Ubóstwo i wykluczenie społeczne

Teorie ubóstwa i strategie walki z nim15.09.2009

Dr hab. Ryszard Szarfenbergwww.ips.uw.edu.pl/rszarfr.szarfenberg@uw.edu.pl

Teoria ubóstwa

UBÓSTWO

Przyczyna 1

Przyczyna 2

Przyczyna 3

Skutek 1

Skutek 2

Skutek 3

Teoria przyczynowa –oddziaływanie na przyczyny Teoria skutkowa –

oddziaływanie na skutki

Cykl deprywacji

Nieodpowiednirodzice

Deprywacja emocjonalna, społeczna

i intelektualna dzieci

Niewłaściwe praktyki wychowawcze

Niepowodzenia szkolne

Praca niewykwalifikowana lub bezrobocie, za mało pieniędzy na wyście

ze społecznej deprywacji

Niestabilne i niesatysfakcjonujące małżeństwo i życie rodzinne

Jakie interwencje i w której fazie cyklu mogą go przerwać?

Teorie potoczne

11,5% 15,7% 17,2% 19,0% 19,5%24,6% 27,2% 31,0%

38,3% 42,1%47,9% 48,4%

53,5%

67,9% 60,8%

76,4%66,1%

65,8%51,5%

58,7%

28,7%

42,9% 30,3%

50,2%

0,00

0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

DEU ESP SWE TUR FIN MEX POL NOR JPN AUS USA KOR

Nie wiem Niesprawiedliwe społeczeństwo Lenistwo

Udział respondentów wyjaśniających ubóstwo poprzez lenistwo lub niesprawiedliwość społeczną, połowa lat 90.

Uproszczone wyjaśnianie ubóstwa

Jednostka Społeczeństwo

WinaUbodzy są leniwi,

niezapobiegliwi, brak im morale

Ubodzy są ofiarami działań innych,

ofiarami niesprawiedliwości

społecznej

Los Ubodzy nie mają szczęścia, wola Boga

Ubodzy są ofiarami procesów społecznych i globalnych, których

nie da się kontrolować

Oorschot, Halman, 2000

Ogólne przyczyny ubóstwa (grupy średnia, w proc.)Grupa krajów / kraj Lenistwo Brak

szczęściaNiesprawiedliwość

Koszt postępu

Wychodzące z komunizmu 33 8 35 14Europa EU15 23 16 36 21Polska 32 6 38 16Szwecja 16 11 35 31Wielka Brytania 27 15 34 21

W badaniu sondażowym zadano następujące pytanie: Jakie według Pana/Pani są przyczyny tego, że ludzie są ubodzy, w kafeterii odpowiedzi znalazły się cztery warianty- Ponieważ nie mają szczęścia- Ponieważ są leniwi i brak im silnej woli- Ponieważ społeczeństwo jest niesprawiedliwe- Ponieważ jest to nieunikniony koszt współczesnego rozwojuWyniki dla roku 1990 były następujące

Przyczyny specyficzne i ogólneOgólne przyczyny ubóstwa

Specyficzne przyczyny ubóstwa Brak szczęścia

Lenistwo

Niesprawiedliwość

Współczesny świat

Długoterminowe bezrobocie 89,6 59,5 115,7 105,3Alkoholizm 103,3 132,9 85,7 102,4Rozpad rodziny 112,9 88,7 91,8 114,1Choroba 137,1 90,8 95,8 90,4Nadużywanie narkotyków 104,4 141,9 82,1 106,6Cięcia zasiłków społecznych 95 35,2 131,5 97,7Brak wykształcenia 94,8 95,4 98,3 110,9Mieli ubogich rodziców 119,3 90 100 95,3Utrata poczucia wspólnoty w społeczeństwie

67,7 44,1 143,3 94,5

Ubogie środowisko zamieszkania 94,1 56,9 111,8 109,8Są leniwi 77,4 394,6 58,1 63,4Nie planują przyszłości 84,6 166,7 84,6 111,5Mają za dużo dzieci 127,6 134,5 81 98,3Są imigrantami 71,1 100 124,4 97,8Brak zainteresowania ze strony sąsiadów

95 65 122,5 92,5

Wybrali taki sposób na życie 73,7 271,1 50 118,4

Wyjaśnienia potoczne w Polsce

CBOS, 2007

Wyjaśnienia potoczne w Polsce

CBOS, 2007

Czynnik Komentarz z DS – ubóstwo obiektywne Komentarz z DS – ubóstwo subiektywneGrupa społeczno-ekonomiczna (źródło utrzymania głowy gospodarstwa domowego)

Grupami gospodarstw domowych o największym ryzyku ubóstwa są gospodarstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł innych niż emerytura lub renta oraz gospodarstwa rolników. Pewnym zaskoczeniem natomiast jest mniejsze ryzyko ubóstwa gospodarstw domowych emerytów niż gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek

