Droga do zrównoważonego rozwoju w świetle świadomości społecznej

Andrzej Mizgajski

Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM

Warszawa, 11.04.2019

Poruszane zagadnienia

• „Zrównoważony rozwój” – pojęcie operacyjne, czy idea

• Wyróżniki podążania drogą ku zrównoważonemu rozwojowi

– Oszczędne korzystanie z zasobów naturalnych przy jednoczesnym podnoszeniu jakości życia społeczeństwa z uwzględnieniem kontekstu globalnego;

• Globalne megatrendy na tle celów ZR sformułowanych przez ONZ

• Uwarunkowania postaw społecznych wobec ZR;

• Przykłady niedostatków kształtowania świadomości społecznej na drodze do ZR.

• Konkluzje.

Sposoby definiowania pojęcia zrównoważony rozwój - wybór

• Równoważenie społecznych, gospodarczych i przyrodniczych czynników rozwoju;

• Rozwój unikający skazania przyszłych pokoleń na sytuację kryzysową;

• Trwałe utrzymywanie dynamicznej równowagi systemu ziemskiego;

• Poprawa jakości życia społeczeństw bez naruszania wytrzymałości ekosystemów;

• Poprawa jakości życia przy malejącym angażowaniu zasobów naturalnych;

• Rozwój wykorzystujący „odsetki od kapitału ziemskiego” bez naruszania samego kapitału.

Słabości koncepcji zrównoważonego rozwoju

• Ocena zrównoważenia zależy od kręgu cywilizacyjnego i poziomu rozwoju;

• Obecne oceny dotyczące ZR nie uwzględniają przyszłych zmian czynników społecznych, gospodarczych i środowiskowych;

• Niektóre podejścia do ZR nie uwzględniają przerzucania skutków na inne społeczności.

Zrównoważony rozwój w Polsce jako pojęcie prawne

Konstytucja

Art. 5 Rzeczpospolita Polska .... oraz zapewnia ochronęśrodowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

Prawo ochrony środowiska

Art.3 pkt.50) poś - „...– rozumie się przez to taki rozwójspołeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.”

Wzrost presji człowieka na środowiskow skali globalnej lata 1966 – 2015

• Wzrost zaludnienia Ziemi z 3,4 do 7,4 mld – 2,2 razy

• Przyrost produktu światowego brutto z 15,5 do 75 bln USD (wg cen z roku 2010) – 4,8 razyhttp://data.worldbank.org/indicator

• Przyrost produkcji rolniczej – 3 krotny

• Wzrost zużycia nawozów azotowych – 8 krotnywww.fao.org

Rolnictwo i ekosystemy na Świecie

www.capsweb.org (P. Chefurka and V. Smile)

www.kalaharilionresearch.org

www.ourworldindata.org/land-use-in-agriculture

Zestaw celów zrównoważonego rozwoju wg ONZ

? ?

? ?

https://www.un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals

www.pwc.co.uk/issues/megatrends

Pięć globalnych megatrendówkształtujących przyszłość

? ?

? ?

?

Uwarunkowania postaw człowieka wobec zrównoważonego rozwoju

OTOCZENIE

PRZYRODNICZE,

SPOŁECZNE,

GOSPODARCZE

WIEDZA, UMIEJĘTNOŚCI,

WARTOŚCI, IDEE

WARUNKI

SPOŁECZNO-EKONOMICZNE

PRESJA SPOŁECZNA

I RYNKOWA

WD

RA

ŻA

NIE

I

EG

ZE

KW

OW

AN

IE

KSZTAŁTOWANIE

ŚWIADOMOŚCI

POSTAWA

CZŁOWIEKA

PR

AW

O

Wolność gospodarcza to ochrona legalnie nabytej własności i, która może być przedmiotem transakcje bez

przymusu J. Gwartney (1995), tu trzeba dodać - o ile nie narusza to identycznych praw innych jednostek.

Wolność gospodarcza a świadomość społeczna wobec zrównoważonego rozwoju

o Własność terenów cennych przyrodniczo– pytanie o granice wolności transakcji

(dobra nierynkowe), kwestia wartości niemonetarnych;

o Własność obiektów negatywnie oddziałujących na przyrodę – pytanie o to, kto

pokrywa koszty zapobiegania negatywnym skutkom i naprawy szkód;

o Własność dóbr pozyskiwanych ze środowiska: np. drewna, zwierzyny, wody

użytkowej, surowców – pytanie o zapewnienie roztropnego korzystania z

zasobów, o zapewnienie ich odnowienia;

o Własność dóbr, których wytwarzanie, użytkowanie i unieszkodliwianie łączy się z

negatywnym oddziaływaniem na środowisko – pytanie o to, kto pokrywa koszty

skutków oddziaływania na środowisko.

