DENDROPARK PLANETARNA URBANA {UMA DENDROPARKU PYLL URBAN PLANETAR DENDROPARK PLANETARY URBAN FOREST

Podgotvile: Bojan Simovski Qubomir Netkov Nikola Atanasov Bo`in Trendafilov Recenzenti: D-r Jane Acevski, vonreden profesor na {umarski fakultet, Skopje D-r Jasminka Rizovska Atanasovska, vonreden profesor na {umarski fakultet, Skopje M-r Margarita Dimovska, asistent na Fakultet za zemjodelski nauki i hrana, Skopje Izdava: Zdru`enie na studenti na {umarski fakultet DREN, Skopje Lektor: Sowa Jovanovska Prevod: od makedonski na albanski jazik: Jurant Dika od makedonski na angliski jazik: Marija An~evska Kompjuterska podgotovka i obrabotka: Bojan Simovski Pe~ati: Promedia d.o.o. - Skopje Tira`: 1000 primeroci

Skopje, 2008 godina

Molitva na [umata

^oveku,

Jas sum toplinata na tvoeto ogni[te

vo studenite zimski no]i,

prijatelska ladovina na letnoto sonce.

Jas sum bilo na tvojata ku]a,

[tica na tvojata trpeza,

krevet na koj[to spie[

i drvo od koe go pravi[ svoeto kaj~e.

Jas sum dr`alka na tvojata motika,

vrata na tvoeto trlo i drvo na tvojata kolevka.

Jas sum lebec na dobrinata i cvet na ubavinata.

Slu[aj ja molitvata moja...

Ne uni[tuvaj me...

2

{to e dendrologija?

Dendrologija (gr~. dendron=drvo, logos=nauka) e nauka za drvenesti rastenija, poto~no, nauka [to gi izu~uva nivnite morfolo[ko-ekolo[ki karakteristiki i osobenosti. Za site drvenesti rastenija e svojstven procesot na odrvenuvawe, odnosno lignificirawe. Vo prirodata tie mo`at da se sretnat rastej]i i razvivaj]i se kako drvja, grmu[ki i polzavici.

Drvjata dostignuvaat viso~ina od najmalku pet metri i imaat jasno vidlivi delovi na stebloto- deblo i kro[na.

Kaj grmu[kite razgranuvaweto zapo~nuva vedna[ od korenoviot vrat. Nivnata najgolema viso~ina e pet metri.

Polzavicite, pak, imaat neophodna potreba od potkrepuvawe. Zatoa polzat po povr[inata na po~vata, se jazat po karpi ili po steblata na drvjata.

{to e dendropark?

Dendropark pretstavuva zbirka od drvenesti rastenija. Zna~i,

na opredelen prostor napraven od ~ovekot se razvivaat i rastat drvja, grmu[ki i polzavici. Dendropark naj~esto se podignuva so nau~noobrazovna cel, a mo`e da ima i kulturolo[ko zna~ewe (na pr. Parkot na tolerancijata vo dvorot na Voenata bolnica vo Skopje).

Vo dvornoto mesto na {umarskiot fakultet i Fakultetot za zemjodelski nauki i hrana vo Skopje e podignat najraznovidniot dendropark na Balkanskiot Poluostrov. U[te od negovite po~etoci, so osnovaweto na eden od prvite fakulteti vo na[ata zemja vo 1947 godina, Zemjodelsko-[umarskiot fakultet, ovoj park na drvenesti rastenija zasaduvani od zemjite od celiot svet, poleka go dobival svoeto mesto vo naukata i vo obrazovniot proces. Od 1950 godina parkot go dobiva i dene[niot naziv- dendropark. Ottoga[, del od drvenestite vidovi poradi abiotski i biotski faktori se is~eznati, a i prostorot na koj[to se razvivale i rastele e namalen so izgradbata na nekolku fakultetski objekti.

Denes, dendroparkot broi okolu 230 razli~ni drvni vida koi[to uspevaat na povr[ina od okolu 4 hektari. Smestena na relativno mal prostor, ovaa dendroflora go vbrojuva dendroparkot kako eden od najzna~ajnite balkanski i evropski dendrolo[ki centri. Vo nego se nao\aat pretstavnici na

3

makedonskata i balkanska endemna dendroflora, odnosno drvenesti rastenija [to gi ima edinstveno vo Makedonija ili vo balkanskite zemji. Vidovite [to po svoeto geografsko rasprostranuvawe (areal) ja opfa]aat Makedonija, se narekuvaat avtohtoni ili doma[ni vidovi. Isto taka, se sre]avaat i alohtoni, odnosno stranski (egzoti~ni) drvenesti rastenija. Nivnoto rasprostranuvawe vo na[ata zemja e pomognato od ~ovekot. Dendroparkot e `iva zbirka od drvenesti rastenija i e podignat, pred s¢, kako prakti~no pomagalo na studentite od {umarskiot fakultet. Zna~i, dendroparkot e prakti~no u~ilnica vo priroda, kade se u~at ekolo[kite vlijanija i interakciskite odnosi na dendroflorata i `ivotnata sredina.

Vo posledno vreme, dendroparkot s¢ pove]e go zgolemuva svoeto zna~ewe. Ednovremeno, lociran vo centralnoto gradsko podra~je, pretstavuva t.n. planetarna urbana [uma. Dendroparkot e i oblagorodeno gradsko zelenilo, so posebna namena. Zatoa, dendroparkot mo`e da mu poslu`i i na sekoj zainteresiran gra\anin, ako saka da nau~i ne[to pove]e za nadvore[niot izgled na drvenestite rastenija, nivnata ekologija, zna~eweto i polzata.

