GMINADOBRE

Dobre 2014

Europejski Fundusz Rolny na Rzecz Rozwoju Obszarw Wiejskich: Europa inwestujca wobszary wiejskie.

Publikacja wspfinansowana ze rodkw Unii Europejskiej wramach osi 4 LEADER

Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013.

GMINADOBREPod redakcj

Diany Gajc-Pitkowskiej

5Urzd Gminy Dobre ul. T. Kociuszki 1, 05-307 Dobre, tel./fax: +48 25 757 11 90

e-mail: urzad@gminadobre.pl, www.gminadobre.pl

Gminny Orodek Kultury, Gminna Biblioteka Publicznaul. J. Kiliskiego 1, 05-307 Dobre, tel.: +48 25 757 15 20

e-mail: bibliad@op.pl, www.gminadobre.pl/gok

Opracowanie tekstu:Diana Gajc-Pitkowska, Tomasz Adamczak, Przemysaw Pitkowski, Mariusz Koper

Korekta:Diana Gajc-Pitkowska, Justyna Kowalczyk

Projekt okadki, skad iopracowanie graficzne:Fotopia Diana i Przemysaw Pitkowscy

Wydawca:Fotopia, tel.: +48607221522

www.fotopia.com.pl, e-mail: info@fotopia.com.pl

Druk ioprawa:Legra Sp. z o.o.

Nakad: 1000 egz.

Urzd Gminy Dobre i Fotopia

ISBN: 978-83-938627-4-0

I. Charakterystyka gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1. Pooenie geograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72. Walory przyrodnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113. Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204. Dziedzictwo materialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

II. Soectwa gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 III. Gmina dzisiaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

1. Szkolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1402. ycie spoeczno-kulturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1543. Sport irekreacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1664. Agroturystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Mapa gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

Wszelkie prawa zastrzeone. Reprodukowanie, kodowanie wurzdzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie wjakiejkolwiek formie oraz wykorzystywanie wwystpieniach publicznych rwnie czciowe tylko za wycznym zezwoleniem pisemnym waciciela praw autorskich.

SPIS TRECI

6 7

1. POOENIE GEOGRAFICZNE

Gmina Dobre ley w centralno-wschodniej Polsce. Administracyjnie wcho-dzi w skad wojewdztwa mazowieckiego, w ktrym znajduje si w pnocnej czci powiatu miskiego w odlegoci 20 km od jego stolicy Miska Mazowieckiego, 50 km na wschd od Warszawy, 60 km od Siedlec i 45 km na zachd od Sokoowa Podlaskiego. Zajmuje niemal 9,7% powierzchni powiatu, rozcigajc si na blisko 12,5 tys. ha. W jej ssiedztwie znajduj si gminy: Jakubw, Kauszyn, Korytnica, Stanisaww, Strachwka i Wierzbno, z ktrymi czy si za porednictwem drg wojewdzkich, powiatowych i gminnych. Przez gmin przebiegaj wane cigi ko-munikacyjne. Pierwszym z nich jest droga wojewdzka nr 637: Warszawa Sulej-wek Stanisaww Wgrw (w relacji zachd wschd), drug natomiast droga krajowa nr 50: Posk Sochaczew Mszczonw Gra Kalwaria Misk Mazo-wiecki Ostrw Mazowiecka (w pnocno-zachodniej czci gminy).

I. CHARAKTERYSTYKA GMINY

Widok na miejscowo Dobre.Fot. Leszek Siporski

Panorama centrum Dobrego.Fot. z arch. UG w Dobrem

8 9

Pod wzgldem fizyczno-geograficznym gmina Dobre ley na granicy dwch mezoregionw Wysoczyzny Kauszyskiej (wchodzcej w skad Niziny Poudnio-wopodlaskiej) i Rwniny Woomiskiej (stanowicej cz Niziny rodkowomazo-wieckiej). Podoe geologiczne gminy Dobre stanowi piaszczysto-gliniaste utwory pochodzenia lodowcowego. Tworz one falist wysoczyzn poprzecinan sieci do-lin drobnych, niekiedy nieistniejcych ju strumieni. Najwaniejsz rzek tego ob-szaru jest Osownica, ktra wpywa do Liwca i przecina obszar gminy w jej pnoc-no-wschodniej czci. Poudniowo-zachodni granic gminy tworzy rzeka Rzdza ostatni lewy dopyw Narwi. Inne cieki o nazwach: Cienka, Kobylanka, Boruczan-ka, stanowice przewanie dopywy wymienionych wyej dwch rzek, maj cha-rakter lokalny. Zbiorniki wd na terenie gminy Dobre s nieliczne. Do niedawna reprezentowa je gwnie kompleks staww we wsi Rudzienko w poudniowej czci gminy, w zlewni Rzdzy.

Pod wzgldem morfologicznym zasadnicza cz gminy pooona jest na de-nudowanej wysoczynie morenowej, za cz pnocno-zachodnia na poglacjalnej

rwninie denudacyjnej stoka napywowego. W warstwie podpowierzchniowej grun-tw dominuj utwory gliniaste i piaszczysto-gliniaste. Lokalnie wystpuj take orga-nogeniczne utwory (torfy) w dnach dolin i obnie oraz piaski eoliczne na wydmach.

Obszar wysoczyzny morenowej wznosi si na wysokoci 150-200 m n.p.m. Powierzchnia jest tu wyraniej falista, o przewaajcych spadkach 2-5%, nachylo-na w kierunku pnocno-zachodnim. W poudniowej czci gminy w rejonie wsi Mlcin wyranie zarysoway si wzgrza morenowe o wysokoci bezwzgldnej przekraczajcej 200 m n.p.m. Nieliczne wzgrza wydmowe wystpuj na zachd i poudniowy zachd od miejscowoci Dobre i towarzysz im czsto zatorfione ob-nienia terenu.

Gmina Dobre ley na obszarze o wyranym wpywie klimatu kontynental-nego. Amplitudy temperatury powietrza s wiksze od rednich w Polsce. Wiosna przychodzi do pno i trwa stosunkowo krtko, natomiast lato i zima s dugie. Ostatnia pora roku odznacza si chodem i trwa pokryw nien oraz czstymi opadami atmosferycznymi.

Panorama Dobrego od strony pnocnej.Fot. Przemysaw Pitkowski

10 11

2. WALORY PRZYRODNICZE

Sielski krajobraz mazowieckiej wsi, bogac-two fauny i flory oraz urzekajce cieki wrd gstych lasw to urokliwe widoki, ktrymi za-chwyca gmina Dobre. Rozciga si ona na bli-sko 12,5 tys. ha, z czego zdecydowan wikszo zajmuj uytki rolne oraz rozsiane licznie wrd pl i k niewielkie kompleksy lene. Dziki mozaice lasw i terenw otwartych dogodne do bytowania warunki znajduj tu liczne ga-tunki ptakw i ssakw. Krajobraz typowy dla mazowieckich rwnin przecinaj niewielkie rzeczki. Najpikniejsze z nich to meandrujce wrd drzew Osownica i Rzdza.

Przez obszar gminy Dobre przebiegaj granice 7 k owieckich. Znajduje si ona w za-sigu dziaania Nadlenictwa Misk, a gruntami Skarbu Pastwa w obrbie Nowej Wsi zarzdza Nadlenictwo Siedlce. Do zalesienia przezna-czone s tereny pooone w okolicach miejsco-woci: Mlcin, Rudzienko, Wlka Mlcka, Kty-Borucza. Lasy ochronne wodo-chronne wystpuj w obszarach wsi: Kty-Borucza, Rudzienko, Makwiec Duy. Przewaajcym typem siedliskowym lasu jest br wiey, ktry zajmuje ponad 26% powierzchni lenej. Gwny gatunek lasotwrczy to sosna zwyczajna. Wan rol w tworzeniu dobrzaskich lasw odgrywaj take: db szypukowy, olsza czarna i brzoza. Przecitny wiek drzewostanw wynosi ponad 60 lat. Prywatne komplek-sy lene s rozdrobnione i zazwyczaj zajmuj niewielk powierzchni 0,10-5,00 ha. W przewadze stanowi je drzewostany rozdzielone polami uprawnymi. Lasy w gmi-nie Dobre peni wielorakie funkcje: ochronn (polegajc na dodatnim oddziaywa-niu na rodowisko przyrodnicze), produkcyjn (dostarczajc surowca drzewnego, owocw lenych, zi) oraz spoeczn (jako teren dla rekreacji i turystyki). Ponadto

Rzeka Osownica.Fot. Przemysaw Pitkowski

Aleja grabowa w Wlce Czarnogowskiej.Fot. Przemysaw Pitkowski

12 13

korzystnie wpywaj na klimat, powietrze, wod, gleb, warunki ycia czowieka oraz na rwnowag przyrodnicz.

Lasy liciaste z dbem i grabem wystpuj w poudniowej czci gminy, m.in. w uroczysku Gawroniec. Na pozostaym obszarze przewaaj bory sosnowe rosnce na bardzo suchych glebach. Po wielkim poarze w 1992r. w pnocnej czci lenic-twa przyroda doznaa wielkich ran. Dzisiaj, dziki pracy tutejszych lenikw, dawne pogorzelisko porastaj 20-letnie modniki. Szczeglnie piknie jest tu wiosn, kiedy wybuchaj licie brzz, a take pnym latem, gdy fioletowymi anami pyszni si wrzos. To doskonae miejsce dla ptakw preferujcych tereny otwarte, m.in. sowy uszatej czy lelka kozodoja. Do czstych bywalcw uroczyska naley rwnie o, ktry spdza tu zim, a wiosn przenosi si z lasw sosnowych i modnikw na ba-gna. Tam usyszymy przejmujcy klangor dostojnych urawi gniazdujcych wrd torfowisk wysokich, ktre porastaj: modrzewnica, borwka bagienna, urawina botna, a take chronione bagno, wenianka i rosiczka okrgolistna. Spacerujc po wilgotnych kach rdlenych, uwany mionik flory dostrzee niekiedy bardzo rzadkie storczyki, na przykad znajdujcego si na polskiej czerwonej licie kuku-k, ktry zaliczany jest do gatunkw naraonych na wyginicie. Natomiast w wid-nych, suchych borach, a nawet w lasach mieszanych, natrafi mona na chronione widaki godzisty i jaowcowaty.

Rosiczka okrgolistna.Fot. Przemysaw Pitkowski

Storczyk kukuka. Fot. Przemysaw Pitkowski

14 15

Amatorzy grzybobrania odnajduj swoje eldorado w okolicy Ryni. W borach sosnowych i mieszanych, zagajnikach, a take na obrzeach lasw natrafiaj na kolarze, podgrzybki, prawdziwki, opieki czy rydze. W lasach iglastych zbieraj kurki, ktre two-rz mikoryz z sosn i wierkiem, a take wystpujce na podou piaszczystym gski.

Osownica i Rzdza to najwiksze z rzek w gminie Dobre. Dawniej stanowiy miejsca rozwoju dziaalnoci mynw wod-nych. Dzi s azylem natury. Obdarzone pewnymi cechami potokw grskich cien-k nici wij si wrd rozoystych drzew. Charakteryzuj je do liczne spadki, piasz-czyste i wirowe dno. W ich wartkim nurcie poluj wydry i uwijaj si w swej wdrw-ce na taro pstrgi potokowe, co wiadczy o bardzo czystej wodzie. Rzeczki daj schro-nienie licznym ptakom zwizanym cile ze rodowiskiem wodnym, na przykad strzyykom i zimorodkom, a take chronionym pazom rzekotkom drzewnym i kumakom nizinnym.

Osownica bierze swe rdo wokolicach wsi Winiew iTurek w gminie Ja-kubw. W Wlce Czarnogowskiej wpywa na teren gminy Dobre i niczym bkitna ni meandruje na pnoc przez okolice Czarnogowia, Makwca Maego, Makwca Duego, Dropia, Joanina, Wlki Kobylaskiej i Rudy-Pniewnika, uchodzc po po-konaniu 33 km do Liwca jako jego lewostronny dopyw. Flora i fauna jej doliny za-chwyca swym bogactwem. Schronienia przed socem udzielaj bujne olchy, wierzby, brzozy, a sodkim wiergotem napeniaj powietrze sowiki, kosy, pokrzewki, siko-ry i barwne rudziki. W tak urokliwych warunkach przyrody na stae osiedliy si chronione bobry doskonali inynierowie i planici. Na Osownicy znale mona wiele ladw ich dziaalnoci w postaci imponujcych tam czy eremi. Poza bobra-mi rzeka przyciga do siebie: sarny, dziki, lisy, jenoty, borsuki i kuny lene. Niekiedy mona si natkn take na migrujcego na erowiska osia.

Wody Osownicy z jej piaszczystym i wirowym dnem, wieloci zatoczek, zawirowa i odng kryj w sobie istny raj dla wdkarzy. Aby zowi wikszy okaz, poza umiejtnociami z pewnoci przyda si troch szczcia. Pewn zdobycz s

Botniak stawowy.Fot. Przemysaw Pitkowski eremi bobrw.

Fot. Przemysaw Pitkowski

Strzyyk.Fot. Przemysaw Pitkowski

16 17

rwnie ulokowany w Makwcu Duym granitowy gaz narzutowy o obwodzie 710 cm i wysokoci 1,6 m. Pomnikowe dby w wikszoci znajduj si w zespo-ach parkowych przy byych lub istniej-cych do dzisiaj dworach.

W pnocnej czci gminy znajdu-j si projektowane przyrodnicze obszary ochronne. Obejmuj one tereny pooone na pnoc od drogi wojewdzkiej nr 637. S to cenne przyrodniczo i krajobrazo-wo kompleksy lene. Planuje si utworzy tu obszar chronionego krajobrazu, aby utrzyma procesy ekologiczne i stabilno ekosystemw, zachowa rnorodno biologiczn oraz dziedzictwo geologicz-ne i paleontologiczne, zapewni cigo istnienia gatunkw rolin i zwierzt wraz z ich siedliskami.