„Tragedia dobra wspólnego”G. Hardin, Tragedy of Commons, Science, 1968

Przykłady:

Eksploatacja pastwisk,

Wylesienia,

Eksploatacja łowisk.

Koncepcja mikroekonomiczna opisująca mechanizm prowadzący do

degradacji ograniczonych zasobów wspólnych wskutek swobodnego

korzystania z tych zasobów przez indywidualnych użytkowników. (W. F. Lloyd 1832)

Demokracja a świadomość społeczna wobec zrównoważonego rozwoju

1. Prawa jednostki i otwarty rynek idei - dostęp do informacji o środowisku,

mobilizowanie władz na rzecz jakości środowiska, wpływ na kształtowanie prawa;

2. Reguły odpowiedzialności w ramach gry interesów - opinia publiczna jest

stabilniejsza, nakłania decydentów do zmiany polityki, biznes może przedstawiać

własny punkt widzenia i lobbować;

3. Warunki do uczenia się na sukcesach i porażkach innych - kraje

demokratyczne sprawniej przyswajają informacje o sukcesach i chętniej się

nimi dzielą z innymi;

4. Osadzenie międzynarodowe - część międzynarodowych organizacji państw

demokratycznych stawia sobie za cel mobilizację krajów członkowskich do

podniesienia standardów ochrony środowiska;

5. Uczestnictwo gospodarce rynkowej. Sprzyja to optymalizacji ekonomicznej

działań na rzecz podnoszenia jakości przyrodniczego otoczenia.

Payne A., 1995

Statystycznie rosnący poziom wolności w krajach wpływa na redukcję

średniego stężenia SO2, i pyłów w powietrzu, a także na wskaźnik

zanieczyszczenia wód przez fekalia.

W Brazylii, w latach 1977 – 1989 o połowę spadło średnie stężenie SO2, przy niewielkich

wahaniach PKB, ale wyraźnym wzroście wolności społeczno-politycznej.

Wolność społeczno-polityczna a presja na środowisko - niejednoznaczne zależności

Inne wskaźniki (np. dotyczące związków azotu, metali śladowych) nie

wykazują związku ze wskaźnikiem wolności społeczno-politycznej.

Barrett & Graddy (2000)

Charakter korelacji pomiędzy poziomem wolności a wielkością emisji CO2

zależy od poziomu rozwoju krajów. W krajach bogatych emisje maleją

wraz z rosnącym poziomem wolności, w krajach ubogich emisje są

wyższe w krajach o większym zakresie wolności.

Carlsson & Lundström (2000)

Korelacja pomiędzy “piętnem ekologicznym” a wskaźnikiem rozwoju społecznego (HDI)

Źródło: EEA 2015

Nauka a świadomość społeczna wobec zrównoważonego rozwoju

o Tradycyjny model afirmatywny - Autonomiczna nauka wykrywa

mechanizmy procesów społeczno-gospodarczych i przyrodniczych,

które trafiają do świadomości społecznej; poprzez politykę są

wdrażane do praktyki;

o Przebijający się model krytyczny – uwzględnia, że:

• na przekaz nauki wpływają czynniki społeczne i polityczne;

• fakty i wiedza o społeczeństwie, gospodarce i środowisku

ewoluują, więc nie mogą być stałym punktem odniesienia.

Sachs, W. (ed.) (1993) Global Ecology: a New Arena of Political Conflict;

Forsyth, T. (2003) Critical Political Ecology. The politics of environmental science.

Nauka a kształtowanie świadomości społecznej

Przykład: zanieczyszczenie powietrza

W półroczu zimowym pojawiają się alarmujące komunikaty, także firmowane

przez ekspertów: o wysokich przekroczeniach norm zanieczyszczeń powietrza, o

smogu, o liczbie zgonów wywołanych złą jakością powietrza.

