dr hab. Maciej Witek, prof. US

http://kognitywistyka.usz.edu.pl/mwitek

TEORIE KOMPETENCJI KOMUNIKACYJNEJ

rok akademicki 2016/2017, semestr letni

Temat 7:

M. Tomasello o rozwoju języka i zdolności komunikacyjnych (1):teoria podwójnego dziedziczenia

Tylko ludzie tworzą: • wyspecjalizowane narzędzia, • złożone systemy symbolicznej komunikacji, • złożone systemy życia społecznego.

Tylko ludzie tworzą: • wyspecjalizowane narzędzia, • złożone systemy symbolicznej komunikacji, • złożone systemy życia społecznego.

Ustalenia paleoantropologii:• około 6 lub 7 mln lat temu rozdzielają się linie rozwojowe

szympansa oraz człowieka;• około 200 lub 250 tysięcy lat temu pojawia się gatunek homo.

Tylko ludzie tworzą: • wyspecjalizowane narzędzia, • złożone systemy symbolicznej komunikacji, • złożone systemy życia społecznego.

Ustalenia paleoantropologii:• około 6 lub 7 mln lat temu rozdzielają się linie rozwojowe

szympansa oraz człowieka;• około 200 lub 250 tysięcy lat temu pojawia się gatunek homo.

Problem: • Czy w tym czasie mogło dojść do wyłonienia się — na drodze

ewolucji biologicznej — oddzielnych zdolności poznawczych umożliwiających tworzenie kultur narzędziowych, systemów symbolicznych oraz instytucji społecznych?

Tylko ludzie tworzą: • wyspecjalizowane narzędzia, • złożone systemy symbolicznej komunikacji, • złożone systemy życia społecznego.

Ustalenia paleoantropologii:• około 6 lub 7 mln lat temu rozdzielają się linie rozwojowe

szympansa oraz człowieka;• około 200 lub 250 tysięcy lat temu pojawia się gatunek homo.

Problem: • Czy w tym czasie mogło dojść do wyłonienia się — na drodze

ewolucji biologicznej — oddzielnych zdolności poznawczych umożliwiających tworzenie kultur narzędziowych, systemów symbolicznych oraz instytucji społecznych?

• To mało prawdopodobne...

Hipoteza Tomasello (1999/2002): • o wyjątkowości przedstawicieli gatunku homo stanowi

jeden mechanizm biologiczny: zdolność do postrzegania innych jako istot intencjonalnych;

Hipoteza Tomasello (1999/2002): • o wyjątkowości przedstawicieli gatunku homo stanowi

jeden mechanizm biologiczny: zdolność do postrzegania innych jako istot intencjonalnych;

• mechanizm ten umożliwia uczenie się przez naśladowanie oraz proces kumulatywnej ewolucji kulturowej.

Hipoteza Tomasello (1999/2002): • o wyjątkowości przedstawicieli gatunku homo stanowi

jeden mechanizm biologiczny: zdolność do postrzegania innych jako istot intencjonalnych;

• mechanizm ten umożliwia uczenie się przez naśladowanie oraz proces kumulatywnej ewolucji kulturowej.

Przejawy transmisji kulturowej: • wokalizacje ptaków, • nawyki żywieniowe (młoda jedzą to, co matki), • narzędzia i techniki łowieckie szympansów, • symboliczne formy komunikacji.

Hipoteza Tomasello (1999/2002): • o wyjątkowości przedstawicieli gatunku homo stanowi

jeden mechanizm biologiczny: zdolność do postrzegania innych jako istot intencjonalnych;

• mechanizm ten umożliwia uczenie się przez naśladowanie oraz proces kumulatywnej ewolucji kulturowej.

Przejawy transmisji kulturowej: • wokalizacje ptaków, • nawyki żywieniowe (młode jedzą to, co matki), • narzędzia i techniki łowieckie szympansów, • symboliczne formy komunikacji.

WAŻNE:• populacja = „kultura”;• zróżnicowanie kulturowe bez zróżnicowania genetycznego;• istnieje wiele różnych mechanizmów transmisji kulturowej.

Kumulatywna ewolucja kulturowa jako forma transmisji kulturowej.

Dwie umiejętności:• odróżnienie celu od strategii jego realizacji; • wierne odtworzenie strategii.

Kumulatywna ewolucja kulturowa jest możliwa dzięki efektowi zapadki.