Przy granicy gminy, w pobliu K-tw-Boruczy, zosta utworzony rezer-wat Torfowisko Zaway. Ustanowiony Zarzdzeniem Regionalnego Dyrektora Ochrony rodowiska w Warszawie z dnia

okonie, pocie, jelce, karasie i ukleje. Ponadto w rzece mona zapa klenia, jazia i szczupaka.

rdo Rzdzy wytryska w pobliu miejscowoci Wlka Kauska, pooonej w gminie Kauszyn, przy wschodniej granicy gminy Jakubw. Jako ostatni lewy dopyw Narwi rzeka ta zbiera wody z mniejszych ciekw i roww i uchodzi do Zalewu Zegrzyskiego. Jej najwikszym dopywem jest duga na ok. 30 km Cienka (dawniej Jasionka), ktra wypywa ze rda niedaleko wsi Dobre.

Niezwyke walory natury gminy Dobre to rwnie bogactwo pomnikw przyrody, w tym szczeglnie wiekowych drzew. Do prawnie chronionych obiektw przyrodniczych nale: rosnce w Dobrem trzy jesiony wyniose (Fraxinus excelsior) o obwodach od 285 do 336 cm i wysokoci 20 m oraz brzoza ciemna (Wetula obscu-ra) o obwodzie 200 cm i wysokoci 25 m, sze kobylaskich dbw szypukowych (Quercus rober) osigajcych dugo obwodu od 360 do 510 cm i wysoko od 23 do 27 m, rakwiecki db szypukowy (Quercus rober) gruby na 386 cm i wysoki na 25 m, ktry w przyszoci ma nosi imi Konstantego Laszczki, oraz pi dbw szy-pukowych (Quercus rober) znajdujcych si w Rudzienku, ktrych obwody wyno-sz od 300 do 338 cm, a wysoko dorasta do 23-24 m. Status pomnika przyrody ma

Db w Kobylance.Fot. Przemysaw Pitkowski

Db w Rakwcu.Fot. Przemysaw Pitkowski

Brzoza ciemna w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

18 19

31padziernika 2012r. pooony na tere-nie Nadlenictwa Misk i Lenictwa Do-bre rezerwat skupia w sobie obszar wd i torfowisk o cznej powierzchni 6,28 ha. Suy on zachowaniu ze wzgldw nauko-wych kompleksu wodno-torfowiskowego, z przylegymi borami oraz stanowiskami chronionych i zagroonych gatunkw ro-lin i zwierzt. Jest to rezerwat bagienny o podtypie torfowiska przejciowego.

Przyroda gminy Dobre zachca do odpoczynku od wielkomiejskiego haasu izwiedzania wielu malowniczych miejsc. Mona tu spdzi czas nad wod albo na wdrwkach lenych. Bogactwo krajobrazo-we sprzyja uprawianiu turystyki rowerowej isportw rekreacyjnych oraz jazdy konnej.

Jazda konno.Fot. z arch. Anny Biakowskiej (gospodarstwo agroturystyczne Kasztan)

Wschd soca w Wlce Czarnogowskiej.Fot. Przemysaw Pitkowski

Rezerwat Torfowisko Zaway.Fot. Przemysaw Pitkowski

Kulig po mldzkich szlakach.Fot. z arch. Anny Biakowskiej (gospodarstwo agroturystyczne Kasztan)

20 21

Zotymi zgoskami zapisa si w hi-storii Polski przedostatni krl z dynastii Jagiellonw Zygmunt I Stary. W czasie jego dugoletniego panowania nie zabrako istotnych wydarze, ktre miay wpyw na dalsze dzieje naszego kraju i Europy rod-kowo-Wschodniej. Powszechnie znanymi epizodami majcymi miejsce w trakcie jego czterdziestodwuletnich rzdw (1506-1548) byy choby zwyciska bitwa z woj-skami pastwa moskiewskiego pod Orsz, dotyczce nastpstwa tronu w Czechach i na Wgrzech spotkanie z cesarzem pa-stwa austriackiego w Wiedniu oraz hod pruski. Pierwsza poowa XVIw. przy-niosa take ostatni wojn z Zakonem Krzyackim, ktrej jednym z bohaterw okaza si znakomity astronom Mikoaj Kopernik. Okres ten zaowocowa ponadto dynamicznym rozwojem gospodarczym i kulturalnym Polski, dziki czemu w hi-storiografii naszego kraju zasuy na mia-no zotego wieku.

Krl Zygmunt I Stary, ktrego wize-runek zosta przedstawiony przez wsp-czesnych na banknocie dwustuzotowym, odegra bardzo wan rol w dziejach ziem znajdujcych si pomidzy Wis i Liw-cem. Nadawanie wwczas przez wadc licznych aktw lokacyjnych pozwolio

3. RYS HISTORYCZNYuzyska prawa miejskie takim miejscowo-ciom, jak Kuflew, Stanisaww, Okuniew, Parysw, Siennica i Kozw. Na licie tej naley umieci take Dobre, ktre zosta-o zaoone 28 wrzenia 1530r. Stosowny dokument krlewski zosta wystawiony dla podstolego zakroczymskiego Jana Do-brzynieckiego herbu Cioek. Pochodzcy ze widra, miejscowoci znajdujcej si w zie-mi czerskiej, pierwszy waciciel Dobre-go posiada take liczne wsie. Wrd nich: Rudzienko, Czarnogw, Makwiec, Now Wie, Rudno i Polkw. Warto podkreli, e lokalni badacze przeszoci w swoich opraco-waniach wymieniaj trzy powody wydania zgody na lokacj Dobrego. Pierwszoplano-w przyczyn byo pooenie miejscowoci na wanym szlaku handlowym czcym Wilno z Warszaw, a nastpnie z Wroca-wiem. Wrd przewoonych tdy towarw znajdoway si m.in. skry, bro i artykuy

Mazowsze wdrugiej poowie XVIw.rdo: oai:rcin.org.pl:5724

Piecz na dokumencie erygujcym Dobre z 1533r.

Fot. z arch. GBP w Dobrem

Herb Gminy DobreFot. z arch. UG w Dobrem

22 23

luksusowe. Wzrostowi znaczenia tego traktu doskonale posuya unia personalna polsko-litewska z 1385r., ktra uspokoia stosunki z naszym pnocnym ssiadem. Drugi powd stanowio centralne pooenie nowego miasta na terytorium dbr za-rzdzanych przez Dobrzynieckich. Trzecim argumentem, mogcym skoni wadc do nadania praw miejskich, byo prowadzenie lokalnego wydobywania rud darnio-wych i zwizany z tym rozwj handlu wyrobami z elaza.

Powstanie nowego miasta wizao si z rnymi wydarzeniami, ktrych od-biorcami stali si jego mieszkacy. Przede wszystkim naley pamita o pozwole-niu organizowania jarmarkw i targw. Pierwsze z wymienionych przedsiwzi handlowych mogo odbywa si 8 maja, 24 czerwca oraz siedem tygodni po nie-dzieli Zesania Ducha witego. Drugie ze spotka miao mie miejsce jednorazo-wo w tygodniu w sobot. Na jarmarkach skupowano towary eksportowane p-niej za granic, np. produkty lene, skry, zboe i woy. Z drugiej strony mona byo w ich trakcie naby take artykuy sprowadzone z zachodniej Europy, czyli dobra luksusowe, wina i sukno. Dla porwnania w drugiej poowie XV stulecia w Lubli-nie odbyway si cztery jarmarki rocznie, natomiast od 1752r. w Dobrem mogo ich by a osiem. Poza wspomnianymi ju terminami na kolejne daty ich organizacji wyznaczono 13 czerwca, 13 lub 20 lipca, 24 sierpnia, 29 wrzenia oraz 30 listopada. Odpowiedni przywilej wyda wczesnemu wacicielowi Dobrego Piotrowi Leew-skiemu przedostatni wadca elekcyjny Rzeczpospolitej Obojga Narodw August III.

Zaoeniu nowego miasta sprzyjao take prawdopodobne istnienie w miej-scowoci parafii kocielnej. Z ustale poczynionych przez autora Dziejw archidie-cezji poznaskiej wynika, e moga ona funkcjonowa w tej miejscowoci ju oko-o 1510r. Zgodnie natomiast z badaniami prowadzonymi przez innych historykw dobrzaska parafia naleaa do archidiakonatu czerskiego diecezji pockiej archi-diecezji gnienieskiej. W 1772r. wesza w skad dekanatu stanisawowskiego tej samej diecezji. W 1794r. dekanat stanisawowski wraz z parafi Dobre znalaz si w obrbie diecezji warszawskiej, a w 1818r. zosta przyczony do dekanatu mi-skomazowieckiego, wchodzcego w skad archidiecezji warszawskiej i ten podzia administracji kocielnej utrzyma si do dzi.

Pomimo pocztkowej pomylnoci towarzyszcej zaoeniu Dobrego miasto do szybko zaczo traci na znaczeniu. Powodw tego stanu rzeczy mona doszu-kiwa si w burzach dziejowych przetaczajcych si w XVII i na pocztku XVIII stu-lecia przez Rzeczpospolit Obojga Narodw, uboeniu ludnoci i zwizanym z tym regresie gospodarczym oraz powstaniu gstej sieci miast na tym obszarze Mazowsza, ktre stanowic wobec siebie konkurencj, wzajemnie si wyniszczay, doprowadza-jc do przetrwania tylko najsilniejszych orodkw miejskich. Zmian na lepsze nie

Kopia Oppermana mapy Karola de Perthesa z koca XVIIIw. rdo: AGAD, Zb. S. A. AK 94

24 25

przysporzyy take Dobremu zawirowania polityczne i wojenne majce miejsce na ziemiach polskich na przeomie XVIII i XIXw. W wyniku trzeciego rozbioru Polski, ktry mia miejsce w 1795r., tutejsze ziemie znalazy si pod rzdami austriackimi. Administracyjny przydzia zlokalizowa miasto i otaczajce go miejscowoci w cyr-kule siedleckim, w okrgu Wizowna. Sytuacja zmienia si w 1809r., gdy obszar ten po przyczeniu do Ksistwa Warszawskiego znalaz si w powiecie stanisawowskim i departamencie siedleckim, a od 1810r. w departamencie warszawskim. Okres w nie sprzyja rozwojowi tych ziem, gdy przede wszystkim przypada na kampa-nia napoleoska, ktra przyniosa ze sob powszechny gd i trudne do odbudowy zniszczenia. Innym, niemniej wanym, skutkiem zakoczenia dziaa wojennych bya zmiana przynalenoci terytorialnej miasta. Zlikwidowanie decyzj Kongresu Wiedeskiego Ksistwa Warszawskiego i przekazanie duej jego czci pod rzdy rosyjskie spowodowao przeprowadzenie nowego podziau administracyjnego ziem polskich. W jego rezultacie Dobre, znajdujce si wwczas na terenie zaboru rosyj-skiego, znalazo si w obszarze powiatu stanisawowskiego wchodzcego w skad wojewdztwa mazowieckiego.

W XIX stuleciu miasto jeszcze dwukrotnie stao si odbiorc zmian admini-stracyjnych dokonanych przez wczesne wadze. Gdy w 1845r. zdecydowano o po-woaniu nowych jednostek terytorialnych gmin, Dobre znalazo si na terytorium gminy Rudzienko. Dwadziecia trzy lata pniej zrealizowano natomiast ide zmian granic powiatw. W zwizku z tym mieszkacy Dobrego musieli pogodzi si z fak-tem znalezienia si w powiecie radzymiskim.

Pierwsze lata funkcjonowania Krlestwa Polskiego, ktre stanowio integral-n cz Cesarstwa Rosyjskiego, zaowocoway midzy innymi dziaaniami majcy-mi na celu reform miast. Zgodnie z zamiarami pomysodawcw tej idei w miastach prywatnych, zarzdzanych dotd przez swoich wacicieli, miano wprowadzi urzd-nikw bdcych przedstawicielami rzdu Krlestwa Polskiego podlegajcego wad-cy rosyjskiemu. Reprezentantami wadz mieli odtd by burmistrz i wspierajca go rada miejska. Realizacja tego zamysu skutkowaa ograniczeniem wadzy wacicieli miast. Przeprowadzenie reformy nie wszdzie spotykao si z ich przychyln reakcj. Taka sytuacja zaistniaa w Dobrem, gdzie dziedzic Ignacy Jawiski nie chcia dzie-li si z nikim swoj wadz. Przepychanki dysponenta miasta z Komisj Rzdow Spraw Wewntrznych trway do dugo, skutkujc zagodzeniem stanowiska wa-ciciela dopiero w drugiej poowie lat 20. XIXw. Warto podkreli, e w tym czasie stan miasta przedstawia si bardzo le. Zoyy si na to wspomniane ju obcienia i zniszczenia wojenne, konieczno odrabiania paszczyzny lub opacania czynszu na rzecz waciciela, a take wnoszenie kwot finansowych zwizanych z wprowa-

Mapa niemiecka z 1918r.Arch. Map WIG, J32. Stanisaww

26 27

dzan reform miast. Negatywnym zjawiskiem by ponadto zanik jarmarkw i targw. Pewn popraw tego niekorzystnego stanu rzeczy przyniosaby zgo-da waciciela miasta na wprowadzenie pastwowe-go burmistrza. Wwczas rzd Krlestwa przyzna-by Dobremu budet, dziki czemu sytuacja miasta mogaby ulec poprawie.