Za odr`uvawe i unapreduvawe na dendroparkot se gri`i [umskoopitnata stanica pri {umarskiot fakultet. Raznovidnosta na drvenestite rastenija se zgolemuva so vnesuvawe novi vidovi.

Vo dendroparkot uspevaat drvenesti rastenija od umereno-kontinentalnite i kontinentalnite podra~ja na severnata hemisfera. Kako edni od pospecifi~nite pretstavnici na makedonskata i svetskata dendroflora, gi izdvojuvame slednive †`iteli° na dendroparkot: Nau~no ime: Quercus macedonica A. DC. Syn. Quercus trojana Webb. Narodno ime: Makedonski dab Ekologija: Toploqubiv, svetloqubiv i su[ootporen drven vid koj naseluva plitki i kameniti po~vi, na ju`ni ekspozicii do 1100 m nadmorska viso~ina Specifi~nost: Najgolem `elad od dabovite vo Makedonija; {umska zaednica- ass. Quercetum macedonicae koja pretstavuva endemno tercierno-reliktna pojava i kako takva ima posebno nau~no i ekolo[ko zna~ewe vo razvojot na vegetacijata na Balkanskiot Poluostrov Zna~ewe: Ekolo[ko i dekorativno (kro[na)

4

Nau~no ime: Sequoiadendron giganteum Lindl. Syn. Sequoia gigantea Decne Narodno ime: Xinovska sekvoja Areal: Planini vo Kalifornija (SAD) Ekologija: Zimzelen, plutesta kora, okeanska klima, dlaboki i hranlivi po~vi, brz raste`, do 2000 m nadmorska viso~ina Specifi~nost: Najgolemo drvje na svetot, so viso~ina od pove]e od 117 m, pre~nik na debloto od 12 m; Vegetira od 2000 do 4000 godini; Semeto se sobira so pomo[ na ververi~ki Zna~ewe: Ekolo[ko i ekonomsko (vo SAD)

Poznavaj]i gi karakteristikite na drvenestite rastenija, osobeno nivnite ekolo[ki svojstva, lu\eto mo`e da gi polzuvaat ovie rastenija za pozdrava i poubava `ivotna sredina.

Ulogata na dendroflorata, i na zeleniloto voop[to, kako del od `ivotnata sredina, nesomneno e ogromna. Pro~istuvaweto na vozduhot i sozdavaweto kislorod, namaluvaweto na direktnoto son~evo zra~ewe i bu~avata, za[titata od vetri[ta, regulacijata na vodniot re`im, vlijanieto kon klimata, psiholo[koto vlijanie vrz ~ovekot se samo del od zna~ewata na ovie rastenija.

Mnogu od drvenestite rastenija ~ovekot nau~il da gi koristi vo svojata ishrana kako dodatoci (za~ini, ovo[je, sokovi), no i za ishrana na doma[nite `ivotni.

Drvjata so golemi dimenzii i solidni tehni~ko-tehnolo[ki svojstva se polzuvaat vo drvnata industrija za izrabotka na mebel, vo grade`ni[tvoto, vo stolarstvoto, vo rezbarstvoto, a pomalite vo pletarstvoto, vo proizvodstvoto na hartija, ambala`a i za ogrev.

Ima golem broj na drvenesti rastenija, koi[to pokraj trevestite rastenija, se koristat vo farmacijata za prerabotka na ~aevi, [amponi za kosa, gelovi za telo, sapuni, smolesti materii, alkaloidi, tanini ([tavni materii), prirodni antibiotici i vitamini i za proizvodstvo na parfemi.

Isto taka, del od drvenestite rastenija se neraskinliv del od duhovniot `ivot na narodot. ^inarot (Platanus orientalis L.) bil zasaduvan kraj sakralnite objekti, a jorgovanot (Syringa vulgaris L.) se sadi vo dvorovite na crkvite i cveta re~isi sekoga[ za vreme na Veligdenskite praznici.

Me\utoa, postojat drvenesti rastenija koi[to mo`e da se upotrebuvaat za ekolo[ka za[tita, kako del od protiverozivnite

5

merki. Taka, kiseloto drvo (Ailanthus glandulosa Desf.), kapinata (Rubus fruticosus L.) i bagremot (Robinia pseudoacacia L.), imaat [iroka ekolo[ka amplituda i se skromni kon uslovite na mestorastewe (po~va, vozdu[na temperatura i vla`nost, naklon na teren, son~evo zra~ewe, nadmorska viso~ina i sl.). Zatoa, razvivaat povr[inski, no silen i razgranet korenov sistem i go zacvrstuvaat zemji[teto kade [to rastat. Ednovremeno, so svoite dekorativni lisja, cvetovi ili plodovi pretstavuvaat i ukrasen pejza`. Za `al, tie se invazivni rastenija i za mnogu kuso vreme naseluvaat golemi prostori, pri [to gi zagrozuvaat rastitelnite zaednici [to na opredelenoto podra~je rastat prirodno, bez dejstvo na ~ovekot. Znaej]i go ova, ~ovekot polzuva drvenesti rastenija so sli~ni ekolo[ki karakteristiki: obi~en ~empres (Cupressus sempervirens L.) i arizonski ~empres (Cupressus arizonica Greene), jorgovan, crn bor (Pinus nigra Arn.). Ovie drvenesti rastenija se ~esti kraj na[ite pati[ta i avtopati[ta.