• Czynnik twórczy → innowacje; • czynnik stabilizujący → „konserwatyzm”.

Trzy procesy: • ewolucja biologiczna, • ewolucja kulturowa, • rozwój osobowy.

„(...) zdolności poznawcze są wynikiem dziedziczenia biologicznego działającego na filogenetycznej skali czasu. Dzięki tym zdolnościom korzystają z zasobów kulturowych ukształtowanych w czasie historycznym, ale czynią to w czasie ontogenetycznym.” (Tomasello 2002: 68)

Zdolności poznawcze ssaków:

Zdolności poznawcze ssaków:

• pamiętanie, „co”, „gdzie” i „kiedy” można znaleźć; • wykonywanie objazdów i skrótów podczas przemieszczania

się w przestrzeni; • podążanie za widocznym i niewidocznym ruchem

(por. Piageta test stałości obiektu); • kategoryzacja obiektów na podstawie podobieństwa

percepcyjnego; • subityzacja.

Zdolności społeczne ssaków:

Zdolności społeczne ssaków:

• rozpoznawanie jednostek należących do własnej grupy; • nawiązywanie relacji z innymi jednostkami z grupy

ze względu na pokrewieństwo, przyjaźń, itp.;• przewidywanie zachowań innych jednostek z grupy

na podstawie ich stanów emocjonalnych oraz kierunku poruszania się;

• używanie wielu strategii społecznych i komunikacyjnych w celu rywalizacji z innymi jednostkami z grupy o dominację oraz dostęp do zasobów;

• współpraca z innymi jednostkami z grupy w celu rozwiązywania problemów;

• angażowanie się w złożone formy komunikacji.

Zdolności społeczne ssaków:

• rozpoznawanie jednostek należących do własnej grupy; • nawiązywanie relacji z innymi jednostkami z grupy

ze względu na pokrewieństwo, przyjaźń, itp.;• przewidywanie zachowań innych jednostek z grupy

na podstawie ich stanów emocjonalnych oraz kierunku poruszania się;

• używanie wielu strategii społecznych i komunikacyjnych w celu rywalizacji z innymi jednostkami z grupy o dominację oraz dostęp do zasobów;

• współpraca z innymi jednostkami z grupy w celu rozwiązywania problemów;

• angażowanie się w złożone formy komunikacji.

Dodatkowo u naczelnych:

• rozpoznawanie relacji społecznych między „trzecimi” jednostkami należącymi do grupy.

Naczelne inne niż ludzie:

• nie wskazują i nie wykonują gestów skierowanych na obiekty zewnętrzne i inne osobniki,

• nie przytrzymują przedmiotów w celu pokazania ich innym osobnikom;

• nie próbują prowadzić innych osobników w inne miejsce, by im coś pokazać;

• nie ofiarowują innym w sposób aktywny innych przedmiotów, na przykład podając je;

• nie uczą innych osobników nowych zachowań w sposób intencjonalny.

Mechanizmy odpowiedzialne za tworzenie się kultur zwierzęcych (np. szympansów):

• kształtowanie przez środowisko (ang. environmental shaping);

• ekspozycja; • wyróżnienie bodźca; • emulacja; • rytualizacja ontogenetyczna.

Mechanizmy odpowiedzialne za tworzenie się kultur zwierzęcych (np. szympansów):

• kształtowanie przez środowisko (ang. environmental shaping);

• ekspozycja; • wyróżnienie bodźca; • emulacja; • rytualizacja ontogenetyczna.

Eksperyment z „grabkami” (Nagell, Olguin i Tomasello 1993):szympansy i dwuletnie dzieci.

Mechanizmy odpowiedzialne za tworzenie się kultur zwierzęcych (np. szympansów):

• kształtowanie przez środowisko (ang. environmental shaping);

• ekspozycja; • wyróżnienie bodźca; • emulacja; • rytualizacja ontogenetyczna.

Makaki i mycie patatów (1953, wyspa Koshima):• samica Imo myje pataty; • po 3 miesiącach robi to też jej matka

i 2 rówieśnice Imo oraz ich matki; • po 2 latach 7 kolejnych młodych makaków

przejęło ten zwyczaj; • po 3 latach 40% stada myje pataty przed jedzeniem.