Niech wodarza do wyraenia zgody na rz-dow propozycj i za kondycja miejscowoci przy-czyniy si do wysunitej ju w latach 20. XIXw. koncepcji przeksztacenia gminy miejskiej w gmin wiejsk. Zmiana nastawienia waciciela Dobrego do koncepcji ograniczenia jego wadzy, ktra miaa miejsce pod koniec trzeciej dekady XIXw. spowo-dowaa przyznawanie miastu w latach 1830-1845 pastwowego budetu. Zwizane z tym faktem oy-wienie gospodarcze nie okazao si jednak trwae, tote kwestia odebrania miejscowoci powrcia po raz kolejny w 1850r. wczesny posiadacz Dobrego Walenty Jawiski, stwierdziwszy, e jego miasto nie przynosi dochodw oraz majc na uwadze koniecz-no opacania burmistrza z wasnych funduszy, postanowi poprosi Komisj Rzdow Spraw We-wntrznych o zmian statusu miejscowoci z miasta na gmin wiejsk. W zwizku z tym w maju 1852r. Rada Administracyjna postanowia odebra Dobre-mu prawa miejskie.

Wiek XIX w dziejach Dobrego i otaczajcych go miejscowoci przynis take wydarzenia zwi-zane z majcymi miejsce w tym czasie na ziemiach polskich powstaniami: listopadowym i styczniowym. W czasie pierwszego ze zryww niepodlegocio-wych na terenach znajdujcych si w obrbie gminy doszo do bitwy z wojskami rosyjskimi. W starciu tym, ktre odbyo si 17 lutego 1831r., naprzeciw-ko siebie stanli onierze polscy dowodzeni przez generaa Jana Skrzyneckiego i rosyjscy prowadzeni

do boju przez generaa Grigorija Rosena. Zgodnie z ustaleniami historykw prze-waga liczebna w piechocie, kawalerii i artylerii naleaa do Rosjan, natomiast Polacy growali nad przeciwnikiem dogodnoci zajtej pozycji.

Kilkugodzinny bj rozpocz si wczesnym rankiem od rosyjskiego uderze-nia na polskie pozycje znajdujce si pod Makwcem Duym. Po godzinnej, zacitej walce obrocy musieli wycofa si do Dobrego. W zwizku z tym Rosjanie przyst-pili do generalnego szturmu, ktry dugo nie przynosi im oczekiwanych efektw. Swoj postaw wyrniali si na polu bitwy zwaszcza onierze polskiego 4. Puku Piechoty Liniowej, odpierajc w walce na bagnety zacieke ataki przeciwnika. Do-piero rzucenie przez niego omiu nowych batalionw piechoty skonio generaa Skrzyneckiego do wydania rozkazu odwrotu. Wycofywanie si polskich onierzy trwao powoli, ostatecznie przeszli oni do rejonu Pustelnika, a nastpnie Okuniewa.

Dziaania dowodzcego wwczas po raz pierwszy w swojej karierze wojennej dywizj generaa Skrzyneckiego oceniano na og ujemnie. Po otrzymaniu wiado-moci, e genera Franciszek ymirski nie bdzie broni nienadajcego si do utrzy-mania Kauszyna i zajmie stanowiska na wzgrzach na zachd od miasta, zagrozi

Polska Ksiga Adresowa z 1929 roku.Fot. z arch. TPZD

Szkic dziaa bitwy pod Dobrem.Fot. z arch. edobre.pl

28 29

on natychmiastowym opuszczeniem Dobrego, zaalarmowa sztab, zada wsparcia m.in. artylerii konnej. Teren walki, w ktrym nieprzyjaciel musia mozolnie rozwi-ja si do natarcia pod krzyowym ogniem dobrze ustawionej artylerii polskiej i pod ogniem rozwinitej na polanie przed Dobrem piechoty, pozwala na prowadzenie energicznej obrony zaczepnej. Od pocztku bitwy piechota polska wykazaa zdecy-dowan przewag nad piechot rosyjsk, nacierajc sabo i niezdecydowanie, le wykorzystujc teren, niecelnie strzelajc i unikajc uderzenia Polakw na bagne-ty. Niestety genera Skrzynecki nie potrafi wykorzysta przewagi, jak polskie woj-sko miao nad jednostkami rosyjskimi. Prowadzi on bitw w sposb defensywny. Wprowadzi do walki tylko 6 batalionw. Powstrzymywa energi oraz zapa wo-jenny onierzy i oficerw. Dodatkowo nie wykorzysta szansy uderzenia na prawe skrzydo rosyjskie. Naley doda, e w jej trakcie Polacy stracili 300, za Rosjanie a 750 onierzy. Obecnie jednym z materialnych wiadectw bitwy pod Dobrem jest pomnik znajdujcy si w Makwcu Duym. Ufundowany w 1917r. obelisk za-opatrzony jest w tablic zawierajc nastpujc tre: Polegym w 1831 za Wiar i Ojczyzn. Dobrzanie.

Mapa starostwa misko-mazowieckiego.Arch. TPMM (kopi z oryginau wykona M. Nojszewski)

Uroczysto pobrania ziemi w 1938r. na krakowski kopiec marszaka Jzefa Pisudskiego z pola bitwy w Makwcu Duym.

Fot. z arch. TPZD

30 31

W drugiej poowie XIXw. Dobre zaczo powoli acz systematycznie si roz-wija. Z zachowanych relacji wiadomo, e w 1861r. na terenie miejscowoci funk-cjonowaa szkka elementarna. W 1878r. oddano do uytku nowy, murowany ko-ci zaprojektowany w stylu neogotyckim przez Bolesawa Podczaszyskiego. Co ciekawe, zmieniono wwczas patrona parafii. witego biskupa Stanisawa zastpi wity Mikoaj. Zdaniem lokalnych znawcw historii zmiana ta nastpia w zwiz-ku z yczeniem fundatorw kocioa Jawiskich. Budow wityni wymusio spalenie si dotychczasowego drewnianego obiektu sakralnego, ktre miao miej-sce w 1873r. wczesna drewniana zabudowa miejscowoci sprzyjaa rozprzestrze-nianiu si poarw. Wystarczyo pojawienie si pojedynczej iskry, by spona wik-sza cz miejscowoci. Warto doda, e wrd wacicieli Dobrego, poza rodzin Dobrzynieckich, historycy wymieniaj rwnie przedstawicieli rodw Leewskich, Szydowskich, Massalskich, Jawiskich i Ostrowskich.

Przeom XIX i XX stulecia przynis rwnie wzrost liczby ludnoci zamiesz-kujcej miejscowo. Zanim mieszkacy gminy mogli zazna okresu wzgldnego spokoju zwizanego z nastaniem odrodzonej po 123 latach zaborw II Rzeczypo-spolitej Polskiej, musieli zmierzy si jeszcze z niedogodnociami zwizanymi z woj-n polsko-bolszewick w 1920r. W okolicach Dobrego maszeroway zarwno woj-ska polskie, jak i bolszewickie. Przykadowo 12 sierpnia 1920r. czoowe oddziay czerwonej 2. Dywizji Strzeleckiej osigny rejon Rudzienka. Po odwrceniu si sytuacji strategicznej na korzy si polskich ich onierze ponownie pojawili si na

tym obszarze. 18 sierpnia 1920r. dwa bataliony 61. Puku Piechoty, ktre wchodzi-y w skad 15. Dywizji Piechoty, nie tylko zajy Ludwinw, ale i ruszyy w pocig za bolszewikami w kierunku Dobrego i Pniewnika. wiadectwem wczesnych walk jest mogia polegego 12 sierpnia 1920r. Juliusza Krosnowskiego, ktra znajduje si na cmentarzu parafialnym w Dobrem. Tego samego dnia pod Dobrem poleg rw-nie podporucznik 201. Puku Szwoleerw Stanisaw Kowalski.

Okres midzywojenny w dziejach Polski zaowocowa istotnymi wydarzenia-mi w historii wczesnej gminy Rudzienko, ktrej siedziba i stosowne urzdy znaj-doway si w Dobrem. Administracyjnie naleaa ona do powiatu miskiego. Co ciekawe, parafia Dobre jako jedna z trzech z tego obszaru znalaza si w innym de-kanacie ni miski. Koci pw. w. Mikoaja by wwczas jedn ze wity znajdu-jcych si na terytorium dekanatu jadowskiego. Pozytywnym przejawem przemian sta si wzrost liczby mieszkacw gminy Rudzienko. We wrzeniu 1921r. na tym terenie mieszkao 6460 osb, w lipcu 1931r. za ju 7632 osoby. W samym Dobrem w 1925r. mieszkao 1079 osb, z czego 373 zadeklarowao wyznanie mojeszowe.

Miejscowi ydzi zajmowali si przede wszystkim handlem, usugami trans-portowymi oraz rzemiosem. Mieli oni rwnie bonic zlokalizowan przy pou-dniowej pierzei rynku. Po spaleniu miejsca modlitwy przez Niemcw w czasie oku-pacji na terenie tym miecia si fabryczka wyrobw produkowanych na bazie drutu, a nastpnie sklep. Obecnie obszar ten nie jest wykorzystany. Od sierpnia 1917r. do-brzascy ydzi podlegali gminie ydowskiej majcej swoj siedzib w Stanisawo-wie. Tragiczny los braci starszych w wierze zosta przypiecztowany w czasie dru-giej wojny wiatowej. Wywieziono ich do niemieckiego obozu zagady w Treblince.

Hitlerowski obz zagady w Treblince.Fot. Przemysaw Pitkowski

Dobre w 1940r.Fot. z arch. rodziny Chojeckich

32 33

Na terenie gminy mieszkali ponadto wierni kocioa ewangelicko-augsbur-skiego. Zdecydowana wikszo z nich ya w Rbierzy (38% ogu ludnoci wsi) i Rudnie (24%). Przybyli tutaj gwnie z krajw niemieckich w XVIII i XIX stuleciu. Zajmowali si zajciami stricte rolniczymi. Swoich przedstawicieli na tym obszarze mia rwnie Starokatolicki Koci Mariawitw. Zachowane dokumenty wskazuj, e byo ich tutaj powyej szeciuset.

O bezpieczestwo mieszkacw staraa si w tym czasie dba Policja Pa-stwowa, ktra ulokowaa swj posterunek w Dobrem. Interesujco wygldaa rw-nie przynaleno mieszkacw do okrgw sdowych. W okresie pierwszej wojny wiatowej odpowiedni dla mieszkacw Dobrego sd pierwszej instancji znajdowa si w Jakubowie. Zgodnie z rozporzdzeniem ministra sprawiedliwoci z 5 kwiet-nia 1921r. musieli oni zaatwia adekwatne sprawy w Kauszynie, a od 1 listopada 1922r. w Misku Mazowieckim. Wyjazdy do gwnego miasta powiatu moga im uatwia rozwijajca si prywatna komunikacja autobusowa czca stacj ko-lejow w Misku Mazowieckim midzy innymi z Dobrem. Rozwojowi kontaktw

Mieszkacy przed budynkiem Stowarzyszenia Spoywcw Rolnik w Dobrem.Fot. z arch. rodziny Chojeckich

Wjt Antoni liwiski z sotysami przed II wojn wiatow.Fot. z arch. TPZD

34 35

ze wiatem suya ponadto trwajca wwczas na terenie powiatu miskiego budo-wa linii telefonicznych. Od 22 grudnia 1928r. moliwo telefonowania do rnych abonentw staa si udziaem Urzdu Gminy Rudzienko w Dobrem.

Zainteresowanie mieszkacw gminy polityk ogniskowao si nie tylko wok funkcjonowania samorzdu terytorialnego. W latach midzywojennych wzbudzaa je rwnie dziaalno przedstawicieli partii politycznych. W 1927r. w Dobrem uaktywnio si koo Stronnictwa Narodowego. Jego prezesem by wwczas Ignacy Sadowski, skarbnikiem za Franciszek Milewski z Nowego Dobrego. Bardzo wanym wydarzeniem byo take, majce miejsce 3 padziernika 1930r. w Rudzienku, zgromadzenie Stronnictwa Ludowego. Uczestniczyli w nim wybitni przedstawiciele polskiego ruchu ludowego: Wincenty Witos, Kazimierz Bagiski i Wadysaw Kiernik. Posiedzenie przebiego w duchu krytyki wczesnych wadz. Co wicej, po zakocze-niu obrad Wincenty Witos wrczy przedstawicielom koa sztandar, zachcajc przy okazji zebranych: do zwalczania za zarwno w yciu prywatnem jak i publicznem

jak widnieje w Sprawozdaniu sytuacyjnym nr 10 wojewody warszawskiego z legalnego ruchu spoecznego i politycznego za miesic padziernik 1932r.

Pomylnemu rozwojowi gminy w tym czasie sprzyjao istnienie na jej obszarze ta-kich obiektw gospodarczych, jak choby myn motorowy w Odakowinie, 8 my-nw wodnych, wiatrak i kaszarnia oraz 4 piekarnie, a take rzenia w Dobrem, gorzel-nia w Rudzienku, 3 olejarnie zlokalizowane w Dobrem i jedna w Rudzienku. Swoj obec-no na terenie gminy zaznaczyy rwnie farbiarnie, zakady rymarskie i garncarnia. Wan rol w yciu miejscowej ludnoci od-grywa rwnie cotygodniowy targ bdcy okazj do spotka towarzyskich i wymiany towarowej. Wrd sprzedawanych i kupowa-nych artykuw przewaay produkty spo-ywcze, wyroby rzemielnicze i zwierzta. Odpoczynek od trudw codziennego dnia

Wjazd do Dobrego w 1960r.Fot. z arch. TPZD

Budowa drogi z Dobrego do Czarnogowia.Fot. z arch. TPZDProcesja Boego Ciaa na rynku w Dobrem.

Fot. z arch. TPZD

Mapa taktyczna Polski z 1937 r. Arch. Map WIG, (A40 B33) Misk Mazowiecki

36 37

uatwiao natomiast funkcjonowanie w Dobrem 4 kawiarni.

