Doktryny polityczno-prawne

Zajęcia nr 5

Wiek XVII i Oświecenie (varia)

dr Michał Urbańczyk

Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Filozofii

WPiA UAM Poznań

Utylitaryzm i demokracja w ustroju

Baruch Spinoza (1632-1677)

Holenderski myśliciel

pochodzenia żydowskiego,

Wykluczony z gminy

żydowskiej,

Szlifierz szkieł optycznych,

większość jego dzieł

opublikowano pośmiertnie.

Zasada tolerancji – krytyka Pisma Św. Jako

źródła wiedzy,

Rozdział religii i filozofii,

Wolność przekonań jako podstawowe

naturalne prawo człowieka,

Stan natury to stan trwogi,

Suwerenna władza to władza absolutna

społeczeństwo

demokracja zapewnia autentyczną

równość

Liberalizm polityczny

John Locke Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690)

Dwa traktaty o rządzie (1690)

Listy o tolerancji (1689)

Myśli o wychowaniu (1693)

Pochodził z rodziny kupców i uczonych,

Studiował w Oksfordzie nauki medyczne i medycynę

Tam też wykładał grekę, retorykę i filozofię,

Związany z Hrabią Shaftesburrym (przywódca

parlamentarnej opozycji przeciw Stuartom), wraz z

nim musiał uciekać do Holandi,

Rzecznik umiarkowanej monarchii Wilhelma

Orańskiego

Kult empirycznego dociekania – przeciw

abstrakcyjnemu spekulowaniu,

Stan natury to stan pomyślności,

Człowiek pierwotny był istota rozumną,

świadomą praw natury i praw

podmiotowych

Umowa społeczna składała się z dwóch

etapów:

1. jednostki między soba powołały

społeczeństwo,

2. społeczeństwo umawia się z władcą,

przekazując mu tylko uprawnienie do

karania gwałcicieli praw,

Idea szacunku do władzy państwowej

Umiarkowana monarchia,

podział władzy

Parlament to władza ustawodawcza, w

wyborach powinien obowiązywać cenzus

majątkowy,

Równość – tylko w stosunku do praw

naturalnych

Angielski filozof podzielił zachowania i poglądy ludzkie na trzy grupy.

W zależności od tego, do której kategorii dana opinia zostanie zaliczona, przyznawał jej większą lub mniejszą wolność głoszenia.

Do pierwszej kategorii poglądów zaliczał te, które nie mają żadnego związku ze społecznością świecką,

do drugiej takie, które mają związki ze świecką sferą życia społeczności, ale nie są ani dobre, ani złe,

w końcu do trzeciej grupy zaliczał poglądy, które mają związek ze społeczeństwem i można o nich powiedzieć, że są albo dobre, albo złe.

Należące do pierwszej kategorii opinie,

które są niezwiązane ze społecznością

świecką, mogły być według Locka

głoszone beż żadnych ograniczeń. Do tej

grupy zaliczył te poglądy związane z religią,

które nazywał czysto spekulatywnymi (m.in.

wiara w Trójcę Świętą, wiara w czyściec).

Zupełna tolerancja wobec poglądów

czysto spekulatywnych nie dotyczyła

jednej myśli – ateizmu. Takie rozważania w

mniemaniu Locka w żadnym razie nie

zasługiwały na wolność

rozpowszechniania; myśliciel mówił wręcz,

że ludzie, którzy nie wierzą w istnienie

nadrzędnego bóstwa, są jak najbardziej

niebezpieczne zwierzęta, groźne dla

społeczeństwa

Do drugiej kategorii zostały zaliczone te

opinie (i zachowania), które miały związek

ze społecznością świecką, a które ze swej

natury nie są ani dobre, ani złe. Miały one

wpływ na wzajemne postępowanie ludzi

wobec siebie bądź je regulowały. Grupa

opinii moralnie obojętnych także miała

prawo być tolerowana.

Jednak nie tak bezwarunkowo, jak to miało miejsce z

opiniami religijnymi. Locke wskazał, że granicą wolności

głoszenia tych poglądów jest wymóg, aby nie zakłócały

porządku w państwie oraz by nie powodowały

większych strat niż korzyści.

