Diogenes Laertios - Żywoty i poglądy słynnych filozofów

2

YWOTY I POGLDY SAWNYCH FILOZOFW

KSIGA PIERWSZA

Pocztek filozofii,

oglna charakterystyka i podzia.

Mdrcy

3

PROLOG

Powiadaj niektrzy, e filozofia narodzia si u ludw barbarzyskich. Jako dowd przytaczaj perskich magw, babiloskich czy asyryjskich Chaldejczykw, indyjskich gymnosofistw oraz celtyckich i galackich druidw i semnotew1, o ktrych Arystoteles mwi w pimie O magii2 i Sotion w XXIII ksidze Sukcesji

1 Magami nazywano kapanw medyjskich i perskich. Chaldejczykami nazywali si kapani babiloscy, znani ze swej uczonoci, zwaszcza w dziedzinie astronomii i astrologii. W Rzymie mianem Chaldejczykw (Chaldaei) okrelano w ogle astrologw i stawiaczy horoskopw. Pocztkowo Chaldejczycy oznaczali lud semicki, ktry przybywszy z Armenii do poudniowo-wschodniej Babilonii zaoy pierwotne pastwo babiloskie. Pozbawieni nastpnie wadzy politycznej, Chaldejczycy tworzyli kast kapanw. Gymnosofistami (), czyli nagimi mdrcami", nazywano anachoretw bramiskich w Indiach. Pdzili oni ywot nago w lasach, na rozmylaniach i praktykach religijnych. Druidzi byli kapanami, a jednoczenie wojownikami, nauczycielami i sdziami celtyckimi w Galii. Du rol odgrywali rwnie w Galacji, pniejszej prowincji rzymskiej w Azji Mniejszej, w ktrej w III w. p. n. e. osiedliy si plemiona galickie. Po grecku nazywano druidw semnoteami () czyli czcigodnymi i boskimi". 2 Pismo O magii () tutaj i w innych miejscach (I 8 i II 45,,Diogenes Laertios zapewne niesusznie przypisuje Arystotelesowi. W sowniku Suidasa (Suda) jako autor wymieniony jest perypatetyk Antystenes z Rodos (II w. p. n. e.). Sam Diogenes, wyliczajc niej (V 21 nn.) pisma Arystotelesa, nie umieszcza w wykazie pisma O magii.

4

filozofw1. Powouj si te na to, e Mochos2 by Fenicjaninem, Zamolksis 3 Trakiem, Atlas 4 za Libijczykiem. Egipcjanie za twrc filozofii uwaaj Hefajstosa,

1 Sotion z Aleksandrii, aleksandryjski perypatetyk z III/II w. p. n. e., by autorem pisma w trzynastu ksigach (por. wstp). Diogenes Laertios, ktry korzysta w znacznej mierze z jego dziea, ale nie bezporednio mylnie pisze tutaj i niej (I 7) o ksidze XXIII (zamiast XIII, jako e dzieo Sotiona miao tylko 13 ksig). Sotion by te autorem pisma o Szydach Timona z Fliuntu. Wydaje si, e od niego pochodzi (przejty przez Diogenesa) podzia filozofii greckiej na szkol josk i italsk. W dziele O sukcesjach filozofw Sotion przedstawia kolejnych filozofw danej szkoy jako bezporednich kontynuatorw. Na jego informacjach o filozofach pozagreckich opiera si porednio Klemens Aleksandryjski w Stromatach (I 71).

2 Mochos legendarny mdrzec fenicki. 3 Zamolksis (take: Samolksis i Zalmoksis), prawodawca Getw,

Scyta lub Trak z pochodzenia, mia y w poowie VI w. p. n. e. Wspomina o nim Platon w Charmidesie (156 i 158) jako o trackim krlu-cudotwrcy, niezwykym lekarzu, ktry zna tajemnic niemiertelnoci. Herodot (IV 95) opowiada, e Zamolksis by pierwotnie niewolnikiem Pitagorasa na Samos; po wyzwoleniu wrci do ojczyzny, gdzie szerzy kultur hellesk i wiedz, ktrej naby u Pitagorasa. Naucza mia te o niemiertelnoci duszy i eby dowie Getom prawdziwoci tej nauki wybudowa sobie potajemnie mieszkanie pod ziemi, w ktrym ukrywa si przez trzy lata. Geci sdzili, e umar, tote kiedy pojawi si znowu wrd nich po trzech latach, uwierzyli, e zmartwychwsta. Herodot odnosi si do mitu Zamolksisa sceptycznie i uwaa go albo za szalbierza, albo za posta fikcyjn. Diogenes nie nawizuje tu do informacji Herodota, a nawizaby niewtpliwie, gdyby korzysta z Herodota bezporednio, poniewa byby to dla jeszcze jeden dowd greckiego pochodzenia filozofii (jako e Zamolksis wiedz sw zdoby u Greka Pitagorasa).

4 Chodzi o mitycznego Atlasa, syna Tytana Japeta. U Platona (Kritiasz 114) Atlas wystpuje jako pierwszy krl Atlantydy. U Diodora z Sycylii (IV 27, 2) Atlas jest uczonym astronomem i ta interpretacja bya powszechna w pniejszej racjonalistycznej egzegezie mitw.

5

ktry wedle ich tradycji by synem Neilosa1, a za jej pierwszych reprezentantw kapanw i pro- rokw egipskich. Od tego czasu do panowania Ale- ksandra Macedoskiego [336323 p. n. e.] upyny 2 48863 lata; w okresie tym byy 373 zamienia soca i 832 zamienia ksiyca.

Od epoki magw, z ktrych pierwszym by Pers Zoroaster2, do zdobycia Troi3 upyno jak mwi platonik Hermodoros w pimie O naukach4 5000 lat. Natomiast Lidyjczyk Ksantos5 podaje, e Zoro- aster y 6000 lat przed wypraw Kserksesa [480 p. n. e.], a w okresie od wyprawy Kserksesa do podbicia Persji przez Aleksandra 6 dziaali jeszcze kolejno magowie: Ostanas, Astrampsychos, Gobrias i Pazates. Ale ludzie, ktrzy tak twierdz, nie zdaj sobie 3

1 Hefajstos, w mitologii greckiej syn Zeusa i Hery, przez Egipcjan by czczony jako syn Neilosa (Nilu), a wnuk Okeanosa (Oceanu).

2 Zoroaster (Zaratustra), perski reformator religijny, twrca mazdeiz- mu, y prawdopodobnie na pocztku pierwszego tysiclecia p. n. e. Grecy uwaali go bezpodstawnie za krla Baktrii. W Dawnej Akademii umieszczano go na tysic lat przed Platonem. Pierwsze informacje o Zoroastrze i nauce magw poda Eudoksos z Knidos, znakomity grecki matematyk i astronom z IV w. p. n. e., a od niego przej je Platon i Dawna Akademia, w ktrej Zoroaster czczony by jako staro- ytny mdrzec.

3 Zdobycie Troi staroytni datowali na r. 1184 p. n. e. 4 Hermodoros by bezporednim uczniem Platona. Pisma jego za-

giny. 5 Ksantos z Lidii, syn Kandaulcsa, y w V w. p. n. e. By autorem

dziea o historii i geografii swej ojczyzny pt. (w 4 ksigach), z ktrego korzystali Eratostenesi Dionizjos z Halikarnassu. Przez Grekw by uwaany za poprzednika Herodota. Napisa rwnie rzecz o magach pt. i ywot Empedoklesa. Wszystkie jego pisma zaginy.

6 W r. 331 p. n. e., po zwyciskiej bitwie pod Gaugamel, w ktrej Aleksander Macedoski pokona Dariusza III.

6

sprawy z tego, e przypisuj barbarzycom osigni- cia bdce w rzeczywistoci osigniciami Grekw i e od Grekw zaczyna si nie tylko filozofia, ale w ogle rodzaj ludzki. Wszake Ateczykiem by Muzajos l a Tebaczykiem Linos2.

Muzajos by synem Eumolposa. On to by autorem pierwszej teogonii i pierwszego opisu nieba. Twierdzi, e wszystko powstao z jednego [tworzywa] i z powrotem si na to jedno [tworzywo] rozkada 3. Muzajos umar w Faleronie 4, a na grobie jego wyryty jest napis:

W ziemi faleroskiej, pod lym oto nagrobkiem, spoczywa martwe ciao Muzajosa, syna Eumolpowego.

1 Muzajos (, Musaeus), mityczny poeta i muzyk, czczony szczeglnie w Attyce. By cile czony w mitologii z Orieuszem, ktrego mia by ju to synem i uczniem, ju to mistrzem. On to mia wprowadzi do Attyki misteria eleuzyskie. Wedle innej tradycji Muzajos by uczniem Linosa. Matk jego miaa by Selene, a ojcem Eumolpos lub Antifemos (oba imiona oznaczaj poetw-muzykw). Muzajos mia posiada dar wieszczenia i leczenia si swej muzyki. W staroytnoci kryy liczne apokryficzne przepowiednie i poematy, przypisywane Muzajosowi.

2 Linos, mityczny muzyk i poeta, bohater wiciu legend. Uwaany by za syna ju to Apollina i Psamate, krlewny argolidzkiej, ju to Amfimarosa i jednej z Muz, ju to jak przyjmuje Diogenes Hermesa i Muzy Uranii (opiekunki astronomii). Linosowi przypisywano wynalezienie rytmu i melodii, a take alfabetu greckiego, ktry on to mia przerobi z alfabetu fenickiego. W epoce klasycznej pod imieniem Linosa znane byy liczne poematy filozoficzne i mistyczne. Linos mia zgin tragicznie, w jednej wersji (tej, ktra czynia go synem Apol- lina) rozszarpany przez psy, w innej wersji (tej, wedle ktrej by synem Amfimarosa) zabity przez Apollina za to, e mia z nim rywa- lizowa w sztuce piewu.

3 A wic podobnie jak Tales, tylko e nie wiemy, czym owo tworzywo byo dla Muzajosa.

4 Faleron by portem Aten.

7

Od ojca Muzajosa, Eumolposa, wywodz swe imi atescy Eumolpidzi1.

Linos by, jak mwi, synem Hermesa i Muzy Uranii. Napisa kosmogoni poemat o powstaniu wiata, o obiegu soca i ksiyca i o narodzinach zwierzt i rolin. Oto pierwsze sowa tego poematu:

By kiedy czas, gdy jednoczenie zrodzio si wszystko.

Na Linosie opar si Anaksagoras, kiedy mwi, e wszystkie rzeczy byy razem, a doszed Rozum, ktry dopiero nada im porzdek"2. Linos umar na Eubei, raony strza Apollina. Na grobie jego znajduje si nastpujce epitafium:

Linosa Tebaczyka, syna uwieczonej Muzy Uranii, martwego przyja ta oto ziemia.

Filozofia zacza si wic u Grekw i ju sama jej nazwa przeczy jej rzekomemu pochodzeniu barba- rzyskiemu 3.

Ci, ktrzy wynalezienie filozofii przypisuj barbarzycom, powouj si na trackie pochodzenie Orfe- usza 4, ktrego uwaaj za filozofa, i to za najstarszego.

1 Eumolpidzi byli rodem kapanw w Eleuzis; ich herosem eponi- micznym by Eumolpos, pierwszy pono kapan (herold) misteriw eleuzyskich.

2 Por. niej II 6. 3ju sama jej nazwa... philosophia ( = umio-

wanie mdroci) jest sowem greckim. 4 Orfeusz, mityczny piewak i poeta, mia by synem Ojagrosa,

krla Irackiego, i Muzy Kalliopy (wedug innych wersji Polihymnii lub Klio). Uwaany by za zaoyciela sekty religijnej orfikw i twrc mistycznej teogonii i antropogonii. Z imieniem Orfeusza bya zwizana obfita literatura mistyczno-filozoficzna, czciowo archaiczna (fragmenty cytuj Platon i Eurypides), czciowo pniejsza, apokry- ficzna. Nauka orficka miaa charakter wtajemniczenia. Wywara wpyw

8

Co do mnie, nie sdz, eby wypadao nazywa filozofem czowieka, ktry takie rzeczy opowiada o bogach, i w ogle nie wiem, jak naleaoby okreli tego, kto nie wstydzi si przypisywa bogom wszelkich namitnoci czowieczych, take tych najhaniebniej- szych, o ktrych ludzie rzadko nawet mwi. Wedle mitu Orfeusz zosta rozszarpany przez kobiety. Na- tomiast na napisie wyrytym w macedoskim miecie Dion czytamy, e zgin raony piorunem. Epigra- mat ten brzmi:

Tu pochoway Muzy Orieusza z Tracji, poet, ktrego razi piorunem Zeus wysoko wadncy.

Pisarze, ktrzy filozofi wywodz od barbarzycw, mwi te o rnych postaciach, jakie filozofia przy- bieraa u poszczeglnych narodw. Tak wic gymnosofici i druidzi mieli naucza filozofii w formie zagadek; zalecali oddawanie czci bogom, nieczynienie za i wiczenie si w dzielnoci. Kleitarchos w XII ksidze [Historii Aleksandra] l mwi, e gymnosofici s obo-

na pitagoreizm, Platona i neoplatonikw. Orficy wierzyli w niemiertelno duszy, dla ktrej ciao jest grobem czy wiezieniem, i w metem- psychoz. Oprcz znanego mitu o Orfeuszu i Eurydyce (ktry zreszt pierwotnie koczy si szczliwie, wyprowadzeniem Eurydyki z pod- ziemi) istnia te mit o mierci Orfeusza, ktry mia zgin rozszarpany przez Menady (jak Penteusz, bohater Bakchantek Eurypidesa); mit ten by temairrn zaginionej tragedii Aischylosa pt. lub (Bakchaniki). Zarzut opowiadania niemoralnych historii o bogach, na ktry tutaj powouje si Diogenes, stawia Orfeuszowi retor Iso- krates (IV w. p. n. e.).

