsument powinien być osobą fizyczną. Jednakże przewidują one możliwość zapewnienia ochrony także innym kategoriom podmiotów. Możliwość takiego rozszerzenia zakresu dyrektyw w procesie ich wdrożenia została wykorzystana w praktyce w niektórych państwach członkowskich. Jednakże zdaniem grupy analitycznej ds. europejskiego kodeksu cywilnego, standardowa definicja, oparta na obowiązujących przepisach, powinna obejmować swym zakresem wyłącznie osoby fizyczne. W przypadku, gdy ochroną należałoby objąć także małe przedsiębiorstwa i inne podmioty niebędące osobami fizycznymi, możliwe jest zastosowanie innych środków.

bb. Cel działania lub transakcjiZasadniczo stosuje się dwie metody określania celu czynności podejmowanych przez osobę fizyczną. Może on zostać opisany jako działanie podejmowane przez daną osobę fizyczną na użytek własny, jej rodziny lub gospodarstwa domowego (definicja pozytywna), lub też jako działanie w celu niezwiązanym z działalnością handlową, gospodarczą i zawodową tej osoby (definicja negatywna). W ustawodawstwie krajowymi i konwencjach międzynarodowych stosowane są oba modele. W większości przypadków zastosowanie obu z nich prowadzi do tych samych rezultatów.Jednakże w niektórych przypadkach występujące między nimi różnice sprawią, że rezultaty te będą zróżnicowane.Przykładem może być tutaj sytuacja, w której osoba fizyczna zawiera we własnym imieniu umowę sprzedaży, a zakupiony przez nią towar ma być wykorzystywany przez organizację o celu niezarobkowym, do której należy kupujący. W takim przypadku cel transakcji nie jest wprawdzie związany z działalnością handlową, gospodarczą ani zawodową kupującego, jednak nie została ona także przeprowadzona na użytek własny lub rodziny albo gospodarstwa domowego danej osoby. Dlatego osoba taka podlegałaby ochronie jedynie w przypadku przyjęcia negatywnej definicji celu.

We wszystkich wspólnotowych dyrektywach przyjęto ten model definicji. Zdaniem grupy analitycznej rozwiązanie takie należy uznać za słuszne, ponieważ osoby fizyczne zasługują na ochronę także w przypadkach leżących „na pograniczu”. Za decydujące kryterium należy przyjąć kwestię, czy działania osoby fizycznej należą do jej działalności zawodowej, czy też nie, w którym to przypadku to na niej – w granicach wyznaczonych przez zasady dobrej wiary i uczciwych transakcji itp. – spoczywa odpowiedzialność za właściwe uregulowanie własnych praw i zobowiązań.

cc. Cele mieszaneW wielu krajowych ustawodawstwach, w szczególności w krajach nordyckich, definicja konsumenta obejmuje transakcje lub działania dokonywane głównie dla prywatnych celów lub w przeważającym zakresie niezwiązane z działalnością handlową, gospodarczą ani zawodową danej osoby. Jednakże definicje konsumenta zawarte w dyrektywach WE, konwencji rzymskiej z 1980 r., czy też konwencji CISG nie zawierają podobnych sformułowań.Zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym przez Komisję Europejską i Radę UE w okresie, w którym miało dojść do wprowadzenia w życie dyrektywy w sprawie sprzedaży obwoźnej oraz dyrektywy w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, akty te mają zastosowanie nawet w przypadku, gdy czynności dokonywane przez osobę fizyczną służą częściowo celom związanym z działalnością gospodarczą, o ile główny ich cel leży poza

DT\615453PL.doc 5/6 PE 374.155v01-00

PL

dziedziną działalności handlowej, gospodarczej i zawodowej. Nawet jeżeli tego rodzaju stwierdzenia mają niewielkie znaczenie dla wykładni aktów prawnych, wśród europejskich przedstawicieli doktryny zdaje się przeważać pogląd, że definicja konsumenta obejmuje także przedmiotowe transakcje lub działania o charakterze mieszanym.

Chociaż art. 2 lit. a) konwencji CISG stanowi wyraz odmiennego stanowiska 1., gdzie główną przyczyną uwzględnienia przypadków, w których konsument działa w przeważającym zakresie w interesie prywatnym w standardowej definicji jest fakt, że osoba fizyczna, której czynności nie należą w przeważającym zakresie do sfery jej działalności zawodowej, powinna podlegać ochronie przyznanej konsumentom, ponieważ w takim przypadku zachodzą identyczne przesłanki tej ochrony. Dlatego przyjmowane w tym zakresie stanowisko zakłada, że do transakcji konsumenckich należy zaliczyć takie transakcje, w których osoba fizyczna działa przede wszystkim poza sferą swojej działalności handlowej, gospodarczej i zawodowej2.

dd. Teoria obiektywna a teoria subiektywnaBrakuje prostej odpowiedzi na pytanie, czy definicja konsumenta obejmuje, lub powinna obejmować, wymóg, zgodnie z którym ochrona przysługuje konsumentowi wyłącznie w przypadkach, gdy fakt, że realizowana przezeń transakcja lub działania służą celom osobistym lub leżącym poza zakresem jego działalności gospodarczej itd. jest oczywisty dla przedsiębiorcy, czy też wystarczy, że konsument kierował się takim celem realizując transakcję, niezależnie od wiedzy tegoż przedsiębiorcy dotyczącej tej kwestii.

