126

Zdzisław Lisek

DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA W AKTACH LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO

Fotografie związane z Ludowym Wojskiem Polskim znajdujące się w zaso-

bach Centralnego Archiwum Wojskowego zostały przekazane w ubiegłych latach przez instytucje i jednostki wraz z całą ich produkcją kancelaryjną. Nie stanowią one jednak zwartej całości. Większa część zdjęć jest rozproszona po dużych niekie-dy zespołach akt rożnych jednostek wojskowych. Inne zostały zgrupowane w ma-łych kolekcjach, np. Wojskowego Biura Historycznego czy tzw. „Berlińskiej”1.

Zgromadzone fotografie stanowią niewątpliwie fragment dokumentacji wizu-alnej do historii formowania i walki Ludowego Wojska Polskiego. Szczupłość zaso-bu fotograficznego z tego okresu stwarza sytuację, w której poszczególne zdjęcia mogą mieć wartość unikalną dla badacza. Mimo wycinkowości tematycznej, jaką stanowi obraz zarejestrowany na fotografii w porównaniu z aktami pisanymi, jest on uzupełnieniem wydarzeń, a niekiedy potwierdzeniem treści zawartej w innych mate-riałach źródłowych. Stąd jej (fotografii) wartość – ostatnio często podkreślana przez korzystających z zasobów aktowych.

*

Wyrazem doceniania fotografii jako swoistego rodzaju dokumentacji źródło-

1 Kolekcja ta powstała z fotografii nadesłanych do CAW wraz z relacjami uczestni-

ków bezpośredniego szturmu Berlina. Fotografie tej kolekcji tematycznie obejmują znacznie większy okres niż sugerował by to sam jej tytuł. Część tych zdjęć zamieszczono w publika-cji: Udział Polaków w szturmie Berlina, Warszawa 1969.

127

wej jest powołanie do życia, śladem innych krajów2, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej3. W archiwum tym dział fotografii stanowi poważny procent jego zasobu. Myślą przewodnią przyświecającą gromadzeniu dokumentacji wizualnej jest założenie, że fotografie powiększające zbiory materiałów teraźniejszości staną się przecież źródłami historii. Wymagają więc one – jak pisze A. Brenneke – wła-ściwej „[...] oceny ich przyszłej historycznej wartości”4. Tak więc w pełni przyjęte jest twierdzenie, że fotografie stanowią materiał dla badań historycznych i że win-ny się dostać w ręce archiwisty w czasie niezbyt odległym od ich wykonania.

Fotografie rejestrują obraz wydarzeń, podobizny osób czy przedmiotów nie podając przy tym przyczyn i nie wyjaśniając zachodzących zjawisk. Dają jedynie obraz tematycznie wycinkowy jednak z szeregiem szczegółów, których można daremnie szukać nawet w najwierniejszych zapisach kronikarskich czy opracowa-niach naukowych. Obraz zarejestrowany na kliszy fotograficznej, w przeciwień-stwie do pamięci ludzkiej, nie traci nic z pierwotnej wersji, nie ulega sugestiom nowych teorii naukowych. Ma to niewątpliwie wielkie znaczenie dla niektórych kierunków badań wymagających dużej dokładności w odtwarzaniu obrazu oraz wydarzeń niecodziennych.

Rola fotografii w pracach naukowych wzrasta lub maleje w zależności od problematyki podejmowanych badań. W przeważającej większości fotografia po-zostaje pomocniczym materiałem źródłowym w stosunku do dokumentacji akto-wej, co stwierdzić mogą bezpośredni jej użytkownicy. Mimo różnych zastrzeżeń – jak pisze R. Nowicki „pozostanie ona jednym z najbardziej komunikatywnych sposobów opisu tak osób jak i zdarzeń”5.

2 Najwięcej informacji ukazało się o działalności podobnej placówki w Związku Ra-

dzieckim. Patrz: R. G e r b e r, Archiwa radzieckie, Archeion nr 19–20, 1951; Z. K o l a n- k o w s k i, Archiwa w Związku Radzieckim (z języka rosyjskiego przełożył...), Archeion nr 24, 1955; R. N o w i c k i, Centralne Państwowe Archiwum Kino–Foto i Fonograficznych Dokumentów w Moskwie, Archeion nr 30, 1959; H. A l t m a n, Pięćdziesiąt lat archiwistyki radzieckiej, Archeion nr 46, 1968.