1 Kleitarchos z Aleksandrii y w pierwszej poowie III w. p. n. e. Nalea do drugiego pokolenia historykw Aleksandra Wielkiego Mace- doskiego, ktrego czyny zna ju tylko z tradycji. Dzieo jego (zaginione) miao, jak si wydaje, niewielk warto historyczn, ale chtnie byo czy- cane z uwagi na walory sensacyjne i stao si podstaw pniejszych

9

jtni nawet wobec mierci. Ten sam historyk podaje, e Chaldejczycy zajmowali si astronomi i przepowiadaniem przyszoci, magowie za spdzali czas na oddawaniu czci bogom, ofiarach i modach, uwaali bowiem, e tylko ich prb wysuchuj bogowie. Ma- gowie uprawiaj rwnie spekulacje na temat istoty i pochodzenia bogw, ktrych identyfikuj z ogniem, ziemi i wod. Potpiaj wznoszenie bogom posgw i przypisywanie im pci mskiej lub eskiej. Nauczaj te o sprawiedliwoci. Za obyczaj bezbony uwaaj palenie zwok, a za obyczaj zbony obcowanie seksu- alne z wasn matk lub crk; mwi o tym Sotion w XXIII ksidze (Sukcesji filozofw)1. Uprawiaj te wrbiarstwo i przepowiadanie przyszoci oraz twierdz, e objawiaj si im bogowie. Wierz, e w powietrzu jest peno podobizn (), ktre emanuj niby opary i dostaj si do oczu ludzi bystro widzcych 2. Zabraniaj noszenia szat strojnych i ozdb ze zota; sami ubieraj si na biao, pi na somie, a ywi si warzywami, serem i czarnym chlebem; jako kija uywaj trzciny, ktr te wbijaj w ser, w ten sposb podnoszc go do ust i nastpnie zjadajc. Magia czarnoksiska bya magom nie znana; stwierdza to Arystoteles w pimie O magii3 i Deinon4

popularnych ywotw Aleksandra. Kleitarchos przedstawia Aleksandra w wietle niekorzystnym, jako okrutnika.

1 Por. wyej przyp. i do str. 4. 2 Idole () obrazy, podobizny czy formy, wprowadzi

do swej teorii poznania Demokryt; idole stale wypywaj czy emanuj z rzeczy i dziki nim moliwe jest postrzeganie zmysowe. Teori t przej Epikur, a od niego Lukrecjusz, u ktrego idole nazywaj si simulacra.

3 Por. wyej przyp. 2 do str. 3. 4 Deinon (lub Dinon) z Kolofonu, ojciec wyej cytowanego Klei-

10

w V ksidze Historii. Tene Deinon mwi, e imi Zoroaster" oznacza Czciciela gwiazd"1; tak samo tumaczy je Hermodoros. Arystoteles w I ksidze dialogu O filozofii2 twierdzi, e magowie byli starsi od Egipcjan, e wedle ich nauki s dwie pierwsze zasady (): Dobry duch ( ), nazywany Zeusem lub Ormuzdem, i Zy duch (s ), zwany Hadesem lub Arymanem. Potwierdza to Hennippos [ze Smyrny]3 w I ksidze pisma O magach, Eudoksos [z Knidos]4 w Podry dookoa wiata i Teopompos [z Chios] w Historii Filipa 5. Ten ostatni podaje rwnie, e magowie nauczali o zmartwych- wstaniu i czekajcej ludzi niemiertelnoci oraz wierzyli, e wiat bdzie trwa dziki ich modlitwom. Powiadcza to rwnie Eudemos z Rodos. Wedle

tarcha, by autorem historii Persji do Artakserksesa Ochosa (ktry panowa 358338 p. n. e.) pt. .

1 Etymologia ta, powszechnie przyjmowana w Grecji na podstawie zhellenizowanej formy imienia Zaratustry (Zoroaster), jest bdna.

2 Dialog O filozofii (zaginiony) napisa Arystoteles w Assos; zawiera on niejako program jego filozofii.

3 Hermippos ze Smyrny, perypatetyk z III w. p. n. e. By pisarzem bardzo podnym, ale niezbyt obiektywnym; pisa biografie filozofw, poetw, prawodawcw. Korzysta z niego Plutarch. Diogenes powouje si na jego pisma O magach, O mdrcach, O siedmiu mdrcach, O Arystotelesie, O Teofracie, O Pitagorasie, ywoty.

4 Eudoksos z Knidos, por. wyej przypis 2. do str. 5, Diogenes powici mu 86 91 ks. VIII, a poza tym trzy razy (I 29, VIII 90, IX 83) cytuje jego Podr dookoa wiata ( ).

5 Teopompas z Chios, historyk grecki z IV w. p. n. e., -ucze Isokratesa, autor zaginionych dzie historycznych: ' (Historia Grecji, kontynuujca Tukidydesa i obejmujca okres 411394 p. n. e.) i (historia powszechna, koncentrujca si na dziejach Macedonii od wstpienia na tron Filipa, 359 p. n. e.).

11

Hekatajosa [z Miletu]1 magowie uwaali bogw za zrodzonych. Klearchos z Soloi2 (w pimie O wyksztaceniu) od magw wywodzi gymnosofistw, a niektrzy pisarze uwaaj rwnie Judajczykw za kontynuatorw nauki magw. Autorzy, ktrzy pisz o magach, krytykuj Herodota; dowodz, e nie moe by prawd, jakoby Kserkses rzuci oszczepem w soce, a morze chcia zaku w kajdany, poniewa magowie uwaali morze i soce za bstwa 3; mg natomiast niszczy posgi bogw.

Filozofowie egipscy mieli takie oto wyobraenia o bogach i o sprawiedliwoci. Za pierwsz zasad () uwaali materi (), z ktrej wyodrbniy si nastpne cztery elementy (), a z nich

1 Hekatajos z Miletu, logograf z VI w. p. n. e., autor Genealogii (), rodowodw i tradycji znaczniejszych rodw, m. in. wasnego, i Podroy dookoa wiata ( lub ), dzielcej si na dwie czci: Europ i Azj (obejmujc rwnie Egipt i Libi).

2 Klearchos z Soloi, ucze Arystotelesa, autor wielu pism (zaginionych) zawierajcych ciekawostki z rnych dziedzin (m. in. O wyksztaceniu, O nie, O sposobie ycia, scil. rnych ludw, O pochlebcach, O mioci). Diogenes cytuje z nich O wyksztaceniu i Pochwa Platona.

3 Herodot opowiada (VII 3435), e Kserkses, wyprawiajc si na Grecj, zagniewany na Hellespont, poniewa burza morska zniszczya most, ktry jego ludzie poprzedniego dnia przerzucili przez cienin, aeby armia perska moga przej do Grecji, rozkaza wymierzy Hellespontowi trzysta batw oraz spuci do morza par kajdan; co wicej... rwnoczenie wysa katw, aby Hellespont napitnowali (scil. rozpalonym elazem)" (przek. S. Hammera). Natomiast Herodot nie mwi o strzelaniu do soca przeciwnie, w VII 54 dowiadujemy si, e przeprawiajc si po raz drugi przez Hellespont, Kserkses modli si do soca, po czym wrzuci do morza czar, zoty mieszalnik i miecz albo na cze soca, albo te aujc, e poprzednio osmaga Hel- lespont, za to wanie obdarowa teraz morze". I tutaj wic widzimy, e Diogenes nie czerpa z Herodota bezporednio.

12

powstay rozmaite gatunki istot ywych. Bogiem jest dla nich soce pod imieniem Ozirisa, i ksiyc pod imieniem Izydy. Skarabeusza, smoka, jastrzbia i inne zwierzta uwaaj za symbole bogw (mwi o tym Manethon w Wycigu z pism przyrodniczych1

i Hekatajos2 w I ksidze pisma O filozofii egipskiej); stawiali im posgi i witynie, poniewa nie znali u prawdziwego wygldu bstwa. Wierzyli, e wiat kiedy zosta stworzony i kiedy ulegnie zagadzie, i e ma ksztat kuli. e gwiazdy s zbudowane z ognia i e od tego, jak ogie jest w nich zmieszany, zale wydarzenia na ziemi. e zamienie ksiyca nastpuje wtedy, kiedy ksiyc dostaje si w obszar cienia ziemi. Wierzyli te w niemiertelno duszy i w metempsy- choz. Uczyli, e deszcz powstaje wskutek zmian w atmosferze. Wyjaniali te inne zjawiska przyrodnicze, o czym mwi Hekatajos i Aristagoras [z Miletu] 3. Mieli prawa okrelajce, co jest sprawiedliwe, a co nie, a za ich twrc uwaali Hermesa. Zwierztom uy- tecznym oddawali cze bosk. Uwaali si za wyna- lazcw geometrii, astronomii i arytmetyki.

1 Manethon z Sebennytos, kapan egipski z III w. p. n. e. Napisa po grecku Histori Egiptu (), zachowan tylko w pniejszych wycigach, ale nawet w tej postaci stanowic cenne rdo dla egipto- logii, oraz wspomniane tu Wycigi z pism filozofw przyrody ( ). Przypisywany mu poemat o wpywie gwiazd na losy ludzi powsta prawdopodobnie dopiero w IV w. p. n. e.

2 Hekatajos z Teos i wspomniany niej (IX 69) Hekatajos z Abdery, to w rzeczywistoci jeden i ten sam czowiek, filozof, pozostajcy pod wpywem Demokryta, sofistw i sceptykw. By on autorem pisma o historii i cywilizacji Egiptu. Na Hekatajosie opiera si czciowo upomniany wyej Manethon.

3 Aristagoras z Miletu, grecki historyk z III w. p. n. e.; napisa histori Egiptu.

13

Tyle niechaj wystarczy w kwestii wynalezienia filozofii.

Terminu filozofia" () pierwszy uy Pi- tagoras i on te pierwszy sam siebie nazwa filozofem (), mianowicie w Sikionie, w rozmowie z Leonem, wadc Sikionu czy te Fliuntu 1. Wtedy to jak stwierdza Heraklides z Pontu w pimie O zmarej2 Pitagoras powiedzia, e aden czowiek nie jest mdry, mdry jest tylko bg. Przedtem filozofi nazywano mdroci (), a czowieka upra- wiajcego filozofi i ju w niej wydoskonalonego mdrcem (); natomiast filozofem () tego, ktry mdro miuje. Mdrcy [czyli filozofowie] byli te nazywani sofistami (), zreszt nie tylko oni, lecz take poeci; na przykad Kratinos, kiedy w Archilochach 3 wychwala Homera i Hezjoda, mwi o nich take jako o sofistach.

Jako mdrcw [w wskim tego sowa znaczeniu] wymienia si siedmiu: Talesa [z Miletu], Solona [z Aten], Periandra [z Koryntu], Kleobulosa [z Lindos], Chilona [ze Sparty], Biasa [z Prieny] i Pittakosa [z Mytileny]; niektrzy dodaj do nich jeszcze Ana-

1 Leon by tyranem miasta Fliunt na Peloponezie w VI w. p. n. e. 2 O Heraklidesie z Pontu, uczniu Platona, mwi Diogenes obszernie

w ks. V 8694, nie wymienia tam jednak cytowanego tutaj pisma prawdopodobnie dlatego, e nie daje si ono zaliczy do adnego z wyodrbnionych tam dziaw tematycznych. Heraklides zajmowa si wiedz tajemn. Powici rwnie osobne pismo legendzie Pitagorasa, ugruntowujc tradycj Pitagorasa-mdrca.

3 Kratinos z Aten (ok. 520423 p. n. e.), starszy rywal Arysto- fanesa, nalea do gwnych reprezentantw Starej Komedii attyckiej. W Archilochach (tytu od jambografa Archilocha; z komedii tej zachoway si tylko fragmenty) wystpowa jako rzecznik partii konserwatywnej i szydzi z demokracji ateskiej.

14

charsisa Scyt, Myzona z Chen, Ferekydesa z Syros i Epimenidesa z Krety, a czasem zalicza si do mdrcw tyrana [ateskiego] Pizystrata. To wic byli owi pierwsi mdrcy.

Filozofia [we waciwym tego sowa znaczeniu] miaa dwa nurty: jeden zaczyna si od Anaksymandra, drugi od Pitagorasa. Anaksymander by uczniem Talesa, Pitagoras za nawizywa do Ferekydesa. Pierwszy nurt jest nazywany joskim, poniewa Ana- ksymander uczy si u Talesa, ktry pochodzi z Mi- letu, a wic by Joczykiem, drugi za italskim, poniewa Pitagoras naucza przede wszystkim w Italii. Kierunek joski koczy si na Kleitomachu, Chry- zypie i Teofracie, italski za na Epikurze.

W nurcie joskim sukcesja filozofw przebiegaa nastpujco: od Talesa poprzez Anaksymandra, Ana- ksymenesa, Anaksagorasa i Archelaosa do Sokratesa, ktry wprowadzi do filozofii etyk. Od Sokratesa wywodz si sokratycy, a wrd nich Platon, ktry zaoy Dawn Akademi. Po Platonie kierowali Akademi: Speuzyp, Ksenokrates, Polemon, Krantor, Krates [z Aten], a po nim Arkesilaos, twrca redniej Akademii; nastpc Arkesilaosa by Lakydes, ktry da pocztek Nowej Akademii l. Po Lakydesie scho- larch zosta Karneades, a po nim Kleitomachos, na ktrym koczy si linia joska.

To odgazienie nurtu joskiego, ktre koczy si na Chryzypie, prowadzi od Sokratesa poprzez Antyste- nesa, Diogenesa Cynika, Kratesa z Teb, Zenona

1 Diogenes tutaj i w ks. IV 59 61 uwaa za zaoyciela Nowej Akademii Lakydesa: natomiast Sekstus Empiryk Arkesilaosa.

15

z Kition do Kleantesa, po ktrym kierownictwo szkoy przej Chryzyp; to za, ktre koczy si na Teofracie, wywodzi si od Platona i prowadzi poprzez jego ucznia Arystotelesa do Teofrasta, ktry by uczniem i nastpc Arystotelesa. Tak koczy si filozofia joska.

W filozofii italskiej sukcesja przedstawia si tak: uczniem Ferekydesa by Pitagoras, uczniem Pitagorasa jego syn Telauges, uczniem Telaugesa Ksenofanes, uczniem Ksenofanesa Parmenides, Parmenidesa Zenon z Elei, Zenona Leukippos, Leukippa Demo- kryt. Ten ostatni mia wielu uczniw; najwybitniej- szymi z nich byli Nauzyfanes i Naukydes, nauczyciele Epikura.