Największym ryzykiem znalezienia się w sferze ubóstwa charakteryzują się, obok gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, gospodarstwa domowe rencistów.Wpływ zmiennych określających przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej na ryzyko ubóstwa jest znacznie większy w ujęcia subiektywnym niż w ujęciu obiektywnym

Liczba osób w rodzinie Liczba osób w gospodarstwie domowym w sposób istotny oddziałuje na ryzyko znalezienia się gospodarstwa domowego tylko w przypadku gospodarstw domowych składających się z 6 i więcej osób

Wszystkie parametry stojące przy zmiennych określających liczbę osób w gospodarstwie domowym są istotne i ujemne. Najwyższy poziom ryzyka ubóstwa występuje w gospodarstwach 1-osobowych

Klasa miejscowości zamieszkania

Nieistotne Gospodarstwa domowe zamieszkujące klasy miejscowości inne niż największe miasta charakteryzują się ryzykiem ubóstwa wyższym

Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego

Poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w sposób jednoznaczny determinuje ryzyko znalezienia się w sferze ubóstwa

Poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w sposób jednoznaczny determinuje ryzyko znalezienia się w sferze ubóstwa

Województwo Relatywnie najwyższym ryzykiem wpadnięcia w sferę ubóstwa charakteryzowały się gospodarstwa domowe zamieszkujące województwo podkarpackie.Relatywnie najniższe ryzyko ubóstwa obserwujemy w grupie gospodarstw zamieszkujących województwo śląskie i warmińsko-mazurskie

Relatywnie najwyższym ryzykiem wpadnięcia w sferę ubóstwa charakteryzowały się gospodarstwa domowe zamieszkujące województwo podkarpackie.Relatywnie najniższe ryzyko ubóstwa obserwujemy w grupie gospodarstw zamieszkujących województwa świętokrzyskie i zachodnio-pomorskie

Wiek głowy rodziny Nieistotne Istotne tylko dla grupy gospodarstw z głową w wieku 25-34 lata. Ryzyko ubóstwa dla tej grupy gospodarstw jest wyższe niż dla grupy gospodarstw stanowiącej punkt odniesienia (35 lat i więcej)

Bezrobotni w GD Znaczące ryzyko wpadnięcia w sferę ubóstwa gospodarstw z osobami bezrobotnymi

Znaczące ryzyko wpadnięcia w sferę ubóstwa gospodarstw z osobami bezrobotnymi

Niepełnosprawni w GD Niepełnosprawność osób wyraźnie zwiększa ryzyko ubóstwa gospodarstw domowych. Wpływ ten jest jednak relatywnie mniejszy niż w przypadku bezrobocia

Niepełnosprawność osób wyraźnie zwiększa ryzyko ubóstwa gospodarstw domowych. Wpływ ten jest jednak relatywnie mniejszy niż w przypadku bezrobocia

Przyczyny ubóstwa (czynniki determinujące) mogą być różne w zależności do koncepcji ubóstwa i wynikającej z niej granicy ubóstwa, Diagnoza Społeczna 2009

Kiedy potrzebujemy

pomocy?

TAKNIECzy moje

rozwiązanie jest akceptowalne?

Potrzeba pomocy innych

Potrzeba pomocy innych

Czy moje rozwiązanie okazało

się skuteczne?

TAKNIE

TAKNIEPotrzeba pomocy innych

Czy mogę sam rozwiązać problem?

Mam problem

Wyjaśnianie problemu

Dlaczego powstał problem, co jest jego

przyczyną?

Jakie skutki i dla kogo ma problem?

Rozwiązywanie problemu

Co zrobić, żeby rozwiązać problem?

Jak to zrobić? Kto ma to zrobić?

Definiowanie problemu

Na czym polega mój problem?

Dlaczego to jest problem?

Czy mam problem?

Czy chcę go rozwiązać?

Uświadamianie problemu Motywowanie do rozwiązywania problemu

Mogę mieć wiele problemów sprzężonych ze sobą

Pomoc, opieka, pielęgnacjaPotencjał samodzielności w człowieku

MałyZerowy Duży

Pielęgnacja Opieka Pomoc

Średni

Konieczność kontrolowania zachowania

DużaCałkowita MałaŚrednia

Czas udzielania usług

DługiNieograniczony KrótkiŚredni

Ubóstwo a potrzeba pomocy

Czy dane gospodarstwo domowe potrzebuje pomocy?

Czy dane gospodarstwo domowe jestubogie?

TAK NIE

TAK Ubóstwo z potrzebą pomocy

Brak ubóstwa, ale jest potrzeba

pomocy – inny problem?

NIEUbóstwo, ale nie ma potrzeby pomocy –

poradzą sobie sami?