Nekoi drvenesti rastenija, so pomo[ na gabi i bakterii vo zonata okolu korenot i na korenovite vlaknenca, t.n. rizosfera, go vrzuvaat atmosferskiot azot i za sebe crpat neorganska materija. Potoa, so pomo[ na son~evoto zra~ewe sozdavaat organska materija i del od nea polzuvaat gabite i bakteriite- azotofiksatori. Na toj na~in zna~itelno ja zbogatuvaat po~vata kade [to rastat so azotni materii. Takvi rastenija se pripadnicite klasificirani vo familijata Fabaceae, evlite (Alnus spp.) i dr.

Drvenestite rastenija [to se osobeno otporni na aerozagaduvawe pretstavuvaat vistinska mo`nost za polzuvawe vo urbana sredina. Ednovremeno, tie se i vistinski pro~istuva~i na zagadeniot vozduh. Sepak, treba da se vnimava na izborot na drvnite vidovi, odnosno na nivnata ekologija. Ne mo`e sekoe drvenesto rastenie [to e izdr`livo na zagaden vozduh da se zasadi vo bulevarski `ardinieri, na parkirali[te, pokraj zgrada ili vo dvor na ku]a, bez razlika na negovata dekorativnost.

Platanite, odnosno ~inarite, belata topola (Populus alba L.), lipite (Tilia spp.), diviot kosten (Aesculus hippocastanum L.), zasadeni kako soliter ili vo grupa, so svoite [iroko razgraneti kro[ni mo`e da bidat vistinski parkovski ukras. Blizu korenoviot vrat na ovie drvja mo`e da se nasadi br[lenot (Hedera helix L.). So svoite varieteti i formi, polzej]i po nivnite stebla ]e sozdade dopolnitelna zelena povr[ina. Na parkirali[ta, nesomneno, koprivkite (Celtis spp.), jasenite (Fraxinus spp.), javorite (Acer spp.), bi bile odli~en izbor, poradi svojata ekolo[ka skromnost,

6

dekorativni po korata na stebloto, lisjata, i plodovite. Va`no e [to ovie drvja nemaat silen povr[inski korenov sistem za da ja podignat asfaltiranata ili poplo~enata povr[ina, ili pak, so opa\awe na plodovite ili pri kr[ewe na grankite od vetar da gi o[tetat parkiranite vozila. Likvidambarot (Liquidambar styraciflua L.), liriodendronot (Liriodendron tulipifera L.), crvenolisnite slivi (Prunus ‘Atropurpurea’) i jabolka (Malus ‘Atropurpurea’), japonskite cre[i (Prunus serrulata Lindl.) se ukrasni so pove]e svoi morfolo[ki karakteristiki, a ekolo[kite svojstva se soodvetni za primena na ovie drvca kako drvored. Grmu[kite kako mahonijata (Mahonia spp.), `oltikite (Berberis spp.), forzicijata (Forsythia spp.), spireite (Spiraea spp.), japonskata duwa (Chaenomeles japonica Lindl.) se vistinski izbor za bulevarsko i parkovsko zelenilo. Ako na ovie grmu[ki se nadopolnat †univerzalnite° tui (Thuja spp.), toga[ izborot na drvnite vidovi e kompleten. Za obrabuvawe i za `ardinieri mo`e da poslu`at top~estite formi na tui (Thuja ‘Globosa’; ‘Obtusa’), mu[mulica (Cotoneaster spp.), anamski race (Lonicera spp.), ogneniot trn (Pyracantha coccinea Roem.). Kaj nas `ivite ogradi naj~esto se pravat so zasaduvawe na prasika (Ligustrum vulgare L.) i zelenika (Buxus sempervirens L.). Za naglasuvawe na vlez ili za zatskrivawe na yidovi mo`e da se upotrebat konusni i tesno piramidalni formi kako [to se Thuja ‘Smaragd’, ili, varietetot na virxiniskata smreka Juniperus ‘Skyrocket’. Prekrasni za sozdavawe na †zelen tunel°, so gusti grozdesti nadvisnati socvetija, se glicinija (Wisteria sinensis Sweet.) i dobrocvet (Laburnum spp.).

Kraj vodni povr[ini (ezerca, reki), kako pretstavnici na krajre~nata dendroflora, za ozelenuvawe bi mo`ele da se iskoristat `alnata vrba (Salix babylonica L.), ~inarite (Platanus spp.), `eleznoto drvo (Tamarix spp.), brezata (Betula pendula Roth.), koi bi sozdale otslikuvawe na steblata vo vodnata povr[ina i bi sozdale prekrasno †vodeno ogledalo°.

So pravilno podignuvawe na zeleni povr[ini, i osobeno so soodvetna nega potoa, se sozdava tradicija vo podigawe, odgleduvawe i unapreduvawe na zelenite povr[ini vo urbana sredina i razvivawe na †kult kon zeleniloto°. Va`nosta na zeleniloto u[te pove]e dobiva na zna~ewe, ako se znae deka e s¢ pogolema koncentracijata na populacija vo gradskite sredini, a so toa i pritisokot [to se vr[i vrz `ivotnata sredina.

7

Çka eshte dendrologjia ? Dendrologjia (greq. Dendron = dru, logos = shkence) eshte shkenca per

bimet drurore, me saktesisht, shkenca qe i studion karakteristikat dhe veçantite e tyre morfologjike-ekologjike. Per te gjitha bimet drurore veti e veçante eshte procesi i drurezimit, perkatesisht lignifikimit. Ne natyre ata mund te gjenden duke u rritur dhe zhvilluar si drunj, shkurre dhe kacavjerrse.