Istotnym aspektem ycia gminy bya rwnie dziaalno instytucji owia-towych, kulturalnych i organizacji po-zarzdowych. Na pierwszy plan wysuwa si w tej materii ukoczenie w 1939r. bu-dowy nowego gmachu miejscowej szko-y podstawowej. rodki finansowe po-trzebne do zrealizowania tej inicjatywy pochodziy w duej mierze ze skadek mieszkacw. Pomysodawc powsta-nia obiektu by wczesny nauczyciel, a take przedstawiciel gminy w Radzie Powiatowej Powiatu Miskiego, pniej-szy dyrektor lokalnej placwki owiato-wej Jan Zych. W 1971r. razem z gru-p mieszkacw zaoy on w Dobrem Spoeczne Muzeum im. Konstantego Laszczki. W Dobrem istniaa take bi-blioteka ydowska imienia I. L.Pereca. Niestety lady po tej instytucji kulturalnej nie przetrway. Du popularnoci cie-szyy si rwnie jednostki Ochotniczej Stray Poarnej. Warto podkreli, e w 1939r. na terenie gminy istniay czte-ry strae ogniowe (Dobre, Rudzienko, Porby Nowe, Brzozowica). Co wicej, przy OSP w Dobrem dziaaa ju wtedy orkiestra dta. W miejscowoci tej swo-j siedzib miao rwnie koo gminne Zwizku Podoficerw Rezerwy Rzecz-pospolitej Polskiej.

Integracji mieszkacw gminy suyo nie tylko funkcjonowanie mi-dzy innymi targw i lokali gastronomicz-nych, ale i fundowanie oraz odsanianie

Procesja doynkowa w 1950r.Fot. z arch. rodziny Chojeckich

Uroczysto pod pomnikiem marszaka Jzefa Pisudskiego.Fot. z arch. GBP w Dobrem

Druyna harcerska pod pomnikiem marszaka Jzefa Pisudskiego w Dobrem.Fot. z arch. rodziny Chojeckich

Kondukt pogrzebowy ulicami Dobrego.Fot. z arch. rodziny Chojeckich

Pochd pierwszomajowy w 1960r.Fot. z arch. TPZD

38 39

pamitkowych obeliskw. W zwizku z tym 11 listopada 1928r. odsonito pomnik wykonany z kamieni polnych, ktry zwieczy metalowy krzy. Na umieszczonej tabliczce znalaza si nastpujca tre: Polegym Bohaterom Za Wiar i Ojczyzn w 10. Rocznic Odzyskania Niepodlegoci. Wdziczni Rodacy. Dnia 11 XI 1928r.. To wiadectwo historii znajduje si przy stacji benzynowej. Dziesi lat pniej przy skrzyowaniu ulic Kociuszki i Kiliskiego odsonito ciemnoszary pomnik skada-jcy si z prostoktnych pyt. Obelisk ten powicono obywatelom gminy Rudzien-ko polegym w walkach o niepodlego ojczyzny. W czasie obchodw wita Nie-podlegoci w 1938r. odsonito rwnie pomnik Jzefa Pisudskiego, ktry stan przez szko podstawow. Popiersie zaprojektowane przez Konstantego Laszczk ukryto w 1944r. po wkroczeniu wojsk radzieckich na teren gminy. Do dzi nie zo-stao ono odnalezione. Zachowa si natomiast jego gipsowy projekt, na podstawie

Krzy z 1928r. postawiony w rocznic odzyskania niepodlegoci w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

Uroczystoci trzeciomajowe przy pomniku z 1938r. ku czci walczcym o niepodlego ojczyzny w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

40 41

ktrego wykonano nowy pomnik. Staraniem spoecznego komitetu ustawiono go w centrum Dobrego w 2002r. Aktu odsonicia dokonano w obecnoci ostatniego prezydenta na uchodstwie Ryszarda Kaczorowskiego, ks. bp. Zbigniewa Kraszew-skiego oraz Kompanii Honorowej Wojska Polskiego.

Okres okupacji niemieckiej w dziejach Dobrego przynis ze sob funkcjono-wanie na tym obszarze struktur polskiego pastwa podziemnego. Przede wszystkim prnie dziaa tutaj orodek V obwodu Mewa Jamnik Kamie Armii Krajowej, ktry obejmowa swym zasigiem gminy Rudzienko z siedzib w Dobrem i Jakubw. Pierwszym komendantem miejscowych struktur ZWZ/AK by podporucznik Marian Ratyski Budzisz. Swoj funkcj peni on od lata 1940r. do padziernika 1942r. Jego nastpcami byli porucznicy Henryk Reinke Hugo (padziernik 1942 gru-dzie 1943) i Jzef Chmielewski Twardy (stycze 1944 wrzesie 1944). Ostatnim komendantem AK na terenie gminy zosta ponownie Budzisz, ktry szefem lokal-nych struktur pozosta do stycznia 1945r. Funkcjonoway tu rwnie oddziay Bata-lionw Chopskich, nie brakowao te przedstawicieli komunistycznego podziemia.

Warto podkreli, e onierze BCh pozostawili dla potomnych relacj z tra-gicznego wydarzenia majcego miejsce 5 sierpnia 1944r. w Gsiance Borowej. Do-

wiadujemy si z niej, e bechowcy otrzymali zadanie oswobodzenia Gsianki Borowej i Ludwinowa. Na widok rozwieszanych tu i wdzie biao-czerwonych flag esesmani wpadli we wcieko, uznajc, e jest to element wspdziaania miejscowej ludno-ci cywilnej z partyzantami. Skutkiem tego w Gsiance Borowej nakazali cywilom przej do piwnicy betonowej znajdujcej si w zagrodzie Aleksandra Ratuskiego. onierze Batalionw Chopskich poinformowali o tym fakcie przedstawicieli jed-nostek wojsk radzieckich, dziki czemu rozpoczto opracowywanie planu uwol-nienia uwizionych. W sobot przed wieczorem 5 sierpnia 1944r. patrol radziecki dotar do piwnicy, gdzie bya zgromadzona ludno i odszed. P godziny po tym Niemcy przystpili do palenia i burzenia wsi. W czasie niemieckiej akcji bechow-cy zauwayli czogajcych si przy pocie piwnicy siedmiu esesmanw, do ktrych otwarto celny ogie. Piciu esesmanw zabito, dwch za postrzelono. Ci dwaj po-zostali o zajciu musieli zawiadomi dowdztwo swojej jednostki. Noc Niemcy za-minowali piwnic i wysadzili j w powietrze wraz z zapdzon do niej ludnoci. Na miejscu zbrodni postawiono pomnik, ktry zosta odsonity w lipcu 1964r. Co-rocznie w sierpniu odbywaj si przy nim okolicznociowe uroczystoci upamit-niajce to straszne wydarzenie.

Powojennemu rozwojowi gminy posuy brak wikszych zniszcze, ktre omi-ny j zarwno w czasie pierwszej, jak i drugiej wojny wiatowej. Po 1945r. Dobre,

Warta honorowa przy pomniku w Gsiance.Fot. Przemysaw Pitkowski

Warta honorowa przy pomniku marszaka Jzefa Pisudskiego w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

42 43

historycznie nalece do ziemi liwskiej, zostao siedzib gminy (w latach 1958-1973 gromady). Miejscowo zostaa zelektryfikowana, zbudowano w niej orodek zdro-wia, lecznic weterynaryjn i bibliotek. Zwikszeniu ulega liczba funkcjonujcych na jej obszarze organizacji pozarzdowych, ktre odgrywaj w jej yciu coraz wiksz rol. Przykadem jest tu choby dziaalno Towarzystwa Przyjaci Ziemi Dobrza-skiej, ktre m.in. doprowadzio do odrestaurowania kilku zabytkowych nagrobkw znajdujcych si na cmentarzu parafialnym w Dobrem. Podobnie rzecz si ma z jed-nostkami organizacyjnymi Urzdu Gminy Gminny Orodek Kultury i Gminna Biblioteka Publiczna stay si prnymi animatorami lokalnego ycia kulturalnego. Dobrej passie gminy sprzyja rwnie modernizacja drg oraz uatwienia w prze-mieszczaniu si zwizane z rozwojem komunikacji autobusowej. Dynamiczny roz-kwit gminy stanowi zasug nie tylko jej mieszkacw, ale i wadz samorzdowych.

Budynek Urzdu Gminy w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

Przystanek autobusowy na rynku w Dobrem.Fot. z arch. rodziny Chojeckich Targ w Dobrem.

Fot. z arch. rodziny Chojeckich

44 45

murowany z czerwonej cegy budynek sakralny powici ks. Stanisaw Chromiski, dziekan radzymiski, a w 1886r. konsekrowa go bi-skup Wincenty Teofil Popiel-Chociak.

Wedug rde historycznych parafia w Dobrem siga XI stulecia. Przypuszcza si, e pierwotnie leaa w granicach archidiako-natu czerskiego, ktry mia istnie od wieku XI a do XVIII. w rozlegy teren, podlega-jcy diecezji poznaskiej, obejmowa ziemie pooone midzy Wis, Liwcem i Bugiem. Na Bugu przebiegaa sporna granica midzy diecezjami poznask i pock. Znajdujca si na tym terenie parafia Dobre ze wzgldu na du odlego od administracyjnego cen-

4. DZIEDZICTWO MATERIALNE

Obiekty zabytkowe w gminie Dobre reprezentowane s przez budownictwo sakralne, gospodarcze oraz w najwikszym stopniu przez zespoy dworsko-paaco-we, ktrych pozostaoci odnale mona w kilku miejscowociach.

Do najcenniejszych budowli zaliczy naley pitrzcy si w centrum Dobre-go neogotycki koci rzymskokatolicki im. w. Mikoaja. w dom Boy powsta w 1878r. wedug projektu Bolesawa Podczaszyskiego. Murowana witynia sta-na w miejscu swojego drewnianego odpowiednika pochodzcego z 1530r., ktry doszcztnie spon w 1873r. Starania o jego odbudow prowadzi ks. Edmund Smo-leski, wspierany przez wczesn wacicielk Dobrego Kamil Jawisk, synow Ignacego Antoniego Jawiskiego, ktry na pocztku XIXw. naby Dobre. Nowy,

Obraz dostojnej Pani Dobrzaskiej znajdujcy si w otarzu gwnym

kocioa w Dobrem.Fot. z arch. parafii w Dobrem

Koci pw. w. Mikoaja Biskupa w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

Koci pw. w. Mikoaja Biskupa w Dobrem w latach 60. XXw.Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

46 47

trum w Poznaniu z jednej strony, a blisko diecezji pockiej z drugiej ciya w stron Pocka. Ostatecznie granic ustalono w wie-ku XVI. Pomijajc miasta Dobre Stare i Dobre Nowe, do diecezji pockiej przyczono wie Wola Ossowieska, czyli dzisiejsza Nowa Wie. Wikszo terenw pozostaa w diecezji po-znaskiej. Obecnie parafia pw. w. Mikoaja Biskupa w Dobrem jest czci diecezji war-szawsko-praskiej. W jej skad wchodzi Dobre oraz 28 wiosek.

Do dnia dzisiejszego zachowa si pier-wotny ksztat kocioa im. w. Mikoaja. w zabytek sakralny wyrnia si niespotykan w tym regionie form. Zorientowany na planie prostokta ma tylko jedn naw i trjboczne prezbiterium, po obu stronach ktrego znajduj si dwudzielne zakrystie. Nad zakrysti pnocn usytuowano wie. Elewacje boczne zostay ujte skarpami przechodzcymi w grnej partii w lizeny, pomidzy ktrymi umieszczono okna zamknite

ukiem Tudorw. Trjdzielna niewyodrbniona z caoci bryy kruchta znajduje si w czci zachodniej kocioa. Elewacj frontow wie-czy wysoki, trjktny szczyt ozdobiony blen-dami w ksztacie uku Tudorw i 9 sterczy-nami, 5 z nich przyjmuje posta wieyczek. Do wityni prowadz dwuskrzydowe drzwi osadzone w ostroukowym portalu. Wewntrz znajduj si trzy otarze: gwny Niepoka-lanego Poczcia (z relikwiami w. Justyna, w. Romana, w. Grzegorza i w. Agnieszki), i dwa boczne: Krzya witego (pochodzcy z przeomu wiekw XVIII i XIX wykonany w stylu baroku ludowego) oraz w. Stanisa-wa Biskupa i Mczennika. Otarz soborowy to ostatnie dzieo artysty rzebiarza prof. Jerzego Machaja czonka Zwizku Polskich Arty-stw Plastykw, konserwatora zabytkw m.in. w azienkach Krlewskich. ciany wityni pokryte s polichromiami przedstawiajcymi sceny biblijne. Malowida zostay wykonane

Witra w. Ignacego Loyoli.Fot. Przemysaw Pitkowski

Witra w.Mikoaja Biskupa.Fot. Przemysaw Pitkowski

Otarz Krzya witego.Fot. Przemysaw Pitkowski

Otarz w. Stanisawa Biskupa.Fot. Przemysaw Pitkowski

48 49

w znanej od staroytnoci, a stosowanej szczeglnie czsto we woskiej architekturze renesansowej, technice sgraffito. Polegaa ona na naoeniu na mur kilku kolorowych warstw tynku lub gliny i wyskrobywaniu w jeszcze nieutwardzo-nych warstwach wierzchnich dwu- lub wielobarwnych wzo-rw powstajcych przez odsanianie warstw spod spodu. W prezbiterium za mona podziwia witrae ku czci w. Ignacego Loyoli oraz w.Mikoaja.