Filozofw mona podzieli na dogmatykw i efektykw [czyli sceptykw]. Dogmatykami s ci, ktrzy co twierdz o rzeczach, uwaajc je za poznawalne, efektykami za ci, ktrzy powstrzymuj si od wyda- wania sdw o rzeczach, poniewa uwaaj je za niepoznawalne. Mona te dzieli filozofw w zalenoci od tego, czy i jak wiele pisali. Jedni bowiem pozosta- wili po sobie pisma, inni w ogle nie pisali. Do tych, ktrzy nic nie napisali, nale wedle niektrych na- szych rde Sokrates, Stilpon, Filip [z Opuntu], Menedemos, Pyrron, Teodor [Ateista], Karneades, Bryzon [z Heraklei]; inni dodaj do nich jeszcze Pi- tagorasa i Aristona z Chios, po ktrych zostao tylko kilka listw. Do filozofw, ktrzy byli autorami tylko jednego dziea, nale: Melissos, Parmenides, Anaksagoras. Duo pisa Zenon, wicej Ksenofanes, jeszcze wicej Demokryt; dalej id kolejno pod wzgldem liczby dzie napisanych: Arystoteles, Epikur i wreszcie li- teracko najpodniejszy z filozofw Chryzyp.

16

Niektre szkoy filozoficzne otrzymay nazw od miast [w ktrych si rozwijay], na przykad szkoa elejska [od Elidy na Peloponezie], megarejska [od Me- gary na Istmie Korynckim], eretrejska [od Eretrii na Eubei], cyrenajska [od Cyreny w Afryce Pnocnej]; inne od miejsca [swych zebra], na przykad akademicy [od Akademii, czyli gaju Akademosa w Atenach] lub stoicy [od ateskiego portyku Stoa Poikile]. Nie- ktrzy filozofowie otrzymali nazw od pewnych oko- licznoci charakterystycznych, jak perypatetycy [od przechadzania si, ], niektrzy znowu od pogardliwego przezwiska, jak cynicy [od psa, ]. Czasem filozofowie otrzymuj miano od charakterystycznego dla nich usposobienia, jak na przykad eudajmonicy [od denia do szczcia, ], a czasem znowu od charakterystycznego rysu swego filozofowania, jak filaleci [od mioci do prawdy, i ], elenktycy [od zbijania dowodw przeciwnika, ] lub analogicy [od upodobania do wnioskowania przez analogi, ]. Niektrzy przybieraj nazw od imienia mistrza, jak sokratycy [od Sokratesa], epikurejczycy [od Epikura] itp. Nie- kiedy filozofowie otrzymuj nazw od przedmiotu swoich bada; na przykad zajmujcy si zagadnie- niami przyrodniczymi zwani s fizykami [czyli przy- rodnikami] 1, ci, ktrzy zajmuj si obyczajami i mo- ralnoci etykami, a ci, ktrzy interesuj si sub- telnociami sw i rozumowa () dialektykami.

Filozofia ma trzy dziay: fizyk [czyli filozofi przyrody], etyk i dialektyk [czyli logik]. Fizyka

1 Fizyka" i fizyk" ( , ) oznaczaj filozofi i filozofw zajmujcych si tumaczeniem przyrody, jej powstania, istoty itp.

17

traktuje o wszechwiecie i wszystkim, co si w nim znajduje, etyka o tym, jak naley y i co jest wane dla czowieka, dialektyka za [czyli logika] dostarcza obu tym dyscyplinom sposobw dowodzenia. A do Archelaosa dominujc dyscyplin filozoficzn bya fizyka [czyli filozofia przyrody]; Sokrates, jak ju powiedzielimy, wprowadzi etyk, a Zenon z Elei dialektyk.

W etyce byo dziesi szk: 1) akademicka, 2) cyrenajska, 3) elejska, 4) megarejska, 5) cynicka, 6) eretrejska, 7) dialektyczna, 8) perypatetycka, 9) stoicka i 10) epikurejska. Zaoycielami tych szk byli: Aka- demii Dawnej Platon, Akademii redniej Arkesilaos, Akademii Nowej Lakydes, szkoy cyrenaj- skiej Arystyp z Cyreny, elejskiej Fedon z Elidy, megarejskiej Euklides z Megary, cynickiej Anty- stenes z Aten, eretrejskiej Menedemos z Eretrii, dialektycznej Kleitomachos z Kartaginy, perypa- tetyckiej Arystoteles ze Stagiry, stoickiej Zenon z Kition i wreszcie epikurejskiej Epikur, od ktrego wzia te ona swoj nazw.

Hippobotos1 w pimie O szkoach filozoficznych wymienia tylko dziewi kierunkw, czyli szk, mianowicie: 1) megarejsk, 2) eretrejsk, 3) cyrenajsk, 4) epikurejsk, 5) annikeryjsk, 6) teodoryck, 7) ze- nonitw, czyli stoikw, 8) Dawn Akademi i 9) Pery- pat. Nie uwzgldnia wic cynikw, elejczykw i dia- lektykw.

Jeli chodzi o pyrroczykw [czyli sceptykw

1 Hippobotos, pisarz z koca III w. p. n. e., by autorem a (O szkolach filozoficznych) i (Wykaz filozofw). By jednym ze rde Diogenesa,

18

lub efektykw], to na og nie uwaa si ich za odrbn szko, a to z powodu niejasnoci ich pogldw. Niektrzy sdz, e pod pewnymi wzgldami stanowi oni odrbn szko filozoficzn, a pod pewnymi wzgldami szkoy nie stanowi. Nam wydaje si jednak, e jest to odrbna szkoa. Szko (') nazywamy bowiem grup filozofw, ktra kieruje si lub co najmniej sdzi, e si kieruje pewn okrelon zasad rozu- mow ( ), ktra jej wydaje si suszna. Na tej podstawie mamy prawo nazywa pyrroczykw szko sceptyczn. Jeeli natomiast przez okrelenie szkoa" rozumie si skanianie si do pewnych okrelonych pozytywnych przewiadcze (), tworzcych koherentny system, to nie mona nazwa ich szko, poniewa takich przewiadcze nie maj.

Takie wic byy pocztki filozofii, taka kolejno jej reprezentantw, tyle jest dyscyplin i tyle szk filozoficznych.

Niedawno pojawia si jeszcze jedna szkoa, eklek- tyczna. Stworzy j Potamon z Aleksandrii1 w ten sposb, e z kadej ze szk dotychczasowych wybra to, co mu w niej odpowiadao, A wic uznaje on jak pisze w Elementach kryteria prawdy. S nimi: to, co dokonuje sdu, czyli rozum wadczy ( ), i to, czym si rozum dla wydania sdu posuguje niby narzdziem, na przykad najdokadniejsze spostrzeenie

1 Potamon z Aleksandrii y w czasach Augusta, tote okrelenie Diogenesa Laertiosa (ktry pisa w pierwszej poowie III w. n. e.) niedawno" trudno uzna za cise. Usener przypuszcza, e w starym rdle, na ktrym opiera si Diogenes w wykadzie nauki Potamona, uyte byo to wyraenie i e Diogenes je mechanicznie przepisa. Pota- mon sam nazwa swoj szko wybierajc", czyli eklektyczn (- ).

19

( ) 1. Pierwszymi zasadami wszechrzeczy s dla niego: materia (), przyczyna sprawcza ( ), jako () i miejsce (), innymi sowy: z czego jest jaka rzecz ( ), dziki czemu jest (' ), jaka jest () i gdzie jest ( )2. Za cel najwyszy (), do ktrego wszystko zmierza, uwaa ycie doskonae pod kadym wzgldem, realizujce wszystkie dobra, nie wyczajc dbr cielesnych i dbr zewntrznych.

Teraz zajmiemy si ju poszczeglnymi filozofami, zaczynajc od Talesa.

1 Element stoicki. 2 Element perypatetycki.

20

Rozdzia pierwszy

Tales ok. r. 585 p. n. e.

Wedug wiadectw przekazanych przez Herodota, Durisa i Demokryta, Tales by synem Egzamiasza i Kleobuliny z rodu Telidw1, Fenicjan najszlache- tniejszego rodu, wywodzcych si od Kadmosa i Age- nora. Jak podaje Platon2, zaliczano go do siedmiu mdrcw i wanie on pierwszy otrzyma nazw mdrca za czasw, kiedy archontem w Atenach by Dama- zjas i kiedy przyja si nazwa siedmiu mdrcw", o czym wspomina Demetrios z Faleronu w Spisie archontw. Zosta wpisany na list obywateli Miletu, kiedy tam przyby razem z wygnanym z Fenicji Nei- leosem; albo te, jak podaje wikszo rde, by rodowitym Milezyjczykiem i pochodzi ze znakomitego rodu.

Wycofawszy si z ycia publicznego, Tales powici si badaniom przyrodniczym. Wedug niektrych wiadectw nie zostawi adnych pism; przypisywana mu bowiem Astronomia eglarska jest, jak powiadaj, dzieem Fokosa z Samos. Kallimach uwaa Talesa

1 Wedug Bywatera powinno by: Nelidw. 2 Protagoras 343 A.

21

za odkrywc Maej Niedwiedzicy i tak mwi o nim w swoich Jambach:

On to, jak mwi, okreli obieg gwiazd Maego Wozu, Wedle ktrego po morzach egluj Fenicjanie1.

Wedug innych wiadectw natomiast Tales napisa tylko dwa dziea: O przesileniu i O zrwnaniu dnia z noc; inne zjawiska mia uwaa za niepoznawalne. Wedug innych znw wiadectw Tales zajmowa si pierwszy astronomi oraz przepowiadaniem zamie soca i prze- sile dnia z noc; mwi o tym Eudemos w Historii astronomii2. Z tego to powodu podziwiali go Ksenofanes i Herodot, a potwierdzaj to Heraklit i Demokryt.

Niektrzy pisarze, a wrd nich poeta Choirilos, twierdz, e Tales pierwszy utrzymywa, i dusze s niemiertelne. Rwnie on pierwszy odkry bieg soca od zwrotnika do zwrotnika, a wedug niektrych wiadectw pierwszy okreli take wielko soca i ksiyca jako jedn siedemset dwudziest cz drogi ich obiegw. On te pierwszy nazwa ostatni dzie miesica trzydziestk" () oraz, jak twierdz niektrzy, pierwszy rozwaa zagadnienia przyrodnicze.

Arystoteles i Hippiasz twierdz, e opierajc si na obserwacji kamienia magnetycznego i bursztynu Tales przypisywa posiadanie duszy take ciaom mart- wym. Pamfila podaje, e Tales, ktry uczy si geometrii u Egipcjan, pierwszy wpisa trjkt prosto-

1 Owidiusz (Tristia IV 3) podaje, e eglarze greccy okrelali poo- enie na morzu wedug Wielkiego Wozu, eglarze za feniccy wedug Maego Wozu.

2 Eudemos, Physica fr. 94 Spengel. Zachowaa si wiadomo, e Tales przepowiedzia cakowite zamienie soca w r. 585 p. n. e., ktre przyczynio si do zwycistwa Grekw w bitwie nad rzek Halys.

22

ktny w koo1 i zoy za to bogom wou w ofierze. Inni, a wrd nich matematyk Apollodor, podaj, e dokona tego Pitagoras.

Tales rozwin te odkrycia dokonane wedle tego, co mwi Kallimach w Jambach przez Eufor- bosa z Frygii, a dotyczce trjktw [prostoktnych] nierwnobocznych oraz wszystkiego, co ma zwizek z teori linii.

Wydaje si, e rwnie w sprawach publicznych udziela Tales jak najlepszych rad. Tak wic, kiedy Krezus wysa do Miletu poselstwo z propozycj zawarcia przymierza, Tales temu si przeciwstawi i pniej, gdy Cyrus zwyciy, miasto dziki temu wanie zostao uratowane. Wedug Heraklidesa z [Pontu] Tales y w samotnoci i odosobnieniu. Niektrzy jednak utrzymuj, e by onaty i mia syna Kybi- stosa; inni znw twierdz, e pozosta w stanie bez- ennym i e adoptowa syna swej siostry, a kiedy go zapytano, dlaczego nie ma wasnych dzieci, odpowiedzia, e dlatego, i kocha dzieci. Opowiadaj rwnie, e matce, ktra chciaa go zmusi do maestwa, odpowiada: Jeszcze nie pora", a gdy ta znw na- legaa, kiedy ju zacz si starze, odpowiada: Ju nie pora". Hieronim z Rodos w drugiej ksidze swoich Notatek historycznych opowiada, e Tales chcc wykaza, jak atwo jest si wzbogaci, kiedy przewi- dywa obfity zbir oliwek, wydzierawi prasy do to- czenia oliwek i w ten sposb dorobi si duego majtku.

Tales uczy, e pocztkiem wszechrzeczy jest woda, e wiat ma dusz i jest peen demonw. Mwi te,

1 Chodzi tu prawdopodobnie o trjkt prostoktny oparty przeciw- prostoktn na rednicy koa.

23

e to on odkry pory roku i podzieli rok na 365 dni. Tales nie mia nauczyciela, jeli nie bra pod uwag tego, e kiedy przyby do Egiptu, korzysta z nauk tamtejszych kapanw. Hieronim podaje, e Tales obliczy wysoko piramid, mierzc ich cie w chwili, gdy cie ciaa ludzkiego ma dugo rwn jego wyso- koci. Wedug Miniasa Tales by wspczesny Trazybu- lowi, tyranowi Miletu.

Powszechnie znana jest historia o trjnogu, znale- zionym przez rybakw i przekazanym przez ludno Miletu [siedmiu] mdrcom. Pono modzi Joczycy kupili od rybakw w Milecie sie, a kiedy wyowili trjng, doszo do sporu midzy nimi, komu powinien on przypa. Milezyjczycy odesali spraw do Delf. Wyrocznia boga brzmiaa:

Dzieci Miletu, w sprawie trjnoga zapytujesz Feba? Kto w mdroci jest pierwszy, temu daj trjng.

Dali wic trjng Talesowi; ten z kolei przekaza go innemu, ten znw innemu, a otrzyma go Solon, ktry orzek, e pierwszy w mdroci jest bg1, i odesa trjng do Delf. T sam histori inaczej przedstawia Kallimach w Jambach, opierajc si na Leandriosie z Miletu. Mianowicie niejaki Batykles z Arkadii mia zostawi puchar, nakazujc na ou mierci, aby oddano go najlepszemu z mdrcw". Dosta go wic Tales, a kiedy puchar ten obieg kolejno wszystkich mdrcw, ponownie do niego wrci. Tales za odesa go Apollinowi Didymejskiemu z takimi, wedug Kal- limacha, sowy:

Wadcy ludu wywodzcego si od Neileosa ofiarowuje mnie Tales, ktry mnie dwukrotnie otrzyma w nagrod.

