80

Przegląd PrzyrodniczyXXVII, 2 (2016): 80-94

ABSTRAKT: W pracy przedstawiono przegląd informacji na temat występowania gryziela zachodnie-go (Atypus affinis Eichwald, 1830) oraz omówiono nowe stanowiska zlokalizowane na terenie Polski. Gatunek ten był wykazywany z 10 stanowisk, przy czym tylko cztery z nich można uznać za współczes-ne (Świnoujście [VV 57], Tyniec [DA 14], Grabin [WT 17] i Skwierzyna [WU 22]).SŁOWA KLUCZOWE: Atypus affinis, rozmieszczenie, Polska

ABSTRACT: A review of data on the occurrence of Atypus affinis Eichwald, 1830 and its new sites di-scovered in Poland are presented. This species has been reported from 10 locations, with four currently recorded (Świnoujście [VV 57], Tyniec [DA 14], Grabin [WT 17] and Skwierzyna [WU 22]).KEY WORDS: Atypus affinis, distribution, Poland

Robert Rozwałka, Ryszard Orzechowski, Tomasz Rutkowski

WysTępOWanie gRyziela zachOdniegO Atypus Affinis eichWald, 1830 (ArAneAe: AtypidAe) W pOlsce

distribution of purseweb spider Atypus affinis eichwald, 1830 (Araneae: Atypidae) in poland

kserotermiczne, gdzie tworzy niewielkie, li-czące do 200 osobników kolonie. Samce tego gatunku osiągają dojrzałość około trzeciego lub czwartego roku życia i giną po sezonie rozrodczym, samice natomiast żyją do 8-10 lat. Okres rozrodczy A. affinis, w odróżnie-niu od dwu pozostałych gatunków gryzieli, przypada na koniec lata i jesień (wrzesień-listopad). W tym okresie można zauważyć na powierzchni podłoża samce wędrujące w poszukiwaniu partnerek (Wiehle 1953, Schwendinger 1990, Řezáč et al. 2007, Řezáč 2009, Nentwig et al. 2016).

Dobrze udokumentowany obszar wystę-powania A. affinis rozciąga się od Hiszpa-nii i Portugalii na południowym zachodzie kontynentu, po Danię i południowe rejony Szwecji na północy oraz od Irlandii po za-

Wstęp

Gryziel zachodni Atypus affinis Ei-chwald, 1830 jest rzadkim w Polsce przed-stawicielem prymitywnych pająków z ro-dziny Atypidae (Araneae: Mygalomorphae) (fot. 1). Podobnie jak pozostałe występu-jące w Europie gatunki: gryziel tapetnik A. piceus (Sulzer 1776) i gryziel stepowy A. muralis Bertkau, 1890, używając chelicer, kopie pionowe, wysłane pajęczyną koryta-rze. Osiągają one głębokość od 15 do 50 cm i na powierzchni zakończone są walcowatym (palczastym) oprzędem łownym o dł. 5-12 cm (Wiehle 1953, Řezáč 2009, Nentwig et al. 2016). Atypus affinis zasiedla najczęściej bardzo widne lasy sosnowe, skarpy przy-leśne i przydrożne, wrzosowiska i murawy

81

chodnią i południową Polskę, zachodnią Słowację, Węgry, zachodnią Bułgarię i kra-je byłej Jugosławii (Kraus i Baur 1974, Sch-wendinger 1990, Almquist 2005, Řezáč et al. 2007). Ten gatunek wymieniany był także z Białorusi i Ukrainy (Mikhailov 1997), ale jego obecność tak daleko na wschodzie jest wątpliwa, prawdopodobnie powstała wsku-tek błędnych oznaczeń, gdyż w przeszłości gatunki z rodzaju Atypus były ze sobą często mylone.

W Polsce A. affinis, wraz z pozostałymi gatunkami gryzieli, jest pająkiem bardzo rzadko spotykanym. Z uwagi na silne roz-proszenie nielicznych, położnych na granicy zasięgu stanowisk, został uznany za silnie zagrożony wyginięciem i umieszczony z kategorią EN na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Staręga et al. 2002). Podlega także, wraz z pozostałymi

gryzielami, ochronie prawnej (Rozporzą-dzenie MŚ z dn. 6.10.2014 r.).

Praca przedstawia przegląd informacji na temat występowania Atypus affinis w Pol-sce, z omówieniem nowych stanowisk.

dyskusja

Informacje zawarte w tabeli 1 podsu-mowują dotychczasowy stan poznania roz-mieszczenia gryziela zachodniego w Polsce. Łącznie ten gatunek odnotowano na 10 po-zytywnie zweryfikowanych stanowiskach oraz w dwu przypuszczalnych lokaliza-cjach (Mierków i Szczucin) (tab. 1, ryc. 1). Wzmianki o stanowiskach A. affinis z okolic Szczecina (Wiehle 1953), Pińczowa (Kostro-wicki 1953, Prószyński i Staręga 1971) oraz Bielinka nad Odrą (Szymkowiak 2000) były

Fot. 1. Samiec Atypus affinis obserwowany 06.11.2012 r. w okolicach miejscowości Grabin na terenie Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego (fot. R. Orzechowski).

Photo 1. Male of Atypus affinis observed alive on 06.11.2012 in the vicinity of Grabin (Gryżyński Land-scape Park) (photo by R. Orzechowski).

Rozwałka R., Orzechowski R., Rutkowski T. – Występowanie gryziela zachodniego...

Przegląd Przyrodniczy XXVII, 2 (2016)

82

Tab. 1. Wykaz stanowisk Atypus affinis w Polsce, gwiazdką (*) zaznaczono nowe, niepublikowane dotychczas dane.

