Społeczeństwo. Piękno. Przestrzeń.O normach, wartościach i praktykach

kształtowania piękna publicznego.

Mariusz CzepczyńskiKatedra Gospodarki Przestrzennej

Uniwersytet Gdański

2

Niepojęta potrzeba piękna • Medycyna, prawo, finanse czy technika to wspaniałe dziedziny, ale

żyjemy dla poezji, piękna, miłości (John Keating, the Welton Academy)• Przyjemność z doświadczania piękna jest częścią rozwiniętej psychiki. • Piękno, dobro i prawda przez długie wieki z jednej strony wyznaczały w

kulturze europejskiej cel dążenia człowieka, • z drugiej ujawniały bardzo istotny rys samej rzeczywistości (Jaroszyński

2002: 9), czyli ją reprezentowały

3

Hierarchia potrzeb,czyli dlaczego akurat teraz zajmujemy się pięknem

• Czas na piękno (po zaspokojeniu innych potrzeb)• od zaspokojenia potrzeb niedoboru

(fizjologicznych, bezpieczeństwa, przynależności, uznania)

• do realizacji potrzeb wzrostu (samorealizacji)

4

Chaos wokół piękna:co jest / może być piękne?

• Są na ziemi trzy tajemnice, trzy rzeczy niepojęte. Piękno, sprawiedliwość i prawda (Simone Weil)

• Piękno jest rozumiane jako coś mistycznego i bardzo nieokreślonego, a więc łączącego w sobie i filozofię i religię, i samo życie, z drugiej strony – za Kantem – piękno jest tylko naszym doznaniem swoistej bezinteresownej przyjemności. A wtedy pojęcie piękna, choć wydaje się całkiem jasne, niestety staje się również nieścisłe (Lew Tołstoj).

5

Klasyka: Piękne a Dobre.Wielka Teoria Piękna i sectio aurea

• Grecy uznawali nie tylko piękne rzeczy, kształty, barwy, dźwięki, ale również piękno duchowe: myśli i obyczaje, charaktery i piękne prawa.

• sofiści zwęzili pojęcie, określając piękno jako to, „co przyjemne dla wzroku i słuchu”

• dobór proporcji i właściwy układ części: wielkość, jakość i ilości części oraz ich wzajemny stosunek (piękno π).

• Zasada złotego podziału (divina proportio ok. 0,618) jako klucz do wszelkiej harmonii, opierająca się na obliczaniu, pozwalającym dany odcinek prostej przeciąć w ten sposób, aby mniejsza jego część miała się tak do większej jak większa do sumy obu części, czyli całego odcinka.

6

Genetycznie uwarunkowane piękno

• Piękno to doskonałość, proporcja i blask (Tomasz z Akwinu); to wartość, która zawiera w sobie harmonijność, umiar, zrównoważenie, które dociera przedrefleksyjnie i pozaintelektualnie (Gołaszewska 1984).

• Darwinowska teoria piękna: doświadczenie piękna jest jednym ze sposobów, w jakim ewolucja podtrzymuje zainteresowanie, by zachęcić nas do podjęcia najlepszej decyzji dla przetrwania gatunku. Piękno jest narzędziem na odległość: ewolucja sprawia, że obiekty wydają się nam piękne, by roztaczały magnetyzm i przyjemność dzięki samemu patrzeniu. Pierwsze dzieła sztuki (ostrza z St. Acheul) pełniły podobną rolę jak pawi ogon: wskazywały na zdolności twórcy: inteligencję, zdolności manualne, zdolność planowania, sumienność oraz dostęp do rzadkich materiałów (Dennis Dutton).

7

Wrodzone piękno krajobrazów

Ludzie na całym świecie, lubią podobny typ krajobrazu, typowego dla plejstoceńskiej sawanny z kolebki życia ludzi: otwarte przestrzenie, niewysokie trawy, a pomiędzy nią pochylone drzewa, aby można się było na nie wspiąć w razie potrzeby. Ważnym elementem jest woda, ślady życia zwierząt i różnorodna roślinność, konieczna jest także ścieżka lub droga, która niknie w oddali (Dennis Dutton).

8

(nie)trwałość piękna• Piękno samo w sobie nie istnieje i istnieć nie może,

istnieją tylko nasze sądy, i należy znaleźć podstawy tych sądów (Lew Tołstoj).

• Zmiana poczucia i kanonów piękna w czasie (cywilizacji i życiu człowieka).

• Jeżeli piękno jest partycypacją w idei (Plotyn), to wraz ze zmianami idei następuje zwrot pojmowania piękna (beauty turn): ideały piękna zmieniają się wraz z ideałami kultury

9

Piękno: między naturą i kulturą• Pluralizacja i demokratyzacja piękna: piękno jako kulturowo

uwarunkowane odczucie osoby doświadczającej, więc piękno rzeczy istnieje jedynie w umyśle tego, kto rzeczy te ogląda (David Hume), czyli de gustibus non est disputandum

• Upodobanie piękna jest wrodzone, ale podlega zmianom wynikającym z wychowania i doskonalenia (kultury)

10

Dylematy praktyk pięknotwórczych • Klasowość / kastowość piękna• Projektowanie i zmienność gustów:

między estetykami czasów– Wczoraj: powielanie wzorców,

piękno masowe obliczone na aplauz masowego odbiorcy, łatwość przekazu, udawanie i płytka jednoznaczność