Drunjte arijne lartesi prej me se paku pese metra dhe kane pjese qartesisht te dukshme te trungut- kercelli dhe korona.

Tek shkurret degezimi fillon menjehere nga qafa e rrenjes. Lartesia e tyre me e madhe eshte 5 metra.

Ndersa kacavjerrset kane nevoje te domesdoshme per mbeshtetje. Per ate arsye zvariten ne siperfaqe te tokes, ngjiten neper shkembinj ose neper kercellin e drunjve.

Çka eshte dendroparku ? Dendroparku paraqet permbledhje te bimeve drurore. Do te thote, ne nje

hapesire te caktuar, e krijuar nga njeriu zhvillohen dhe rriten drunj, kaçube dhe kacavjerrese. Dendroparku, me se shpeshti ngrihet me qellim shkencoro arsimor, por mund te kete edhe kuptim kulturologjik (prsh. Parku i toleraces ne oborrin e Spitalit Ushtarak ne Shkup).

Ne oborrin e Fakultetit te Pylltarise dhe Fakultetit ne shkencave bujqesore dhe ushqimit eshte ngritur dendroparku me i llojllojshem ne Gadishullin Ballkanik. Qe nga fillimet e tij, me themelimin e njerit prej fakulteteve te para te shtetit tone me vitin 1947, Fakulteti i Bujqesise-Pylltarise, ky park i bimeve drurore ngadale po e fitonte vendin e duhur ne shkencen dhe procesin arsimor. Prej vitit 1950 e mer edhe emrin e sotshem-dendropark. Qe atehere, nje pjese e bimeve drurore per shkak te faktoreve abiotik dhe biotik jane zhdukur, dhe nga ana tjeter edhe hapesira na te cilen jane zhvilluar dhe rritur jane zvogeluar me ndertimin e disa objekteve per nevojat e fakulteteve.

Sot, dendroparku numeron reth 230 lloje te ndryshme te drunjve te cilet rriten ne siperfaqe prej rreth 4 hektaresh. E vendosur ne nje siperfaqe relativisht te vogel, kjo dendroflore e vendos dendroparkun si nje nder qendrat dendrologjike me te rendesishme ballkanike dhe europiane. Ne te gjenden perfaqesues te dendroflores endemike maqedone dhe ballkanike, perkatesisht bime drurore qe gjenden vetem ne Maqedoni dhe ne vendet ballkanike. Llojet qe shperndarjen e tyre gjeografike (arealin) e kane ne Maqedoni, quhen lloje avtohtone ose shtepiake. Gjithashtu, gjenden edhe alohtone, perkatesisht bime drurore te huaja (egzotike). Shperndarja e tyre ne

8

shtetin tone eshte e ndihmuar nga njeriu. Dendroparku eshte permbedhje e gjalle e bimeve drurore dhe eshte i ngritur, para se gjithash, si nje mjet ndihmes per studentet e Fakultetit te Pylltarise. Domethene, dendroparku eshte praktikisht mesonjtore ne natyre ne te cilen mesohen ndikimet ekologjike dhe marredheniet interaktive te dendroflores me ambientin jetesor.

Ne kohen e fundit, dendroparku gjithmone e me shume po e zmadhon rendesine e tij. Ne te njejten kohe, i vendosur ne rajonin qendror te qytetit, paraqet te ashtuquajturin pyll urban planetar. Dendroparku eshte edhe gjelberim urban i fisnikeruar, me qellim te veçante. Per ate arsye, dendroparku mund ti sherbeje edhe çdo qytetari te interesuar, nese deshiron te mesoje diçka me teper per pamjen e jashtme te bimeve drurore, ekologjine, rendesine dhe dobine e tyre.

Per mirembajtjen dhe zhvillimin e dendroparkut kujdeset stacioni eksperimental prane Fakultetit te Pylltarise. Llojllojshmeria e bimeve drurore zmadhohet me vendosjen e llojeve te reja.

Ne dendroparkun arrijne sukses bime drurore nga brezi i matur-kontinental dhe kontinental ne hemisferen veriore. Si disa prej perfaqesuesve me specifik te dendroflores maqedone dhe boterore i veçojme keta banore te dendroparkut:

Emri shkencor: Quercus macedonica A. DC.; Syn. Quercus trojana Webb. Emri popullor: Dushku maqedon

Ekologija: Preferon nxehtesine, driten dhe lloj druri rezistent ndaj thatesires i cili banon toka shkembore dhe te cekta, ne ekspozicione jugore deri me 1100 m lartesi mbidetare. Specifikat: Frutin me te madh nga dushqet ne Maqedoni; bashkesia pyjore- ass. Quercetum macedonicae e cila paraqet dukuri endemike terciere-relikte

9

dhe si e tille ka rendesi te posatshme shkencore dhe ekologjike ne zhvillimin e vegjetacionit ne Gadishullin Ballkanik. Rendesia: Ekologjike dhe dekorative (korona)

Emri shkencor: Sequoiadendron giganteum Lindl.; Syn. Sequoia gigantea Decne Emri popullor: Sekvoja gjigande Areali: Malet e Kalifornise (SHBA) Ekologjia: Gjithmone i gjelbert, levore pluto, klime oqeanike, toka pjellore dhe te thella, rritet shpejt, deri me 2000 m lartesi mbidetare. Specifikat: Druri me i madh ne bote, me lartesi prej me shume se 117 m, dijameter per 12 m; vegjeton prej 2000 deri me 4000 vjet; fara grumbullohet me ndihmen e kitrave. Rendesia: Ekologjike dhe ekonomike (ne SHBA)

Duke i ditur karakteristikat e bimeve drurore, posaçerisht vetite e tyre ekologjike, njerezit mund ti shfrytezojne keta bime per nje ambient jetesor me te shendetshem dhe me te bukur.