Tab. 1. List of localities of Atypus affinis in Poland, asterisk (*) marks new, previously unpublished data.

stanowisko / locality

Źródło informacji / data source

lokalizacja / locality

[UTM]Uwagi / notes

Lubiechów Fickert (1876) WS 93 Aktualnie dzielnica Wałbrzycha, prawdopo-dobnie stanowisko wygasłe.

?Mierków k/Wrocławia Fickert (1876) XS 57

Fickert (1876: p. 62) zaznaczał, że nie jest cał-kowicie pewny, o jaki gatunek chodzi, gdyż sam nie widział okazu, a jedynie powoływał się na informację przekazaną przez Engerta, któ-ry obserwował jakiegoś pająka z rodzaju Aty-pus. Prószyński i Staręga (1971) potraktowali to stanowisko jako lokalizację A. affinis, co skutkowało utrwaleniem jej w literaturze, choć kilka lat późnej Czajka (1976) także przytaczał wątpliwości Fickerta (1876).

Śląsk (ogólnikowo)

Fickert (1877) -

Zapewne odniesienie do wcześniejszej pub-likacji (Fickert 1876), bez bliższych danych o lokalizacji.

Krzyżanowice k/Pińczowa

Kostrowicki (1953), Prószyński i Staręga (1971)

DA 68Pomyłka w oznaczeniu, w rzeczywistości sta-nowisko A. muralis (Staręga 1988, Hajdamo-wicz 2004).

Szczecin Wiehle (1953) -

Stanowisko wielokrotnie cytowane w literatu-rze, rzekomo na podstawie publikacji Kaestne-ra (1934), podczas gdy w oryginalnej pracy nie ma takich informacji. Dokładne wyjaśnienia zamieścił Rozwałka et al. (2013).

?Szczucin Mikulska (1954) EA 07

Mikulska (1954) na podstawie okazów zebra-nych (wykopanych) jesienią w lesie sosnowym opublikowała stanowisko Atypus piceus. Śro-dowisko, pora zebrania okazów i rejon wystę-powania, położony już poza strefą pogórzy su-gerują, że autorka dysponowała raczej okazami A. affinis, niż A. piceus.

Grabowiec k/Pińczowa

Prószyński i Staręga (1971) DA 79

Stanowisko wymienione na podstawie niepub-likowanych mat. W. Staręgi. Pomyłka w ozna-czeniu, w rzeczywistości stanowisko A. muralis (Staręga 1988, Hajdamowicz 2004).

Bielany Prószyński i Staręga (1971) DA 24

Stanowisko wymienione na podstawie karto-teki W. Kulczyńskiego. W zbiorach MiZ PAN w Łomnie znajdują się dwie próbki:„Kraków – 1♀, 1 juv.; det. W. Kulczyński” (wer. R. Rozwałka);„Kraków – 1♂; det. W. Kulczyński” (wer. R. Rozwałka).

83

Rozwałka R., Orzechowski R., Rutkowski T.– Występowanie gryziela zachodniego...

Kłaj Prószyński i Staręga (1971) DA 43

Stanowisko wymienione na podstawie karto-teki W. Kulczyńskiego. W zbiorach MiZ PAN w Łomnie znajduje się próbka:„Kłaj k/ Niepołomic, 18.III. – 1♀; det. W. Kul-czyński” (wer. R. Rozwałka).

Skawina Prószyński i Staręga (1971) DA 13

Stanowisko wymienione na podstawie karto-teki W. Kulczyńskiego. W zbiorach MiZ PAN w Łomnie znajduje się próbka: Skawina-Podgórki – 1♀; leg. T. Kotulecki, det. W. Kulczyński (wer. R. Rozwałka).

Tyniec Prószyński i Staręga (1971) DA 14

Stanowisko wymienione na podstawie karto-teki W. Kulczyńskiego1. W zbiorach MiZ PAN w Łomnie znajduje się próbka:„Górki-Tyniec – 2♀♀, 5 juv.; leg. T. Kotulecki, det. W. Kulczyński” (wer. R. Rozwałka).

Jarnołtówek (Góry Opawskie)

Czajka i Woźny 1971 XR 77 Wskazane badania inwentaryzacyjne, celem

potwierdzenia danych z lat 70. XX wieku.Góra Stolna (= Góra Strzegomiańska) (Ślęża)

Czajka 1976 XS 23 Wskazane badania inwentaryzacyjne, celem potwierdzenia danych z lat 70. XX wieku.

Bielinek nad Odrą Szymkowiak 2000 VU 46 Pomyłka w oznaczeniach z A. muralis (por.

Rozwałka et al. 2013).

Świnoujście-Warszów Rozwałka et al. 2013 VV 57

Stanowiska częściowo zlokalizowane na tere-nie objętym inwestycjami związanymi z budo-wą Terminalu LNG w Świnoujściu.

*Tyniec k/Krakowa

dok. fot. Szymon Wójcik DA 14 11.11.2008 – dok. fot. samca zabitego przez

mrówki w lesie sosnowym (det. R. Rozwałka).

*Okolice Grabina (Gryżyński Park Krajobrazowy)

dok. fot. Ryszard Orzechowski (Fot. 1)

WT 17

06.11.2012 – dok. fot. i obserwacja sam-ca wędrującego w przerzedzonym, starym drzewostanie sosnowym, rosnącym na sto-ku wzniesienia w Rynnie Gryżyńskiej. Mimo przeprowadzonych dalszych poszukiwań (R. Orzechowski) nie udało się zlokalizować kolo-nii tego gatunku.