Wewntrz wityni uwag przykuwa rwnie grani-towa, cylindryczna kropielnica pochodzca z ok. XVIw., a take klasycystyczna chrzcielnica z XIXw. zdobiona mo-tywem lici, wykonana z piaskowca. Wrd kryjcych si w murach wityni pereek dziedzictwa materialnego za-chwyt budz rwnie zwieczona koron z kul i krzyem maltaskim, wykonana ze zoconego srebra w 1761r. mon-strancja, odlany z cyny klasycystyczny lichtarz z poowy XIXw., barokowe cyborium z XVIIIw. oraz neorenesan-sowa paskorzeba gipsowa przedstawiajca Matk Bosk z Dziecitkiem autorstwa Konstantego Laszczki. Monstrancja z 1761r.

Fot. ks. Dariusz Bugaj

Wntrze kocioa podczas Mszy w. doynkowiej w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

Paskorzeba z wizerunkiem Matki Boskiej z Dziecitkiem autorstwa Konstantego Laszczki. Fot. Przemysaw Pitkowski

50 51

Na dziedziniec kocioa prowadzi murowa-na brama datowana na lata 70. XIXw., ktra peni funkcj dzwonnicy. Zawieszono na niej trzy dzwo-ny o imionach: Maryja, Ignacy Stanisaw i Mikoaj.

Wiele obiektw o znaczeniu historycznym i estetycznym skrywa take dobrzaski cmentarz parafialny zaoony w 1830r., oddalony od kocioa o blisko 200 m. Znajduj si na nim XIX-wieczne pyty nagrobne z czerwonego i szarego piaskowca, a take granitowe oraz eliwne pomniki reprezen-tujce style: klasycystyczny, secesyjny i eklektyczny. Wrd nich znale mona groby osb najbardziej zasuonych dla Dobrego ks.Edmunda Smole-skiego, Walentego Jawiskiego (z drugiej poowy XIXw.) oraz Jana Zycha. Jednym z najstarszych jest take pomnik Konstancji z Rykw Kaczanowskiej (datowany na poow XIXw.). Tutaj znajduje si rw-nie grb nieznanego onierza z 1939r. i mogia

Brama-dzwonnica przed kocioem w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

Zabytkowe nagrobki na cmentarzu w Dobrem.

Fot. Przemysaw Pitkowski

52 53

onierza polegego w walkach z najazdem bolszewikw w 1920r.

Dawna zabudowa Dobrego bya w ca-oci drewniana. Na przeomie wiekw XVIII i XIX skaday si na ni chaupy i karczma. Schyek wieku XIX i pocztek XX to czasy intensywnej rozbudowy miejscowoci. Do dzi zachowao si jeszcze kilka budynkw mieszkalnych z tego okresu, w tym kamie-niczki przy rynku. Zdobi je proste motywy umieszczone na szczytach. W wikszoci s to domy parterowe. Jedynie dwa z nich, sto-jce przy ul. Kociuszki, maj drug kondy-gnacj w formie poddasza mieszkalnego.

Wartym uwagi obiektem, cho nie-zaklasyfikowanym jeszcze jako zabytek, jest

Chaupa przy ul. Gowackiego w Dobrem 1986r.Fot. Jerzy Dbski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Pierzeja zachodnia, dawny zajazd 1979r.Fot. A. Andrzejewski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Zajazd z przeomu XVIII i XIXw. w poudniowo-zachodnim naroniku rynku 1986r.Fot. Jerzy Dbski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Zachodnia pierzeja rynku 1986r.Fot. Jerzy Dbski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Mapa Krlewstwa Polskiego z 1930r.Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

54 55

Poudniowa pierzeja rynku, widok w kierunku zachodnim 1986r.Fot. Jerzy Dbski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Poudniowa pierzeja rynku, widok w kierunku wschodnim 1986r.Fot. Jerzy Dbski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Budynek Urzdu Gminy w Dobrem 1986r.Fot. Jerzy Dbski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Budynek Urzdu Stanu Cywilnego w Dobrem 1986r.Fot. Jerzy Dbski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

56 57

ponadto budynek dzisiejszej Szkoy Podstawowej im. Konstantego Laszczki w Do-brem. Murowany gmach stan w nieduej odlegoci od centrum, przy drodze prowadzcej do Jakubowa, po wielu latach stara lokalnej spoecznoci i kierow-nika Jana Zycha o to, by poprawi warunki lokalowe ksztaccej dzieci od 1909r. Publicznej Szkoy Podstawowej. Pierwotnie nadano placwce imi Jzefa Pisud-skiego, po wojnie jednak, w 1948r., komunistyczne wadze pozbawiy j patrona-tu marszaka. 14 lat pniej nowym patronem szkoy zosta Konstanty Laszczka, a jego spiowe popiersie wykonane rkoma samego artysty stano na granitowym cokole przed frontonem szkoy.

Zabytkowy charakter ma rwnie ukad przestrzenny dawnego miasteczka, ktry przypomina o minionej wietnoci Dobrego. Tworz go dwie drogi rozwi-dlajce si, a nastpnie zbiegajce na ksztat wrzeciona wpisanego w tras dawnego szlaku handlowego. W jego sercu w okresie lokacyjnym wytyczono rynek o wymia-rach 100x104 m, ktry mia pomieci kilkudniowe zjazdy jarmarczne i sezonowy skup zboa. Jego rozlego dziwi nie tylko, gdy zestawia si j z obecn rang miej-scowoci, ale take w odniesieniu do przeszoci. Prawdopodobnie zaoyciele mia-sta przewidywali moliwo jego przyszego rozwoju, bo rynek o takich wymiarach

mg stanowi centrum ukadu o wiele wikszego. Ten jednak nigdy nie nastpi. Poza tym tak dua powierzchnia bya cech charakterystyczn zaoe przestrzen-nych poudniowego Mazowsza prawobrzenego. Rynek Dobrego, podobnie jak Je-ruzala (100x120 m), Stoczka (140x120 m), Latowicza (260x180 m) czy Stanisawowa (130x160 m) przekracza rozmiary rynkw takich dawnych stolic ksicych, jak Pock (70x140 m) czy Warszawa (70x94 m). Do cech typowych dla renesansowych lokacji miast wschodniego Mazowsza naleaa take otwarto placu targowego oraz odejcie od szachownicowego rozplanowania ulic. Cechy te wyksztaciy si w wyni-ku samorzutnego zabudowywania wzdu szlaku handlowego. Plan urbanistyczny dotyczy tylko regulacji rynku i wytycza dziaki. Miasto bdce miejscem wymiany handlowej nie miao obwarowa typu mury czy fosy. Dodatkowo dogodne pooe-nie na rwninnym terenie nie stawiao osadnictwu adnych przeszkd.

Wrd obiektw przedstawiajcych warto zabytkow w gminie Dobre znaj-duje si zesp dworski w Kobylance pochodzcy z drugiej poowy XIXw. Przed wojn majtek nalea do rodziny Czarnowskich. Zmiany ustrojowe po wojnie spo-wodoway, e dobra przej skarb pastwa, ktry rozparcelowa ziemie na kilkadzie-sit dziaek. W latach 1946-1975 miecia si w budynku dworskim szkoa podsta-wowa. Dzi ruiny niszczej.

Budynek Szkoy Podstawowej w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

Pierwotny ukad przestrzenny Dobrego.Rys. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

58 59

Zesp dworsko-parkowy w Kobylance, zaoony na planie zblionym do prostokta nalea do skromnych zaoe. Pnocn jego cz zajmowa park ze stawem jako gwnym elementem kompozycyjnym, poudniow sad, warzywnik i ka. Przy granicy wschodniej rosa aleja lipowo-grabowa, ktra w poudniowej czci zachowaa si w caoci, a w pnocnej jako kolumna grabw. Sad przylegajcy do parku oddziela fragmentarycznie od warzywnika szpaler wierkw. Do drew-nianego dworku, usytuowanego w poudniowo-zachodniej czci zaoenia, prowa-dzia aleja kasztanowcw, z ktrej do dnia dzisiejszego zachowa si tylko szpaler.

Wane miejsce w grupie zabytkw gminy Dobre zajmuj obiekty reprezen-tujce architektur przemysow. Naley do nich stojcy nad brzegiem Osownicy w Makwcu Maym myn wodny z koca XIXw. Duy budynek myna zbudowa-no z czerwonej palonej cegy w 1940r. i z biegiem lat przerobiono na elektryczny. To

Stary sad w Kobylance.Fot. Przemysaw Pitkowski

Budynek dworski w Kobylance.Fot. Robert Noiszewski, ukasz apiski

Staw w parku w Kobylance.Fot. Przemysaw Pitkowski

60 61

jeden z wielu obiektw w gminie wiadczcy o rolniczym charakterze tych terenw. Dzi myn nie miele ju zboa na mk, ale czasem bywa wykorzystywany do innych celw. Walory budowli, podobnie jak okolicznych terenw, docenili twrcy filmo-wi, krcc tu pojedyncze odcinki seriali telewizyjnych 07 zgo si oraz Kryminalni.

Prawdziw gratk dla mionikw zabytkowej architektury i wiadectw daw-nych dziejw jest natomiast wymurowany z produkowanej na miejscu cegy w 1935r. i nadal funkcjonujcy myn w Wlce Kobylaskiej. Dawniej czerpa energi z wart-kiego nurtu Osownicy. Z czasem zosta przeksztacony na elektryczny. Zarwno w budynek, jak i stojcy obok tartak, dziki uprzejmoci waciciela, s udostpniane do zwiedzania. Gospodarz z chci oprowadza goci po obiekcie, pokazujc etapy przemiau ziarna na mk i mechanizm pracy najrozmaitszych urzdze myskich. Opowiada przy tym z pasj o lokalnej historii.

Na zachodnim skraju Nowej Wsi, na terenie lekko opadajcym w kierunku pnocnym zosta malowniczo usytuowany w pierwszej poowie XIXw. zesp dwor-ski nalecy do rodziny Kiszkw. W drugiej poowie stulecia przejli go Tonnowie. Wielki kryzys w latach 30. XXw. przynis bankructwo, a majtek sta si wasno-ci Zwizku Ziemian. Jeszcze przed wojn dwr wraz z otaczajcym parkiem kupi Feliks Jeowicki. W jego rkach znalazy si ponadto obiekty murowane: dom rzd-cy, lodownia i chlewnia, oraz kamienna obora, drewniane stajnia, stodoa i stojce poza drog prowadzc do wsi czworaki. Po wojnie posiado rozparcelowano, a we dworze ulokowano szko podstawow, ktra pozostaa tu przez kilkadziesit lat, do

1975r. Przeprowadzony na potrzeby owiaty w latach 50. remont i prze-budowa pozbawiy budynek cech stylowych i dawnej wietnoci. W okresie tym rozebrano, by po-zyska ceg, dom rzdcy. Podob-ny los spotka drewniane budynki, ktre Rolnicza Spdzielnia Pro-dukcyjna zastpia nowymi, mu-rowanymi. Czworaki spony. Po przeniesieniu szkoy do innego lo-kum pozostawiony teren podupa-da. Z dawnych budynkw, oprcz dworu, pozostay jedynie dwie po-chodzce z pocztku XXw. obory z kamienia i cegy. Z kocem po-

Myn w Makwcu Maym.Fot. Przemysaw Pitkowski Myn w Wlce Kobylaskiej.

Fot. Przemysaw Pitkowski

Pierwotny ukad zespou dworsko-parkowego w Nowej Wsi.Rys. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

62 63

przedniego stulecia dawne tereny dworskie przeszy w rce kilku wacicieli prywat-nych. Obecnie z dawnych zabudowa zespou tylko obora datowana na 1908r. jest w dobrym stanie. Inne obiekty niszczej.

Mimo upywu lat i przetasowa wacicieli obiektu, a przez to wielu prze-ksztace, ubytku starodrzewu i zaniedbania, oglny zarys dawnej kompozycji ze-spou pozostaje czytelny. Wida z niej, e w latach swej wietnoci dwr otacza ty-powy park o ukadzie swobodnym z przewag czci uytkowych, czyli sadw po stronie zachodniej i wschodniej oraz warzywnikw po pnocnej. Gwne jego ak-centy kompozycyjne stanowiy grupy drzew, stawy, szpalery drzew wzdu granic, trawnik przed podjazdem i kwiaty przy elewacji ogrodowej.

W centralnej czci parku znajdowa si drewniany dwr na podmurwce, usytuowany na planie wyduonego prostokta. Przy wejciu do kuchni, od strony poudniowo-zachodniej, miecia si murowana lodownia, nieco dalej murowany dom rzdcy. Do posiadoci wjedao si przez grobl pomidzy dwoma stawami

oraz bram na murowanych supach. Po p-nocnej stronie podjazdu rozciga si trawnik z okalajc go drog. Elewacj poudniow zdo-biy klomby kwiatw i grupy krzeww, wzdu elewacji wschodniej cigny si rabaty kwiato-we. Dwr otaczay ze wszystkich stron zwarte grupy drzew rnych gatunkw. Pnocn cz parku przecina odkryty ciek wodny, prowa-dzcy od wsi do dwch staww w zachodniej czci parku. Przez t rzeczk przerzucony by mostek, a wzdu rosy jesiony wyniose, dby szypukowe, lipy drobnolistne, wizy szypu-kowe i graby pospolite. Granic parku strzegy szpalery wyniosych robinii akacjowych. Po-dwrze gospodarcze z chlewniami i budynka-mi gospodarczymi usytuowano przy jego p-nocno-zachodnim kracu.