3 Bliższe informacje o tej placówce: R. N o w i c k i, Dwa lata działalności Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, Archeion nr 28, 1958; E. L a n d a u - P a s z k o w s k a, Or-ganizacja i działalność Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie, Archeion nr 41, 1964.

4 Podaję za R. N o w i c k i m, Kilka uwag o materiałach archiwalnych powstałych sposobem mechanicznym, Archeion nr 31, 1959, s. 4.

5 R. N o w i c k i, tamże, s. 5

128

*

Znaczenie fotografii dla prac z dziedziny historii wojen i wojskowości spro-wadza się przede wszystkim do komunikatywnego potwierdzenia wywodów i roz-ważań. Może też oddawać atmosferę chwili, np. radości zwycięzców czy smutku pokonanych. Może też wykazać ewolucje zachodzące w konstrukcji sprzętu i uzbro-jenia6, czy zmiany zachodzące w umundurowaniu.

Wartość fotografii, jako dokumentu źródłowego, wzrasta jeżeli dołączony zo-stanie do niej opis zdarzenia, osoby czy obiektu. Niezbędnym. elementem opisu jest też podanie autora fotografii oraz daty jej wykonania. Brak lub niepełność tych in-formacji poważnie obniża, a niekiedy zupełnie eliminuje zdjęcie jako materiał po-znawczy w badaniach naukowych. Mimo jednak szeregu mankamentów fotografia w pewnej nawet niezbyt wielkiej części przypadków, może stać się jedynym mate-riałem poznawczym. Ponadto dokumentacja wizualna jest niewątpliwie cennym uzupełnieniem prac naukowych oraz popularno-naukowych.

*

Fotografie CAW wiążące się tematycznie z historią Ludowego Wojska Pol-skiego nie mogą w sposób pełny uzupełnić dokumentacji aktowej, z czego też nale-ży zdać sobie sprawię. Możliwość korzystania przez badaczy w obecnej chwili jest jeszcze częściowo utrudniona, ze względu na brak ostatecznie opracowanych pomo-cy archiwalnych. Poważne utrudnienie stwarza duże rozproszenie materiału po ze-społach akt. Prace poszukiwawcze ułatwić więc może wstępna informacja o tej do-kumentacji.

Zdjęcia zachowały się w niektórych kronikach i historiach jednostek czy in-stytucji; są też w specjalnych albumach (np. okolicznościowych). Występują rów-nież wśród akt personalnych. Dość duża i zwarta grupa znajduje się w kolekcjach Wojskowego Biura Historycznego. Korzystanie z fotografii znajdujących się w sa-mych kolekcjach nie natrafia na trudności ze względu na wstępne ich uporządkowa-nie oraz sporządzenie tymczasowej pomocy ewidencyjnej w postaci spisu7.

6 W dużym stopniu taką rolę spełniają opublikowane przez wydawnictwo MON al-

bumy sprzętu uzbrojenia. Por.: J. M a g n u s k i, Wozy bojowe 1914–1964, Warszawa 1964 (wyd. II); S. P i l e c k i, J. D o m a ń s k i, Samoloty bojowe 1910–1967, Warszawa 1969.

7 Rozpoczęte prace porządkowe zmierzają do zaprowadzenia pełnej ewidencji zbioru zdjęć. Ogólnie przyjęto, że każda fotografia powinna posiadać oddzielną kartę katalogową,

129

Oceniając wartość fotografii dotyczących Ludowego Wojska Polskiego stwierdzić można fakt, że stanowią one w przeważającej większości zbiór prac ama-torskich. Autorami większości prac byli „fotografowie” nie posiadający odpowied-nich wiadomości potrzebnych do wykonywania technicznie poprawnych zdjęć oraz właściwej obsługi sprzętu. Zaważyło to poważnie na stronie technicznej fotografii, doborze tematu i sposobie wykonania zdjęć. Możliwości fotografowania w czasie trwania działań wojennych w ogóle, a zwłaszcza na polu walki, były niewątpliwie poważnie ograniczone. Sprowadzało się ono całkowicie do amatorstwa, które nie mogło kolidować z wykonywaniem zasadniczych zadań. Odbiło się to na tematyce; tym też tłumaczyć można prawie zupełny brak zdjęć z działań bojowych8. Nato-miast przeważająca większość zachowanej dokumentacji wizualnej to zdjęcia pa-miątkowe większych lub mniejszych oddziałów oraz poszczególnych żołnierzy.