*Okolice Skwierzyny

leg. Tomasz Rut-kowski WU 22

14.10-5.11.2012 – 1 samiec schwytany w pułap-kę glebową na porośniętym szczotlichą siwą, wrzosem i trzcinnikiem, odlesionym pasie pod linią wysokiego napięcia, przecinającą drzewo-stany sosnowe na podłożu piaszczystym.

oparte na błędnych oznaczeniach, co częś-ciowo było już wyjaśniane w wcześniejszych publikacjach (Hajdamowicz 2004, Rozwałka et al. 2013). Informacje podane przez Ficker-

ta (1876) z okolic Lubiechowa (i prawdopo-dobnie Mierkowa), podobnie jak większość stanowisk z Krakowa i okolic (tab. 1), posia-dają zapewne wartość historyczną. Spowo-

1 Materiały W. Kulczyńskiego (1854-1919) z okolic Krakowa są w większości niedatowane, ale pochodzą z przełomu XIX i XX wieku.

Przegląd Przyrodniczy XXVII, 2 (2016)

84

Ryc. 1. Rozmieszczenie Atypus affinis w Polsce. Czarne punkty – dane z XIX wieku, niebieskie – dane z XX wieku, czerwone – dane z XXI wieku, białe punkty z znakiem zapytania - dane niejasne.

Fig. 1. Distribution of Atypus affinis in Poland. Black marks – data from 19th century, blue marks – data from 60’s and 70’s of 20th century, red marks – data from 21st century, white marks with ? - data unclear.

dowane jest to znaczącymi zmianami, jakie zaszły w środowisku w ciągu ponad 100 lat od momentu obserwacji. Należałoby jednak ponownie sprawdzić wymienione rejony pod kątem występowania Atypus affinis, gdyż mimo zmian sukcesyjnych oraz urbanizacji, nie można wykluczyć występowania tego ga-tunku np. w rejonie klasztoru na Bielanach. Taką hipotezę potwierdza niedawna obser-wacja A. affinis z okolic Tyńca, skąd gatunek był w przeszłości podawany (tab. 1). Aktuali-

zacji wymagają także niedawno stwierdzone stanowiska ze Świnoujścia, które znajdowały się częściowo na terenach objętych inwesty-cjami w ramach budowy Gazoportu (Roz-wałka et al. 2013).

Warto jednocześnie podkreślić, że wszystkie dotychczasowe informacje doty-czące stwierdzeń gryziela zachodniego od-noszą się do pojedynczych lub nielicznych osobników (Fickert 1876, Czajka i Woźny 1971, Czajka 1976, Rozwałka et al. 2013; tab.

85

Rozwałka R., Orzechowski R., Rutkowski T.– Występowanie gryziela zachodniego...

1). W żadnej z cytowanych publikacji nie ma informacji o stwierdzeniu kolonii Aty-pus affinis w Polsce. Jest to sygnał niepoko-jący, gdyż bez ochrony właściwego miejsca występowania tego gatunku i jego siedliska, nie można go skutecznie chronić. Dlatego wskazane byłyby badania inwentaryzacyjne celem określenia i poznania dokładnego sta-nu populacji Atypus affinis, szczególnie na terenie województw dolnośląskiego i lubu-skiego, gdzie z uwagi na bliskość stanowisk

po stronie niemieckiej (Staudt 2016), istnie-je największa szansa na odszukanie kolonii tego gatunku.

podziękowania

Autorzy dziękują Panu Szymonowi Wój-cikowi za udostępnienie dokumentacji foto-graficznej i informacji o stanowisku Atypus affinis.

liTeRaTURa

ALMQUIST S. 2005. Swedish Araneae, part 1: families Atypidae to Hahniidae (Linyphiidae excluded). Insect Systematics & Evolution, Supplement 62.

CZAJKA M. 1976. Nowe stanowiska rzadkich gatunków pająków (Aranei) w Polsce. Opolskie Towa-rzystwo Przyjaciół Nauk, Zeszyty Przyrodnicze 16: 119-130.

CZAJKA M., WOŹNY M. 1971. Przyczynek do znajomości fauny pająków (Araneae) Polski. Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Zeszyty Przyrodnicze 11: 141-145.

FICKERT C. 1876. Verzeichniss der schlesischen Spinnen. Zeitschrift für Entomologie, Breslau (N. F.) 5: 46-76.

FICKERT C. 1877. Ueber die Unterscheidungs-Merkmale der drei deutschen Atypus-Formen. Ze-itschrift für Entomologie, Breslau, (N.F.) 6: 99-100.

HAJDAMOWICZ I. 2004. Atypus muralis Bertkau, 1890. In: GŁOWACIŃSKI Z., NOWACKI J. (Eds.). Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN Kraków, AR Poznań: 39-41.

KAESTNER A. 1934. Eine Verwandte der Vogelspinne (Atypus) als Bewohner Pommerns festgestellt. Dohrniana 13: 220-222.

KOSTROWICKI A.S. 1953. Rzut oka na faunę projektowanego rezerwatu w Krzyżanowicach nad Nidą. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 9, 5: 13-18.

KRAUS O., BAUR H. 1974. Die Atypidae der West-Paläarktis: Systematik, Verbreitung und Biologie (Arach.: Araneae). Abhandlungen und Verhandlungen des Naturwissenschaftlichen Vereins in Hamburg, (N.F.) 17: 85-116.

MIKHAILOV K.G. 1997. Catalogue of the spiders of the territories of the former Soviet Union (Arach-nida, Aranei). Zoological Museum, Moscow State University, Moscow.

MIKULSKA I. 1954. Nowe stanowisko przedstawiciela Mygalomorphae w Polsce. Wszechświat: 116-117.