1 Tj. Apollo Delficki.

24

proz da si tak powiedzie: Tales z Miletu, syn Egzamiasza, nagrod dwakro otrzyman od Grekw ofiarowuje Apollinowi Didymejskiemu". Puchar ten zanis syn Batyklesa, imieniem Tyrion, jak podaj Eleuzis w swej ksidze O Achillesie i Alekson z Myndos w dziewitej ksidze Zbioru mitw.

Euaoksos z Knidos i Euantes z Miletu podaj natomiast, e ktry z przyjaci Krezusa otrzyma od krla zoty puchar, przeznaczony dla najmdrzej- szego z Grekw, i da go Talesowi.

Nastpnie puchar ten dosta si Chilonowi, ktry zapyta Apollina Pytyjskiego, kto jest od niego mdrzejszy i otrzyma odpowied, e Myzon. O tym Myzonie bdzie niej mowa. (Niektrzy, idc za Eudoksosem, wymieniaj go wrd siedmiu mdrcw zamiast Kleo- bulosa, Platon1 za zamiast Periandra). A oto, co powiedzia o nim Apollo Pytyjski:

Mj wyrok taki: Myzon z Chene w Oicie wikszy jest od ciebie umysem.

Pytanie to zada Anacharsis. Daimachos z Platei za i Klearchos podaj, e Krezus przesa puchar Pittakosowi i w ten sposb zacz on kry wrd mdrcw.

Andron w pimie O Trjnogu podaje, e Argiwowie ofiarowali trjng jako nagrod za cnot dla najmdrzej- szego spord Grekw. Za takiego zosta uznany Spar- taczyk Aristodemos, ktry jednak zrezygnowa z niego na rzecz Chilona. Aristodemosa wspomina take Alkajos w sposb nastpujcy:

Jak mwi, Aristodemos trafne wyrzek w Sparcie zdanie: Czowieka ocenia si wedle pienidzy: nikt kto biedny,

nie cieszy si szacunkiem. 1 Protagoras 343 A.

25

Inni podaj, e Periander wysa do tyrana Miletu, Trazybula, okrt zaadowany towarami: okrt rozbi si na morzu u wybrzey wyspy Kos; w Jaki czas potem nieznani rybacy znaleli trjng w tym miejscu. Natomiast Fanodikos podaje, e znaleziono trjng na morzu niedaleko Aten i odniesiono go do miasta, a po zwoaniu zgromadzenia ludowego ode- sano do Biasa. O tym, dlaczego tak zrobiono, bdzie mowa w yciorysie Biasa.

Inni znw utrzymuj, e Hefajstos uku ten trjng i ofiarowa go jako upominek lubny Pelopsowi. Nastpnie przeszed on w posiadanie Menelausa i wraz z Helen zosta porwany przez Aleksandra. Helena rzucia go do morza koo wyspy Kos, mwic, e stanic si on przyczyn wielkich sporw.

Po pewnym czasie mieszkacy miasta Lebedos, kupiwszy od rybakw sie z poowem, znaleli w niej trjng; wszczli o niego ktni z rybakami i udali si na wysp Kos, ale gdy i tutaj nie doszli do poro- zumienia, przedoyli spraw Miletowi jako swej metropolii. Kiedy za wysani przez Milet posowie nie uzyskali posuchu, Miezyjczycy wypowiedzieli"wojn mieszkacom wyspy Kos. Po jednej i drugiej stronie pado wielu walczcych i wyrocznia wwczas orzeka, e trjng naley odda najmdrzejszemu. Wtedy obie strony zgodziy si, aby dosta go Tales. Tales za odda go pniej Apollinowi Didymejskiemu.

Wyrocznia dla mieszkacw wyspy Kos brzmiaa tak:

Nie prdzej umilknie spr Jonw z Meropami, a trjng zoty, ktry Hefajstos rzuci do morza,

z miasta wylecie, aby dosta si do domu mdrca, ktry wie, co jest, co bedzie i co byo.

26

A tak dla Milezyjczykw:

Dzieci Miletu, w sprawie trjnoga zapytujesz Feba?

co ju wyej zostao przytoczone1. Tyle na temat trjnogu.

Hermippos w ywotach przypisuje Talesowi sowa, ktre inni przypisuj Sokratesowi. Mia bowiem, wedle tego autora, mwi, e za trzy rzeczy skada dziki losowi: po pierwsze, e si urodzi czowiekiem, a nie zwierzciem, po wtre, e si urodzi mczyzn, a nie kobiet, po trzecie, e urodzi si Grekiem, a nie barbarzyc. Opowiadaj take, e kiedy prowadzony przez star suc wyszed z domu, aby obserwowa gwiazdy, wpad do dou i uskara si na to, staruszka odpara: Ty, Talesie, nie mogc dostrzec tego, co jest pod nogami, chciaby pozna to, co jest na niebie!"2. O tym, e Tales zajmowa si astronomi, mwi take Timon, chwalc go w Szydach jako

Jednego z siedmiu mdrcw, mdrego astronoma Talesa.

Jak podaje Lobon z Argos, to, co Tales napisa, wynosi okoo 200 wierszy. Na jego pomniku taki by napis:

Tego Talesa, ktrego joski Milet wyhodowa, najmdrszego astronoma jest to wizerunek.

Z jego pieni piewa si dzi jeszcze nastpujce:

Gadulstwo nigdy nie zwiastuje rozumnej myli. Jednej szukaj mdroci,

1 Por. wyej 28. 2 Powysz anegdot przytacza te Platon, Teajtet 174 A, zna j

Ezop, Bajka 40, nawizuje do niej La Fontaine II 13.

27

Jedn wybieraj warto, A uwolnisz si od gadatliwych jzykw ludzkich.

Przypisuje mu si take nastpujce wypowiedzi:

Najstarsz z rzeczy istniejcych jest Bg; jest bowiem niezrodzony.

Najpikniejsz wiat; jest bowiem dzieem Boga. Najwiksz miejsce; wszystko bowiem w sobie mieci. Najszybsz myl; poprzez wszystko bowiem przebiega. Najsilniejsz konieczno; wszystkim bowiem rzdzi. Najmdrzejsz czas; wszystko bowiem ujawni.

Tales mawia, e mier niczym si nie rni od ycia. Dlaczego wic powiedzia kto nie umierasz?" Wanie dlatego odpar e mier si nie rni od ycia". Na pytanie, co byo najpierw, noc czy dzie, odpowiedzia: Noc, o jeden dzie pierwiej". Zapyta go kto, czy ukryje si przed bogami czowiek, ktry le czyni? Nie ukryje si odpar nawet ten, kto zamierza le czyni". Gdy zapyta go cudzoca, czy wolno mu stwierdzi pod przysig, e nie cudzooy, odpowiedzia: Krzywoprzysistwo nie jest gorsze od cudzostwa". Na pytanie, co jest trudne, odpar: Pozna samego siebie", na pytanie, co jest atwe: Udziela rad bliniemu", a na pytanie, co jest najprzyjemniejsze Osign to, czego si pragno". Na pytanie, co jest boskie To, co nie ma pocztku ani koca"; co jest widokiem najbardziej niezwykym Tyran, ktry doy pnego wieku"; jak mona naj- atwiej znie nieszczcie Widzc nieprzyjaci dotknitych jeszcze wikszym nieszczciem"; w jaki sposb y najlepiej i najsprawiedliwiej Nie czy- nic tego, co u innych ganimy"; kto jest szczliwy Ten, kto ma zdrowe ciao, bogat dusz i natur po- datn do ksztacenia".

28

Mwi te, e trzeba pamita o przyjacioach, zarwno obecnych, jak nieobecnych, e nie twarz naley upiksza, ale by piknym przez swe post- powanie. Nie boga si mawia w nieuczciwy sposb, eby nie cign na siebie zej sawy obmow tych, ktrzy ci zaufali". Jak wdziczno mwi Tales okaesz rodzicom, takiej spodziewaj si od swoich dzieci". Twierdzi, e Nil wystpuje z brzegw dlatego, e przeciwne wiatry pasatowe wstrzymuj nurt rzeki.

Apollodor podaje w Kronice, e Tales urodzi si w pierwszym roku trzydziestej dziewitej 1 Olimpiady. Umar za w wieku 78 (albo wedle Sosikratesa w wieku lat 90), poniewa stao si to w czasie pidziesitej smej Olimpiady [548 p. n. e.] 2. y wsp- czenie z Krezusem, ktremu przyrzek uatwi przejcie przez rzek Halys3 bez mostu, zmieniajc kierunek jej biegu.

Byo jeszcze piciu innych Talesw, jak podaje Demetrios z Magnezji w Pisarzach o tym samym imieniu: pierwszy retor Tales z Kallatydy, odznaczajcy si przesadnym stylem wymowy; drugi utalentowany malarz Tales z Sikionu; trzeci najstarszy z nich, wspczesny Hezjoda, Homera i Likurga; czwarty wspomniany przez Durisa w ksidze O malarstwie;

1 (= pitej) ms., (= dziewitej) Diels i Long, a wic albo w r. 640, albo w r. 624 p. n. e.

2 Diels przyjmuje za pewn t dat mierci Talesa, a dugo jego ycia ustala na 78 lat; std jego poprawka do daty urodzin Talesa: 546+78= 624.

3 Rzeka w Azji Mniejszej, dzi Kisil-Imach. Wydarzenie, o ktrym wspomina Diogenes Laertios, miao miejsce w r. 546 p. n. e.; por. Herodot I 75.

29

pity modszy od poprzedniego, nic odznaczy si niczym szczeglnym, a wspomina go Dionizjos w Pismach krytycznych.

Tales mdrzec, o ktrym tu mowa, umar w czasie ogldania zawodw atletycznych, wskutek spiekoty, pragnienia i saboci w podeszym ju wieku. Na jego grobie umieszczono taki napis:

Grb jest wprawdzie may, lecz niebios siga slawa: Tu ley Tales, ze wszystkich najmdrszy.

A oto mj wiersz w pierwszej ksidze Epigramw albo Wierszy o rnych miarach ():

Chwal ci, promienny Zeusie, za to, e ledzcego raz zapasy Talesa, ma mdrego, ze stadionu porwa i do siebie zabra, bo z ziemi nie mg starzec nigdy gwiazd oglda.

Od Talesa pochodzi sentencja: Poznaj samego siebie", ktr Antystenes w Sukcesjach filozofw przypisuje Femonos, twierdzc, e od niej j zaczerpn i przywaszczy sobie Chilon.

O siedmiu mdrcach wypada bowiem wspomnie tu oglnie o wszystkich zachoway si nastpujce informacje.

Damon z Cyreny, ktry napisa dzieo O filozofach, wszystkim ma wiele do zarzucenia, szczeglnie za siedmiu mdrcom. Anaksymenes powiada, e zajmowali si oni raczej poezj; natomiast Dikaiarchos twierdzi, e nie byli ani mdrcami, ani filozofami, ale raczej ludmi rozumnymi i znajcymi si na prawodawstwie. Archetimos z Syrakuz opisa ich spotkanie na dworze Kypselosa, w ktrym, jak twierdzi, sam te bra udzia. Eforos natomiast podaje, e spotkali si oni, z wyjtkiem

30

Talesa, u Krezusa. Wreszcie inni pisarze twierdz, e mdrcy spotykali si na uroczystociach wszech- joskich w Koryncie i w Delfach. Rnie podaje si take ich wypowiedzi, a niektre przypisuje si ju to jednemu, ju to innemu z mdrcw. Na przykad t sentencj:

Mdrze powiedzia Chilon Lacedemoczyk: Nic ponad miar. Wszystko dobrze, co zrobione w okolicznociach waciwych.

Istnieje rwnie spr co do iloci mdrcw. I tak Leandrios zamiast Kleobulosa i Myzona wymienia Leofantosa, syna Gorzjasza rodem z Lebedos lub z Efezu, oraz Epimenidesa z Krety, Platon za w Pro- tagorasie1 wymienia Myzona zamiast Periandra. Efo- ros zamiast Myzona wymienia Anacharsisa. Inni dodaj do siedmiu mdrcw jeszcze Pitagorasa. Dikai- archos wymienia zgodnie z nami czterech: Talesa, Biasa, Pittakosa, Solona, po czym szeciu innych (z ktrych wybiera trzech): Aristodemosa, Pamfilosa, Chilona Lacedemoczyka, Kleobulosa, Anacharsisa, Periandra. Niektrzy dodaj Akusilaosa, syna Kabasa albo Skabrasa z Argos. Hermippos w dziele O Mdrcach wymienia siedemnastu (spord ktrych rni rnie wybieraj Siedmiu Mdrcw). S to: Solon, Tales, Pittakos, Bias, Chilon, Myzon, Kleobulos, Periander, Anacharsis, Akusilaos, Epimenides, Leofantos, Fere- kydes, Aristodemos, Pitagoras, Lazos, syn Charman- tidesa albo Sisymbrinosa, albo wedug Aristokse- nosa syn Chabrinosa z Hermiony, wreszcie Anaksa- goras. Hippobotos za w Wykazie filozofw wylicza:

1 343 A.

31

Orfeusza, Linosa, Solona, Periandra, Anacharsisa, Kleobulosa, Myzona, Talesa, Biasa, Pittakosa, Epi- charma, Pitagorasa.

Talesowi przypisuje si rwnie nastpujce listy:

Tales do Ferekydesa

Jak si dowiaduj, chcesz by pierwszym z Jo- czykw, ktry objawi Grekom nauk o rzeczach boskich. I moe dobrze si stao, e napisae swj traktat raczej dla ogu ni dla kogo jednego, co nie przyniosoby adnego poytku. Jeeli ci to odpowiada, gotw jestem podyskutowa z tob o tym, co piszesz; i jeeli mnie zaprosisz, przyjad do ciebie na Syros. Bo z pewnoci ani ja, ani Solon Ateczyk nie chcieli- bymy by tak nierozumni, abymy, skoro pynlimy ju na Kret dla zbadania tamtejszych nauk i do Egiptu dla poznania egipskich kapanw i astronomw, nie mieli take do ciebie popyn. Przybdzie wic i Solon, jeli pozwolisz. Ty bowiem, rozmiowany bdc w swoim kraju, rzadko odwiedzasz Jonie i nie lubisz poznawa obcych ludzi, ale, jak si wydaje, zajmujesz si tylko jedn rzecz: pisaniem. My za, ktrzy nic nie piszemy, podrujemy po Grecji i Azji.