Do tej pory mówiliśmy o mechanizmach stabilizujących.Co z mechanizmami odpowiedzialnymi za innowacyjność?

Do tej pory mówiliśmy o mechanizmach stabilizujących.Co z mechanizmami odpowiedzialnymi za innowacyjność?

Rozumienie mechanizmów przyczynowych przez człowieka oraz inne naczelne.

→ Elisabetta Visalberghi (za: Tomasello 2002: 33-35):• szympansy, • małpy kapucynki, • dzieci między 2 a 3 rokiem życia.

Do tej pory mówiliśmy o mechanizmach stabilizujących.Co z mechanizmami odpowiedzialnymi za innowacyjność?

Rozumienie mechanizmów przyczynowych przez człowieka oraz inne naczelne.

→ Elisabetta Visalberghi (za: Tomasello 2002: 33-35):• szympansy, • małpy kapucynki, • dzieci między 2 a 3 rokiem życia.

Szympansy i kapucynki, ale nie ludzkie dzieci: • metoda prób i błędów

bez rozumienia mechanizmów przyczynowości;

Do tej pory mówiliśmy o mechanizmach stabilizujących.Co z mechanizmami odpowiedzialnymi za innowacyjność?

Rozumienie mechanizmów przyczynowych przez człowieka oraz inne naczelne.

→ Elisabetta Visalberghi (za: Tomasello 2002: 33-35):• szympansy, • małpy kapucynki, • dzieci między 2 a 3 rokiem życia.

Szympansy i kapucynki, ale nie ludzkie dzieci: • metoda prób i błędów

bez rozumienia mechanizmów przyczynowości;

Zasada metodologiczna:• zacznij od wyjaśnień postulujących

skromne zdolności poznawcze.

Do tej pory mówiliśmy o mechanizmach stabilizujących.Co z mechanizmami odpowiedzialnymi za innowacyjność?

Rozumienie mechanizmów przyczynowych przez człowieka oraz inne naczelne.

→ Elisabetta Visalberghi (za: Tomasello 2002: 33-35):• szympansy, • małpy kapucynki, • dzieci między 2 a 3 rokiem życia.

Naczelne inne niż ludzie: • korelacja między zdarzeniami poprzedzającymi

a zdarzeniami następującymi.

Ludzie: • „siła pośrednicząca” między zdarzeniami poprzedzającymi

a zdarzeniami następującymi.

„Rewolucja 9 miesiąca”

„Rewolucja 9 miesiąca”

Przed rewolucją 9 miesiąca:• protokonwersacje u noworodków (krótko po urodzeniu); • interakcje dwustronne (dziecko-dorosły, dziecko-przedmiot).

„Rewolucja 9 miesiąca”

Przed rewolucją 9 miesiąca:• protokonwersacje u noworodków (krótko po urodzeniu); • interakcje dwustronne (dziecko-dorosły, dziecko-przedmiot).

Około 9 miesiąca życia pojawiają się interakcje trójstronne.

„Rewolucja 9 miesiąca”

Przed rewolucją 9 miesiąca:• protokonwersacje u noworodków (krótko po urodzeniu); • interakcje dwustronne (dziecko-dorosły, dziecko-przedmiot).

Badania Carpentera, Nagella i Tomasello (1998):• 24 dzieci między od 9 do 12 miesiąca życia; • systematyczna obserwacja wskaźników wspólnej uwagi:

— wspólne zaangażowanie, — podążanie za wzrokiem, — podążanie za wskazaniem, — naśladowanie czynności instrumentalnych, — naśladowanie czynności arbitralnych, — reakcje na przeszkody społeczne, — użycie gestów nakazujących, — użycie gestów oznajmujących.

„Rewolucja 9 miesiąca”

„Rewolucja 9 miesiąca”

Badania Meltzoffa:• włączanie światła czołem (dzieci czternastomiesięczne); • nauka na podstawie obserwacji udanych i nieudanych

czynności intencjonalnych (dzieci osiemnastomiesięczne).

„Rewolucja 9 miesiąca”

„Symulacyjne” wyjaśnienie: • inni są tacy sami, jak ja.

„Rewolucja 9 miesiąca”

„Symulacyjne” wyjaśnienie: • inni są tacy sami, jak ja.

Odczuwanie siebie jako istoty intencjonalnej prowadzi do postrzegania innych jako istot intencjonalnych.