Roli i dendroflores, dhe i gjelberimit ne pergjithesi, si pjese e ambientit jetesor, pa dyshim eshte tejet i madh. Pastrimi i ajrit dhe krijimi i oksigjenit, strehim per shume kafshe, zvogelim te rrezatimit direkt te diellit dhe zhurmes, mbrojtje nga ererat, rregullimin e regjimit te ujrave, ndikim ne klimen, ndikim psikologjik mbi njeriun jane vetem nje pjese e rendesise te ketyre bimeve.

Shume prej bimeve drurore njeriu ka mesuar t’i shfytezoje per ushqim ose si shtese (bylmete, peme, lengje), por edhe per ushqyerjen e kafsheve shtepiake.

Drunjte me dimenzione te madha dhe veti solide teknike-teknologjike shfrytezohen ne industrine te drurit- perpunimin e mobiljeve, ne ndertimtari, zdrukthtari, drugdhendje, ndersa ato me dimenzione me te vogla ne thurtarine, prodhimin e letres, ambalazhit dhe per ngrohje.

Ka numer te madh te bimeve drurore, te cilet pervec bimeve barore, shrytezohen ne farmaci- perpunim te cajrave, shampone per floket, gel per trupin, sapune, materie rreshire, alkaloide, tanine (materie per rregjje), antibiotike natyror dhe vitamine si dhe per prodhimin e parfumeve.

Gjithashtu, nje pjese e bimeve drurore eshte pjese e pakeputur e jetes shpirterore te popullit. Rrapi, qinari (Platanus orientalis L.) ka qene i mbjellur

10

prane objekteve sakrale, ndersa jorgovani (Syringa vulgaris L.) mbjellet ne oboret e kishave dhe lulezon perafersisht cdohere per kohen e festave te Pashkeve.

Megjithate, egzistojne bime drurore te cilat mund te perdoren per mbrojtje ekologjike, si pjese e masave kontraerozive. Keshtu, druri i tharte (Ailanthus glandulosa Desf.), mjedra (Rubus fruticosus L.) dhe bagremi, akacija (Robinia pseudoacacia L.), kane amplitude te gjere ekologjike dhe jane modeste per sa u perket kushteve te vendrritjes (toka, temperatura e ajrit dhe lageshtia, renia e terenit, rrezatimi diellor, lartesia mbidetare etj.). Per ate shkak zhvillojne sistem rrenjesor siperfaqesor, por te forte dhe te degezuar dhe e perforcojne token ne te cilen rriten. Ne te njejten kohe, me gjethet e tyre dekorative, lulet ose frytet paraqesin dhe pejsazh zbukurues. Per fat te keq, ato jane bime invazive dhe per kohe te shkurter shperndahen ne siperfaqe te medha, me cka i kercenojne bashkesite bimore qe ne nje territor te caktuar rriten ne menyre natyrore, pa ndikimin e njeriut. Duke e ditur kete, njeriu i shfrytezon bimet drurore me karakteristika te ngjajshme ekologjike: qiparisi i rendomte (Cupressus sempervirens L.) dhe qiparisi i arizones (Cupressus arizonica Greene), jorgovani, pisha e zeze (Pinus nigra Arn.). Keta bime drurore jane te shpeshta prane rrugeve dhe autostradave tona.

Disa bime drurore, me ndihmen e kepurdhave dhe bakterieve ne zonen rreth rrenjes dhe fijeve rrenjesore, te ashtuquajtur rizosfere, e lidhin azotin atmosferik dhe per vehte thithin materie joorganike. Pastaj, me ndihmen e rrezatimit diellor krijojne materie organike dhe nje pjese te saj e shfrytezojne kepurdhat dhe bakteriet- azotofiksatore. Ne ate menyre dukshem e pasurojne me materie azotike edhe token ne te cilen rriten. Te tilla bime jane anetaret te klasifikuar ne familjen Fabaceae, verrerat (Alnus spp.) e tj.

Bimet drurore te cilat jane posacerisht rezistente ndaj ndotjes se ajrit paraqesin mundesi reale per shfrytezim ne ambientet urbane. Ne te njejten kohe, ato jane edhe pastrues te vertete te ajrit te ndotur. Megjithate, duhet kujdes na zgjedhjen e llojeve drurore, perkatesisht ekologjise se tyre. Nuk mundet çdo bime drurore qe eshte rezistente ndaj ajrit te ndotur te mbjellet ne zhardinerat e bulevardeve, ne parkingje, prane ndertesave ose ne oborret e shtepive, pa dallim te anes dekorative.