Dworek w Nowej Wsi w 1980r.Fot. Jerzy Dbski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Ruiny dworku w Nowej Wsi.Fot. z arch. UG w Dobrem

Okazay wiz.Fot. Przemysaw Pitkowski

64 65

Zabytkiem zachowanym do dzi i przypominajcym o minionej kulturze okolicy jest zesp dworski pooony w Ru-dzie-Pniewniku. Wie ta dawniej nosia nazw Piwki. Znajdujcy si na tym tere-nie folwark zosta zaoony na pocztku XIXw. W poowie stulecia Godlewscy przeksztacili go w samodzielny majtek. Ten w ostatnim dwudziestoleciu wieku XIX nalea do rodziny Surdykowskich, a w latach 1900-1945 do Teodora Wacawa Goliana. w waciciel warszawskiej fa-bryki makaronw w roku 1905 wybudowa dwr i przeksztaci otaczajcy go ogrd. Folwark zajmowa w tym okresie 9 wk 30 morgw. Nad Osownic po zachodniej stronie mostu sta myn wodny, a w cz-

ci poudniowo-zachodniej spitrzona woda rzeki tworzya duy staw z przystani na odzie urzdzon na skarpie, na ktrej stay take awki. Brzegi stawu porastay ozdobne drzewa i krzewy. Po drugiej wojnie wiatowej majtek przej Skarb Pa-stwa. Dwr pocztkowo suy szkole podstawowej, nastpnie zosta zamieniony na mieszkania komunalne, a z czasem przesta by uytkowany. Pod koniec lat 70. zo-sta kupiony przez prywatnego waciciela, ktry przeprowadzi remont kapitalny budynku oraz rewaloryzacj parku.

Rezydencja o willowym charakterze reprezentuje styl neoklasycystyczny. Jest to murowany i otynkowany parterowy dwr alkierzowy, posadowiony na kamien-nej podmurwce, czciowo podpiwniczony. Jego czterospadowy, amany, nieregu-larny dach pokryty zosta czerwon ceramiczn dachwk. Rozczonkowan bry budynku od frontu zdobi niewielki portyk kolumnowy, boczn i ogrodow elewacj upikszaj ryzality. Po bokach znajduj si dwie przybudwki. Na ogrd wychodzi drewniana weranda. Nad posesj wznosz si majestatyczne kasztanowce, robinie akacjowe i lipy zachowujce pami minionego czasu. Podzia dawnego parku dwor-skiego na kilka dziaek zatar jednak jego pierwotn kompozycj, a z prowadzcej z podwrza do brodu na rzece alei lipowej niewiele pozostao.

Wrd zabytkowych obiektw zespou dworskiego w Rudzie-Pniewniku poza dworem znajduj si take murowana obora ze spichrzem oraz kapliczka przydrona usytuowana na postumencie i przykryta dwuspadowym daszkiem.

Dworek w Rudzie-Pniewniku.Fot. Przemysaw Pitkowski

Kapliczka w Rudzie-Pniewniku.Fot. Przemysaw Pitkowski

Pierwotny ukad zespou dworskiego w Rudzie-Pniewniku.Rys. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

66 67

Innym obiektem wpisanym do rejestru zabytkw w gminie Dobre jest zesp paacowo-parkowy w Rudzienku. Rudzienko w czasach minionych byo majtkiem duym i czsto zmieniajcym wacicieli. W XVIIIw. folwark i zaoenie dworskie w Rudzienku byy czci wikszego majtku w Dobrem. Na pocztku nastpnego stulecia samodzielny ju zesp dosta si w rce rodziny Jawiskich herbu Grzy-maa. Istniejcy do dzi, cho przebudowany, murowany dwr wystawi po powsta-niu listopadowym Ignacy Jawiski, reorganizujc przy tym park. W skad nale-cych do niego dbr weszy take: czworaki, rzdcwka, obory, stodoy, spichlerze, gorzelnia, olejarnia i myn wodny. Cz gospodarcz zmodernizowa syn Ignacego, Leon Jawiski, ktry doda takie zabudowania, jak: stajnia, wozownia czy oficy-na. Kolejna przebudowa nastpia w drugiej poowie XIXw., gdy wacicielem ma-jtku zosta Antoni Fijakowski. Wzniesiono wtedy nowe czworaki, gorzelni, ku-ni, obor, stodo, wykopano stawy rybne. Na pocztku XXw. majtek przeszed w rce aniewskich, ktrzy w skutek przyniesionego przez pierwsz wojn wiatow kryzysu gospodarczego sprzedali go w 1920r. Nachtmanom. Ci w trzy lata pniej zyskali na odstpieniu dbr Janowi lskiemu. Po jego mierci posiado zostaa darowana Marii ze lskich Junkiewiczowej, ktra ok. 1930r. wybudowaa now gorzelni. W 1939r. dwr przeszed w rce Juliana Jana lskiego, a w 1942 Kazi-mierza Sznajdera. W roku 1946 ziemie objto reform roln, a w paacu urzdzono

Pierwotny ukad zespou dworkowo-parkowego w Rudzienku.Rys. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

Dwr w Rudzienku 1979r.Fot. A. Andrzejewski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

68 69

kursy dla traktorzystw i Uniwersytet Ludowy. Od roku 1966 uczyy si tu dzieci ze szkoy podstawowej, a od 1974r. do 1980r. uczniowie Zasadniczej Szkoy Rolniczej. Cz gospodarcz przej PGR w Rudzienku, ktry wyburzy niektre ze starych obiektw, inne przebudowa, postawi te wiele nowych. Z dawnego zespou zacho-way si: murowana oficyna z poowy XIXw., stajnia, murowana wozownia z poowy XIXw., murowana kunia z pocztku XXw., warsztat, drewniany czworak z koca XIXw., kapliczka z pierwszej poowy XIXw., bramy i gorzelnia, ktra od 1992r. na-leaa do Gesslera. Zmiany dziejowe przetrwaa take dyspozycja przestrzenna ca-ego zaoenia, w tym park, ukad drony, stawy i usytuowane midzy nimi groble.

Paac w Rudzienku od typowych dworw polskich odrnia oryginalna forma architektoniczna. Wysoko podpiwniczony parterowy budynek w czci wschodniej ma uytkowe poddasze. Wybudowany zosta nie z drewna, lecz z cegy ceramicznej penej, na wapiennej zaprawie i otynkowany z obu stron. Usytuowano go na planie prostokta, ale od strony wschodniej dostawiono z czasem dobudwk, co uczynio

Oficyna w Rudzienku.Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

Gorzelnia w Rudzienku w 1979r.Fot. A. Andrzejewski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Wntrze gorzelni.Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

70 71

jego bry asymetryczn. Na ogrd pooony po stronie poudniowej wiod drew-niane schody tarasu. W dachu pokrytym czerwon dachwk po obu stronach bu-dynku usytuowane s lukarny przykryte trjspadowym zadaszeniem. Elewacje zdo-bi profilowane gzymsy.

Z pochodzcego z pierwszej poowy XIXw. parku otaczajcego paacyk pozo-stao niewiele. Dawniej przylega do niego sad otoczony od poudnia i zachodu rz-dami drzew. Do dzi utrzyma si tylko w szpaler po stronie poudniowej. Rosn-ce tu stare lipy i dby ciesz si mianem pomnikw przyrody. Do modszych drzew wchodzcych w skad zaoenia parkowego nale kasztanowce, topole, klony, je-siony, oraz wystpujce pojedynczo wierk srebrzysty, klon srebrzysty, klon tatarski i klon jesionolistny. Dawne krzewy ozdobne reprezentuj zdziczae lilaki i niegu-liczki. Park od poudnia przechodzi w widokowy dukt leny, ktry prowadzi do szo-sy, od pnocy za koczy go grobla oddzielajca stawy. Midzy parkiem a alej pro-wadzc do dworu na wysokim cokole z polnego kamienia ustawiono rzeb Matki Boskiej. Na terenie grobli midzy stawami wzniesiono w pierwszej poowie XIXw. murowan czteroboczn kapliczk z czterema filarami, na cokole ktrej umieszczo-no rzeb w. Jana Nepomucena majcego chroni przed powodziami i utoniciem.

Do zabytkowych obiektw zespou paacowo-parkowego w Rudzienku naley take wybudowana w stylu klasycystycznym w poowie XIXw. oficyna dla admini-stracji folwarcznej Leona Jawiskiego. Usytuowany na planie prostokta budynek od strony frontu ozdobiony by gankiem. Ponadto naley wspomnie o gorzelni. Pier-wotne lokum suce do produkcji alkoholu funkcjonowao w folwarku Rudzienko ju w 1827r. Obecnie zachowany budynek pochodzi z 1930r. i nie przedstawia cech stylowych. Jeszcze kilkanacie lat temu Gessler produkowa w niej wysokiej jako-ci wdk, ktr podawano na stoach warszawskich restauracji. Obecnie gorzelnia w Rudzienku wytwarza spirytus.

Wypada wspomnie, e na list zabytkw gminy Dobre wpisane s take po-zostaoci zespou dworskiego w Mlcinie. Nieistniejcy dzi, a wybudowany w dru-giej poowie XIXw. dwr usytuowany by na lekko obniajcym si terenie ok. 100 m na pnoc od drogi biegncej przez wie. Parterowy, murowany budynek zdobiy ganek kolumnowy i facjaty. Otacza go rozlegy park z terenami przeznaczonymi na warzywniki i sady. W plan zaoenia wkomponowano take stawy oddzielone groblami. Przez pewien czas nieopodal zabudowa dworskich sta klasztor domi-nikanw. Rozebrano go jednak, a ceg wykorzystano do budowy kilku okolicznych

Zabytkowa kapliczka w Rudzienku.Fot. Przemysaw Pitkowski

Obora z zespou dworskiego w Mlcinie.Fot. z arch. UG w Dobrem

72 73

domw. Rzdcwka spona po uderzeniu ra-dzieckim pociskiem czogowym w czasie drugiej wojny wiatowej. Pozostaoci dworu natomiast usunito kilkanacie lat temu. Do dzi zachowa-a si jedynie obora z poowy XIXw. i kompleks 7 staww oraz kilka drzew.

Wanym elementem dziedzictwa material-nego kultury regionu s oprcz kocioa, zespow dworskich i zabudowa gospodarczych take mae budowle sakralne. W Brzozowicy znajduje si jed-na z najciekawszych w gminie zabytkowych kapli-czek. Reprezentujcy barok ludowy obiekt sakralny zosta odbudowany w 1909 r, na XIX-wiecznych fundamentach. Na uwag zasuguje kryjca si

Odrestaurowana kapliczka w. Jana Nepomucena w Brzozowicy.Fot. Przemysaw Pitkowski

Kapliczka w Brzozowicy 1982r.Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie

Delegatura w Siedlcach

Figurka w. Jana Nepomucena.Fot. Przemysaw Pitkowski

74 75

w rodku rzeba w. Jana Nepomucena. Okoliczni mieszkacy utrzymuj, e figura zostaa wykonana z drewna gruszy. Ten czeski wity katolicki y w latach 1350-1393. By prezbiterem i spowiednikiem krlewskim na dworze Wacawa IV. Skazany przez zazdrosnego krla na mier za dotrzymanie tajemnicy spowiedzi poddany torturom nie wyjawi powodw czstych spowiedzi krlowej Zofii Bawarskiej. Zgi-n w odmtach rzeki Wetawy zrzucony z mostu Karola. Dzi uchodzi za patrona jezuitw, Pragi, spowiednikw, szczerej spowiedzi, dobrej sawy, toncych, mostw, przepraw, opiekuna ycia rodzinnego. Wedug tradycji ludowej chroni pola i zasiewy zarwno przed powodzi, jak i susz. Dlatego wierni stawiali jego figury, tzw. nepo-muki, w ssiedztwie rzek, mostw i na skrzyowaniach drg. Atrybutami w. Jana Nepomucena s: krzy, pi gwiazd wok gowy, lilia, strj duchownego z okresu kontrreformacji, zapiecztowany list, most i kdka.

Do obiektw o charakterze zabytkowym zlicza si take znajdujca si w Ma-kwcu Duym zbiorowa mogia powstacw listopadowych. Na wysokim kurhanie ustawiono murowan kapliczk z elaznym krzyem. Ten ju niemal stuletni monu-

Uroczystoci w Makwcu Duym.Fot. z arch. UG w Dobrem

Zbiorowa mogia powstacw Makwcu Duym. Fot. Przemysaw Pitkowski

76 77

ment upamitnia bohaterskich onierzy bitwy z 1831r. stoczonej przez Wojsko Polskie pod do-wdztwem gen.Jana Skrzyneckiego z korpusem rosyjskim gen. Grigorija Rosena.

Opisujc dziedzictwo materialne gminy Dobre, wspomnie naley o znajdujcym si w Makwcu Duym pomniku artysty rzebia-rza Konstantego Laszczki. Pamitkowy gaz ustawiono w 1977r. w miejscu nieistniejcego ju domu ekspresjonisty. w granit narzuto-wy, bdcy pomnikiem przyrody, w obwodzie mierzy 710 cm, jego wysoko wynosi 160 cm.

Wrd budowli sakralnych o charakterze zabytkowym w gminie Dobre wymieni wypada take pooon w Czarnogowiu kaplic maria-wick pochodzc z pocztku XXw. Drewniany

Wntrze kaplicy.Fot. Przemysaw Pitkowski

Pamitkowy gaz w Makwcu Duym.Fot. Przemysaw Pitkowski

Kaplica mariawicka w Czarnogowiu.Fot. Przemysaw Pitkowski

78 79

budynek usytuowano na planie prostokta. Jego bry w ksztacie prostopadocianu nakryto dwuspadowym blaszanym da-chem. Do rodka prowadz dwuskrzydowe drewniane drzwi. Na kaletnicy dachu od frontu umieszczono sygnaturk na planie szeciokta z prostoktnymi przeroczami zakoczonymi ostroukowo. Zwieczo-no j hemem obeliskowym. W cianach bocznych znajduj si dwuskrzydowe, prostoktne okna.