Podkreślał, że nawet jeśli rządzący uważaliby te poglądy

za niedorzeczne i nonsensowne, nie powinni ulec

pokusie zakazu ich głoszenia. Pod warunkiem

oczywiście, że nie są one społecznie szkodliwe.

Locke zaliczył do trzeciej grupy poglądów opinie o złej naturze – wykroczenia etyczne (jak na przykład krzywoprzysięstwo, pochwała oszustwa, niewdzięczność) oraz opinie mające dobrą naturę – cnoty (przykładowo: dotrzymywanie umów, uczciwość). Locke nie miał wątpliwości, że tego typu opinie muszą pozostawać w orbicie zainteresowań państwa.

Niezwykle ciekawe jest uzasadnienie

konieczności regulowania tej kategorii

przez państwo. Locke bowiem nie

odwoływał się do uzasadnień religijnych

czy moralnych. Patrzył na zagadnienie

przez pryzmat celów i zadań państwa.

Celem, dla którego władza została ustanowiona, było zachowanie ludzi żyjących w danej społeczności oraz strzeżenie ich dobra (common good) i spokoju publicznego (civil peace). Natomiast zadania władzy filozof określił jako zachowanie pokoju oraz obronę własności poddanych[1].

[1] W Liście o tolerancji Locke ujął to w następujący sposób: Moim zdaniem państwo jako społeczność ludzi zostało ustanowione wyłącznie dla zachowania i pomnażania dóbr doczesnych. Dobrami doczesnymi nazywam życie, wolność, całość i nietykalność ciała, jak również posiadanie dóbr materialnych, do których należą włości, pieniądze, sprzęty. J. Locke, List o tolerancji, Warszawa 1963, s. 7.

Państwo mogło wg Locka zakazać

głoszenia każdej opinii niereligijnej i

moralnie obojętnej, jeśli uznało, że jest

ona przyczyną niepokojów w

społeczeństwie, realizując w ten sposób

swe podstawowe zadanie, czyli

zachowanie spokoju publicznego.

Locke odrzucał pozostałe działania państwa,

argumentując, iż zmuszanie do porzucenia

swych poglądów czy uznania innych za słuszne

jest nieskuteczne (często odnosi wręcz

odwrotny skutek od zamierzonego).

Poza tym skutki takich działań negatywnie

wpływały na kondycję moralną ludzi, ucząc ich

hipokryzji. Wreszcie działania takie nie

gwarantowały zabezpieczenia spokoju

publicznego.

Locke odpowiedział także na pytanie, co powinna zrobić jednostka, której państwo zakazuje głoszenia opinii, które ona uznaje za dobre.

Uznał, że jedynym wyjściem jest działanie według swego sumienia, jednak bez możliwości uchylania się od ewentualnej kary za złamanie prawa.

Postulował więc coś w rodzaju cywilnego nieposłuszeństwa, wskazując, że jednostka może postąpić według własnego sumienia – głosząc opinie według niej dobre, a jednocześnie, poddając się karze, nie będzie zakłócać spokoju publicznego

Trzecia grupa - Nie mogły być tolerowane poglądy, które zachęcają do łamania podstawowych zasad życia społecznego (na przykład dotrzymywania umów), ponieważ taka praktyka doprowadziłaby do zniszczenia stosunków między ludźmi i dezintegracji społeczeństwa (na marginesie warto zauważyć, że takie ujęcie spowodowało, że filozof odmówił wolności poglądom ateistycznym).

Argumentował, iż władza państwowa powinna zachowywać się racjonalnie. Udowadniał, że tolerancja wobec dysydentów religijnych leży w dobrze pojętym interesie państwa.

Powyższe rozważania Locka są odzwierciedleniem szerszej doktryny tolerancji (toleratio), która w głównej mierze odnosiła się do tolerancji związanej z kultem religijnym.

Głównym celem Locka było wykazanie, że tolerancja w nakreślonych przez niego granicach jest moralnym obowiązkiem władzy państwowej.