NENTWIG W., BLICK T., GLOOR D., HÄNGGI A., KROPF C. 2016. Spiders of Europe. Version 4.03.2015. Dostęp 19.06.2016. [http://www.araneae.unibe.ch].

PRÓSZYŃSKI J., STARĘGA W. 1971. Pająki – Aranei. Katalog fauny Polski. Tom 33. PWN, Warsza-wa.

ŘEZÁČ M. 2009. Rozšíření a ochrana pavouků sklípkánků (Araneae: Atypus spp.) v České republice. Příroda, Praha 28: 3-43.

ŘEZÁČ M., ŘEZÁČOVÁ V., PEKÁR S. 2007. The distribution of purse-web Atypus spiders (Araneae: Mygalomorphae) in central Europe is constrained by microclimatic continentality and soil com-pactness. J. Biogeogr. 34, 6: 1016-1027.

Przegląd Przyrodniczy XXVII, 2 (2016)

86

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz.U. 2014 poz. 1348.

ROZWAŁKA R. 2007. Pająki (Araneae) Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Parki nar. Rez. Przyr. 26, 3: 83-100.

ROZWAŁKA R., SIENKIEWICZ P., BARAŃSKA K. 2013. Występowanie pająków z rodzaju Atypus (Araneae: Atypidae) w prawobrzeżnej części doliny Środkowej Odry. Chrońmy Przyr. Ojcz. 69, 4: 297-308.

SCHWENDINGER P.J. 1990. A synopsis of the genus Atypus (Araneae, Atypidae). Zool. Scripta 19: 353-366.

STARĘGA W. 1988. Pająki (Aranei) Gór Świętokrzyskich. Fragm. Faun. 31: 185-359.STARĘGA W., BŁASZAK C., RAFALSKI J. 2002. Arachnida – Pajęczaki. In: GŁOWACIŃSKI Z. (Ed.).

Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN Kraków: 133-140.STAUDT A. 2016. Nachweiskarten der Spinnen Deutschlands. Version 10.03.2015. Dostęp 20.06.2016.

[http://www.spiderling.de/arages].SZYMKOWIAK P. 2000. Szanse zachowania rzadkich gatunków pająków (Aranei) na terenie rezerwatu

przyrody „Bielinek”. Przegl. Przyr. 11, 2-3: 133-138.WIEHLE H. 1953. Spinnentiereo der Arachnoidea (Araneae) IX: Orthognatha – Cribellatae – Haplo-

gynae – Entelegynae (Pholcidae, Zodariidae, Oxyopidae, Mimetidae, Nesticidae). Die Tierwelt Deutschlands und der angrenzenden Meeresteile nach ihren Merkmalen und nach ihrer Lebens-weise. Gustav Fischer Verlag, Jena, 42, I-VIII.

summary

This article presents a critical bibliographic datasheet concerning known distribution of Atypus affinis in Poland and provides information on new records of this species: in Tyniec near Krakow (Małopolskie Province), Grabin and Skwierzyna (Lubuskie Province). Atypus affinis is the country’s rarest representative of the genus Atypus comprising three species (before Atypus muralis was regarded as the rarest). The Polish sites of occurrence are part of the eastern border of the European range of this species. It has been recognized as an endangered species and placed with the category EN in the Red List of endangered and threatened animals in Poland, moreover, it is a protected species. Altogether, this species was reported from 10 verified locations (including 4 recently discovered). In addition, there are two doubtful records listed in the literature. Other reports concerning sites of occurence of this species in the neighborhoods of Szczecin, Pińczów and in Bielinek Nature Reserve were based on misidentifications.

Adresy autorów:

Robert RozwałkaZakład Zoologii UMCSul. Akademicka 19, 20-033 Lubline-mail: arachnologia@wp.pl

Ryszard Orzechowskiul. Cisowa 1A/6, 65-960 Zielona Górae-mail: rysiaty@wp.pl

Tomasz RutkowskiZbiory PrzyrodniczeUniwersytet im. Adama Mickiewiczaul. Umultowska 89, 61-614 Poznańe-mail: pardosa@gazeta.pl

87

Przegląd PrzyrodniczyXXVII, 2 (2016): 87-94

ABSTRAKT: W artykule scharakteryzowano stanowiska kserotermicznego ślimaka – wałkówki trój-zębnej Chondrula tridens (O. F. Müller, 1774) – zlokalizowane w siedliskach antropogenicznych na nasypach i w wykopach linii kolejowej Oleśnica – Gniezno (Wielkopolska). W 2015 roku gatunek stwierdzono na 13 stanowiskach na odcinku ok. 100 km pomiędzy Zdunami a Gnieznem. Niewielki udział dogodnych siedlisk naturalnych w otoczeniu linii wskazuje, że występowanie gatunku na przy-torzach jest prawdopodobnie efektem zawleczenia wraz z materiałami budowlanymi. Otwarte, suche i nasłonecznione siedliska wzdłuż linii kolejowej stanowią dogodne siedliska zastępcze tego zagrożone-go gatunku mięczaka.SŁOWA KLUCZOWE: wałkówka trójzębna, linie kolejowe, siedliska antropogeniczne

ABSTRACT: The paper presents the sites of the Three-toothed Bulin Snail Chondrula tridens (O. F. Müller, 1774) localised in anthropogenic habitats on embankments and in excavations along the Oleś-nica – Gniezno railway (Wielkopolska). In 2015 the species was found in 13 localities on a 100 km long section of the railway between Zduny and Gniezno. As natural habitats of the species in the sur-roundings are scarce, it is probable that the snails were introduced to the sites with building materials. Open, dry, insulated grasslands along tracks are suitable alternative habitats for this endangered snail species.KEY WORDS: Three-toothed Bulin Snail, railways, anthropogenic habitats