Rrapet, perkatesisht qinaret, plepi i bardhe (Populus alba L.), bliri (Tilia spp.), geshtenja e eger (Aesculus hippocastanum L.), te mbjellur si solitere apo ne grupe, me koronen e tyre te degezuar mund te jene nje dekor i vertete ne parqet. Afer qafes te rrenjes te ketyre drunjve mund te mbjellet urthi (Hedera helix L.) me varietetet dhe format e tij, dhe duke u ngjitur neper kercellin e tyre mund te krijoje siperfaqe plotesuese te gjelbert. Na parkingje, pa dyshim, caracet (Celtis spp.), frasherit (Fraxinus spp.), panjë (Acer spp.), do te ishin nje

11

zgjidhje e shkelqyer, per shkak te modestise se tyre ekologjike, dekorit ne levoren e kercellit, gjethet, dhe frutet. E rendesishme eshte qe keto drunj nuk kane sistem rrenjesor siperfaqesor te forte per ta ngritur siperfaqen e asfaltuar ose me kalldram, ose, me renien e frutave apo nga thyerja e degeve nga era t’i demtojne makinat e parkuara. Likvidambari (Liquidambar styraciflua L.), liriodendroni (Liriodendron tulipifera L.), kumbulla gjethkuqe (Prunus ‘Atropurpurea’) dhe molla (Malus ‘Atropurpurea’), qershia japoneze (Prunus serrulata Lindl.) jane dekorative me shume karakteristika te tyre morfologjike, ndersa vetite e tyre ekologjike jane adekuate per perdorim te ketyre drunjve te mbjellur ne varg. Shkurret si mahonija (Mahonia spp.), melqinjte (Berberis spp.), forzithijat (Forsythia spp.), spirejat (Spiraea spp.), ftoi japonez (Chaenomeles japonica Lindl.) jane zgjedhje e vertete na gjelberimin ne bulevarde dhe parqe. Nese ketyre kacubeve u shtohen tujat ”univerzale” (Thuja spp.), atehere zgjedhja e llojeve drurore eshte komplete. Per skajezime dhe per zhardiniera mund te sherbejne format e rrumbullakta te tujave (Thuja ‘Globosa’; ‘Obtusa’), mushmolla (Cotoneaster spp.), dorezonja (Lonicera spp.), gjembi i zjarrte (Pyracantha coccinea Roem.). Tek ne gardhet e gjelberta me se shpeshti behen me mbjelljen e privetes (Ligustrum vulgare L.) dhe bushit te rendomte (Buxus sempervirens L.). Per theksimin e hyrjes apo per fshehjen e mureve mund te perdoren forma te ngushta dhe konusoide sic jane Thuja ‘Smaragd’, apo, varietetet e dellinjes virxhiniane Juniperus ‘Skyrocket’. Te mrekullushme per krijimin e ”tunelit te gjelbert”, me lule te varura, te dendura dhe ne forme rrushi jane glicinija (Wisteria sinensis Sweet.) dhe lulja e mire (Laburnum spp.).

Prane siperfaqeve ujore (liqene, lumenj), si perfaqesues e dendroflores prane lumit, per gjelberimin mund te shfrytezohen shelgu vajtues (Salix babylonica L.), rrapet, qinaret (Platanus spp.), druri i hekurt (Tamarix spp.), meshtekna e bardhe (Betula pendula Roth.), te cilat do te krijonin nje pasqyrim te drunjve ne siperfaqen ujore dhe do te krijonin †pasqyre ujore° te shkelqyer.

Me ngritjen e regullt te siperfaqeve te gjelberta, dhe posacerisht me perkujdesje adekuate me vone, krijohet tradicion i ngritjes, kultivimit dhe perpararimit te siperfaqeve te gjelberta ne ambienteve urbane dhe zhvillimin e ”kultit ndaj gjelberimit”. Rendesia e gjelberimit edhe me shume mer ne domethenie, nese dihet perqendrimi me i madh i populsise ne ambientet e qyteteve, dhe me ate edhe shtypja qe behet ndaj ambientit jetesor.

12

What is dendrology?

Dendrology (Greek. Dendron = tree, logos = science) is the science for woody plants, specifically, a science which studies their morpho-ecological features and specificities. All trees characterize by the process of lignifications. They can be found in nature growing up as trees, shrubs and vines.

The trees may reach a height of at least five meters and have clearly visible parts of the trunk – the stem and the crown.

With the shrubs, the divergence starts immediately from the root’s neck. Their max height is five meters.

The vines have a necessity of being supported. That is why they crawl on the soil surface, climb rocks or the tree’s stems.

What is dendropark?

Dendropark presents a collection of woody plants, meaning a man made

developing and growing trees, shrubs and vines in a specific space. The dendropark is mainly prepared for scientific purposes, but it can also have cultural meaning (ex. The Park of Tolerance in the backyard of the Skopje Military Hospital).

The backyard of the Faculty of Forestry and the Faculty of Agricultural Sciences and Food in Skopje contains the most diverse dendropark on the Balkan Peninsula. Ever since its origin, with the foundation of one of the first faculties in our country in 1947, the Agricultural-Forestry Faculty, this park of woody plants originating from the countries all over the world slowly received its position in the science and in the educational process. In 1950 the park received it’s today’s name – dendropark. From then onwards, part of the woody plants due to abiotic and biotic factors became extinct, and the space where they grew and developed was reduced and taken by several faculty facilities.

Today, in the dendropark there are 230 woody species, existing in an area of 4 ha. Situated in a relatively small area, this dendroflora positions the dendropark as one of the most significant Balkan and European dendrological centers. Its contains representative species of the Macedonian and the Balkan endemic dendroflora, i.e. woody plants being present only in Macedonia or in the Balkan countries. The species covering Macedonia with their geographical distribution are called autochthones or domicile species. There are also allochthonous, i.e. foreign (exotic) woody plants. Their distribution in our country is man-supported. The dendropark is a living collection of woody plants, above all, as a practical facilitator for the students of the Faculty of

13

Forestry. In fact, the dendropark is open classroom in nature where the ecological influences and the interaction relations of the dendroflora and the living environment are being studied.