Skoro ta została utworzona dla utrzymania spokoju publicznego, logiczną konsekwencją jest dopuszczenie do wolnego rozpowszechniania opinii (jednakże w zakreślonych przez państwo granicach).

Po pierwsze, angielski filozof różnicował

zakres wolności słowa w zależności od

treści, jakich miała dotyczyć.

Nie była to więc wolność tak

nieograniczona, jak postulował epokę

później John Stuart Mill, dla którego

główną granicą wolności słowa była

szkoda wyrządzona drugiej jednostce.

Już więc na samym początku Locke dokonał

selekcji wypowiedzi na takie, które zasługiwały

na większą lub mniejszą wolność

rozpowszechniania (czy wręcz zakaz głoszenia).

Odwołanie się do treści poglądów powoduje,

że jednostka nie mogła być pewna, czy jej

poglądy mogą być bez przeszkód

rozpowszechniane, czy może spotkać ją kara za

ich głoszenie.

Zatem na wolność słowa nie spoglądał z

punktu widzenia jednostki i jej

przyrodzonych praw, lecz z punktu

widzenia władzy, która musi dbać o spokój

i porządek. Pozwalał nie tylko ograniczać

głoszenie określonych poglądów, ale także

karać za ich rozpowszechnianie.

Należy zauważyć, iż podobne przekonanie o konieczności utrzymania spokoju społecznego wystąpiło już u Miltona. Tymi względami tłumaczył on ograniczony zasięg tolerancji wobec wypowiedzi katolików, ponieważ nie uznawali oni nadrzędności władzy państwowej oraz prawa innych religii do współistnienia. Ich opinie mogły więc zakłócić ład społeczny, a ewentualne głoszenie doktryny o supremacji papieża nad świeckimi władcami mogło wywołać zamieszki. Podobnie więc jak u Locka, nad generalną zasadą wolności przeważyła troska o ład i spokój w państwie

Ideologia złotej wolności

zasada komitywy stanu szlacheckiego,

teoria ustroju mieszanego

idea praworządności – wolność to swoboda działań w granicach prawa,

pochwała równości i własności,

makaz obrony katolicyzmu i imperatyw integralnosci kraju.

Kult wolnej elekcji Kult pospolitego ruszenia

Kult jednomyślności

Oświecenie

Myśl polityczna przestawała być przywilejem polityków, literatów,

czy dworskiej elity.

Rozszerzono wychowanie szkolne, zmieniono program nauczania. Naukę

dostosowano do aktualnych potrzeb, nawet szkoły klasztorne odeszły

od scholastyki i mistyki.

Nauczanie poczęło nabierać treści narodowych. Oświecenie dało początek

gazecie jako środkowi szerokiego przekazu, co doprowadziło do

wymiany idei, informacji budząc szersze zainteresowanie społeczeństwa.

Rozwinęła się dyskusja, powstały koła literackie, kulturalne podnosząc

poziom kultury społecznej.

Otworzono biblioteki dla szerszych odbiorców.

Powstawały kawiarnie jako miejsca publicznej dyskusji, rozwijały się satyry

polityczne.

Był to okres burzliwy w stosunkach międzynarodowych: Wielka

Rewolucja, wojna w Ameryce, nowy ustrój Anglii, dramat

Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Humanitaryzm prawniczy

Cesare Beccaria (1738-1794)

„O przestępstwach i karach”

Pochodził z niezbyt zamożnej

rodziny arystokratycznej,

W młodości uczył się w

kolegium jezuickim,

Ukończył prawo, interesował

się także matematyką i fizyką,

Krytyka starych przepisów karnych i zasad

leżących u ich podstaw (przestępstwo jako

obraza Boga, okrucieństwo i odwet, pokuta)

Nullum crimem sine lege, nullum poena sine

lege,

Równość wobec prawa karnego,

Zasada domniemania niewinności,

Wychowawczy sens kary.