Joanna przybylska, andrzej Jermaczek

liczne WysTępOWanie WaŁKÓWKi TRÓJzęBneJ CHOndruLA tridens (O. F. MÜlleR, 1774) WzdŁUŻ linii KOleJOWeJ OleŚnica – gnieznO W WielKOpOlsce

The abundant occurrence of the Three-toothed Bulin snail Chondrula tridens (O. F. Müller, 1774) along the Oleśnica – gniezno railway in Wielkopolska

Wstęp

Celem artykułu jest wskazanie na liczne występowanie ślimaka – wałkówki trójzęb-nej Chondrula tridens (O. F. Müller, 1774) (Pulmonata: Enidae) w siedlisku antropo-genicznym, jakim są przytorza, oraz praw-

dopodobną rolę takich siedlisk i związanej z ich kształtowaniem działalności człowieka w rozprzestrzenianiu się gatunku.

Wałkówka trójzębna jest gatunkiem południowo – wschodnioeuropejskim, za-siedlając, jak pisze Riedel (1988), siedliska stepowe – suche, otwarte, nasłonecznione

Przegląd Przyrodniczy XXVII, 2 (2016)

88

tereny, szczególnie o podłożu wapiennym (Wiktor 2004). W Polsce występuje przede wszystkim w pasie od Pomorza Zachodnie-go przez Wielkopolskę po Lubelszczyznę, z pominięciem polski zachodniej, południo-wej i północno wschodniej (Wiktor 2004). Z obszaru Wielkopolski wałkówka trójzębna podawana była ze 110 stanowisk (Koralew-ska-Batura et al. 2010).

Siedliska naturalne i półnaturalne ga-tunku to murawy kserotermiczne na krawę-dziach dolin rzecznych, wzgórza, wychodnie skalne, ale także pozostałości muraw w ka-mieniołomach i w siedliskach stworzonych przez człowieka, np. hałdach. Informacje o stanowiskach typowo antropogenicznych, takich jak przytorza i przydroża, są rzadkie, nie poznano też mechanizmów przemiesz-czania się i powstawania nowych populacji. Wałkówka trójzębna zamieszczona jest na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagro-żonych w Polsce z kategorią NT – gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia (Wik-tor i Riedel 2002).

Obszar badań i metody

Badania prowadzono w 2015 roku wzdłuż linii kolejowej nr 281, na odcinku Oleśnica-Gniezno o łącznej długości 162 km. Linia zbudowana została w latach 1873-1875 jako jednotorowa, później, od roku 1906 w części przebiegu rozbudowana na dwutorową, a w latach 1974-75 częściowo zelektryfikowana. Obecnie, ze względu na zły stan techniczny, na środkowym odcinku odbywa się wyłącz-nie mało intensywny ruch towarowy, od-cinki południowy i północny wykorzystuje także ruch pasażerski. Linia przebiega głów-nie przez tereny rolnicze, przeważnie pola uprawne (około 70%), lasy (około 20%), głównie na siedliskach żyznych, oraz tereny zabudowane (około 10%). Naturalne sied-liska kserotermiczne i murawy napiaskowe sąsiadowały z linią zaledwie w kilku miej-scach, w granicach miasta Gniezna, oraz na krawędziach dolin Warty i Baryczy. Na

około połowie długości linia przebiega na nasypie o wysokości ponad 5 m lub w wą-wozie. Na ich stokach wytworzyła się mozai-ka zbiorowisk trawiastych nawiązujących do łąk świeżych, zbiorowisk ruderalnych oraz kadłubowych postaci muraw napiaskowych i kserotermicznych. Nigdzie nie występo-wały dobrze wykształcone, zbliżone do na-turalnych zbiorowiska murawowe. Otwarty, pozbawiony roślinności, charakter torowisk utrzymywany jest za pomocą herbicydów.

Gatunku poszukiwano w okresie od kwietnia do września, na około 50 wstępnie wytypowanych stanowiskach, obejmujących odkryte i nasłonecznione miejsca, rozmiesz-czonych wzdłuż całej linii. W przypadku stwierdzenia gatunku, starano się oszacować jego względną liczebność, licząc wypatrzone w terenie w ciągu około 5 minut, żywe osob-niki na powierzchni 1 m2.

Wyniki

W wyniku przeprowadzonych badań gatunek stwierdzono na 13 stanowiskach, a więc na około 1/4 sprawdzonych pod kątem jego występowania. Stanowiska zlokalizowa-ne były na odcinku Zduny – Gniezno, o dłu-gości około 100 km. W południowej części linii, między Zdunami a Oleśnicą, mimo po-szukiwania w kilkunastu miejscach, gatun-ku nie odnaleziono. Większość znalezionych stanowisk zlokalizowanych było na nasypach o wystawie zachodniej, rzadziej wschodniej i południowo-wschodniej (tab. 1).

W większości przypadków populacje ga-tunku zasiedlały dłuższe odcinki, o długości od kilkunastu do kilkuset metrów wzdłuż li-nii. Ponieważ skontrolowano tylko wybrane, wytypowane wcześniej fragmenty linii, bio-rąc pod uwagę frekwencję gatunku na kon-trolowanych stanowiskach, można założyć, że w rzeczywistości stanowisk jest znacznie więcej. Zasięg występowania gatunku po-krywać może odcinki nasypów i zboczy o łącznej długości kilku do kilkunastu kilome-trów.