Druga kaplica mariawicka ley w Wlce Mlckiej. Podobnie jak siostrzana konstrukcja z Czarnogowia, ta rwnie powstaa na pocztku XXw. tu przy dro-

dze wiodcej przez wie. Jest to drewniana budowla ulokowana na planie prostokta. Od poprzedniej odrnia j jednak usytuowany w elewacji bocznej ganek. Jej pro-stopadocienn bry nakrywa dwuspadowy dach o poaciach z papy. Na kaletni-cy dachu od frontu umieszczono na planie kwadratu sygnaturk nakryt daszkiem namiotowym, ktry wieczy aurowy krzy z metalu. Do rodka prowadz dwu-skrzydowe drzwi, wntrze rozwietlaj umieszczone po bokach okna w ksztacie prostokta zakoczonego ostrym ukiem.

Wanym i licznie reprezentowanym elementem dziedzictwa materialnego w gminie Dobre byy jeszcze do niedawna zabytki architektury drewnianej. Budynki drewniane mieszkalne bd gospodarcze pochodziy gwnie z koca XIX i poczt-ku XXw., niektre z nich nawet z wieku XVIII. Wrd zdj zgromadzonych w ar-chiwum zabytkw uwag przykuwa na przykad chaupa z 1888r. reprezentujca typ budynku szerokofrontowego, symetrycznego, dwutraktowego z sieni na prze-strza. Jej okna i drzwi wstawiono w uszkach. Drzwi wyposaono w zamki zapad-kowe. W Dobrem, oprcz kilku wiekowych domw stojcych w okolicach rynku czy przy ul. Gowackiego, na wymienienie zasuguje wybudowana w XVIIIw. plebania. W Ktach-Borucza staa szerokofrontowa ptoratraktowa chaupa z XIXw. zbudo-wana przez miejscowego ciel. Mieciy si w niej izba, alkierz i sie. ciany kon-strukcji wiecowej wykonane byy z krawdziakw sosnowych, wzy zczono na rybi ogon z ostatkami, a ciany ustawiono na zrb. W drzwiach umieszczono zamki zapadkowe wykonane przez kowala. Krokwiowo-jtkow konstrukcj trzyspadowe-go dachu pokrywaa gadko soma. Na kaletnicy poszycie wzmocniono kolinami,

Kaplica mariawicka w Wlce Mlckiej.Fot. Przemysaw Pitkowski

Plebania w Dobrem 1959r.Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

Myn na Rzdzy w Osczynie 1965r.Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

80 81

a krokwie na opasce przymocowano tyblami. Ju tylko w materiaach archiwalnych zachowa si lad prnie dziaajcego w Osczynie od koca XVIII stulecia myna wodnego. Wrd fotografii prezentujcych nieistniejce dzi dziedzictwo Rakwca znajduje si ta przedstawiajca chaup z drugiej poowy XIXw. Dom w typie sze-rokofrontowego asymetrycznego trojaka o ukadzie dorodkowym mia pooon na kamieniach dbow podwalin. W jego wntrzu znajdowa si komin z dwoma trzonami kuchennymi, piecem chlebowym i ogrzewaczami. Ju tylko w archiwum mona podziwia takie chaupy z koca XIXw., jak te w Wlce Kokosiej czy Wl-ce Mlckiej. Nie wszyscy jednak budowali swe domy z drewna. lad w postaci ar-chiwalnego zdjcia dowodzi, e ze wzgldu na wysokie w danym momencie ceny drewna niekiedy stawiano budynki mieszkalne take z cegy, jak w w Rudzienku.

Pd cywilizacyjny i podajcy w lad za nim postp zmienia wiele w wygl-dzie poszczeglnych miejscowoci. Znikaj budynki stare, coraz wicej pojawia si nowych. Baczny obserwator dostrzee jednak niekiedy ukrywajce si pod paszczem dzikich lilakw lub rozlegych klonw chaty, prbujce schowa si przed wszech-ogarniajcym pochodem mijajcego wci czasu. Zatrzyma si wtedy, zapatrzy i za-czyta w ksidze historii w nich zapisanej.Chaupa w Ktach-Borucza 1982r.

Fot. Maciej Krawczyski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Chaupa w Wlce Mldzkiej 1982r.Fot. Maciej Krawczyski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)

Chaupa sotysa w Czarnogowiu 1959r.Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach

82 83

Gmin Dobre zamieszkuje w sumie 6024 mieszkacw (stan na 30 czerw-ca 2014r.), z czego 3080 to mczyni, a 2944 kobiety. W skad gminy wchodz 42 soectwa: Adamw, Antonina, Brzozowica, Czarnocin, Czarnogw, Dobre (I, II, III), Drop, Duchw, Gsianka, Gboczyca, Grabniak, Jaczewek, Joanin, Kty--Borucza, Kobylanka, Makwiec Duy, Makwiec May, Marcelin, Mlcin, Mode-cin, Nowa Wie, Porby Nowe, Porby Stare, Osczyzna, Pokrzywnik, Radoszyna, Rakwiec, Rbierz-Kolonia, Ruda-Pniewnik, Rudno, Rudzienko, Rynia, Schocin, Soki, widrw, Walentw, Wlka Czarnogowska, Wlka Kobylaska, Wlka Ko-kosia, Wlka Mlcka.

Adamw zamieszkuje 74 mieszkacw 42 mczyzn i 32 kobiety. Nazwa miejscowoci pochodzi od imienia Adam i naley do grupy nazw dzierawczych. Tak jak inne odimienne nazwy miejscowe na Mazowszu, typu Aleksandrw, He-lenw, Jzefw, Paww, Zygmuntw, oznacza historyczn przynaleno osady do waciciela noszcego chrzecijaskie imi Adam, pojawiajce si na terenie Polski od XIIw. i do dzi cieszce si popularnoci.

Soectwo to znajduje si na glebach odznaczajcych si najlepsz jakoci w gminie. Podobny gatunek ziemi wystpuje w poudniowo-wschodniej czci gminy.

W Antoninie mieszka 41 mczyzn i tyle samo kobiet w sumie 82 osoby. Historyczne zapisy rdowe wskazuj, e pierwotnie, w XIXw., miejscowo ta bya znana jako Antonin. Podobnie jak Adamw jest to nazwa dzierawcza, ktrej pod-staw stao si imi chrzecijaskie Antoni. Nazwa zostaa utworzona za pomoc sufiksu -in, wtrnie -ina. Z czasem nastpia tutaj rwnie zmiana paradygmatu (odmiany) z mskiego na formacj esk. Niejako wbrew historycznym opraco-waniom naukowym sdziwi ludzie zawiadczaj, e Antonina nazw sw wzia od dziedziczki Antoniny z czasw, kiedy wszystkie wioski w okolicy byy paszczy-niane. Rodzice synom i crkom przekazywali w posagu cz swych dbr i od ich imion nowo powstajce dobra ziemskie otrzymyway swe nazwy.

II. SOECTWA GMINYBrzozowic zamieszkuje 63 mczyzn i 51 kobiet. Wie ta jest jedn z najstar-

szych w gminie. Wymieniaj j dokumenty pochodzce z 1530r., ktre podaj, e siga swymi pocztkami okresu zaoenia miasta Dobre, a moe nawet jeszcze dalej w przeszo. Nazw sw wzia od lasu brzozowego. Brzozowica zatem naley do grupy nazw fizjograficznych zwizanych ze wiatem rolinnym okolicy. Jej podsta-w jest wyraz pospolity brzozowica, notowany ju w jzyku staropolskim, znaczcy tyle co ka, na ktrej rosn brzozy. Nazwa wskazuje zatem na waciwoci fizyczne terenu. Ze wzgldu na budow sowotwrcz oraz znaczenie do nazwy tej moemy porwna formacje typu Sosnowica, Dbowica, Dbrowica, Grabowica, ktre wy-stpuj na terenie caej Polski.

W rejonie tego soectwa wystpuj najlepsze gleby w gminie. Przez miejsco-wo przepywa rzeczka Cienka. We wsi znajduje si studnia gbinowa.

Warto zaznaczy, e w Brzozowicy dziaa prnie Ochotnicza Stra Poarna o bogatej tradycji. Pocztki jej istnienia wi si z rokiem 1931. Zaoycielem orga-nizacji by niejaki Milewski z Nowego Dobrego, brygad pierwszych ochotnikw do-wodzi Bolesaw Sitnicki. W 1956r. powsta niewielki budynek OSP, w ktrym ska-dowano sprzt ganiczy. Straacy nie mieli jeszcze wwczas strojw koszarowych ani umundurowania bojowego. Przez dugie lata do akcji wyjedali samochodem marki Nysa. Jednostka poza pracami organizacyjnymi i gaszeniem poarw uczestniczy-a aktywnie w zawodach straackich. Jednym z waniejszych osigni byo zajcie

Druhowie z OSP w Brzozowicy.Fot. z arch. OSP w Brzozowicy

84 85

II miejsca w rejonowych zawodach sporto-wo-poarniczych w Strachominie w 1973r. Brzozowiccy ochotnicy od 10 lat nieprzerwa-nie bior udzia w Mazowieckich Zawodach Rcznych Sikawek Straackich organizowa-nych w Garwolinie. Jednostka kilkakrotnie zostaa nagradzana za sprawnie dziaajc pomp rczn oraz stroje z minionej epoki.

W Brzozowicy stoi wpisana do re-jestru zabytkw kapliczka, ktra jest jed-nym z najciekawszych tego typu obiektw w gminie. Pochodzeniem siga wieku XIX. W 1905r. zostaa odbudowana na starych fundamentach. W takiej postaci przetrwa-a do dzisiaj. Na uwag zasuguje znajdujca si w rodku drewniana rzeba przedstawia-jca wizerunek witego Jana Nepomucena patrona jezuitw, Pragi, spowiednikw, szczerej spowiedzi, dobrej sawy, toncych,

mostw, przepraw, opiekuna ycia rodzinnego. W miejscowoci znajduje si ponad-to murowana kapliczka kryjca figurk Matki Boskiej Nieustajcej Pomocy, u ktrej brzozowianie wypraszaj bogosawiestwo.

Czarnocin zamieszkuje obecnie 39 mczyzn i 34 kobiet. Miejscowo jest jedn z najbardziej rozrzuconych po okolicznych polach w gminie. Lokalne prze-kazy podaj, e wie ta naleaa niegdy do dworu Kobylanki, a w 1911r. dziedzic Henryk Czarnecki mia rozparcelowa cz swych najdalej lecych od dworu ziem i nazwa je od swego nazwiska Czarnocinem. rda naukowe zaliczaj Czarnocin do grupy nazw dzierawczych i twierdz, e zostaa utworzona za pomoc sufiksu -in od nazwy osobowej Czarnota, ta za pozostawaa w zwizku z czarny. Podobn struktur oraz znaczenie maj nazwy typu Mkosin, Miocin. Wszystkie pochodz od nazw osobowych odapelatywnych.

Przez miejscowo przepywa ciek wodny o nazwie Kobylanka. W okolicy znajduj si obszary, dla ktrych gmina Dobre zamierza sporzdzi miejscowe pla-ny zagospodarowania przestrzennego z przeznaczeniem na cele zabudowy miesz-kaniowej i rekreacyjnej.

Praca w polu. Fot. Przemysaw Pitkowski

Kapliczka w Brzozowicy.Fot. Przemysaw Pitkowski

86 87

W Czarnogowiu mieszka 191 osb 95 mczyzn i 96 kobiet. Czarnogw to nazwa dzierawcza utworzona od niezanotowanej w rdach nazwy osobowej *Czarnogw, ta za od czarna gowa. Nazwa z sufiksem *-j, zapewne nazwa osobo-wa, bya pierwotnie przezwiskiem dwuczonowym. Ten najstarszy przyrostek two-rzcy nazwy dzierawcze zostawi lad w postaci mikkoci spgoski wygosowej (widoczna w przypadkach zalenych, np. w dopeniaczu Czarnogowia). Do nazwy miejscowej Czarnogw mona porwna inne formacje utworzone za pomoc tego sufiksu. S to onimy typu: Dobiesaw, Gocaw, Pakosaw itp.

Pierwsza informacja dotyczca miejscowoci pochodzi z 1563r. W 1783r. wa-cicielem wsi by winiarski. W 1827r. w Czarnogowiu stao 20 domw zamiesz-kiwanych przez 176 mieszkacw, 50 lat pniej liczby te zmieniy nieco warto do 13 domw i 196 osadnikw. Folwark Czarnogw z wsi Duchw zajmowa 781 mrg ziemi. Mieszkacy dysponowali mynem wodnym, trudnili si rybow-stwem i wydobyciem rudy. W dawnych wiekach, a do wojny, Czarnogw cieszy si statusem miejscowoci gminnej, nalea do parafii Winiew. W skad gminy Czar-nogw wchodziy wsie: Czarnogw, Czarnogwska Wlka, Duchw, Kamienna, Pokrzywnik, Turek, Winiew i Zimnowoda. W caej gminie funkcjonoway dwa myny wodne i szkoa pocztkowa. W obrbie obecnego soectwa Czarnogw wystpuj znaczne powierzchnie

jednych z najlepszych w gminie gleb. Przez miejscowo przepywa rzeka Osownica. Ulokowano tu wodocig, ktry zasila ca gmin Dobre. Pochodzca z niego woda nie wymaga uzdatniania i mona j pi na surowo. W Czarnogowiu dziaa jednost-ka Ochotniczej Stray Poarnej.

Wrd znajdujcych si tu zabytkowych budowli na szczegln uwag zasu-guje drewniana kaplica mariawicka z koca XIXw., naleca do parafii Winiew. Pozostae obiekty to domy drewniane. Zabytkowy charakter ma take ukad prze-strzenny miejscowoci, pochodzcy z XVIw., ktry zachowa pierwotn form uli-cwki zlokalizowanej na prawym brzegu rzeki Osownicy. Podobny typ wsi jedno-dronej o zwartej zabudowie usytuowanej po obu stronach drogi stanowi Mlcin. Ukad obu miejscowoci przypomina miejsk ulic.