Fotografowano na ogół w miejscach przypadkowych. Wyjątkiem są zdjęcia znajdujące się w kronikach jednostek saperskich, których specyfika pracy pozwalała na większą możliwość wykonywania tych czynności w przeciwieństwie do innych rodzajów wojsk9. Ponadto jest cechą charakterystyczną dla wojsk saperskich w ogó-le, że posiadają najliczniejszą dokumentację wizualną. Chociaż nie tylko liczebność występowania fotografii w aktach jednostek saperskich jest w tym przypadku cha-rakterystyczna. O wartości tych fotografii decyduje właściwie dobrany temat. Foto-grafia w tych przypadkach dokumentuje etapy pracy na poszczególnych obiektach oraz jej końcowy wynik. Nie bez znaczenia w tym wypadku jest zwartość i statycz-ność tematu oraz jego fotogeniczność. Zdjęcia te w dużym stopniu mogą być cieka-wą i pożyteczną ilustracją do materiału aktowego dotyczącego pracy saperów na ich szlaku bojowym.

Znacznie trudniejsza jest do udokumentowania w tak pełny tematycznie spo-sób działalność innych rodzajów wojsk. Pewnym odstępstwem od reguły są fotogra-fie wykonane w Berlinie. W oparciu o dostępne w CAW zdjęcia stwierdzić można, że w tym wypadku temat nie jest już tak przypadkowy, nawet fotografie pamiątko-we mają specjalnie dobrane tło (np. ruiny Reichstagu, Siegessäule – Kolumna Zwy- która oprócz numeru inwentarza zawierać będzie treść, datę wykonania i nazwisko autora. Szczegółowe omówienie tego zagadnienia w zarządzeniu nr 17 Naczelnej Dyrekcji Archi-wów Państwowych z dnia 30.06.1969 r. w sprawie archiwalnego opracowania zasobu foto-graficznego.

8 Działania bojowe reprezentowane są bardzo skromną ilością fotografii zwłaszcza z końcowego okresu wojny.

9 Por.: CAW, III-299-48 i III-300-25.

130

cięstwa, Brama Brandenburska) świadczą o miejscu i odniesionym zwycięstwie. Osobne zagadnienie stanowi dziś opis fotografii tych znajdujących się w ko-

lekcjach, jak i przechowywanych w poszczególnych kronikach – albumach włączo-nych do zespołów akt. Ważny ten element z reguły potraktowany jest w sposób zbyt mało komunikatywny, a nawet pominięty. Istnieje również szereg przypadków bu-dzących wątpliwość, co do wiarygodności opisu. Problem ten występuje zwłaszcza przy badaniu fotografii znajdujących się w kronikach i historiach jednostek. Często dokumentacja ta nie jest oryginalna; zaliczyć ją można do grupy zdjęć wykonanych raczej już po zakończeniu działań wojennych, prawdopodobnie w innych okoliczno-ściach i na innym terenie. Pocieszającym w tym przypadku jest fakt, że nieudolność wykonania pozoracji umożliwia bardzo łatwe ocenienie wartości historycznej tych fotografii, mimo że występują one często obok zdjęć autentycznych10.

*

Dokumentację wizualną Wojska Polskiego przechowywaną w zasobach Cen-tralnego Archiwum Wojskowego umownie podzielić można na dwie zasadnicze grupy:

– fotografie złączone w sposób fizyczny i tematyczny z poszczególnymi ze-społami akt (np. kroniki i historie jednostek oraz albumy);

– fotografie należące fizycznie do kolekcji i wiążące się z nią tematycznie, chociaż w pojedynczych wypadkach mogą wiązać się z aktami niektórych zespołów.

