Dr Mariusz DembińskiZakład Pedagogiki SzkolnejUAM w Poznaniu

Rytualna ideologizacja czynności szkolnych

Szkoła tak jak każda instytucja jest praktyką społeczną składającą się z czynności będących źródłem reprodukcji warunków umożliwiających dalsze jej istnienie1. Przy czym szkoła jest strukturą kondensującą w sobie czynności nastawione na nauczanie, wychowanie, socjalizację itp. Sposoby realizacji wyróżnionych czynności są różne, bowiem są warunkowane kulturowo, zależne od przemian społeczno-historycznych, podległe ekonomii, gospodarce i zdominowane przez siły polityczne. Ich wpływ sprawia, że w instytucjach, w zinstytucjonalizowanych czynnościach koncentruje się zatem przeszłość, odzwierciedla teraźniejszość i wypracowywana przyszłość. Co więcej, w tak pojętych czynnościach nie tylko zawiera się cywilizacyjna samoświadomości społeczeństw, ale przede wszystkim mieszczą się określone normy i dyrektywy kształtujące zindywidualizowaną świadomość poszczególnych jednostek - a w szkołach uczniów i pracowników szkół. W czym zatem należy szukać przyczyny dookreślającej i ukierunkowującej czynności warunkujących istnienie określonych instytucji? Co sprawia, że w szkole zachowujemy się właśnie tak, a nie inaczej. Zakładam, że tą przyczyną jest rytuał, który poprzez ideologie wpisuje się w czynności, których znaczenia utrwalają istnienie instytucji. Dla uzasadnienia swojej tezy, przyjmuję za G. H. Meadem pogląd, że działanie jest procesem i składa się z czterech faz. Działanie może mieć charakter społeczny i wówczas należy mówić o czynnościach społecznych, które zasadniczo obejmuje trzy fazy. Czynności społeczne prowadzą do powstania społecznych obiektów, których znaczenia stają się częścią życia społeczno kulturowego dzięki rytuałom. Przyjmuję, że rytuał jest procesualną, wykonawczą i złożoną z kilku struktur organizacją. Elementy struktur organizacji rytuału mogą aktywnie modyfikować i wpływać na czynności społeczne działających jednostek. Jednym z istotnych elementów rytuału jest ideologia. Ideologia kondensuje w sobie znaczenia i zmusza jednostki do działań i tworzenia obiektów, które są zgodne z rytuałami podtrzymującymi istnienie danej instytucji. Przyjrzyjmy się bliżej omawianej tutaj koncepcji na przykładzie szkoły. Zinstytucjonalizowany charakter szkoły, która nastawiona jest na realizację czynności edukacyjnych, z jednej strony ukazuje swoje historyczne oblicze, które podlega społeczno-kulturowej obiektywizacji, zaś z drugiej strony odsłania zindywidualizowaną i subiektywną naturę. Ujawniająca się tutaj dwoistość zinstytucjonalizowanej struktury można wyjaśnić poprzez odwołanie się do kategorii czynności – do jej procesualnej i interakcyjnej formy, której podstawowym elementem jest działanie. Jak zatem należy rozumieć działanie? Zdaniem na przykład G. H. Meada działanie jest procesem i składa się z czterech faz (impulsu, percepcji, manipulacji i spełnienia)2. Faza impulsu obejmuje bodziec

1 G. Banaszak, J. Kmita, Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury, Warszawa 1991.2 L. Koczanowicz, G. H. Mead, Wrocław 1992, s. 15.