Rozwiązania przyjęte w tym zakresie w przepisach państw UE różnią się znacząco. Różnice takie występują nawet w ramach ustawodawstwa jednego państwa, w zależności od dziedziny poddanej regulacji. To samo dotyczy europejskich dyrektyw. Obecnie żadna z dyrektyw nie rozstrzyga wprost tego problemu.Jednakże zgodnie ze stanowiskiem zawartym w protokołach przedstawionych przez Komisję Europejską i Radę UE w odpowiedzi na pytania ze strony państw członkowskich wprowadzających w życie dyrektywę w sprawie sprzedaży obwoźnej oraz dyrektywę w sprawie kredytu konsumenckiego, transakcja, w przypadku której przedsiębiorca nie wiedział ani nie miał obowiązku wiedzieć, że została ona przeprowadzona w przeważającej mierze poza zakresem działalności handlowej, gospodarczej i zawodowej osoby fizycznej nie powinna być uznawana za transakcję konsumencką (teoria subiektywna).

Zgodnie z art. 2 lit. a) konwencji CISG, nie stosuje się jej do sprzedaży towarów zakupionych przez osobę fizyczną do użytku osobistego, rodzinnego lub do użytku w gospodarstwie domowym, „jeżeli sprzedający, w jakimkolwiek czasie przed zawarciem umowy lub w chwili jej zawarcia, nie wiedział i nie powinien był wiedzieć, że towary zostały zakupione do użytku w jakimkolwiek z tych celów”. W konwencji CISG przyjęto zatem teorię obiektywną.

Przyjęcie teorii uzależniającej przyznanie ochrony od wiedzy po stronie przedsiębiorcy ma tę zaletę, że daje ona przedsiębiorcy możliwość dokonania analizy ryzyka przed ustaleniem ceny oraz zawarciem umowy. Z drugiej strony, teoria subiektywna pozwala chronić konsumenta –

1 Zob. np. Schlechtriem, in Schlechtriem & Schwenzer (ed.), Commentary on the UN Convention on the International Sale of Goods (CISG) (Komentarz do Konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów), 2nd (Eng.) ed. 2005, s. 44

2 Por. Howells & Wilhelmson, 1997, s. 3

PE 374.155v01-00 6/6 DT\615453PL.doc

PL

zazwyczaj nieświadomego obowiązujących zasad – o ile tylko cel, w którym realizuje transakcję lub działanie nie należy do dziedziny jego działalności gospodarczej, handlowej ani zawodowej. Ponieważ konieczne jest przyjęcie standardowej definicji, możliwe byłoby przyjęcie stanowiska w większym stopniu odpowiadającego interesom konsumentów, zgodnie z którym zasady ich ochrony mają zastosowanie niezależnie od tego, czy przedsiębiorca ma świadomość, jakimi celami kieruje się konsument dokonując transakcji.

ee. W związku z powyższym grupa analityczna proponuje następującą definicję:„Konsument” oznacza osobę fizyczną, która działa przede wszystkim w celach niezwiązanych z prowadzoną działalnością handlową, gospodarczą ani zawodową.

c). Warsztaty zorganizowane w dniu 21 czerwca 2005 r.

W dniu 21 czerwca 2005 r. odbyły się warsztaty zatytułowane „Pojęcie konsumenta i przedsiębiorcy”. Po zasięgnięciu opinii przedstawicieli doktryny i ekspertów na temat wyżej poruszonych zagadnień, Komisja Europejska ustaliła następujące wnioski:

aa. Panowała powszechna zgoda, że definicja konsumentów powinna obejmować wyłącznie osoby fizyczne, przy zastrzeżeniu, że podobną ochronę należy w określonych okolicznościach przyznać również innym podmiotom prawnym (np. organizacjom charytatywnym, małym przedsiębiorstwom).bb. Przedstawiciele doktryny powinni dokładniej przeanalizować możliwość zaliczenia do transakcji konsumenckich tych transakcji o charakterze mieszanym, które tylko w części leżą poza dziedziną działalności zawodowej. W szczególności należy uwzględnić fakt, że większość państw członkowskich rozszerzyła już zakres ochrony przyznanej konsumentom na takie przypadki.cc. Przedstawiciele doktryny powinni dokładniej wyjaśnić przyczyny powodujące wyraźną dysharmonię między proponowanymi definicjami konsumenta i przedsiębiorcy.dd. Wreszcie, należy przyjąć do wiadomości fakt, że nie ma możliwości stworzenia uniwersalnej definicji, dlatego przypadki „leżące na pograniczu” będą musiały zostać rozstrzygnięte przez sądy krajowe i ewentualnie ETS.

Przedstawiciele doktryny zgodzili się opracować praktyczne przykłady w celu zilustrowania funkcjonowania przewidzianych zasad, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji, które przyciągnęły największą uwagę (np. pojęcie „podstawowego celu”).