Recently, the dendropark is gaining on significance more and more. In the same time, located in the central city area it is so called planetary urban forest. The dendropark is also an enriched special purpose urban green area. Therefore, it may serve to any interested citizen, if he/she wants to learn more on the morphology (habitus) of the woody plants, their ecology, meaning and usage.

The maintenance and improvement of the dendropark is tasked to the forestry-trial station within the Faculty of Forestry. The diversification of the woody plants is increased by introducing new species.

The dendropark also contains woody plants from the moderate-continental and the continental areas of the northern hemisphere. Among the more specific representative species of the Macedonian and the world dendroflora, we state the following “inhabitants” of the dendropark: Scientific name: Quercus macedonica A. DC.; Syn. Quercus trojana Webb. Common name: Macedonian oak

Ecology: Termophile, heliofil and drought-resistant woody specie inhabiting shallow and stone soils, at southern expositions up to 1100 sea level Specificity: Largest acorn from the oaks in Macedonia; forest community - ass. Quercetum macedonicae representing endemic tertiary-relict appearance having special scientific and ecological importance in the vegetation development on the Balkan Peninsula Importance: Ecologic and decorative (crown)

14

Scientific name: Sequoiadendron giganteum Lindl. Syn. Sequoia gigantea Decne Common name: Giant sequoia Areal: Mountains in California (USA) Ecology: Evergreen, cork bark, ocean climate, deep and deep and nutritive soil, rapid growth, up to 2000 m above the sea level Specificity: Largest tree in the world with a height of more than 117 m, stem diameter of 12 m; vegetating period from 2000 to 4000 years; the seed is being collected by squirrels Importance: Ecological and economic (in the USA)

Knowing the specificities of the woody plants, especially their ecological

characteristics, people may avail of these plants for healthier and more beautiful living environment.

The role of dendroflora and of the green areas in general, as a part of the living environment is enormous. Air filtration and oxygen generation, habitat for many animals, reducing direct sun insolation and noise, wind protection, water regime regulation, climate influence, psychological affect on human beings – are only a part of the meaning of these plants.

Many of the woody plants the human being learned to use in the food he/she eats or as supplements (spice, fruits, juices) but also for feeding domestic animals.

The large dimension trees and with solid technical-technological features are being used in the wood industry – furniture manufacture, in the construction industry, carpentry, carving craft, while the smaller ones in hand made art, paper manufacture, packaging and for heating fuel.

There are also numerous woody plants which are used in the pharmacy, along with the grass plants – tea procession, hair shampoos, body gels, soups, resin extracts, alkaloids, tannins, natural antibiotics and vitamins and for perfume production.

Likewise, part of the woody plants present an integral part of the spiritual life of the people. The plane tree (Platanus orientalis L.) was planted next to sacral facilities, while the Lilac (Syringa vulgaris L.) is planted in the church yards and it blossoms almost always during the Easter holidays.

However, there are woody plants which may be used for ecological protection, as part of the erosion control works. Thus, the Tree of heaven

15

(Ailanthus glandulosa Desf.), the blackberry (Rubus fruticosus L.) and the Acacia (Robinia pseudoacacia L.), have diverse ecological usage and are modest to the conditions where they are planted (soil, air temperature, air humidity, inclination, sea level etc.). That is why they develop surface but strong and extensive root system, enhancing the ground where they grow. In the same time, with their decorative leaves, flowers or fruits they make for a beautiful landscape. Unfortunately, these are invasive plants and they are able to take on enormous areas for a very short period of time, endangering the forest communities growing naturally on the specific area without any man made interventions. Knowing this, the humans use woody plants with similar ecological characteristics: genuine cypress (Cupressus sempervirens L.) and Arizona cypress (Cupressus arizonica Greene), Lilac, European black pine (Pinus nigra Arn.). These woody plants can often be seen by our roads and highways.

Some woody plants, with assistance of some fungus and bacteria in the root zone and on the root fibres, the so called risosphere, contain the nitrogen from the air taking out non-organic matter for themselves. Afterwards, using the sun insolation they create organic matter, part of which is used by the fungus and bacteria – nitrogen-fixers. In this way, they significantly enrich the soil on which they grow on with nitrogen matters. Such plants are members classified in the family Fabaceae, common Alder (Alnus spp.) etc.

The woody plants being specifically resistant to the air pollution present a true possibility to be used in an urban environment. In the same time, they are real filters of the polluted air. However, one must pay attention to the selection of the woody plants, i.e. their ecology. Every woody plants being resistant to polluted air cannot be planned in boulevards, jardinières, parkings, next to a building or in a house yards, regardless of its decorativeness.