1

ukierunkowujący zmysły na określony obiekt (np. poczucie głodu). W fazie percepcji obiekt jest konstytuowany w umyśle. Przy czym, jak pisze E. Hałas: „Percepcja nie odzwierciedla biernie obiektów w świecie”3. Konstytuowany obiekt jest już jakiś i ma na celu rozwiązanie problemu wywołanego przez bodziec. Akt konstytucji świadczy o selekcji informacji, co doprowadziło G. H. Meada do wniosku, że percepcja zawiera interpretację. W fazie manipulacji obiekt jest testowany z uwagi na posiadane i nadawane mu własności. Testowanie dokonuje się poprzez praktyczny kontakt z obiektem. Proces działania kończy faza spełnienia, w której ostatecznie ukonstytuowany obiekt staje się aksjologicznie albo dobry, albo zły, albo brzydki itp. Powstały w wyniku działania obiekt skłania jednostki do określonych czynności. Czynności mogą być przez jednostkę ukierunkowane na siebie lub na inną jednostkę – i w tym drugim przypadku mamy do czynienia z czynnościami społecznymi. G. H. Mead pisze: „Używam terminu społeczny nie w odniesieniu do nowego systemu, ale do procesu ponownego przystosowania”4. Źródłem ponownego przystosowania się są gesty wymieniane między jednostkami w wyniku których powstają najpierw obiekty społeczne, a potem wytwory kultury. Przy czym, powstające obiekty społeczne podlegają,- jak dowodzi G. H. Mead - trzyetapowemu procesowi (patrz diagram 1). Wynika z niego, iż na przykład w pierwszym etapie nauczyciel poprzez działanie, którego obiektem jest gest znaczący pokazuje co zamierza zrobić i co według jego oczekiwań ma zrobić uczeń. W tym geście zawierają się: intencja nauczyciela (jego postawa) i realizacja (społeczna interpretacja). W drugim etapie, uczeń odpowiada własnym działaniem, którego obiekt jest również gestem znaczącym. W geście tym wskazuje, co zamierza zrobić i co według jego oczekiwań zrobi nauczyciel. Ostatecznie (trzeci etap), w wyniku konwersacji gestów zostaje utworzony obiekt społeczny – np. powitanie. W konsekwencji obiekty społeczne dookreślają znaczenia wytworów kultury i tym samym definiują sens „świata, który istnieje’’.

Diagram 1. Tworzenie społecznych obiektów poprzez społeczne czynności. „ŚWIAT KTÓRY ISTNIEJE”

P R O B L E M Ja tak zadziałam Działanie Gest Gest Działanie

Osoba A - impuls znaczący znaczący Osoba B - percepcja A ty tak zadziałasz - impuls - manipulacja - percepcja - spełnienie - manipulacja - spełnienie

OBIEKT SPOŁECZNY

Źródło: Opracowanie własne

Powyższe ustalenia pozwalają sformułować następujące wnioski. Działanie prowadzi do ukonstytuowanie obiektu przed którym lub wobec którego staje

3 E. Hałas, Obywatelska socjologia szkoły chicagowskiej, Lublin 1994, s. 33.4 G. H. Mead, Społeczna natura teraźniejszości [w] G. H. Mead, (oprac i tłum) L. Koczanowicz, Wrocław 1992, s. 80.