89

Tab. 1. Wykaz stwierdzonych stanowisk wałkówki trójzębnej wzdłuż linii kolejowej Oleśnica – Gnie-zno.

Tab. 1. Sites with the Three-toothed Bulin Snail along the Oleśnica – Gniezno railway.

stanowisko/ site

Współrzędne/ coordinates UTM

szacowane zagęszczenie

[os./1m2]/ estimated

density [ind./ 1m2]

charakterystyka siedlisk / characteristics of habitats

1. Konarzew N: 51°40’45”E: 17°24’5” XT62 <5

Nasyp, wystawa SE. W otoczeniu przeważa-ją pola uprawne, obecne także zadrzewienia wzdłuż cieku i zabudowa wiejska.

2. Czarny Sad N: 51°47’55”E: 17°26’25” XT64 <5

Nasyp, wystawa E. W otoczeniu pola upraw-ne, obecny niewielki płat łąk kośnych w doli-nie uregulowanego cieku.

3. Stara Obra N: 51°53’36”E: 17°26’59” XT65 <5 Stok wykopu, wystawa E. W otoczeniu pola

uprawne, zarośla tarniny i lasy grądowe.

4. Siedlemin N: 51°55’40”E: 17°28’36” XT75 5-10

Nasyp, wystawa SE. W otoczeniu pola upraw-ne, niewielki płat trzcinowiska ze zbiornikiem wodnym i zabudowa wiejska.

5. Jarocin N: 51°57’6”E: 17°29’55” XT75 <5

Nasyp, wystawa SSW. W otoczeniu pola uprawne, wilgotna łąka i turzycowisko, zabu-dowa podmiejska.

6. Radlin N: 52°1’10”E: 17°30’0” XT76 <5

Nasyp, wystawa W. W otoczeniu wilgotne łąki i turzycowiska w dolinie rzeki oraz pola uprawne.

7. Dębno N: 52°5’43”E: 17°29’45” XT77 <5

Skarpa przy wykopie, wystawa E. W otocze-niu lasy i pola uprawne. Stanowisko na skraju doliny Warty, może mieć charakter naturalny.

8. Orzechowo N: 52°6’59”E: 17°28’41” XT67 <5

Nasyp, wystawa W. W otoczeniu lasy, pastwi-ska, pola uprawne, starorzecza i zabudowa wiejska.

9. Czeszewo N: 52°9’50”E: 17°28’36” XT68 5-10 Nasyp i szerokie przytorze, wystawa E. W oto-

czeniu zwarty kompleks leśny.

10. Miłosław N: 52°12’5”E: 17°28’34” XT68 <5

Nasyp, wystawa zachodnia, mocno zakrza-czony. W otoczeniu stawy rybne, ogródki działkowe, zabudowa podmiejska i zarośla tarniny.

11. Gniezno Pustachowa

N: 52°30’12”E: 17°34’23” XU72 <5

Murawa na zboczu wykopu, wystawa W. W otoczeniu pola uprawne, lasy i zabudowa wiejska.

12. Gniezno Kokoszki

N: 52°30’28”E: 17°34’18” XU72 5-10

Murawa napiaskowa w wyrobisku dawnej żwirowni, nasyp o wystawie W. W otoczeniu pola uprawne, lasy i zakrzaczenia. Siedliska o charakterze naturalnym.

13. Gniezno N: 52°31’39”E: 17°35’20” XU72 5-10

Nasyp, wystawa SSE. W otoczeniu zbiorniki wodne, ogródki działkowe i zabudowa pod-miejska.

Przybylska J., Jermaczek A. - Liczne występowanie wałkówki trójzębnej Chondrula tridens ...

Przegląd Przyrodniczy XXVII, 2 (2016)

90

Fot. 1. Wałkówka trójzębna Chondrula tridens; 24.06.2015, Gniezno – stanowisko 13 (fot. J. Przybyl-ska).

Photo 1. Three-toothed Bulin Snail Chondrula tridens; 24.06.2015, Gniezno – site 13 (photo by J. Przy-bylska).

dyskusja

O występowaniu wałkówki trójzębnej w siedliskach antropogenicznych donosi z terenu Bułgarii Georgiew (2008), który stwierdzał gatunek na porośniętych niską roślinnością pastwiskach, na przydrożach, a nawet w ogrodach (na chrzanie pospolitym Armoracia rusticana) i w suchych zadrze-wieniach wiejskich. Również na Morawach gatunek podawany jest z suchych, często wykaszanych poboczy dróg (Laštůvka et al. 2006), a na Litwie – z nasypów kolejowych (Kuznecova i Skujienė 2013). Ponad połowa stanowisk opisanych z Wyżyny Małopolskiej ma charakter antropogeniczny – gatunek stwierdzano tam na murawach porastają-cych hałdy i wyrobiska kamieniołomów, w gruzowiskach przy ruinach zabytkowych

budowli, na przydrożach, przytorzach i w jednym przypadku – na nasypie przy tamie zbiornika zaporowego (Gwardjan et al. 2012, J. Przybylska – dane niepubl.). Stanowiska antropogeniczne – zarośla przy mostach i zbocze rowu – podawane były także z terenu Wielkopolski (Berger 1961).

Liczne występowanie gatunku w siedli-skach antropogenicznych wzdłuż badanej linii kolejowej jest prawdopodobnie wy-padkową kilku przyczyn. Przede wszystkim wynika z kserotermicznych warunków, na-wiązujących do naturalnych siedlisk gatun-ku, panujących na odsłoniętych zboczach o znacznym nachyleniu i nasłonecznieniu, jakie stanowią nasypy i wykopy wzdłuż linii (fot. 2, 3). Wałkówki stwierdzano nawet na granicy zbiorowisk trawiastych i torowiska, wśród nieporośniętego roślinnością zielną

91

Fot. 2. Siedlisko wałkówki trójzębnej – nasyp koło Radlina (stanowisko 6); 25.06.2015 (fot. J. Przy-bylska).