The plain tree, the white poplar (Populus alba L.), the Linden tree (Tilia spp.), the Horse chestnut (Aesculus hippocastanum L.), planted as solitaire or in a group with their wide crowns may be a true park decoration. Next to the root’s neck of these trees, one may plant the Ivy (Hedera helix L.) with its varieties and forms, climbing up to their stems it will create additional green area. At parkings, without any doubt, the Hackberry (Celtis spp.), the Ash tree (Fraxinus spp.), the Maple tree (Acer spp.), would be an excellent choice, due to their ecological modesty, decorativeness on the bark, the leaves and the fruits. It is important that these trees do not have extensive surface root system to lift the asphalted or paved surface or to damage parked vehicles when the fruits fall down or when branches break apart. The Sweet gum (Liquidambar styraciflua L.), the Tulip tree (Liriodendron tulipifera L.), the Redleaf Plum (Prunus ‘Atropurpurea’) and Apple (Malus ‘Atropurpurea’), the Japanese cherry (Prunus serrulata Lindl.) are decorative with several morphological characteristics, while

16

the ecological features are favorable to be used on these trees as alley. The shrubs as Oregon grape (Mahonia spp.), the Burbery (Berberis spp.), the Forsithia (Forsythia spp.), Spirea (Spiraea spp.), Japanese Flowering quince (Chaenomeles japonica Lindl.) are true choice for boulevard and park plants. If these shrubs are supplemented with the “universal” arborvitae (Thuja spp.), than the selection of the woody is complete. For the margins of the jardinières one may use the “globe form” arborvitae (Thuja ‘Globosa’; ‘Obtusa’), Cotoneaster (Cotoneaster spp.), the Honeysuckle (Lonicera spp.), the Fire thorn (Pyracantha coccinea Roem.). the hedges in our country are mostly made using Privet (Ligustrum vulgare L.) Boxwood (Buxus sempervirens L.). To indicate entry or to hide walls one may use coned and narrow pyramidal shapes such as Thuja ‘Smaragd’, or the variety Juniperus ‘Skyrocket’. Beautiful to be used for creating “green tunnel” with dense pendulous clusters are Wisteria (Wisteria sinensis Sweet.) and the Golden chain tree (Laburnum spp.).

Along water surfaces (lakes, rivers), as representatives of the river dendroflora, one may use for decoration the willow (Salix babylonica L.), the Plain tree (Platanus spp.), Tamarisk (Tamarix spp.), the birch (Betula pendula Roth.), creating reflection of the stems on the water surface thus making the effect of a beautiful “water mirror”.

With the appropriate landscape design of green surfaces, especially with appropriate care afterwards we create tradition in raising, growing and promoting green surfaces in the urban environment and developing “cult to the green areas”. The importance of the green areas is gaining on importance if we take into consideration that the concentration of the population in the urban areas is becoming larger, thus the pressure on the living environment is increasing.

Profil na DREN Zdru`enieto na studenti na {umarski fakultet „DREN“

e osnovano vo Skopje, op[tina Gazi Baba, vo 1999 godina, od strana na entuzijasti i ambiciozni studenti na {umarskiot fakultet.

DREN e nepoliti~ka, nevladina, neprofitna i nezavisna studentska organizacija.

Osnovni dejnosti na DREN se: Pottiknuvawe na aktivnosti kaj studentite od [umarstvo i

ozelenuvawe i unapreduvawe na `ivotnata sredina za zbogatuvawe na nivnite stru~ni poznavawa i iskustva, Obezbeduvawe i distribucija na informacii do studentite od

oblastite na [umarstvo i `ivotna sredina, Pretstavuvawe na nivnite profesionalni interesi na

me\unaroden plan, kako i razmena na studenti preku me\unarodna sorabotka so srodni fakulteti i stru~ni nevladini organizacii.

Vo DREN mo`e da ~lenuvaat studenti i od drugi fakulteti i univerziteti, bez razlika na nivnata rodova ili etni~ka pripadnost.

^lenovite na DREN se uspe[ni studenti, so visok prosek na studii, postdiplomci (na {umarskiot fakultet vo Skopje i nadvor od zemjava). Golem del od porane[nite ~lenovi sega se vraboteni vo presti`ni institucii i organizacii ({umarski fakultet vo Skopje, Ministerstvo za zemjodelstvo, [umarstvo i vodostopanstvo, JP Makedonski [umi, JP Parkovi i zelenilo, nacionalni parkovi, FAO, SNV i dr.).

DREN e ~lenka na Me\unarodnata organizacija na studenti od [umarstvoto (IFSA).

Od svoeto osnovawe do denes, Zdru`enieto ima ostvareno pove]e razmeni na studenti i aktivno u~estvo na me\unarodni natprevari, organizacija na planinarski nau~no-edukativni turi, u~estvo i organizacija na ekolo[ki akcii i po[umuvawa, nau~no-edukativni prezentacii od oblast na `ivotnata sredina, u~estvo na godi[ni sredbi na ekolo[ki zdru`enija na gra\ani, sorabotka so ministerstva, nacionalni parkovi i javni pretprijatija. Zdru`enie na studenti na {umarski fakultet DREN Bul. Aleksandar Makedonski bb, 1000 Skopje Tel: 02/3135-033, Faks: 02/3164-560 E-po[ta: dren@sf.ukim.edu.mk web: http://www.sf.ukim.edu.mk/dren

mailto:dren@sf.ukim.edu.mkhttp://www.sf.ukim.edu.mk/dren

Proekt:

Dendropark - u~ilnica vo priroda

Realizirano od:

DREN

Zdru`enie na studenti na {umarski fakultet

Programa:

SECTOR - nacionalni grantovi

Sproveduvano od:

Regionalen centar za za[tita na `ivotnata

sredina vo Centralna i Isto~na Evropa REC

Finansirano od:

{vedska agencija za me\unaroden razvoj

i sorabotka Sida

Poddr`ano od:

{umarski fakultet, Skopje

Fakultet za zemjodelski nauki i hrana, Skopje

Op[tina Gazi Baba, Skopje

Ovaa bro[ura ne e nameneta za proda`ba

NASLOVNA.pdfvnatresna korica-1prva str-lekturaBrosuravnatresna korica-2nadvoresna korica-2