2

jednostka. Obiekt ten jest zinterpretowany, dookreślony fizycznie i mentalnie oraz zaksjologizowany. Tym samym obiekt jest znaczący, a jego znaczenia przejawiają się w geście. Gest na poziomie życia społecznego staje się częścią czynności. Czynności prowadzą do powstania obiektów społecznych, w które uwikłane są działające jednostki. Gesty pokazują nasze intencje i oczekiwania – ujawniają postawy i spodziewane sposoby rozwiązania problemu. Warto również zauważyć, że działania mają charakter subiektywny, natomiast czynności i powstające obiekty społeczne podlegają obiektywizacji. Przy czym związek działania z czynnościami zmusza subiektywnie działające jednostki do obiektywizacji własnych działań. Obiektywizacja działań, jak i czynności społecznych musi podlegać usystematyzowaniu i tym samym musi stać się częścią indywidualnej i społecznej świadomości, bowiem w przeciwnym razie mielibyśmy do czynienia z chaosem. Obiektywizacja dokonuje się za pośrednictwem wypracowanego przez grupę systemu, którego znaczenia są wyrazem – jak pisze J. Niżnik – spójności symbolicznego uniwersum5. System i zawierające się w nim podsystemy warunkują sprawną komunikację w grupie, prowadzącą do jej integracji, a w konsekwencji do poznania i opanowania środowiska, w którym przyszło grupie egzystować. Co w takim razie należałoby uznać za formę tak pojętego uniwersum. Wydaje się i w dodatku w sposób uzasadniony, że tą formą jest rytuał. P. McLaren pisze: „Jesteśmy ontogenetycznie ukonstytuowani i kosmologicznie ożywieni przez rytuał. Wszyscy znajdujemy się pod władzą rytuału; absolutnie nikt z nas nie stoi poza jego symboliczną jurysdykcją”6. A w innym miejscu dodaje: „Rytuał jest niezbędny do kontynuacji współczesnej, społecznej i kulturowej egzystencji istnienia”7. Powyższe stwierdzenie wynika z faktu, że ludzkie istnienie, a więc działania i czynności mają charakter znaczący. F. Znaniecki w tej kwestii odnotował: „Znaczenie jest systemowe: należy do systemu doświadczeń i działań, a więc do swojego ustalenia potrzebuje społecznego rytuału”8. Skoro rytuał jest formą społeczno-kulturowej egzystencji, a także – o czym świadczy ostatni cytat – narzędziem wdrażającym nowe znaczenia do określonego systemu, to należy bliżej przyjrzeć się rytuałowi. Rytuał jest kategorią popularną, często przywoływaną przez badaczy różnych dyscyplin wiedzy, toteż na jego temat napisano ogromną ilość książek. Co więcej, opracowania teoretyczne tego zjawiska są bardzo szerokie, a badacze nie są zgodni, co do jego ostatecznej definicji. Upraszczając rytuał jest definiowany poprzez odwołanie się do działania, wykonania, idei; ma charakter społeczny lub indywidualny; może być świadomy, instrumentalny lub irracjonalny; jest utożsamiany z religią, jak i życiem potocznym; jest związany z symbolami i indeksami; ma struktury, etapy i fazy; pobudza emocje; odtwarza, jak i kreuje rzeczywistość. Z uwagi na omawiany tutaj zagadnienie istotne jest ustalenie, z czego składa się organizacja rytuału, ponieważ to ona decyduje, co jednostki czynią i jakie znaczenia uzyskują obiekty społeczne i wytwory kultury. Zasadniczo rytuał składa się ze struktury ukrytej, jawnej i procesu rytualizacji dążącego do tego, aby to, co ukryte stało się znaczące i przejawiło się w strukturze jawnej, w czynnościach9. Rdzeniem rytuału jest proces rytualizacji, ale o jego wykonaniach (efektach) decydują elementy struktury ukrytej rytuału (patrz diagram 2). Ł. Kapralska w ukrytej warstwie rytuałów

5 J. Niżnik, Symbol a adaptacja kulturowa, Warszawa 1985.6 P. McLaren, Edukacja jako system kulturowy [w:] Nieobecne dyskursy, (red.) Z. Kwieciński, Toruń 1994, cz. IV, s. 26.7 Ibidem, s. 9.8 za E. Hałas, Polityka symbolizacji w ujęciu P. Bourdieu [w:] Symbole w interakcji, Warszawa 2001, s. 189.9 M. Dembiński, Rytualne oblicze lekcji, (książka w druku), Kraków 2004.

3

wymienia takie składniki, jak: symbole i mit10. P. McLaren pisze o metaforach (alegorii), etosie i korzennych paradygmatach11; C. Geertz o światopoglądzie; C. Bell o ideologii12; a J. Maisonneuve, mówi o wierze, którą można traktować jako poddziedzinę szeroko pojętej wiedzy13.

Diagram 2. Formy przejawiania się elementów struktury ukrytej w strukturze jawnej rytuałów.