O dugowiecznej historii Czarnogowia i roli okolicznych terenw w epokach minionych wiadcz skupione gwnie w dolinie Osownicy w pnocno-wschodniej czci gminy stanowiska archeologiczne. Badania tu prowadzone wykazay obec-no na terenie dzisiejszego Czarnogowia ladw osadnictwa ludnoci kultury u-yckiej z XIIIw. p.n.e. oraz pochodzcych z przeomu wiekw III i II p.n.e. ladw kultury przeworskiej. Odkryto tu take stanowiska z epoki brzu oraz epoki elaza. Poza Czarnogowiem najwicej stanowisk archeologicznych ulokowano na terenach Dobrego, Rakwca i Rudy-Pniewnika.

Droga do Czarnogowia.Fot. Przemysaw Pitkowski

Czarnogw jesieni.Fot. Przemysaw Pitkowski

88 89

Soectwo Dobre I zamieszkuje 703 mieszkacw, Dobre II 372, a Dobre III 706. cznie w trzech soectwach zameldowanych jest 1781 osb, w tym 903 m-czyzn i 878 kobiet. Nazwa Dobre zostaa utworzona od przymiotnika dobry. Zdaniem Stanisawa Rosponda motywacji naley szuka w dobrych gruntach ornych, w od-rnieniu od ssiednich, ktre najprawdopodobniej byy mniej urodzajne. Podob-nie traktowane s inne nazwy miejscowe na terenie Polski, ktre pochodz od tego przymiotnika. Historyczna dokumentacja potwierdza, e dawniej byo Dobre Stare i Dobre Nowe z przydawkami chronologizujcymi, okrelajcymi wzgldn metry-k obiektu. Wspczenie dla odrnienia trzech miejscowoci zastosowano przy-dawki numeryczne. W jzykoznawstwie nazwy takie okrela si mianem filialnych lub bliniaczych. Ze wzgldu na posta przymiotnikow do nazwy Dobre moemy porwna ojkonimy mazowieckie typu Blizne, Ciemne, Niskie itp.

Niegdy Dobre cieszyo si prawami miejskimi, przyznanymi w 1530r., kiedy to dziki staraniom Dobrzynieckich dokonano jego lokacji na prawie chemiskim. Utracio je jednak w wyniku zniszcze potopu szwedzkiego, wojen napoleoskich i powstania listopadowego. Jednym z atutw miasta Dobre byo pooenie przy mi-dzynarodowym szlaku handlowym czcym Warszaw z Litw (droga Warszawa Brze Litewski). Dzi o minionej wietnoci przypominaj zachowane pamitki

tamtych czasw. Jedn z nich jest ukad przestrzenny. Tworz go dwie drogi rozwi-dlajce si, a nastpnie zbiegajce na ksztat wrzeciona wpisanego w tras dawnego szlaku handlowego. W jego sercu w okresie lokacyjnym wytyczono rozlegy rynek, o wymiarach 100x104 m, ktry mia pomieci kilkudniowe zjazdy jarmarczne i se-zonowy skup zboa. Do cech typowych dla renesansowych lokacji miast wschod-niego Mazowsza naleaa take otwarto rynku oraz odejcie od szachownicowe-go rozplanowania ulic.

Czowiek zasiedla tereny nalece dzi do Dobrego od tysicy lat. Dowodw na osadnictwo plemion sowiaskich w czasach przed narodzeniem Chrystusa do-starczaj prowadzone w okolicy wykopaliska archeologiczne. Miejscowi opowiadaj, e pierwszego odkrycia o charakterze archeologicznym dokonano w 1939r., kiedy to przy ulicy Kociuszki wyorano glinian urn z prochami przodkw przedchrze-cijaskich. Wok urny uoone byy polne kamienie, co odczytano jako lad po-chwku pogaskiego z dawnych czasw.

Do najciekawszych ladw pradawnego osadnictwa na terenie Dobrego na-le pozostaoci: obozowiska owcw z przeomu schykowego paleolitu i mezoli-tu, pozostaoci osad pierwszych rolnikw z poowy III tysiclecia p.n.e. oraz lady osadnictwa z X-XIw. Wrd pereek archeologicznych soectwa Dobre znalazo si: 31krzemieni (w tym 9 narzdzi i 11 odpadkw produkcyjnych), siekierka kamienna,

Wntrze kocioa w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

Rynek w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

90 91

fragmenty ceramiki, gliniane naczynia oraz cegy palcwki.

Jedn z najcenniejszych budowli w ca-ej gminie Dobre jest pitrzcy si w cen-trum miejscowoci neogotycki koci pw. w. Mikoaja. Powstaa w 1878r. wedug projektu Bolesawa Podczaszyskiego mu-rowana witynia stana w miejscu swojego drewnianego odpowiednika pochodzcego z 1530r., ktry doszcztnie spon w 1873r. Na dziedziniec kocioa prowadzi murowana brama, ktra peni funkcj dzwonnicy. Za-wieszono na niej trzy dzwony o imionach: Maryja, Ignacy Stanisaw i Mikoaj. Za ni po prawej stronie znajduje si kapliczka ma-ryjna upamitniajca ks. Edmunda Smole-skiego, ktry nieprzerwanie przez 61 lat od wice a do mierci suy w Dobrem. Po lewej stronie natomiast, dziki staraniom lokalnej spoecznoci, w pierwsz rocznic

beatyfikacji papiea Polaka stan pomnik Jana Pawa II.Ozdob rynku stanowi pomnik Jzefa Pisudskiego. Powrci on do Dobre-

go po 50latach nieobecnoci. Pocztkowo w latach 30. XXw. rzeba przedsta-wiajca marszaka wykonana przez jednego z najwybitniejszych artystw rzebia-rzy koca XIX i pocztkw XXw., a pochodzcego z pobliskiego Makwca Duego, Konstantego Laszczk, staa przed dobrzask szko. Pniej zagina w niewyja-nionych okolicznociach. Prawdopodobnie zostaa usunita i zniszczona przez ko-munistyczne wadze. Zachowa si jedynie gipsowy projekt popiersia, na podstawie ktrego odtworzono nowy pomnik. Staraniem spoecznego komitetu ustawiono go w centrum Dobrego w 2002r. Aktu odsonicia dokonano w obecnoci ostatniego prezydenta na uchodstwie Ryszarda Kaczorowskiego, ks. bp. Zbigniewa Kraszew-skiego oraz Kompanii Honorowej Wojska Polskiego.

Na obrzeach rynku, u zbiegu ulic Kiliskiego i Kociuszki, stoi kolejny warty uwagi pomnik. Wzniesiono go w 1938r. w hodzie polegym w walkach o niepodle-go ojczyzny. Pod inskrypcj w 1992r. powieszono dodatkow tablic. Upamit-nia ona onierzy AK orodka VObwodu Mewa-Kamie. Przed budynkiem urzdu gminy umieszczono w hodzie onierzom Batalionw Chopskich i Armii Krajowej

Pomnik Jana Pawa II.Fot. Przemysaw Pitkowski

Popiersie marszaka Jzefa Pisudskiego na rynku w Dobrem. Fot. Przemysaw Pitkowski

92 93

pyt kamienn, przy ul. Kociuszki za stoi kapliczka, bdca pomnikiem ku czci po-legym w walkach w 1918r.

Wiele obiektw o znaczeniu histo-rycznym skrywa take dobrzaski cmentarz parafialny zaoony w 1830r., oddalony od kocioa o blisko 200 m. Wrd nich znale mona groby osb najbardziej zasuonych dla Dobrego ks.Edmunda Smoleskiego, Walentego Jawiskiego oraz Jana Zycha. Tutaj znajduje si rwnie grb nieznane-go onierza z 1939r. i mogia onierza polegego w walkach z najazdem bolsze-wikw w 1920r.

W Dobrem zachowao si jeszcze kilka budynkw mieszkalnych z przeomu wie-kw XIX i XX. Zdobi je proste motywy umieszczone na szczytach. W wikszoci s to domy parterowe. Jedynie dwa z nich, stojce przy ul. Kociuszki, maj drug kon-dygnacj w formie poddasza mieszkalnego.

Bogat tradycj szczyci si dobrza-ska Ochotnicza Stra Poarna. Powstaa w 1915r., kiedy osada Dobre, siedziba w-czesnej gminy Rudzienko, bya ciasno za-budowana drewnianymi budynkami o so-mianych dachach, a okolic targaa wojenna zawierucha. Najblisza jednostka stray poarnej znajdowaa si w Misku Mazo-wieckim, a brak drg bitych utrudnia jej dotarcie w por na wypadek poaru. Dla-tego te 2 padziernika 1915r. mieszkacy zaoyli Dobrowolny Ochotniczy Zwizek Walki z ywioem. Naczelnikiem zosta nauczyciel Wadysaw Hejn. Oddzia liczy 13 straakw, a byli to: Wacaw Kosim, Sta-nisaw Kijek, Stanisaw Bodecki, Bolesaw

Chojecki, Wadysaw Krl, Jzef Laskowski, Wadysaw Mirosz, Jan Rawski, Igna-cy Sadowski, Czesaw Sajng, Feliks Zbrzeniak, Stanisaw Sawicki. W kolejnych latach ochotnikw przybywao, rozrastaa si te ich dziaalno. W 1931r. rozpo-czto budow murowanej remizy. Rok pniej powstaa orkiestra dta w skadzie 15 instrumentw, ktr dyrygowa Leopold Koodziejczyk miejscowy organista i sekretarz OSP. W 1938r. w centrum Dobrego zbudowano kryty zbiornik prze-ciwpoarowy, a w czasach okupacji hitlerowskiej kupiono pierwsz motopomp i samochd. Wycofujce si w 1944r. wojska niemieckie zniszczyy jednak nowe wyposaenie stray i instrumenty muzyczne. Orkiestra przestaa istnie, a stra-acy znowu dysponowali tylko rcznym sprztem. Po wojnie wznowiono starania o rozwj dziaalnoci OSP. W 1946r. zakupiono z demobilu wojskowy samochd terenowy GMC i motopomp na podwoziu dwukoowym. W kolejnych latach or-

Pomnik Walentego Jawiskiego w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

Pyta kamienna hodzie onierzom Batalionw Chopskich i Armii Krajowej w Dobrem.Fot. Przemysaw Pitkowski

Krzy przydrony w Dobrem z 1929r.Fot. Przemysaw Pitkowski

94 95

ganizowano imprezy kulturalne i taneczne. Przeszkolenie modych ochotnikw przynioso w latach 60. i 70. owoce w postaci trzykrotnie zajmowanych pierwszych miejsc w zawodach powiatowych. W roku 1967 dobrzaska OSP otrzymaa typo-wy samochd poarniczy Star 20 wycofany z zawodowej stray poarnej w War-szawie, a dziesi lat pniej zagospodarowaa nowy ju budynek remizy penicy jednoczenie funkcj wietlicy. W latach 80. kilkakrotnie wymieniano stare wozy bojowe na nowe samochody. Z czasem wzrosa liczba ochotnikw, a w 1998r. odro-dzia si orkiestra dta, ktra istnieje do chwili obecnej. Jednostka stale si rozwija, inwestujc nie tylko w nowoczesny sprzt, ale rwnie w doskonalenie kompetencji ratownikw, ktrzy zajmuj czoowe miejsca w powiatowych zawodach straackich.

Uroczysto powicenia motopompy dla OSP w Dobrem.Fot. z arch. OSP w Dobrem.

Wadysaw Hejn. Fot. z arch. Barbary Kopytowskiej

96 97

Drop liczy 73 mieszkacw, w tym 34 mczyzn i 39 kobiet. Jzykoznawcy wyprowadzaj nazw tej miejscowoci od nazwy osobowej Drop. Wedug Urszuli Bijak, ktra powouje si na map Pertheesa, pochodzi ona od nazwy myna, ta za od nazwiska Drop, notowanego ju w jzyku staropolskim. Antroponim ten z kolei zosta utworzony od apelatywu drop, ktry jest nazw ptaka podobnego do indy-ka. Z teori naukow zdaj si polemizowa starzy ludzie, ktrzy wi etymologi nazwy bezporednio z ptakiem. Jak zawiadczaj, mia on dawniej gniedzi si na terenie dzisiejszej wioski, w lasach nad Osownic.

Na terenie soectwa eksploatuje si piasek. Przez miejscowo przepywa Osownica, wpywajca do Liwca. Znajduje si tu studnia gbinowa. lady dawne-go osadnictwa potwierdzaj usytuowane w tym rejonie stanowiska archeologiczne. W Dropiu znajduj si zabytkowe kapliczki. Jedna z nich, wykonana z cegy, pocho-dzi z pocztkw XXw. U zbiegu lenych drg stoi druga pochodzca z drugiej

Procesja rezurekcyjna.Fot. Przemysaw Pitkowski

Droga do Dropia.Fot. Przemysaw Pitkowski

98 99

poowy XIXw. z figurk Matki Boskiej z Dziecitkiem. Z miejscem tym wie si pewna legenda. Mieszkacy powiadaj, e ponad sto lat temu u zbiegu lenych drg staa karczma. Mczyni czsto tam zagldali, zamiast pracowa w polu. Nie pomagay proby on i pacz dzieci. Gospodarstwa zaczy podupada. Jedna z go-spody, ktrej m czsto przesiadywa w szynku, postanowia skoczy te hulanki. Pewnej nocy podpalia karczm, kadc kres pijastwu mczyzn. Pozostae kobiety postanowiy, e w tym miejscu postawi kapliczk. Tak te uczyniy. Kapliczka stoi po dzie dzisiejszy i przypomina wszystkim o tym, co w yciu najwaniejsze sza-cunek, mio i prac