Społeczeństwo otrzymuje informacje bez wzmianki o lukach w wiedzy

naukowej, czasem przekłamane, często zgodnie z zasadą, że cel uświęca środki.

Efektem jest wzrost wrażliwości społecznej, a w ślad za tym polityków, oparty na

fragmentarycznych lub nawet błędnych przesłankach; konsekwencją mogą być

nie optymalne programy działania władz.

Tymczasem luki w wiedzy i przekłamania są niebagatelne:

o Nie ma problemu smogu, jest problem wysokiego stężenia pyłu zawieszonego;

o Stężenia dopuszczalne ustalane są arbitralnie;

o Brak rozwiniętego monitoringu stężeń zanieczyszczeń dających obraz ich rozkładu

przestrzennego, zwłaszcza poza centrami dużych miast;

o Brak danych o udziale w stężeniach pyłu wtórnie unoszonego z terenów otwartych;

o Pył zawieszony to pojęcie ogólne – brak rozpoznania wpływu różnych rodzajów

i frakcji na zdrowie wrażliwych grup społecznych.

Nauka a kształtowanie świadomości społecznej

Przykład: zanieczyszczenie powietrza

Wtargnięcie pyłu znad SaharyObraz z METEOSAT 19-02-2016

Źródła zanieczyszczenia

pyłem zawieszonym w

Stuttgarcie

© Landeshauptstadt Stuttgart, Amt für Umweltschutz, Abt. Stadtklimatologie

Problem deficytu wody

Popularna teza:

Oszczędzajmy wodę, bo dzięki temu

możemy zmniejszyć deficyt wody

pitnej na Świecie, a obecnie ponad

miliard ludzi nie ma dostępu do

bezpiecznej dla zdrowia wody pitnej

Zasoby wodne Świata – wielkość, struktura i tempo obiegu

Światowe zużycie wody w ciągu roku to około 5 x 103 km3

Jak zapewnić dostępność wody

o odpowiedniej jakości,

w potrzebnej ilości,

w określonym miejscu,

w danym czasie.

Rzeczywiste problemy dotyczące wody

Powód ekologiczny: OSZCZĘDNOŚĆ MATERIAŁÓW

I ENERGII NA UZDATNIANIE I PRZESYŁ WODY;

Powód ekonomiczny: OSZCZĘDNOŚĆ KOSZTÓW

UZDATNIANIA I PRZESYŁU WODY -

UTRZYMYWANIE TARYFY NA AKCEPTOWALNYM

POZIOMIE;

Powód społeczny: ZAPEWNIENIE DOSTĘPU DO

WODY DLA UBOŻSZYCH WARSTW

SPOŁECZNYCH.

Powody do oszczędzania wody

Mleko

1020 litrów/kg

85% zielony

Wieprzowina

5988 litrów/kg

82% zielony

Drób

4325 litrów/kg

82% zielony

Ziemniaki

287 litrów/kg

66% zielony

Herbata

8860 litrów/kg

82% zielony

Jabłka

822 litrów/kg

68% zielony

Ślad wodny artykułów spożywczych - przykłady

Źródło: Mekonnen, Hoekstra 2011

T-shirt

2340 litrów/250 g

53% niebieski

Dżinsy

9350 litrów/kg

52% niebieski

Ślad wodny artykułów przemysłowych - przykłady

Przeciętny samochód odpowiada za wykorzystanie

ponad 400 tys. l. wody

Handel wodą wirtualną

Konflikt dotyczący Puszczy Białowieskiej – podłoże ideologiczne

OCHRONA procesów przyrodniczychNie ingerowanie w procesy przyrodnicze, opieranie się na

zdolności przyrody do samoregulacji.

Problemy:

Ograniczona wiedza o dynamice procesów przyrodniczych.

Nie wiadomo, kiedy skończy się gradacja i jak głębokie

będzie przekształcenie siedlisk,

ALE PRZYRODA OBRONI SIĘ SAMAPrzesłanki pasywnej ochrony Puszczy Białowieskiej:

• Przekonanie o destrukcyjnym charakterze wszelkiej

ingerencji człowieka w przyrodę Puszczy;

• Przekonanie o tym, że procesy naturalne skorygują

skutki wcześniejszej gospodarki leśnej i ukształtują

ekosystemy odporne na katastrofalne gradacje owadów.

Koszt: Takie podejście nie zakłada występowania

długofalowych, negatywnych skutków dla Puszczy.