Brak ubóstwa i nie ma potrzeby

pomocy

Cele pomocy ubogim1. Zmniejszenie ubóstwa poprzez pomoc (łagodzenie

ubóstwa)2. Uniezależnienie od pomocy, usamodzielnienie

(pomoc dla samopomocy)• Potencjalna sprzeczność o ile założymy, że osiąganie

celu 1 może przeszkadzać w osiąganiu celu 2 i odwrotnie

• Dlaczego? Np. pomoc zmniejszając ubóstwo zmniejsza też przykrości z nim związane, a więc zmniejsza negatywne bodźce do samodzielności

Pomoc ubogim a zachowania

Czy ubogi wypełnia polecenia pomagających? Czy współpracuje?

Czy pomoc ma zależeć od zachowaniaubogiego?

TAK NIE

TAK Pomagać, nagradzać za współpracę

Pomagać bez względu na zachowanie

NIENie pomagać wcale,

albo karnie zmniejszyć pomoc

Pomagać, ewentualnie

zmienić formę pomocy

Pomoc bezwarunkowa a pomoc pod warunkiem zmiany zachowania

Niesamodzielni i ubodzy

Pomoc usamodzielniająca

Pomoc zmniejszająca ubóstwo

Usamodzielnieni, ale nadal ubodzy

Usamodzielnieni i nieubodzy

Nieusamodzielnieni i ubodzy

Inne czynni

ki

Nieusamodzielnieni i nieubodzy

Strategie radzenia sobie z ubóstwem

Hierarchia możliwości wyboru przed którymi stoją rodziny z za małymi zasobami w stosunku do potrzeb

Znaleźć lepiej płatną pracę w pełnym wymiarze czasu

Wydawać zaoszczędzone pieniądze

Wystąpić o zasiłki

Sprzedawać niekonieczne sprzęty domowe

Praca w niepełnym wymiarze czasu z możliwością łączenia płacy z zasiłkami

Zaciągać kredyty konsumpcyjne na bieżące opłaty

Odkładać opłacanie rachunków

Praca dorywcza

Spieniężenie polis ubezpieczeniowych

Zastawianie wartościowych rzeczySprzedaż koniecznych sprzętów domowych

Dobroczynność

Drobna przestępczość

Żebranie

Strategie radzenia sobie w Polsce

Sposoby radzenia sobie z trudnościami finansowymi

1993 N=1700

1994 N=1580

1995 N=1940

1996 N=1500

1997 N=1380

2000 N=1350

2003 N=1579

2005 N=1598

2007 N=1745

2009 N=3433

Ograniczanie potrzeb 93,3 91,6 88,8 91,1 93,5 88,7 92,5 89,5 89,2 86,4Korzystanie z pomocy krewnych 44,7 40,1 42,9 39,9 43,8 40,3 35,5 39,1 39,5 38,9Zaciąganie pożyczek 43,3 44,4 44,6 44,1 48,6 50,7 42,9 42 40,9 35,5Podejmowanie dodatkowej pracy 29,4 33,6 32,9 33,2 35,6 22,9 22,1 21,5 18,1 16,3Korzystanie z pomocy opieki społecznej

7,5 8 7,1 6,7 6 11,7 13,4 16,2 16,7 15,5

Korzystanie z oszczędności 20,8 18,7 15,1 17,5 18,3 16,6 9,5 8,5 7,6 13Wyzbywanie się majątku b.d. b.d b.d b.d. b.d. 5,7 6,9 5,9 4,4 4,5Korzystanie z pomocy Kościoła 1 1 0,8 0,5 1,2 1,3 0,7 1,9 3,4 3,3Podejmowanie innych działań b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 19 20,3 23,4 16,6 16,2Niepodejmowanie żadnych działań b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 13,1 12,6 11,3 9,8 10,7

Diagnoza Społeczna 2009, w proc.

Strategie radzenia sobie z ubóstwem w Rosji w czasie kryzysu, koniec lat 90 .

Odsetek oceniających strategię jakoTyp Strategia Odsetek

stosujących bardzo pomocną

dość pomocną

niepomocną Brak odpowiedzi

SP Ograniczanie wydatków na ubranie i buty

63 12 53 32 4

SP Ograniczanie wydatków na żywność 54 10 53 33 5

SP Odłożenie / nie wyjeżdżanie na urlop czy wakacje

27 16 46 39 0

SSS Prośba o pomoc krewnych 21 35 59 5 1SA Bardziej wydajna uprawa działki / pola

(grew more land plot)19 35 60 4 1

SA Nowa praca 12 29 42 27 3SA Przeniesienie się do nowego miejsca

zamieszkania9 21 38 28 13

SSS Prośba o pomoc przyjaciół 8 28 60 11 1SA Dodatkowa praca 7 32 58 9 1SA Praca w urzędzie państwowym (for

government)5 39 41 16 4

SA Sprzedawanie rzeczy osobistych 5 15 70 14 1SSS Prośba o pomoc państwa 5 11 41 46 1SSS Wprowadzenie się do krewnych 3 39 49 7 5SA Udział w przeszkoleniu 2 34 35 25 7SA Wyprowadzenie się od krewnych 2 20 49 28 3SA Wynajem komuś pokoju/mieszkania 1 35 55 9 2