Tales do Solona

Jeli opucisz Ateny, mgby osi, jak mi si zdaje, najlepiej w Milecie wrd kolonistw ateskich. Tam nie spotka ci nic zego. A jeeli przykra ci jest myl, e i my, Milezyjczycy, podlegamy wadzy tyranw, nienawidzisz bowiem wszelkich autokratw, to mie ci bdzie przynajmniej to, e bdziesz y wrd nas,

32

przyjaci. Pisa do ciebie Bias, aby si przenis do Prieny. Jeeli wolisz zamieszka w miecie Prienej- czykw, to i my tam przyjedziemy i zamieszkamy z tob.

Rozdzia drugi

Solon |lang1045ok. r. 594 p.n.e.

Solon, syn Egzekestidesa, pochodzi z Salaminy. Jego pierwszym dzieem byo wprowadzenie w Atenach sejsachtei, czyli prawa o umorzeniu dugw. Dziki temu zostay wykupione ciaa i dobytek, Ateczycy zacigali bowiem poyczki dajc jako zastaw nawet wasne ciao i w ten sposb wielu z ndzy dostao si w niewol. Solon naprzd darowa dug tym, ktrzy jeszcze jego ojcu byli winni siedem talentw, a nastpnie wezwa innych, aby postpili tak samo. To prawo zostao nazwane , czyli strzniciem ciaru; atwo zrozumie dlaczego. Pniej ustanowi pozostae prawa (ktrych wyliczenie zajoby za duo miejsca)1, ktre zostay spisane na drewnianych tabliczkach, obra- cajcych si na osi2.

A oto najwiksze jego dzieo: midzy Atenami i Megar wybuch spr o posiadanie jego ojczystej Salaminy. Ateczycy, po poniesieniu szeregu klsk, uchwalili kar mierci dla tego, kto by jeszcze mia zachca do wojny o Salamin. Wtedy Solon, udajc obkanego, z wiecem na gowie wpad na rynek

1 M. in. podzia obywateli na klasy w zalenoci od cenzusu majtko- wego, losowanie stanowisk publicznych, reformy sdownictwa, finansw.

2 W oryg. ; por. Arystoteles, Ustrj polityczny Aten VII, tum. L. Piotrowicz, Krakw 1931.

33

i zgromadzonym tam przez herolda Ateczykom od- czyta swoj elegi o Salaminie, i tak ich sw poezj porwa, e znowu podjli wojn, w ktrej dziki niemu odnieli zwycistwo. Te za wiersze elegii, ktre najbardziej wzruszyy Ateczykw, brzmi tak:

Zmieni rad bym ojczyzn: to lepiej Sikinos swym domem Albo Folegandr zwa nili Pallady ten grd,

Dzi bowiem, kdy si zwrc, szyderstwo mi ludzkie powita: Oto Ateczyk, co dal precz z Salaminy si gna!1

oraz :

Na Salamin, rodacy! O wysp bj upragnion Stoczy nam trzeba i z bark zrzuci gniotcy nas wstyd" 2.

Nakoni take Ateczykw do opanowania Cher- sonezu Trackiego. Aby si za nie wydawao, e tylko si, a nie rwnie zgodnie z prawem odebrali Sala- min, otworzy na wyspie kilka grobw i pokaza, e ciaa w nich pochowane byy zwrcone twarz ku wschodowi, zgodnie z ateskim zwyczajem grzebania zmarych, i e same groby byy rwnie zwrcone ku wschodowi i miay wyryte nazwy gmin, do ktrych naleeli zmarli, co byo zwyczajem Ateczykw.

Niektrzy twierdz, e w homeryckim katalogu okrtw po wierszu:

Dwanacie wid korabi Ajas z Salaminy 3

Solon dopisa wiersz:

I ustawi je obok ateskiej druyny.

Odtd zaufa mu lud i chcia mu nawet powierzy

1 Fr. 2 Bergk.; przekad S. Srebrnego. 2 Fr. 3 Bergk.; przek. S. Srebrnego. 3 Iliada II 557; nastpny wiersz jest uwaany za pniejszy wtrt.

34

wadz tyrana. Solon jednak jej nie przyj, a nadto jak podaje Sosikrates gdy zauway, e jego krewniak Pizystrat dy do tyranii, przeciwstawi si temu ze wszystkich si. Przyszedszy bowiem na zgromadzenie z dzid i tarcz, ostrzeg zebranych przed planami Pizystrata, i nie tylko ostrzeg, ale take owiadczy gotowo pomocy, mwic: Od niektrych z was, Ateczycy, jestem mdrzejszy, od niektrych z was odwaniejszy: mdrzejszy od tych, ktrzy nie widz knowa Pizystrata, odwaniejszy za od tych, ktrzy wprawdzie je widz, ale ze strachu milcz". Jednake czonkowie Rady, ktrzy byli po stronie Pizystrata, owiadczyli, e Solon jest obkany. On wwczas powiedzia te sowa:

Czy jestem obkany, to ju wkrtce poznaj moi rodacy, wtedy, gdy prawda na wierzch wyplynie.

Wiersz za, w ktrym przepowiada tyrani Pizystrata, brzmia tak:

Z chmur zgromadzonych powstaje i gradu, i niegu potga, z byskawicy za skry gony wytwarza si grom. Take od mw zbyt wielkich poczyna si grodu upadek, w wadz tyrana nie raz lud przez nierozum swj wpad.

Gdy Pizystrat obj wadz, Solon, nie mogc nakoni ludu do oporu, zoy zbroj przed namiotem dowdcw ze sowami: Ojczyzno moja, suyem ci sowem i czynem", po czym popyn do Egiptu i na Cypr, a nastpnie uda si do Krezusa. Kiedy za ten zapyta go: Kto wedug ciebie jest szczliwy?", odpar: Tellos z Aten, Kleobis i Biton" i doda jeszcze sowa, ktre zbyt dobrze s znane, aby trzeba je byo tutaj powtarza1.

1 Por. Herodot, Dzieje I 3031.

35

Opowiadaj, e Krezus, wystroiwszy si jak najoka- zalej i zasiadszy na tronie, zapyta Solona, czy widzia kiedy pikniejszy widok; ten za odpowiedzia: Owszem, koguty, baanty i pawie, ktre przyrodzonym piknem si przyozdobiy, i to tysickro wspanial- szym". Opuciwszy Lidi zamieszka nastpnie w Cy- licji, gdzie zaoy miasto, ktre od wasnego imienia nazwa Soloi. Osadzi tam pewn ilo Ateczykw, ktrzy z czasem nabrali obcego akcentu, tak e mwiono o nich, i solecyzuj"1. Mieszkacy tego miasta nazywaj si Solejczykami () w odrnieniu od mieszkacw Soloi na Cyprze, zwanych Solij- czykami ().

Gdy Solon dowiedzia si, e Pizystrat zosta tyranem, napisa do Ateczykw co nastpuje:

Jeli przez wiasne niedostwo w cikie popadlicie losy, nie oskarajcie o to bogw,

samicie bowiem wzmogli tyranw, si im dajc, i przez to cik dwigajc niewol.

Kady z was bowiem w lady idzie lisa i we wszystkich was tkwi lekkomylny umys.

Jzyk bowiem i sowa pochlebcy widzicie, na to za, co si dzieje, spojrze nie umiecie.

Tak pisa Solon. Pizystrat za do niego, gdy szed na wygnanie, w ten sposb napisa:

Pizystrat do Solona

Nie jestem jedynym Grekiem, ktry dy do tyranii, a zreszt wadza mi si naleaa jako pochodz-

1 (solecyzowa) i (solecyzm) = wyraa si niepoprawnie, wykracza przeciw reguom gramatyki i stylu.

36

cemu z rodu Kodrydw. Odzyskaem bowiem tylko to, co Ateczycy odebrali, cho zobowizali si przysig zachowa dla Kodrosa i jego potomnych. Zreszt nie grzesz wobec bogw ani wobec ludzi, ale staram si sprawowa rzdy zgodnie z prawami, ktre ty nadae Ateczykom. I maj teraz lepsze rzdy ni w ustroju demokratycznym, nie pozwalam bowiem na to, aby ktokolwiek si rozzuchwali. I cho jestem tyranem, nie doznaj wikszej czci i powagi ani te nie mam wikszych godnoci ni niegdy krlowie. Kady Ateczyk oddaje ze swego dochodu dziesi- cin1 nie dla mnie, ale aby byo z czego pokry wy- datki na ofiary publiczne i na inne sprawy publiczne oraz na wypadek wojny.

Nie mam do ciebie alu za to, e ujawni moje zamiary; uczynie to bowiem raczej z troski o pastwo ni z gniewu przeciwko mnie. I nie wiedziae przy tym, jakie rzdy chciaem wprowadzi. Gdyby to wiedzia, atwiej by ci byo znie moj wadz i nie byby poszed na wygnanie. Wr wic do domu, ufajc mi bez przysigi, e nic przykrego nie spotka Solona ze strony Pizystrata. Wiedz, e aden z moich wrogw nie dozna ode mnie nic zego. A jeeli dojdziesz do wniosku, e moesz nalee do grona moich przyjaci, bdziesz jednym z pierwszych, bo nie widz w tobie podstpu ani wiaroomstwa. Jeeli za dojdziesz do innego wniosku, a mimo to bdziesz chcia mieszka w Atenach, wolno ci bdzie to uczyni. Nie pozbawiaj si przeze mnie ojczyzny.

1 Arystoteles (Ustrj polityczny Aten XVI) rwnie mwi o dzie- sitej czci; Tukidydes (Wojna peloponeska VI 54) mwi o dwudziestej czci.

37

Tak pisa Pizystrat. Solon uwaa, e kresem ycia ludzkiego jest siedem-

dziesit lat. Jak si wydaje, od niego pochodz nastpujce znakomite prawa: Kto nie oy na utrzymanie swoich rodzicw, ma by pozbawiony praw obywatelskich. Podobnie ten, kto roztrwoni ojcowizn. Rwnie i ten, kto prnuje, moe by przez kadego, kto tylko zechce, pozwany przed sd. (Lizjasz jednak w mowie przeciw Nikiaszowi powiada, e prawo to ustanowi Drakon, Solon natomiast ustanowi inne prawo, ktre odmawia prawa przemawiania na mwnicy jawnym rozpustnikom).

Zmniejszy te Solon wynagrodzenie zapanikw biorcych udzia w igrzyskach, ustalajc dla zwycizcy w igrzyskach olimpijskich 500 drachm, a dla zwycizcy w igrzyskach istmijskich sto drachm, i od- powiednio dla zwycizcw w innych igrzyskach. Uwa- a bowiem, e naley powiksza nagrody nie za udzia w igrzyskach, lecz raczej dla tych, ktrzy po- legli na wojnie, a ktrych dzieci pastwo powinno ywi i wychowywa. Dziki temu wielu ludzi dyo do odznaczenia si na polu walki; przykadem Poly- zelos, Kynegeiros, Kallimach i wszyscy ci, ktrzy walczyli pod Maratonem, albo Harmodios i Aristo- geiton, Miltiades i tysice innych. Natomiast zawodnicy, kiedy si przygotowuj do igrzysk, wymagaj duych nakadw kosztw, a kiedy zwyci i s wieczeni jako zwycizcy, to raczej na szkod ojczyzny ni na szkod swych przeciwnikw; a gdy si postarzej, to wedug sw Eurypidesa

Odchodz jak paszcze wytarte z nici1.

1 Autolykos fr. I, I. 12. Nauck, TGF 2, Eurypides 282.

38

Zdajc sobie z tego spraw, Solon niezbyt ceni spor- towcw. Bardzo mdre jest te postanowienie, aby opiekun nie wspy z matk sierot i aby nie by opiekunem ten, na kogo miaby przej majtek w razie mierci sierot; a take i to, aby grawerowi nie byo wolno zatrzymywa pieczci bitej na piercie- niu, ktry sprzeda; aby kara wyupieniem obu oczu tego, kto wybi jedno oko czowiekowi jednookiemu. A take i te: Czego nie zoy, tego nie ruszaj; w prze- ciwnym razie poniesiesz kar mierci". Archont, ktry zosta przyapany na pijastwie, winien by ukarany mierci".

Wyda te Solon postanowienie, e pieni Homera maj by wygaszane w pewnym ustalonym porzdku, tak e tam, gdzie pierwszy rapsod skoczy recytacj, zaczyna mia nastpny1. Solon zatem, jak pisze Dieu- chidas w pitej ksidze Historii Megary, bardziej przy- czyni si do wyjanienia Homera ni Pizystrat. Odnosi si to przede wszystkim do sw: Ci, co Ateny dzieryli" itd.2.

Solon pierwszy nazwa trzydziesty dzie miesica 3

dniem starym i modym. On te po raz pierwszy, jak podaje Apollodor w drugiej ksidze dziea O prawo- dawcach, ustali kolegia dziewiciu archontw dla od- bywania wsplnych narad4. A kiedy wybuchy za- mieszki wewntrzne, nie stan ani po stronie mieszkacw miasta, ani po stronie tych, co zamieszkiwali

1 Por. Pseudo-Platon, Hipparch. 228 B, innowacj t przypisuje si synowi Pizystrata, Hipparchowi.

2 Iliada II 546. 3 Por. wyej I 24. 4 Por. Arystoteles, Ustrj polityczny Aten III.

39

rwniny, ani te po stronie tych, co mieszkali nad morzem.