Inny podział może być dokonany według tematyki poszczególnych zdjęć. W tym wypadku wydzielone będą następujące grupy:

– podobizny dowódców i żołnierzy (w tym także zdjęcia grupowe) znajdujące się w niektórych kronikach i historiach jednostek oraz aktach personalnych oficerów11;

– działania bojowe – przemarsze, biwaki, stanowiska bojowe (np. artylerii), epizody z walk (bardzo nielicznie reprezentowane), pobojowiska, jeńcy, budowa mostów i dróg (b. licznie reprezentowane) oraz panoramy i zdjęcia terenu walk12;

10 Por.: Historia 13 pułku artylerii samochodowej (III-4-40) oraz Historia 1 samo-

dzielnego pułku moździerzy (III-225-83). 11 Między innymi: zarys historii szlaku bojowego kwatermistrzostwa 1 AWP (III-4-

800, 801), historia 2 samodzielnego batalionu zdobyczy wojennej (III-4-803), kronika 2 samodzielnego batalionu samochodowego (III-4-805), historia jednostek weterynaryjnych 1 AWP (III-4-806), historia 1 pułku myśliwskiego (III-270-25).

12 Historia 1 samodzielnego pułku moździerzy (III-225-83), historia 13 pułku artylerii samochodowej (III-4-40), kronika 38 pułku piechoty (III-104-42).

131

– uroczystości wojskowe lub z udziałem wojska – przysięgi, defilady, cap-strzyki, pogrzeby i msze polowe13;

– pomoc wojska dla ludności cywilnej i praca przy odbudowie kraju zagospo-darowanie Ziem Odzyskanych, odgruzowanie, odbudowa itp.14;

– obiekty wojskowe – koszary, fortyfikacje itp.15. Podany wyżej podział kolekcji uwzględnia w zasadzie główne grupy tema-

tyczne fotografii, jak też wskazuje na ich obecne rozmieszczenie w zasobach Cen-tralnego Archiwum Wojskowego. Pozwala on przynajmniej w pewnym stopniu zorientować się w rodzaju materiałów oraz najogólniej w tematyce i ewentualnej wartości dokumentacji wizualnej, jako pomocniczej bazy źródłowej. Być może, że w trakcie ostatecznego opracowywania zdjęć oraz sporządzania inwentarzy tema-tycznych podział ten ulegnie pewnym drobnym zmianom. Jednak to nie będzie prze-szkodą w korzystaniu przez zainteresowanych zwłaszcza, że w początkowym okre-sie pracy podział ten stanie się podstawą do opracowania pomocy archiwalnych umożliwiających szybsze dotarcie i pełniejsze wykorzystanie wspomnianych mate-riałów.

Należy jeszcze dodać, że poza ramami podziałów znajdą się nieliczne fotogra-fie o różnorodnej tematyce zawierające jednak w swej treści wizualnej dużą wymo-wę historyczną. Wymienić tu można dla przykładu dwie fotografie placu w Ora-nienburgu, stanowiącego składnicę zrabowanych w krajach podbitych przez hitle-rowców – pomników i dzwonów. Na jednym z tych zdjęć dobrze widoczny napis w języku polskim na tablicy pamiątkowej „[...] Gabrielowi Narutowiczowi [...]”16. Są również zdjęcia fragmentów obozu zagłady Oranienburg–Sachsenhausen17 wy-zwolonego przez żołnierzy polskich i radzieckich w końcowej fazie drugiej wojny światowej. Spodziewać się należy, że podczas szczegółowych prac inwentaryzacyj-nych mogą być odnalezione inne równie ciekawe tematycznie fotografie.

13 Wymienić można między innymi wspomnianą już historię 13 pułku artylerii samo-

chodowej (III-4-40). Por. też: CAW, 111-270-25, III-225-89 i III-233-30. 14 Stosunkowo dużo zdjęć związanych z problematyką w kronikach: 4 samodzielnej

kompanii zdobyczy wojennej (III-5-518) i 1 pułku moździerzy (111-225-89). 15 Np.: opis obrony wału pomorskiego: III-4-60 oraz 111-104-42. 16 CAW, III-4-803, k. 20. 17 Tamże, k. 19.