SA – strategia aktywna, SP – strategia pasywna, SSS – strategia sieci społecznej

Analiza pomocy pieniężnejGłębokość

ubóstwa po transferach

Transfery

Dochody po transferach

Dochody przed transferami

Linia ubóstwa

Dochody gospodarstw domowych uporządkowane rosnąco

Dochody

Ubodzy po transferach

Ubodzy przed transferami

Beckerman, za Behrendt, 2002, s. 19

Ograniczenie ubóstwa dzięki transferom

DochodyDochody po transferach

Dochody przed transferami

Ubóstwo umiarkowane

Ubóstwo głębokie

Ubóstwo skrajne

Gospodarstwa domowe według wysokości dochodu

Gra

nice

ubó

stw

a(%

med

iany

doc

hodó

w)

Blisko ubóstwa

Zapobieganie ubóstwu model uproszczony

PIERWOTNA DYSTRYBUCJA DOCHODU(płace, dochody z kapitału)

REDYSTRYBUCJA POZA POMOCĄ SPOŁECZNĄ(ubezpieczenie społeczne, inne świadczenia, opodatkowanie)

POMOC SPOŁECZNA

UBÓSTWO

UBÓSTWOPrzypadki A, B – system zapobiegł popadnięciu w ubóstwoPrzypadek C – system nie zapobiegł ubóstwu

Behrendt, 2002, s. 48

Uproszczony model skutecznego łagodzenia ubóstwa

1. UprawnieniaCzy GD jest

uprawnione do pomocy społecznej?

Ubogie GD

2. AdekwatnośćCzy zasiłki

odpowiadają potrzebom?

3. KorzystanieCzy GD w pełni

korzysta z przysługujących

zasiłków?

tak tak tak

nie nie nie

UBÓSTWO

BRAK UBÓSTWA

PROGRAM POMOCY SPOŁECZNEJ

Walka z ubóstwem

Godna praca

Ubezpieczenie społeczne

Pomoc społeczna

Niewystarczająca ochrona

Brak ubóstwa

Ubóstwo

Zabe

zp.

Społ

.

PPUPPGP

Polit. Rynku pracy

PPGP – polityka promowania godnej pracy (wyciągania czy wypychania z ubóstwa), PPU – polityka przeciwdziałania ubóstwu (zapobiegania zsuwaniu się do ubóstwa).

Kto powinien odpowiadać za walkę z ubóstwem – opinia społeczna

UE27 PL

Rząd narodowy 53% 51%Sami obywatele 13% 14%Władze regionalne lub lokalne 7% 10%Unia Europejska 9% 8%NGOs lub dobroczynność 7% 6%Instytucje religijne 2% 2%Prywatne firmy 3% 1%Inne (spontaniczne) 1% -Nie wiem 5% 8%

Eurobarometer 2009

Co powinno być priorytetem w walce z ubóstwem – opinia społeczna

UE27 PLZaoferować możliwość pracy 61% 61%Wystarczająco I regularnie podnosić zasiłki socjalne I emerytury 32% 40%

Zapewnić wzrost gospodarczy, aby poniósł się ogólny poziom życia 42% 37%

Poprawić dostępność usług społecznych (opieka długoterminowa, opieka nad dziećmi, opieka zdrowotna itp.)

27% 31%

Zaoferować szkolenia i kwalifikacje 38% 30%Pomóc ludziom ubogim w dostępie do przyzwoitych i tanich mieszkań 37% 25%

Doradzać ludziom jak uniknąć nadmiernego zadłużenia 24% 17%Poprawić dostęp do dobrych i tanich centrów opieki dziennej dla dzieci 0-3 lata 18% 15%

Rewitalizować ubogie obszary 25% 13%Zwalczać wszystkie rodzaje dyskryminacji 18% 12%Pomóc ubogim w dostępie do usług bankowych I finansowych 9% 6%Inne (spontaniczne) 1% 1%Nie ma skutecznych sposobów pomocy ubogim w wyjściu z ubóstwa (spontaniczne) 1% 2%

Nie wiem 1% 5%

Eurobarometer 2009

Stopy ubóstwa i ich zmniejszanie przez transfery (2007)

po transferach socjalnych przed transferami socjalnymi, z wyjątkiem emeryturStopa ubóstwa (granica 60% mediany dochodów):

Modele polityki społecznej a ubóstwo

Który model okazał się najlepszy i jakie stąd płyną wnioski dla reform modelu polskiego??