Mwi, e mowa jest zwierciadem czynw, e krlem jest ten, kto jest najsilniejszy i najzdolniejszy; e prawa s podobne do pajczyny: jeeli bowiem dostanie si do niej stworzenie mae i sabe, nie moe si wydosta, ale stworzenie wiksze rozerwie j i spokojnie poleci dalej 1. e przypiecztowaniem mowy jest milczenie, milczenia za stosowna chwila (). e ludzie, ktrzy maj wpywy u tyranw, s jak kamyki uywane przy liczeniu; podobnie bowiem jak kamyk oznacza raz wiksz liczb, a raz mniejsz, tak te i tyrani kadego ze swych faworytw czyni ju to wielkim i wspaniaym, ju to lichym. Kiedy zapytano go, dlaczego nie ustanowi prawa przeciw ojcobjcom, odpowiedzia, e nie przypuszcza, aby taka zbrodnia miaa si kiedykolwiek zdarzy. A kiedy zapytano go, co naley robi, aby ludzie jak najmniej popeniali prze- stpstw, odpowiedzia, eby ci, ktrzy sami nie ucierpieli od przestpstwa, byli nim wstrznici tak samo jak ci, ktrzy padli jego ofiar. Mwi te, e bogactwo rodzi przesyt, z przesytu za bierze pocztek pycha i zuch- walstwo (). Zaleci Ateczykom, aby liczyli dnie wedug miesica ksiycowego. Zakaza Tespisowi wystawia tragedie, uwaajc, e stanowi one zbir szkodliwych kamstw. Dlatego te, gdy Pizystrat sam sobie zada ran, Solon powiedzia: Oto skutki ogldania tragedii!"2

Jak podaje Apollodor w dziele O szkoach filozoficznych, Solon udziela ludziom takich rad; Uwaaj cnot () za bardziej godn zaufania ni przy-

1 Stobajos (Meineke 45, 25) powiedzenie to przypisuje Zaleukosowi. 2 Por. niej, 66.

40

sig. Nie kam. D do tego, co warte denia. Nie pozyskuj zbyt szybko przyjaci, a tych, ktrych ju pozyskae, nie odtrcaj od siebie. Sprawuj wadz dopiero wtedy, gdy nauczye si przedtem, sucha. Nie doradzaj tego, co najprzyjemniejsze, lecz to, co najlepsze. Kieruj si rozumem. Unikaj towarzystwa zych ludzi. Czcij bogw, szanuj rodzicw. Podaj, e na sowa Mimnermosa:

Niechaj bez chorb i trosk gryzcych z szedziesitym rokiem dosignie nas los mierci

odpowiedzia z wyrzutem:

Posuchaj mnie teraz jeszcze i przekrel swe sowa, i nie miej alu, e doradz lepiej od ciebie:

zmie swj wiersz, synu Ligyastesa, i tak zapiewaj: z osiemdziesitym rokiem niech nas dosignie los mierci.

Solonowi przypisuje si te wiersz nastpujcy:

Ostronie wobec kadego czowieka, patrz, czy w sercu gniew ukryty tajc

wesoym obliczem nie pozdrawia ciebie i czy dwujzyczna mowa nie wysza z jego czarnej duszy.

Jak wiadomo, Solon jest autorem praw, mw do ludu, napomnie dla samego siebie, elegii o wyspie Salaminie i o ustroju Aten, objtoci piciu tysicy wierszy, oraz jambw i epod.

Na jego posgu widnieje nastpujcy napis:

Salamina, ktra pych Medw zamaa bezprawn, boskiego dawc ustaw Solona wydaa.

Wedug Sosikratesa Solon by w sile wieku w czasie czterdziestej szstej Olimpiady, a w jej trzecim roku [594 p. n. e.] by archontem w Atenach; w tym czasie ustanowi rwnie prawa. Umar na Cyprze majc

41

lat osiemdziesit. Poleci swoim najbliszym, aby przewieli jego zwoki na Salamin, spalili je i roz- rzucili popioy po kraju. Dlatego te Kratinos w Chei- ronach kae mu tak mwi:

Mieszkam na wyspie, jak wie o mnie gosi, po caym Ajasa kraju rozproszony.

Take ja powiciem Solonowi epigramat we wspo- mnianej ksidze Wierszy o rnych miarach, w ktrej, stosujc wszelkie moliwe miary i rytmy, opiewaem w epigramatach i lirykach wszystkich zmarych zna- komitych mw. Brzmi on tak:

Ciao Solona na obczynie cypryjski spali ogie, koci Salamina chowa, z ich popiow ziarno; dusz do nieba rydwan unis prosto, bo nie cikie da on ludowi prawa.

Powiadaj, e od niego pochodzi nastpujcy apo- ftegmat: Nic ponad miar". Dioskurides podaje w Godnych pamici powiedzeniach, e gdy Solon opakiwa mier syna (o ktrym zreszt nic wicej nie wiemy), a kto powiedzia mu: Pacz nic nie pomoe", odrzek: Wanie dlatego pacz, e to nic nie pomoe".

Przypisuje si mu take te oto listy:

Solon do Periandra Donosisz mi, e masz wielu wrogw, ktrzy na ciebie

czyhaj. Gdyby chcia wszystkich usun z drogi, nie dasz rady. Moe bowiem nastawa na ciebie kto, kogo zgoa o to nie podejrzewasz, albo kto, kto bdzie si ba o siebie samego, albo kto, kto by ci mia za ze, e si wszystkiego boisz. Najlepiej by si przysuy pastwu, gdyby si wyzwoli z podejrzliwoci. Naj- atwiej by pozby si trwogi, gdyby si zrzek wadzy.

42

Jeeli jednak za wszelk cen chcesz si przy wadzy utrzyma, staraj si, aby wojska najemne byy po- tniejsze od si, jakimi rozporzdzaj obywatele, aby nikt nie by grony dla ciebie i aby nikogo nie musia skazywa na wygnanie.

Solon do Epimenidesa

Wydaje si, e ani moje prawa nie miay przynie Ateczykom bardzo wielkiego poytku, ani ty, oczy- szczajc miasto 1, niewiele mu pomoge. Religia bowiem i prawodawcy nie s w stanie sami przez si pomc miastom. Mog to zrobi tylko ci, ktrzy umiej kie- rowa ludem wedle swej woli. Jeeli ich wola jest dobra i religia, i prawa przynosz poytek, jeeli jest za na nic si nie zdadz.

Dlatego te prawa i przepisy, ktre ustanowiem, niewiele day korzyci. Wielk szkod wyrzdzili pastwu ci, ktrzy je stosowali, ale nie przeszkodzili Pizytratowi doj do tyranii. A mnie, ktry to prze- powiadaem, nie dano wiary. Pizystrat, schlebiajc Ateczykom, zdoby wiksze zaufanie ni ja, ktry mwiem prawd. Zoyem moj zbroj przed sie- dzib strategw i powiedziaem, e jestem roztropniej- szy od tych, ktrzy nie zauwayli, i Pizystrat dy do tyranii, oraz dzielniejszy od tych, ktrzy nie odwayli si stawi mu czoa. A oni posdzali Solona o obd. Na koniec wziem ojczyzn na wiadka: Ojczyzno moja!" Solon gotw i ci z pomoc i sowem, i czynem, a oni uwaaj, e postrada rozum. Odchodz wic

1 Epimenidesa wezwali Ateczycy, aeby oczyci miasto po zamor- dowaniu stronnikw Kylona, ktrzy schronili si w wityni (ok. 630 p. n. e,). Czyn ten sprowadzi mia na miasto kltw.

43

jako jedyny wrg Pizystrata, oni za, jeli chc, niech stanowi jego przyboczn stra. Musisz wiedzie, mj przyjacielu, w jak przewrotny sposb Pizystrat dy do tyranii. Z pocztku schlebia ludowi. Potem sam sobie zada rany, w sdzie heliastw lamentowa, e otrzyma je od nieprzyjaci, i prosi, aby mu przy- dzielono czterystu modziecw jako stra. Przysigli, nie wysuchawszy mnie, przydzielili mu tych modziecw uzbrojonych w kije. Po czym Pizystrat obali ustrj demokratyczny. Niepotrzebnie wic si staraem uwolni od poddastwa biedny lud, ktry teraz wraz ze wszystkimi jest w niewoli Pizystrata.

Solon do Pizystrata Wierz, e nic zego nie spotka mnie z twojej przy-

czyny. Zanim bowiem zostae tyranem, byem twoim przyjacielem i dzi nie ywi do ciebie wikszej niechci ni pierwszy lepszy Ateczyk, ktremu si nie podoba tyrania. Kady powinien sam rozstrzygn, czy lepiej jest podlega wadzy jednostki, czy te y w ustroju demokratycznym; przyznaj zreszt sam, e jeste najlepszym ze wszystkich tyranw. Uwaam jednak, e nie wypada, abym teraz wraca do Aten, mgbym bowiem si spotka z zarzutem, e cho dawniej sam wprowadzaem rwno praw obywatelskich i nie chciaem zosta tyranem, obecnie, przez sam fakt powrotu do Aten, pochwalam to, co ty czynisz.

Solon do Krezusa

Jestem peen uznania dla ciebie za yczliwo, jak nam okazujesz. I, na Aten, gdyby nie zaleao mi przede wszystkim na tym, aby y w ustroju demo-

44

kratycznym, wolabym raczej przebywa w twoim krlestwie ni w Atenach, gdzie tyran Pizystrat spra- wuje rzdy, stosujc gwat i przemoc. Ale przyjemniej nam jest y tam, gdzie panuje sprawiedliwo i rwno. Przyjad jednak do ciebie w odwiedziny, bo szczerze pragn by twoim gociem.

Rozdzia trzeci

Chilon ok. r. 560 p. n. e.

Chilon Lacedemoczyk by synem Damagetosa. Napisa elegie liczce blisko dwiecie wierszy. Uwaa, e przewidywanie rzeczy przyszych osigalne rozumem jest zalet ma. Do swego brata, ktry skary si na to, e nie zosta tak jak on eforem, powiedzia: Ja umiem znosie krzywd, ty za nie". By eforem w czasie pidziesitej pitej Olimpiady [560557 p. n. e.], a wedug Pamfili w czasie pidziesitej szstej Olim- piady [556553 p. n. e.]. Jak podaje Sosikrates, by pierwszym eforem za archontatu Eutydema. Chilon pierwszy wprowadzi zwyczaj przydzielania krlom eforw. (Satyros jednak innowacj t przypisuje Li- kurgowi).

Jak pisze Herodot w pierwszej ksidze Dziejw1

gdy Hippokrates skada ofiar w Olimpu, a koty same z siebie, bez ognia, zaczy kipie, Chilon doradzi mu, aby si nie eni albo, jeli jest onaty, rozsta si z on i wyrzek si dzieci. Mwi take, e zapyta

1 I 59

45

Ezopa: Czym si Zeus zajmuje?", na co otrzyma odpowied: Ponia to, co wywyszone, wywysza za to, co ponione". Zapytany, czym si rni ludzie wyksztaceni od niewyksztaconych, powiedzia: Do- brymi nadziejami". Co jest trudne? Zamilcze to, co powierzono w tajemnicy. Wykorzysta dobrze wolny czas, umie znosi krzywdy". Dawa take takie nauki: Panuj nad jzykiem, zwaszcza w czasie uczt. Nie obmawiaj blinich, bo usyszysz wiele przykrych rzeczy o sobie. Nikomu nie gro, bo jest to cech kobiet. piesz do przyjaci raczej wtedy, kiedy spotyka ich nieszczcie ni powodzenie. Kojarz skromne maestwa. Nie mw le o zmarych. Szanuj podeszy wiek. Strze si siebie samego. Wybierz raczej strat ni haniebny zysk, tamta bowiem raz ci zaboli, ten za bole bdzie zawsze. Nie miej si z cudzego nieszczcia. Bdc silnym, bd agodnym, aby blini raczej ci szanowali, niby mieli si ciebie ba. Naucz si by dobrym gospodarzem we wasnym domu. Niech jzyk twj nie wyprzedza myli. Powcigaj gniew. Nie zorzecz wrbom. Nie podaj rzeczy niemoliwych. Nie piesz si w podry. Kiedy mwisz, nie wymachuj rkoma, bo jest to oznak niepoczy- talnoci. Bd posuszny prawom. Staraj si y spokojnie".

Nastpujce z jego powiedze znalazo najwicej uznania: Zoto sprawdzamy kamieniem probierczym uzyskujc w ten sposb oczywisty dowd jego prawdziwoci, za pomoc zota natomiast sprawdzamy sposb mylenia ludzi dobrych i zych".

Podaj, e gdy ju by stary, powiedzia, e w swoim yciu nie zrobi chyba nic przeciw prawu. Nie mia tylko pewnoci co do jednej rzeczy, a mianowicie

46

w sprawie pewnego przyjaciela: jako sdzia postpi zgodnie z prawem, ale nakoni innego sdziego, z ktrym by zaprzyjaniony, aby tamtego uniewin- ni, chcc w ten sposb zachowa i praworzdno, i przyjaciela.

Najwiksz jednak saw zyska sobie wrd Grekw przepowiedni o wyspie lacedemoskiej Cyterze. Za- poznawszy si bowiem z jej naturalnym pooeniem, zawoa: Oby bya nie powstaa, a skoro ju powstaa, oby zatona". I mia racj, Demaratos bowiem, wygnany z Lacedemonu, doradzi Kserksesowi cign okrty, pod Cyter.1 I Grecja byaby zgina, gdyby krl posucha tej rady. Nastpnie Nikiasz opanowa w wojnie peloponeskiej t wysp, umieci tam zaog atesk i wyrzdzi Spartanom ogromne szkody.

Chilon mia zwyczaj mwi bardzo zwile, i dlatego Aristagoras z Miletu nazywa ten sposb mwienia chilonejskim. Dalej jednak powiada, e wywodzi si on od Branchosa, zaoyciela wityni w Branchidach. Chilon by ju starcem w czasie pidziesitej drugiej Olimpiady [572569 p. n. e.], gdy bajkopisarz Ezop sta u szczytu sawy. Umar, jak podaje Hermippos, w Pisie, uciskawszy syna za zwycistwo w walce na pici. mier nastpia z nadmiaru radoci i z wycie- czenia, by bowiem w podeszym wieku. Wszyscy, ktrzy brali udzia w igrzyskach olimpijskich, ucze- stniczyli w pogrzebie Chilona.

Do niego odnosi si ten mj epigramat:

O, promienny Polideukesie! Dziki ci, e w picioboju syn Chilona wieniec uzyska oliwny.

Jeeli ojciec na widok synowskich laurw umiera, nie trzeba si oburza: obym ja mier mia tak!