– Dzisiaj: często banalne i nijakie

– Jutra: awangardowe (być może), prowokacyjne, niezrozumiałe (często), ślepa uliczka

11

Semiotyka piękna • Pojęcie kultury opiera się na znaczeniach społecznych (Steward Hall)• Piękno jako język kultury, który nie jest neutralnym medium tworzenia

znaczeń i wiedzy, a raczej je ustanawia• praktykom kulturowym nie są przypisane znaczenia raz na zawsze –

znaczenie zawsze jest rezultatem jakiegoś aktu „artykulacji” (czynnego procesu „produkcji poprzez użycia”), czy wyrażenia się w określonym kontekście, w ściśle oznaczonym momencie historycznym, w konkretnym dyskursie.

12

Względne piękno • Piękno jako pierwotna forma intuicji–ekspresji, jaka przepływa przez

ludzkie życie; stanowi syntezę uczuć i poznania, zwłaszcza wyobraźni; jest obojętne na realność; bazuje na postaciach / formach aktywności życia duchowego– podstawowy porządek teoretyczny: estetyka i logika – porządek praktyczny: ekonomia i etyka (Benedetto Croce).

13

Piękno jako proces• Proces społecznej estetyzacji:

– odkrywanie (piękna zapisanego w DNA) i/lub – kształcenie i kształtowanie (piękna jako składowej kultury)

• Rzeczywistość społeczna piękna jest kreowana w procesie jej bezustannej interpretacji.

14

Przestrzeń publiczna

• Przestrzeń publiczna jako przestrzeń łącząca, sprzyjająca nawiązywaniu relacji, budowaniu kultury (czyli tego co nas łączy i tego, co nas odróżnia od innych)

• Przestrzeń negocjacji i kompromisu między (obcymi) jednostkami w celu wypracowania rozwiązań dla wspólnego dobra, czyli między – dogmatyzmem ’estetów’, – prawem jednostki do życia w pięknie i – prawem do indywidualnej różnorodności interesów i gustów

15

Wolność i przestrzeń• Piękno publiczne jako kompromis społeczny w danym

miejscu i czasie• Norma jako wynegocjowany konsensus, a prawo jako

petryfikacja granicy między pięknym a szpetnym• Niebezpieczeństwa normatywizmu: dobro

większości, wolność, kreatywność• Granice wolność i pułapki liberalizmu

Piękno jako reprezentacja społeczeństwa

• Społeczne konstruowanie i przestawianie świata, dokonywane przez nas i dla nas w taki sposób, aby nadać temu światu znaczenie

• Nasze idee, doświadczenia, obawy, nadzieje, relacje, reprezentowane są poprzez system (mniej czy bardziej pięknych) symboli i artefaktów

• Piękno jako konstrukcja społeczna, tworzona przez zinstytucjonalizowane interakcje między ludźmi.

• Mamy takie piękno, jakie sami (współ)tworzymy

• Piękno jako interakcja (doświadczenie) między odbierającym a obiektem (Teoria Płynności Przyjemności Estetycznej: Winkielman at al. 2003) 16

17

(nie)odpowiedzialni za piękno• Strażnicy piękna: beauty gatekeepers:

– legitymacja, – władza i – odpowiedzialność

• Autorytety i dyktatorzy: wybrańcy - strażnicy bram piękna

• Web 2.0: społecznościowe rozproszenie i zagubienie

• Aktorzy, statyści i widzowie: prawodawcy, media, projektanci, właściciele, zleceniodawcy, edukatorzy, użytkownicy, oglądający….

18

Czasami aktywnie włączający się w publiczny dyskurs

między pięknem a szpetotą

19

Między Apollem a Dionizosem• Dwie naprzemienne koncepcje rozwoju,

oparte o dwa podejścia filozoficzne:– Arystotelejski koncept pluralizmu i

wielopoziomowej komunikacji tworzy fundament sztuki dionizyjskiej: chaotycznej, subiektywnej, pełnej emocji i ukazującej prawdziwą naturę.

– Platoński idealizm obiektywny, chroniący wyższe wartości, bazujący na apollińskiej koncepcji sztuki: skupiona wokół światła, kojarzonej z klasycznym pięknem, harmonią, intelektem.

20

Piękna przestrzeń jako dobro wspólne

• dobro wspólne jako wartość społeczna (kulturowa), będąca sumą zaspokojenia maksymalnej liczby możliwości i interesów indywidualnych członków wspólnoty, powiększona znacząco o wartość dodaną, wynikającą z respektowania praw innych członków wspólnoty.

• Piękno jako harmonia między potrzebami różnych użytkowników

• Wirturiańska triada (DQI):– firmitas: siła (jakość), – utilitas: użyteczność (funkcje)– venustas: piękno (wpływ)

• Tylko balans między każdą z wartości gwarantuje trwałą, zrównoważoną strukturę

21

Czy wanna z kolumnadą jest pięknem innego, żartem, nietaktem,

grzechem czy przestępstwem?

22

Piękna przestrzeń jestpięknie wykorzystywana przez

pięknie niejednolitych mieszkańców, czerpiących piękne różnorakie korzyści i

przyjemności z piękna wpięknie różnych sytuacjach

23

Piękno ma zawsze swój kontekst czasu i miejsca