Argumenty pozaprzyrodnicze:

• Aktywność ruchu społecznego przeciw ingerencji w

ekosystemy Puszczy,

• Podkreślanie walorów kulturowych i turystycznych

Puszczy,

• Kontrowersje polityczne, stanowisko Komisji Europ.,

• Wyrok ETS.

Ochrona Puszczy Białowieskiej według dwóch idei

OCHRONA przyrodniczego status quo Zachowanie określonych gatunków, siedlisk,

różnorodności przyrodniczej, krajobrazu, puli genetycznej.

Problemy:

Konkurencja między gatunkami oraz relacje troficzne

(roślina-roślinożerca-drapieżca-destruent) powodują, że

często stajemy przed wyborem:

CO CHRONIĆ, KOSZTEM CZEGOCele wycinki w Puszczy Białowieskiej:

• Zahamowanie gradacji kornika,

• Zmniejszenie strat drewna i wykorzystanie go jako

surowca,

• Zachowanie jak największej części cennych siedlisk

borowych chronionych w ramach sieci NATURA 2000.

Koszt: głęboka ingerencja w procesy przyrodnicze i

zmiana cech ekosystemów dotkniętych wycinką.

Argumenty pozaprzyrodnicze:

• Puszcza od stuleci jest wykorzystywana przez

człowieka, a jej znaczna część to nasadzenia,

• Drewno jest wartościowym surowcem, którego nie

należy marnotrawić,

• Przemysł drzewny jest źródłem egzystencji dla dużej

części mieszkańców otoczenia Puszczy Białowieskiej.

BYŁA PRÓBA KOMPROMISU: ZACHOWANIE BEZ WYCINEK POWIERZCHNI REFERENCYJNYCH (5,6 tys ha), KTÓRE

WRAZ Z REZERWATAMI (12 TYS.HA) STANOWIĄ 33% POW. NADLEŚNICTW PUSZCZAŃSKICH

Podsumowanie – 1.

• Współczesne zmiany w trendach rozwojowych ludzkości tylko w części są zbieżne z ideą ZR;

• Idea ZR nie określa spójnych rozwiązań operacyjnych w relacjach społeczeństwo -gospodarka – środowisko;

• Moda na używanie pojęcia ZR wiąże się z procesem rozmywania jego znaczenia;

• Wykorzystywanie terminu ZR w różnych dokumentach nie zawsze oznacza zgodne z nim podejście do kształtowania rzeczywistości.

Postawy społeczne wobec zrównoważonego

rozwoju kształtowane są przez trzy elementy

mogące dać efekt głębokiej dźwigni:

– wpływ systemu wartości na relację człowieka do

środowiska,

– zdobywanie i wykorzystanie wiedzy służącej

systemowym zmianom interwencji w sfery:

społeczną, gospodarczą i środowiskową,

– restrukturyzacja instytucjonalna.

Podsumowanie - 2.

Abson, D. J. et al. Leverage points for sustainability transformation. Ambio 46, 30–39, 2017

Wszystkie trzy wymienione elementy dźwigni są w

fazie krytycznych zmian:

‒ Tradycyjne systemy wartości są pod presją stawiania

wolności człowieka ponad wszystkimi systemami

wartości;

‒ Wolność nauki do zdobywania i dyspersji wiedzy jest

ograniczana przez uwarunkowania społeczno-polityczne;

‒ Struktura instytucjonalna jest niedostosowana do

globalnych wyzwań i potrzeby skutecznego mechanizmu

decyzyjnego i wdrażającego.

Podsumowanie - 3.

• Szansę na podążanie ludzkości drogą

zrównoważonego daje kapitał intelektualny i

społeczny ludzkości oraz zdolność adaptacyjna

naszego gatunku;

• Determinacja do tworzenia nowych rozwiązań i

szansa na ich wprowadzenie rośnie w okresach

kryzysowych, po których następuje pozytywny

przełom;

• Sądzę, że do takiej fazy przesilenia się zbliżamy i

życzę Państwu oraz sobie, abyśmy sprawnie przez

nią przeszli.

Podsumowanie - 4.

Post scriptum:Sri Lanka - Safari w UTA WALAWE National Park

Około 400 jeepów wozi codziennie

turystów po Parku

Dziękuję Państwu za uwagę

andrzej.mizgajski@amu.edu.pl