47

Na posgu jego wyryto nastpujcy napis: Chilona Sparta dzid wieczona spodzia, Ktry wrd siedmiu mdrcw by pierwszy mdroci.

Znane jest jego powiedzenie: Rcz za kogo, a nieszczcie pewne". Zachowa si take jego krtki list:

Chilon do Periandra Piszesz o wyprawie wojskowej poza granice pastwa,

w ktrej sam chcesz wzi udzia. Ja uwaam, e dla jedynowadcy nawet wasny dom jest niepewny i e szczcie ma tyran, ktry umiera we wasnym domu naturaln mierci.

Rozdzia czwarty

Pittakos ok. r. 600 p. n. e.

Pittakos, syn Hyrradiosa, urodzi si w Mitylenie. Duris podaje, e ojciec jego pochodzi z Tracji. On to wraz z brami Alkajosa wygna Melanchrosa, tyrana Lesbos. Gdy Ateczycy i Mityleczycy prowadzili wojn o terytorium Achilleidy, obj dowdztwo nad Mityleczykami; Ateczykami za dowodzi Frynon, zwycizca olimpijski w walce na pici. Pittakos zgodzi si stoczy z nim pojedynek. Mia pod tarcz sie, ktr niepostrzeenie zarzuci na Frynona, i po zabiciu go zagarn ziemi sporn. Apollodor podaje w Kronice, e Ateczycy wszczli o sam ziemi spr z Mityleczykami, odwoujc si do wyroku Periandra, ktry j przyzna Ateczykom.

Wtedy Mityleczycy wyjtkowo uczcili Pittakosa

48

i przekazali mu wadz. Rzdzi w Mitylenie przez dziesi lat, wprowadzi ad w pastwie, po czym sam zoy wadz i y jeszcze dziesi lat. Mityleczycy ofiarowali mu ziemi, ktr on powici bogom i ktra do dzi nazywa si ziemi Pittakosa. Sosikrates podaje, e Pittakos odci ma cz dla siebie, mwic, e poowa jest wiksza od caoci. Nie przyj rwnie podarkw Krezusa, twierdzc, e ma dwa razy wicej, ni pragn, poniewa po mierci bezdzietnego brata odziedziczy nalen mu cz spadku. W drugiej ksidze Pamitnikw Pamfila opowiada, e syn Pittakosa Tyrrajos zosta toporem zabity przez jakiego miedzio- rytnika u fryzjera w Kyme. Kiedy Kymejczycy przy- prowadzili zwizanego zabjc do Pittakosa, on po przesuchaniu uwolni go z wizw, mwic Lepiej teraz przebaczy, ni pniej aowa". Heraklit [z Efezu] natomiast podaje, e Pittakos uwolni Alkajosa, ktry dosta si w jego rce, mwic: Przebaczenie jest lepsze ni zemsta".

Wrd praw, jakie ustanowi Pittakos, jest te i takie: Czowiekowi, ktry po pijanemu dopuci si przestpstwa, naley wymierzy podwjn kar. Chcia w ten sposb powstrzyma ludzi od pijastwa, poniewa wyspa obfituje w wino. Mwi take, e nieatwo jest pozosta szlachetnym. Wspomina o tym rwnie Si- monides, mwic:

Wedug sw Pittakosa nieatwo jest by prawdziwie dobrym mem.

Wspomina o tym te Platon w Protagorasie1, Gosi jeszcze: Z koniecznoci nie walcz nawet bogowie". Sprawowanie urzdu wiadczy o czowieku". Zapytany,

1 345 D.

49

co jest rzecz najlepsz, odpowiedzia: Dobrze robi to, co si obecnie robi", a zapytany przez Krezusa, jaka wadza jest najwiksza, odpowiedzia: Wadza malowanego drzewa", majc na myli prawo 1. Mwi, e odnosi zwycistwa bez rozlewu krwi. Do Fokej- czyka, ktry twierdzi, e powinno si szuka czowieka dzielnego, powiedzia: Zapewne, moesz go szuka,ale nie znajdziesz". Pytajcym, co jest rzecz najprzy- jemniejsz, odpowiedzia: Czas". Na pytanie, co jest rzecz niejasn, odpowiedzia: Przyszo"; na pytanie, co jest rzecz pewn, odpowiedzia: Ziemia"; a co niepewn, odpowiedzia: Morze". Mwi, e m rozumny, zanim go spotka jaka przeciwno, zastanawia si nad tym, jak jej unikn, dzielny za, jeli go ju spotka przeciwno, dzielnie j znosi. Uczy te: Nie zapowiadaj tego, co zamierzasz uczyni, bo jeeli ci si nie uda, narazisz si na mieszno". Nie szyd z nikogo w nieszczciu, aby si nie narazi na zemst". Oddaj to, co wzi na przechowanie". Nie mw le o przyjacioach, a take i o nieprzyja- cioach". yj pobonie". Kochaj wstrzemiliwo". Dbaj o prawd, wierno, wiedz, zrczno, przyja, staranno".

Z jego wypowiedzi najsawniejsze s nastpujce wiersze:

Majc uk i koczan strza peen, mierzy naley w zego czowieka.

Nic godnego wiary nie powie jzyk tego, kto ma w duszy myli wahajce si i niepewne.

Pittakos napisa okoo szeciuset wierszy elegii oraz proz rzecz o prawach na uytek obywateli.

1 Tj. prawo wypisywane na drewnianych tablicach.

50

Osign peni rozwoju w czasie okoo czterdziestej drugiej Olimpiady [612609 p. n. e.], a umar za archonta Aristomenesa w trzecim, roku pidziesitej drugiej Olimpiady [572569 p. n. e.] ju jako starzec, przeywszy ponad siedemdziesit lat. Na jego grobie taki umieszczono napis:

Zalewajc si zami matczynymi, wita wyspa Lesbos chowa zgasego Pittakosa, ktrego zrodzia.

Jedno z jego powiedze gosi: Umiej zawsze rozpozna moment waciwy".

By take i drugi Pittakos, prawodawca, jak podaj Favorinus w Osobliwociach oraz Demetrios w Pisarzach o tym samym imieniu. Ten drugi by take zwany Pitta- kosem Maym. Jak mwi Kallimach w Epigramatach, Pittakos mdrzec tak da odpowied modziecowi, ktry zasiga jego rady w sprawie maestwa:

Cudzoziemiec z Atarneusu pyta raz Pittakosa Mityleczyka, syna Hyrradiosa:

Czcigodny starcze! Dwojak mam mono oenku: jedna dziewica dorwnuje mi majtkiem i rodem,

druga wyej ode mnie stoi: co lepsze? Dorad mi prosz, z ktr mam si oeni".

Tak pyta. Ten za lask, bro starca, podnoszc, Oto rzek tamci dadz ci ca odpowied".

Tamci za to byli chopcy, co potrcajc szybkie obrcze skrcali wanie na szerok drog.

Id rzek w ich lady". Cudzoziemiec si zbliy, a chopcy zawoali: Id swoj drog".

Na te sowa zaniecha myli o domu wysokim i, zgodnie z woaniem bawicych si chopcw,

skromn jak on sam do domu wprowadzi dziewic. Tak i ty, Dionie, wybierz wedle swego stanu!

Zdaje si, e mwi to z wasnego dowiadczenia, bo ona jego, ktra pochodzia z wyszego ni on rodu,

51

gdy bya siostr Drakona, syna Pentilosa, traktowaa go bardzo wyniole.

Alkajos nazwa go platfusem" dlatego, e mia szerokie stopy i idc powczy nogami. Nazywa go take rkonogim", poniewa palce u stp mia roz- stawione jak u rk. Nazywa go rwnie pyszakiem dlatego, e bezpodstawnie si pyszni, a take gruba- sem" i brzuchaczem", bo by bardzo tusty. Nazywa go wreszcie jadajcym w ciemnoci", poniewa jada bez wiata, i wreszcie niechlujem", bo nie dba o siebie i by brudny. Jak powiada filozof Klearchos, jego wiczenia cielesne polegay na mieleniu zboa.

Pozosta po nim nastpujcy krtki list:

Pittakos do Krezusa

Wzywasz mnie, abym przyjecha do Lidii i zobaczy twoje szczliwe ycie. Ja nawet nie widzc wierz, e syn Alyattesa jest najbogatszym z krlw, nic zatem nie zyskam wicej przybywszy do Sardes. Zota nie potrzebuj, bo to, co mam, wystarcza mnie i towarzyszom moim. Przyjad jednak, aby z gocinnym mem na- wiza przyjazne stosunki.

Rozdzia pity

Bias ok. r. 570 p. n. e.

Bias z Prieny, syn Teutamosa, uchodzi u Satyrosa za pierwszego z siedmiu mdrcw. Niektrzy twierdz, e nalea do bogatej rodziny, Duris jednak podaje,

52

e by w tej rodzinie najemnikiem. Wedug Fanodikosa wykupi z niewoli dziewczta messeskie, wychowa je jak wasne crki, po czym da kadej posag i odesa do Messeny do rodzicw. W jaki czas potem, gdy jak ju o tym bya mowa1 rybacy znaleli w Atenach miedziany trjng z napisem Dla mdrca", przyszy wedug Satyrosa dziewczta (wedug innych, w tym take Fanodikosa, przyszed ich ojciec) na zgromadzenie i opowiedziawszy, co Bias dla nich zrobi, owiadczyy, e jest mdrcem. Wwczas posano mu w trjng. Ale Bias go nie przyj mwic, e mdrcem jest Apollo. Wedle innych poda Bias ofiarowa w trjng w Tebach Heraklesowi, gdy by potomkiem Tebaczykw, za- oycieli kolonii w Prienie. T wersj przyjmuje Fa- nodikos.

Podobno podczas oblenia Prieny przez Alyattesa Bias wpdzi dwa utuczone muy do jego obozu. Aly- attes zdumiony, e weszy a tam i e tak wspaniale wy- gldaj, postanowi zawrze pokj i wysa posa. Bias pokaza posowi stosy piasku przykryte na wierz- chu zboem. Allyattes, dowiedziawszy si o tym, zawar wreszcie pokj z Prienejczykami. A kiedy posa po Biasa, wzywajc go do siebie, tak otrzyma odpowied: Radz Alyattesowi je cebul" (tzn. paka). Bias wystpowa podobno w sdzie i by wietnym mwc. Ale wymowy swojej uywa tylko w dobrych sprawach. wiadczy o tym Demetrios z Leros mwic:

Jeli masz sdzi, to sd tak, jak w Prienie.

Hipponaks rwnie mwi: Bias z Prieny by lepszym sdzi.

1 Por. wyej 31.

53

Bias umar w sdzie i to tak: pewnego dnia w podeszym ju wieku broni kogo i po wygoszeniu swojej mowy pooy gow na piersiach syna swej crki. Po przemwieniu obrocy strony przeciwnej i wydaniu wyroku na korzy strony, ktrej Bias broni, stwierdzono, e umar z gow na piersiach wnuka. Pastwo wyprawio mu wspaniay pogrzeb, a na grobie jego wyryto taki napis:

Ten, ktrego sawna zrodzia Priena, Bias, Jonu chluba, spoczywa tu w ziemi, pod tym kamieniem.

Ja sam o nim napisaem: Tu Bias spoczywa, Hermes go do Hadesu odprowadzi, gdy wiek siwizn mu wosy przyprszy. Gdy bowiem broni raz przyjaciela przed sdem, upad na ono wnuka i zapad w wieczny sen.

Bias napisa poemat o Jonu, liczcy okoo dwch tysicy wierszy; wyoy w nim, w jaki sposb mo- gaby by najszczliwsza. Szczegln popularno zyskay te jego powiedzenia:

Wszystkich mieszkacw miasta staraj si sobie pozyska, to zdobywa yczliwo, butny za sposb bycia czsto powodowa wielkie szkody.

A take te: Sia jest darem natury, wiadomo za tego, co jest poyteczne dla ojczyzny, to sprawa ducha i umysu.

I rwnie te: Wielu ludziom wielkie bogactwa

przypady w udziale tylko przez czysty przypadek.

Mwi, e nieszczliwy jest ten, kto nie umie znosi nieszczcia, a chory na duszy ten, kto pragnie rzeczy

54

niemoliwych i nie pamita o cudzych nieszczciach. Zapytany, co jest najtrudniejsze, odpowiedzia: Spo- kojnie znosi przeciwnoci losu". Gdy pyn raz z ludmi bezbonymi podczas burzy i okrt walczy z falami, a oni wzywali pomocy bogw, powiedzia: Zamilczcie, aby bogowie nie dostrzegli, e wy tu pyniecie". Zapytany przez bezbonego czowieka, co to jest pobono, milcza, a kiedy tamten zapyta go o przyczyn milczenia, odpowiedzia: Milcz, bo pytasz o rzeczy, ktre ciebie wcale nie obchodz". Na pytanie, co jest czowiekowi mie, odpowiedzia: Nadzieja". Mwi, e woli rozstrzyga spory midzy nieprzyjacimi ni midzy przyjacimi, bo rozsdza- jc na rzecz jednego przyjaciela, traci drugiego, sdzc za nieprzyjaci zdobywa jednego przyjaciela. Na pytanie, kiedy czowiek pracuje z przyjemnoci, odpar: Kiedy ma z tego korzy". Mwi, e tak naley ycie mierzy, jakby si miao y dugo i krtko zarazem; a tak kocha przyjaci, jakby oni mieli nas kiedy znienawidzi, wikszo bowiem ludzi jest za. Dawa take takie rady: Zbieraj si powoli do tego, co masz czyni, ale przy tym, co czynisz, trwaj uparcie. Nie mw szybko, bo to dowodzi braku rozumu. Kochaj rozsdek. O bogach mw, e istniej. Niego- dnego ma nie chwal dla jego bogactwa. Zdobywaj perswazj, a nie przemoc. Cokolwiek zrobisz dobrego, przypisuj to bogom. Od modoci do staroci zachowuj mdro jako rzecz najniezbdniejsz: jest pewniejsza od wszelkich innych dbr".

Jak wspomniaem, take Hipponaks mwi o Biasie, a Heraklit, ktrego trudno byo zadowoli, chwali go, piszc: W Prienie urodzi si Bias, syn Teutamesa, ktry mia wicej rozumu ni inni ludzie". Prienej-

55

czycy uczcili jego pami ufundowaniem witego okrgu, ktry nazwali Teutameion. A oto jeszcze jedna sentencja Biasa: Ludzie s w wikszoci li".