Photo 2. Habitat of the Three-toothed Bulin Snail – railway embankment near Radlin (site 6); 25.06.2015 (photo by J. Przybylska).

Fot. 3. Stanowisko wałkówki trójzębnej koło Dębna – skarpa wykopu wzdłuż torowiska (stanowisko 7); 23.04.2015 (fot. J. Przybylska).

Photo 3. Three-toothed Bulin Snail site near Dębno – excavations along tracks (site 7); 23.04.2015 (photo by J. Przybylska).

Przybylska J., Jermaczek A. - Liczne występowanie wałkówki trójzębnej Chondrula tridens ...

Przegląd Przyrodniczy XXVII, 2 (2016)

92

tłucznia. Sposób utrzymywania przytorzy sprzyja zachowaniu otwartego charakteru siedlisk i pozwala przypuszczać, że popula-cje gatunku na stwierdzonych stanowiskach będą trwałe. Dodatkowym czynnikiem wspierającym rozwój populacji gatunku w regionie może być zjawisko stepowienia Wielkopolski, na jakie zwracano uwagę już w połowie ubiegłego wieku (Wodziczko 1947) i jego wpływ na rozprzestrzenianie się i zmiany składu gatunkowego i struktury fauny mięczaków (Urbański 1947).

Odrębną kwestią jest sposób rozprze-strzeniania się gatunku wzdłuż linii kole-jowej i pochodzenie populacji. Prawdopo-dobną hipotezą jest zawlekanie go, być może wielokrotne, wraz z tłuczniem stosowanym na podsypkę torów, przywożonym z kamie-niołomów stanowiących siedliska gatunku. Znane są przypadki przemieszczania ślima-ków lądowych z tłuczniem używanym do

Fot. 4. Odcinek torów w kompleksie leśnym koło Czeszewa - stanowisko 9 (fot. A. Jermaczek).Photo 4. Railway section in a forest complex near Czeszewo - site 9 (photo by A. Jermaczek).

utwardzania dróg; w Polsce w ten sposób rozprzestrzeniła się np. populacja ślimaka przydrożnego Xerolenta obvia (Riedel 1988). Wałkówka trójzębna, jako gatunek stepo-wy, może być niewrażliwa na przesuszenie; osobniki mogące przetrwać w niesprzyjają-cych okolicznościach przez dłuższy czas nie giną więc podczas trwającego nawet kilka tygodni transportu materiału z miejsc jego poboru. Może to wyjaśniać obecność gatun-ku na poboczach torowiska, np. wewnątrz zwartego, rozległego kompleksu leśnego koło Czeszewa (fot. 4), gdzie poza torowiskiem nie występują dogodne siedliska naturalne, z których gatunek mógłby się rozprzestrze-nić. Mniej prawdopodobnym wydaje się rozprzestrzenianie ślimaków bezpośrednio na wagonach kolejowych, chociaż zjawisko to opisano dla innych gatunków malakofau-ny w odniesieniu do samochodów, np. Mo-nacha cartusiana (Kurek i Najberek 2009) i

93

Xeropicta derbentina (Aubry et al. 2006). Nie odnotowano zależności między obecnością miejsc postoju pociągów (bocznice, stacje) a rozmieszczeniem stanowisk wałkówki trój-zębnej wzdłuż linii kolejowej.

Pobocza dróg i przytorza wysypane ka-mieniami bogatymi w wapń zapewniają ślimakom uzupełnienie tego potrzebnego do budowy muszli pierwiastka. Podobnie, inne antropogeniczne siedliska wzbogacone w wapń (np. ruiny zamków) są miejscami o największej różnorodności gatunkowej śli-maków, nawet jeśli otaczające tereny cechuje znaczne zakwaszenie podłoża.

Wałkówka trójzębna jest gatunkiem sto-sunkowo rzadkim, związanym z zanikają-cymi siedliskami kserotermicznymi, stąd w wielu krajach znajduje się na czerwonych listach gatunków ginących i zagrożonych (np. Polska: NT (bliski zagrożenia) – Wiktor

i Riedel 2002, Niemcy: 2 (silnie zagrożony) - Jungbluth i Knorre 1995, Austria: 1 (zagro-żony wyginięciem, dla którego konieczne jest podjęcie środków zaradczych) – Frank i Reischütz 1994, Reischütz 1996, Szwajcaria: EN (zagrożony) – Rüetschi et al. 2012, lista dla Europy: NT (bliski zagrożenia) – Cutte-lod et al. 2011). Biorąc pod uwagę zasiedla-nie przez gatunek antropogenicznych sied-lisk, szerokie rozmieszczenie i możliwość rozprzestrzeniania wzdłuż ciągów komuni-kacyjnych, jego status w Polsce może w ko-lejnych latach ulec zmianie. Zagadnieniem wymagającym odrębnych badań jest oddzia-ływanie związków chemicznych zawartych w herbicydach i innych środków chemicznych stosowanych w utrzymaniu linii kolejowych na populacje zasiedlających przytorza mię-czaków.

liTeRaTURa

AUBRY S., LABAUNE C., MAGNIN F., ROCHE P., KISS L. 2006. Active and passive dispersal of an invading land snail in Mediterranean France. J. Anim. Ecol. 75: 802-813.