Fizjokratyzm

Francois Quesnay

Syn drobnego właściciela

ziemskiego,

początkowo zarabiał jako

grawer,

Potem lekarz markizy de

Pompadour,

Nadworny lekarz Ludwika XV,

Wygospodarowanie nadwyżek (zdolne jest

do tego tylko rolnictwo) to gwarancja

wzrostu,

Podział społeczeństwa

Własność to rezultat pracy

Klasa jałowa

Klasa produkcyjna

Właściciele ziemscy

Wolność – osobista – w sferze gospodarczej

Ideologia pracowitości,

Fizjokratyczna koncepcja państwa

państwo jako przedsiębiorstwo

zreformowana monarchia absolutna

Liberalizm arystokratyczny

Karol Monteskiusz (1689-

1755)

Pochodził ze starej rodziny

szlacheckiej,

Adwokat,

radca, a potem prezes

parlamentu w Bordeaux,

Sprzedał swój urząd i rozpoczął

liczne podróże po Europie,

Idea monarchii konstytucyjnej,

Relatywizm – życie społeczne powinien

przenikać duch różny dla każdego narodu,

Refleksja historyczna i kult racjonalizmu,

Koncepcja wolności,

Duch umiarkowania,

Systematyka ustrojów politycznych

natura rządów (to co określa istotę państwa)

Monarchia despocja

republika

demokracja arystokracja

Rządy zgodne z prawem

zasada (to co, określa

jego działanie) - honor

Rządy arbitralne

zasada strach

Cnota i skromność (mało realne) Umiarkowanie

Barierą dla despotyzmu jest zasada podziału

władz,

Władze wzajemnie kontrolują się,

uzupełniają i hamują

Klasyka konstytucjonalizmu,

Koncepcja realistyczna.

Rozwój myśli liberalnej

1. Liberalizm oświecony

Wolter (François-Marie Arouet)

(1694-1778)

Syn paryskiego notariusza,

Bujne pełne intryg życie

towarzyskie,

Więzień Bastylii, ukrywał się i

kilka lat spędził na wygnaniu

w Anglii

Potęga rozumu i kult relatywizmu i historii,

Absolutyzm oświecony jest podstawą dla

ustroju opartego na wolności i własności,

Prawa polityczne tylko dla bogatych,

Wolność związana jest własnością, a nie z

równością,

Krytyka szlachty i kleru

II. Liberalizm radykalny

Diderot (1713-1774)

Ateizm i materializm,

Filozofia otwarta, świat jest ciągle zmieniającą się całością,

Człowiek jest dobry z natury – to warunki uczyniły do złym,

potępiał wszelki absolutyzm,

Popierała wolny handel i poszanowanie prawa własności.

III. Liberalizm gospodarczy

Adam Smith

„Badania nad natura i

przyczynami bogactwa

narodów”

Studiował w Oksfordzie,

Wykładowca akademicki,

Opiekun naukowy księcia

Buccleuth (Szkocja)

Homo oeconomicus,

Społeczeństwo to agregat* luźno

powiązanych jednostek,

Gospodarką rządzą obiektywne prawa,

Źródłem bogactwa jest praca,

Wizja liberalnego państwa

*

1. «całość powstała przez złączenie niejednorodnych części»

2. «zespół sprzężonych ze sobą na stałe różnych maszyn»

3. «skupienie cząsteczek w większą strukturę»

4. log. «zbiór»

http://sjp.pwn.pl/slownik/2549082/agregat

Komunistyczna utopia

Jan Meslier (1664-1729)

Deterministyczna i materialistyczna doktryna filozoficzna,

Przyroda opiera się na prawidłowościach i związkach przyczynowych,

Wypowiadał bezpardonową walkę religii,

Krytyka absolutyzmu, możnych i arystokracji,

Komunistyczna gmina – skrajny egalitaryzm – rząd najmądrzejszych – wspólna własność dóbr i bogactw ziemi.

Doktryny polityczne wielkiej

rewolucji francuskiej Sieyes (1748-1836)

Naród francuski – wszyscy z wyjątkiem

pasożytniczych warstw

uprzywilejowanych,

zasada równości i wolności przeciw

wrogowi narodu – absolutnej monarchii,

Odrzucenie zasady demokracji,

Suwerenność narodu jest realizowana

pośrednio przez parlament,

Mieszczański liberalizm.

KONIEC cz.I