Rozdzia szsty

Kleobulos ok. r. 600 p. n. c.

Kleobulos, syn Euagorasa, pochodzi z Lindos albo, jak mwi Duris, z Karii. Inni jednak podaj, e rd jego wywodzi si d Heraklesa. Odznacza si si i urod i by te obznajmiony z filozofi egipsk. Mia crk Kleobulin, ktra ukadaa zagadki w heksa- metrach i o ktrej wspomina take Kratinos w dramacie pt. Kleobuliny, a wic w liczbie mnogiej. On to mia odbudowa wityni Ateny wzniesion przez Danaosa. Zostawi pieni i zagadki, razem okoo 3000 wierszy. Niektrzy mwi, e Kleobulos jest te autorem epigramatu na grobie Midasa:

Jam jest spiowa dziewica: spoczywam na grobie Midasa. Dopki tryska rdo i smuke drzewo zakwita, dopki soce wieci i ksiyc janieje, dopki pyn rzeki i morze brzegi omywa, dopty tkwic tu na zami oblanym grobie bd obwieszczaa przechodniom: tu pogrzebany jest Midas.

I na dowd przytaczaj nastpujce sowa z pieni Simonidesa:

Kt w peni rozumu pochwali mieszkaca Lidos, Kleobulosa, ktry pyt nagrobn uzna za rwnie trwa jak woda wiecznie pynca, jak kwiatw powroty na wiosn,

56

jak wiato soca i zotego ksiyca, jak odmty wzburzonego morza? Wszake wszystkie rzeczy stworzone s niczym wobec potgi

bogw, kamie nawet miertelne potrafi rozbi rce. Tylko gupiec moe tak sdzi.

Nie jest wic ten epigramat dzieem Homera, ktry, jak mwi, y na wiele lat przed Midasem.

Pamnia przekazaa nam w Pamitnikach tak oto zagadk Kleobulosa:

Jeden ojciec dwunastu ma synw, a z nich kady crek ma trzydzieci, rnicych si wygldem. Jedne s biae, a drugie s czarne, lecz cho niemiertelne, wszystkie skoczy si musz.

Jest to rok1. A oto najbardziej znane z jego sentencji:

Brakiem kultury odznacza si wikszo miertelnych, za to sw maj nadmiar; ale chwila stosowna zrobi swoje.

Kieruj myl zawsze ku dobremu. Nie bd zuchwale niewdziczny.

Poucza, e crki naley wydawa za m we waci- wej porze, kiedy maj wiek dziewczyny, a umys kobiety, wskazujce w ten sposb, e i dziewczta naley ksztaci. Mawia, e przyjacioom naley dobrze czyni, aby stali si jeszcze lepszymi przyjacimi, a nieprzyjacioom naley take dobrze czyni, aby pozyska ich przyja. Strzec si bowiem naley na- gany przyjaci, a zdrady nieprzyjaci. Poucza, e gdy kto wychodzi z domu, powinien pomyle, co zamierza uczyni, a kiedy wraca, niech pomyli, co uczyni. Doradza ciao starannie wiczy. A take

1 W jzyku greckim miesic ( ) jest rodzaju mskiego, a dzie ( ) rodzaju eskiego.

57

chtniej sucha ni mwi, raczej lubi ni nie lubi si uczy. Posugiwa si jzykiem, aby mwi dobrze. Mie cnot za swoj towarzyszk, a zo za wroga. Unika wyrzdzania ludziom krzywd. Doradza pastwu to, co jest najlepsze. Z umiarem zaywa przyjemnoci. Nie stosowa nigdy przemocy. Dzieci starannie wychowywa. Nie zachowywa wrogoci. W obe- cnoci obcych osb ani nie pieci ony, ani z ni si nie kci: pierwsze oznacza brak mdroci, drugie szalestwo. Nie karci pijanych domownikw, bo to robi wraenie, e si samemu jest pijanym. Bra on sobie rwn, bo kto wemie on z warstw wyszych, temu krewniacy bd panami. Nie miej si z wyszy- dzanych, bo stan si twymi wrogami. Gdy cieszysz si powodzeniem, nie wyno si nad innych, w biedzie nie upadaj na duchu. Przeciwnoci losu naucz si dzielnie znosi.

Kleobulos zakoczy ycie jako starzec siedemdzie- sicioletni. Powicono mu taki epigramat nagrobny:

Mdrca Kleobulosa strat opakuje ojczysta Lindos morzem otoczona.

Zasada Kleobulosa brzmiaa: Najlepszy jest umiar. Do Solona wysa taki list:

Kleobulos do Solona

Masz wprawdzie wielu przyjaci i wszdzie dom, ale sdz, e najwygodniej bdzie dla Solona zamieszka w demokratycznym miecie Lindos. Jest to bowiem wyspa na morzu i jeli tam zamieszkasz, nic ci nie bdzie grozio ze strony Pizystrata, a przyjaciele zewszd bd si do ciebie zjedali.

58

Rozdzia sidmy

Periander 625585 p. n. e.

Periander, syn Kypselosa z Koryntu, pochodzi z rodu Heraklidw. Oeni si z Lyzid, ktr sam nazwa Meliss; bya ona crk Proklesa, tyrana Epidauru, i Eristenei, crki Aristokratesa a siostry Aristodemosa, ktrzy rzdzili prawie ca Arkadi, jak mwi Heraklides z Pontu w ksidze O wadzy. Mia z ni dwch synw, Kypselosa i Lykofrona: modszy by rozumny, starszy natomiast upoledzony na umyle. Po pewnym czasie Periander w gniewie kopniciem zepchn ze schodw on bdc w ciy i zabi j, uwierzy bowiem w oszczerstwo naonic (ktre pniej rzuci w ogie). Syna za Lykofrona, ktry paka nad matk, zesa na wygnanie na wysp Kerkyr. Dopiero kiedy by ju w podeszym wieku, posa po Lykofrona, aby obj po nim wadz tyrask. Kerkyrejczycy, uprzedzajc go zabili mu syna. Roz- wcieczony wysa ich synw do Alyattesa, aby ich wykastrowa, ale kiedy okrt si zblia do wyspy Samos, Kerkyrejczycy schronili si w wityni Hery i tam na ratunek im przyszli Samijczycy. Periander zamany tym umar, w wieku lat osiemdziesiciu. Sosikrates mwi, e umar w czterdzieci jeden lat przed Krezusem, a wic na rok przed czterdziest dziewit Olimpiad [584581 p. n. e.] Herodot pisze w pierwszej ksidze1, e Periandra czyy wizy przyjani i gocinnoci z Trazybulem, tyranem Miletu.

Arystyp natomiast opowiada w traktacie O rozpucie 1 20.

59

w dawniejszych czasach, e rozkochana w Periandrze wasna jego matka Krateia potajemnie z nim ya, a i on znajdowa w tym zadowolenie. Gdy to wyszo na jaw, sta si srogi dla wszystkich dlatego, e to uja- wniono. Wedug informacji Efora Periander zoy lub, i powici bogom posg ze zota, jeeli zwyciy w Olimpu w czterokonnym zaprzgu, a kiedy odnis zwycistwo i nie mia zota, zobaczywszy na pewnej uroczystoci bogato wystrojone kobiety, odebra im zote ozdoby i wysa je jako dar wotywny.

Mwi take niektrzy, e nie chcc, aby znano miejsce jego grobu, wpad na taki pomys. Kaza dwm modziecom i noc wskazan im drog i zabi a nastpnie pochowa, kogo spotkaj; czterem innym kaza i za nimi, zabi ich i pogrzeba. Tych ostatnich mieli znowu zabi nastpni dwaj. Takie wydawszy dyspozycje wyszed na spotkanie pierwszej pary modziecw i zosta przez nich zabity. Koryn- tyjczycy na jego kenotafie taki wyryli napis:

Mdroci i mieniem grujcego nad innymi Periandra kryje w swym onie koryncka ziemia morzem oblana.

A jest i nasz epigramat o Periandrze:

Nie martw si nigdy, e nie masz szczcia, lecz ciesz si tym, co da ci bg. Bo i mdry Periander na duchu zamany zgas z alu, e nie dopeni tego, co osign zamierza.

Jego to powiedzenie: Nic nie czyni dla pienidzy; trosk o zysk zostawi tym, ktrzy zajmuj si spra- wami finansowymi". Periander napisa okoo dwch tysicy wierszy dydaktycznych. Mawia, e ci, ktrzy chc bezpiecznie sprawowa wadz tyranw, powinni

60

si otacza yczliwoci, a nie broni. Na pytanie, dlaczego si trzyma tyranii, odpowiedzia, e niebez- piecznie jest i dobrowolnie ustpi, i wbrew woli utraci wadz. Mwi, e dobr rzecz, jest spokj, niebezpieczn porywczo. Zysk jest rzecz szpetn. Demokracja jest lepsza od tyranii. Rozkosze szybko mijaj, cze natomiast trwa wiecznie. W szczciu zachowaj miar, w nieszczciu rozwag. Wobec przyjaci zarwno w ich szczciu, jak i w nieszczciu bd jednakowy. Co raz obiecae, tego dotrzymaj. Wiadomoci powierzonych w tajemnicy nie ujawniaj. Karaj nie tylko tych, ktrzy popenili wystpek, lecz rwnie tych, ktrzy dopiero si nosz z tym zamiarem.

Periander pierwszy otoczy si stra zbrojn i prze- obrazi wadz w tyrani. Jak podaj Eforos i Arysto- teles, nie pozwala kademu, kto chcia, osiedli si w miecie. Penia rozwoju jego si przypada na okres okoo trzydziestej smej Olimpiady [628625 p. n. e.], a by tyranem przez lat czterdzieci.

Sotion, Heraklides i Pamfila (w pitej ksidze Pamitnikw) twierdz, e byo dwch Periandrw, jeden tyran, a drugi mdrzec, rodem z Ambrakii. To samo mwi Neantes z Kyzikos, podajc, e byli oni brami stryjecznymi. Arystoteles nadmienia, e mdrcem by Periander z Koryntu1, Platon za nie przeczy.

Od Periandra pochodzi sentencja: Wysiek moe wszystko. On te zamierza przekopa Przesmyk Ko- ryncki.

Pozostay po nim take listy:

1 Arystoteles wymienia Periandra w Polityce 1304 a 32, ale nie w liczbie Siedmiu Mdrcw.

61

Periander do mdrcw

Stokrotne dziki Apollinowi Pytyjskiemu, za to, e zebralicie si razem, tak e list mj cignie was do Koryntu. Przyjm wic was jak najgocinniej, prze- konacie si sami. Podobno zeszego roku urzdzilicie zebranie w Sardes w Lidii. Nie ocigajcie si z przy- jazdem do mnie, tyrana Koryntu. Chtnie zobacz, was Koryntyjczycy wchodzcych do domu Periandra.

Periander do Proklesa 1 Nieumylnie zabiem moj on, ty za krzywdzisz

mnie wiadomie, odwodzc serce mego syna pde mnie. Albo zaprzesta tego niedorzecznego postpowania, albo drzyj przed moj zemst. Bo ja ju zadouczy- niem swojej winie wobec twojej crki, spaliwszy na jej cze wszystkie stroje kobiet korynckich.

Do niego za napisa Trazybulos ten oto list:

Trazybulos do Periandra

Posacowi twojemu nie daem adnej odpowiedzi: zaprowadziem go na pole zasiane zboem i cinaem patykiem zbyt wysokie kosy, a on szed za mn. Niech ci teraz opowie, co widzia i sysza. Ty take tak czy, jeeli chcesz si utrzyma przy wadzy. Wybijajcych si obywateli niszcz, czy ci si wydaj wrogami, czy nie. Bo dla wadcy podejrzanymi staj si czsto i przyjaciele.

1 Por. wyej I 94.

62

Rozdzia smy

Anacharsis Scyta ok. r. 600 p. n. e.

Anacharsis Scyta by synem Gnurosa, a bratem Kaduidasa, krla Scytii; matk za mia Greczynk. Z tego powodu wada oboma jzykami. Napisa poemat w omiuset wierszach, traktujcy o prawach Scytw i Grekw, o skromnym yciu i o sztuce wojennej. Jego otwarty sposb mwienia sta si przysowiowy mwi jak Scyta".

Sosikrates podaje, e Anacharsis przyby do Aten w czasie 47 Olimpiady [592589 p. n. e.], za archonta Eukratesa. Hermippos opowiada, e przybywszy do domu Solona Anacharsis kaza jednemu z jego sug, aby powiedzia swemu panu, e przychodzi do niego Anacharsis i chce go widzie oraz, jeeli to jest moliwe, by jego gociem. Solon poleci sucemu odpowie- dzie, e jako goci przyjmuje si na og tylko rodakw, na co Anacharsis wszedszy owiadczy, e jest przecie we wasnej ojczynie i ma prawo by przyjty jako go. Zaskoczony t odpowiedzi Solon zaprosi go i nie- bawem zostali wielkimi przyjacimi.

Po jakim czasie, po powrocie do Scytii, Anacharsis zapragn ojczyste ustawodawstwo zmieni w duchu helleskim, ale, trafiony na polowaniu strza przez swego brata, ycie zakoczy. Powiedzia przy tym, e sawa jego zapewnia mu bezpieczestwo w Grecji, ginie za na skutek zazdroci we wasnej ojczynie. Inni podaj, e zmar skadajc ofiary wedug rytuau greckiego.

63

Nasz epigramat jemu powicony brzmi tak:

Gdy wrci Anacharsis do Scytii po podrach, chcia, by wszyscy yli wedug greckich zwyczajw.

Nie zdy sw swych dokoczy, skrzydlata strzaa porwaa go do bogw.

Anacharsis mwi, e winna latorol przynosi trzy rodzaje gron: pierwszym jest przyjemno, drugim pijastwo, trzecim wstrt. Dziwio go, e u Grekw w igrzyskach i zawodach bior udzia ludzie kompe- tentni w danej dziedzinie, natomiast sdziami s ludzie nieko

Diogenes Laertios - Żywoty i poglądy słynnych filozofów

Documents

Transcript of Diogenes Laertios - Żywoty i poglądy słynnych filozofów