Odczuwanie siebie jako istoty obdarzonej umysłem prowadzi do postrzegania innych jako istot posiadających umysły.

„Rewolucja 9 miesiąca”

„Symulacyjne” wyjaśnienie: • inni są tacy sami, jak ja.

Odczuwanie siebie jako istoty intencjonalnej prowadzi do postrzegania innych jako istot intencjonalnych.

Odczuwanie siebie jako istoty obdarzonej umysłem prowadzi do postrzegania innych jako istot posiadających umysły.

Ważne:• tym, co nas różni od pozostałych naczelnych,

to zdolność do symulacji (→ „inni są tacy sami, jak ja”); • krytyka Baron-Cohena modelu ID, EDD i SAM.

Sceny wspólnej uwagi:• a problem Quine’a-Wittgensteina;

Sceny wspólnej uwagi:• a problem Quine’a-Wittgensteina; • jako intersubiektywny kontekst,

w którym zachodzi symbolizacja.

Sceny wspólnej uwagi:• a problem Quine’a-Wittgensteina; • jako intersubiektywny kontekst,

w którym zachodzi symbolizacja;

• a scena percepcyjna i scena odniesienia.

Intencja komunikacyjna:

Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]

Intencja komunikacyjna:

Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]

Eksperymenty:• „odnaleźć tomę”; • „odnaleźć gazera”; • „teraz pomikamy Erniego”• „O, modi!”’• „Now, modi!”;

(Tomasello 2002: 154-157).

Intencja komunikacyjna:

Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]

Intencja komunikacyjna:

Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]

Kluczowa idea: • uczenie się przez naśladowanie z odwróceniem ról

(ang. role-reversal imitation);• czyli „symulacja czyjejś symulacji mojego stanu uwagi”.

Intencja komunikacyjna:

Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]

Kluczowa idea: • uczenie się przez naśladowanie z odwróceniem ról

(ang. role-reversal imitation);• czyli „symulacja czyjejś symulacji mojego stanu uwagi”.

Czym są konwencje językowe?

Dzieci a szympansy:

• nowe sposoby wskazywania pojemników z nagrodą;

• powtarzalne schematy interakcji dwustronnych versus

nowe sposoby komunikacji w interakcjach trójstronnych.

Dzieci a szympansy:

• nowe sposoby wskazywania pojemników z nagrodą;

• powtarzalne schematy interakcji dwustronnych versus

nowe sposoby komunikacji w interakcjach trójstronnych.

Motywacje Grice’a:• analiza unikatowych zachowań komunikacyjnych,• odróżnienie komunikacji od innych form wywierania wpływu.

Dzieci a szympansy:

• nowe sposoby wskazywania pojemników z nagrodą;

• powtarzalne schematy interakcji dwustronnych versus

nowe sposoby komunikacji w interakcjach trójstronnych.

Motywacje Grice’a:• analiza unikatowych zachowań komunikacyjnych,• odróżnienie komunikacji od innych form wywierania wpływu.

Motywacje Tomasello:• wyjaśnienie komunikacji symbolicznej na gruncie

modelu kumulatywnej ewolucji kulturowej.

Około 12 miesiąca życia dziecko staje się „istotą grice’owską”:

• interpretacja zachowania symbolicznego == rozpoznanie towarzyszącej mu intencji komunikacyjnej;

• zachowanie komunikacyjne z użyciem symbolu = = zachowanie, któremu towarzyszy intencja komunikacyjna.

Około 12 miesiąca życia dziecko staje się „istotą grice’owską”:

• interpretacja zachowania symbolicznego == rozpoznanie towarzyszącej mu intencji komunikacyjnej;

• zachowanie komunikacyjne z użyciem symbolu = = zachowanie, któremu towarzyszy intencja komunikacyjna.

Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]

Około 12 miesiąca życia dziecko staje się „istotą grice’owską”:

• interpretacja zachowania symbolicznego == rozpoznanie towarzyszącej mu intencji komunikacyjnej;

• zachowanie komunikacyjne z użyciem symbolu = = zachowanie, któremu towarzyszy intencja komunikacyjna.

Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]

„(...) rozumienie intencji komunikacyjnych jest szczególnymprzypadkiem rozumienia intencji w ogóle

— mianowicie jest rozumieniem intencji drugiej osoby względem stanu mojej uwagi.” (Tomasello, 2002: 139).