BERGER L. 1961. Mięczaki pogranicza Wielkopolski, Śląska i Jury Krakowsko-Wieluńskiej. PTPN, Pr. Kom. Biol. 25, 1: 1-124.

CUTTELOD A., SEDDON M., NEUBERT E. 2011. European Red List of Non-marine Molluscs. Lu-xembourg: Publications Office of the European Union.

FRANK C., REISCHüTZ P.L. 1994. Rote Liste gefährdeter Weichtiere Österreichs (Mollusca: Gastro-poda und Bivalvia). In: Rote Listen gefährdeter Tiere Österreichs. Grüne Reihe d. BM f. Umwelt, Jugend u. Familie. Bd 2: 283-316.

GEORGIEV D.G. 2008. Habitat distribution of the land snails in one village area of the Upper Thracian Valley (Bulgaria). In: VELCHEVA I.G., TSEKOV A.G. Proceedings of the Anniversary Scientific Conference of Ecology. Plovdiv: 147-151.

GWARDJAN M., PRZYBYLSKA J., GÓRKA M. 2012. Występowanie wałkówki trójzębnej Chondrula tridens (O. F. Müller, 1774) i ślimaka ostrokrawędzistego Helicigona lapicida (Linnaeus, 1758) (Ga-stropoda, Stylommatophora) na Wyżynie Małopolskiej. Naturalia 1: 122-128.

JUNGBLUTH J.H., KNORRE VON D. 1995. Rote Liste der Binnenmollusken [Schnecken (Gastropo-da) und Muscheln (Bivalvia)] in Deutschland. 5 (revidierte und erweiterte). Fassung 1994. Mitte-ilungen der Deutschen Malakozoologischen Gesellschaft 56/57: 1-17.

KORALEWSKA-BATURA E., GOŁDYN B., SZYBIAK K., BŁOSZYK J. 2010. Materials to the kno-wledge of molluscs of Wielkopolska. II. Checklist. Fol. Mal. 18, 1: 29-41.

KUREK K., NAJBEREK K. 2009. From the Black Sea coast to Poland – an incredible journey of Mona-cha cartusiana (O.F. Müller, 1774). Fol. Mal. 17, 1: 41-42.

KUZNECOVA V., SKUJIENė G. 2013. Is Chondrula tridens (Müller 1774) an invasive snail species in Lithuania? Ekologija 59, 2: 111-121.

Przybylska J., Jermaczek A. - Liczne występowanie wałkówki trójzębnej Chondrula tridens ...

Przegląd Przyrodniczy XXVII, 2 (2016)

94

LAšTůVKA Z., HORSÁK M., HUDEC K., KMENT P., ROZKOšNý R., PŘIDAL A. 2006. Fauna. In: BUČEK A., LACINA J., LAšTůVKA Z. (Eds.). Panonské stepní trávníky na Moravě. [Pannonian steppe grasslands in Moravia]. Veronica, Zvláštní Vydání 17.

REISCHüTZ P.L. 1996. Beiträge zur Molluskenfauna Niederösterreichs, XII. Zum rezenten Vorkom-men von Chondrula tridens (O.F. Müller 1774) (Gastropoda: Pulmonata: Buliminidae) in Ostö-sterreich. Nachrichtenblatt der Ersten Vorarlberger Malakologischen Gesellschaft 4: 24-26.

RIEDEL A. 1988. Ślimaki lądowe Gastropoda terrestria. Katalog Fauny Polski. 36. PWN, Warszawa.RüETSCHI J., STUCKI P., MüLLER P., VICENTINI H., CLAUDE F. 2012. Rote Liste Weichtiere

(Schnecken und Muscheln). Gefährdete Arten der Schweiz, Stand 2010. Bundesamt für Umwelt, Bern, und Schweizer Zentrum für die Kartografie der Fauna, Neuenburg. Umwelt-Vollzug Nr. 1216.

URBAŃSKI J. 1947. Mięczaki jako wskaźnik stepowienia Wielkopolski. In: WODZICZKO A. (Ed.). Stepowienie Wielkopolski. Część 1. PTPN, Prace Kom. Mat.-Przyr. B, 10, 4.

WIKTOR A., RIEDEL A. 2002. Ślimaki lądowe Gastropoda terestria. In: GŁOWACINSKI Z. (Ed.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: 27-33.

WIKTOR A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Mantis, Olsztyn.WODZICZKO A. (Ed.). 1947. Stepowienie Wielkopolski. Część 1. PTPN, Prace Kom. Mat.-Przyr. B,

10, 4.

summary

Between April and September 2015 potential habitats of the Three-toothed Bulin Snail Chondrula tridens (O. F. Müller, 1774) along the Oleśnica – Gniezno railway (Wielkopolska) were surveyed. The species was found on 13 out of about 50 selected sites on a 100 km long section between Zduny and Gniezno. It inhabited railway embankments and excavations – open, dry grassland habitats on insu-lated slopes. Natural habitats of this xerothermic snail are scarce in the surroundings of the railway, dominated by arable lands, forests and housing. It is possible that the Three-toothed Bullin Snail might have been spread along the tracks with building materials, i.e. limestone ballast used under the con-struction of tracks, taken from quarries where the species can often be found. Anthropogenic habitats along tracks seem to be a suitable alternative for this endangered species.

Adresy autorów:

Joanna PrzybylskaInstytut Geografii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcachul. Świętokrzyska 15, 25-406 KielceTowarzystwo Badań i Ochrony Przyrodyul. Sienkiewicza 68, 25-501 Kielcee-mail: joanna.przybylska@tbop.org.pl

Andrzej JermaczekKlub Przyrodnikówul. 1 Maja 22, 66-200 Świebodzine-mail: andjerma@wp.pl