STRONA UKRYTA RYTUAŁÓW

Tworzenie umów społeczno-kulturowych

czynności symboliczne Antymit

Symbol STRONA JAWNA Nauczyciel (jako przedmiot i podmiot) Paradygmat Przestrzeń Metafora Czas Wiedza Rytm Ideologia Przedmioty Mit Etos Gesty Mowa Indeks Uczeń (jako przedmiot i podmiot) Syntagma Metonimia dzynności zindeksowane

Odtwarzanie umów społeczno-kulturowych

Źródło: Opracowanie własne.

Każdy z wymienionych elementów pełni określoną funkcje i jak pokazuje diagram 2, zajmuje określone miejsce w strukturze ukrytej rytuału. Ponieważ w artykule interesuje mnie ideologizacja działań, toteż najpierw skoncentrujmy naszą uwagę na rozumieniu ideologii. Ideologię można rozumieć na trzy sposoby: „1) System wierzeń charakterystycznych dla danej grupy lub klasy społecznej, 2) System wierzeń iluzorycznych – fałszywych idei lub fałszywych świadomości – który można skontrastować z wiedzą prawdziwą lub naukową, 3) Ogólny proces wytwarzania znaczeń i idei”14. W przypadku powiązania ideologii z rytuałem, ideologię należy utożsamiać z systemem przekonań oraz procesem kondensowania i wytwarzania znaczeń, które się wpisują w ludzkie czynności, będące w zgodzie z sensem istnienia danej instytucji utrzymywanej przez rytuały. O co tutaj chodzi? Rytuał jest systemem, który utrzymuje i tworzy rzeczywistość wpływając na działania i czynności jednostek. Rzeczywistość składa się ze społeczno-kulturowych

10 Ibidem, s. 312.11 P. McLaren, Schooling as ritual performance, London 1986, s. 258 – 261.12 C. Bell, Ritual theory, ritual practice, New York 1992.13 J. Maisonneuve, Rytuały dawne i współczesne, (tłum.) M. Mroczek, Gdańsk 1995, s. 12.14 J. Fiske, Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem, Wrocław 1999, s. 206.

4

obiektów i wytworów posiadających znaczenia będące w zgodzie z systemem, czyli rytuałem. Rzeczywistość składa się z wielu praktyk, a więc wielu podsystemów. Na szczególną uwagę zasługują te podsystemy, które podtrzymują uniwersum. Podsystemy te to instytucje, których rytuały wymuszają określone zachowania poprzez utrzymywanie w nich określonych sensów znaczeń przypisywanych społecznym obiektom. Elementem rytuału odpowiadającym za treści znaczeń jest ideologia. Jak zatem – pytam ponownie - należy rozumieć ideologię? Ideologia to mechanizm rytuału, który kondensuje różnorodne sensy znaczeń, aby następnie wymuszać na jednostkach takie działania i czynności, które będą w zgodzie z treściami rytuału. Ideologia jako część ludzkiej egzystencji jest mechanizmem, który z jednej strony koncentruje znaczenia przynależne danej instytucji – rytuałom, natomiast z drugiej strony, działa w taki sposób, aby uczniowie w swoich działaniach, nieświadomie utrwalali istniejące sposoby życia szkolnego. Przy czym ideologię należy utożsamiać z hegemonią, czyli takim oferowaniem jednostkom znaczeń, idei i przekonań będących wyrazem naszej zgody, a nie wyrazem przymusu. Można powiedzieć, że ideologia to zbiór idei, przekonań wyznawanych przez grupę, dzięki której dokonuje się społeczna integracja – tak jak to widzą funkcjonaliści; to również zinstytucjonalizowana doktryna popierana przez władze – tak jak ją pojmują marksiści; to również praktyka działających jednostek, które same stosują i odpowiednio reagują na znaczenia dookreślające ich rzeczywistość – tak jak to ujmują interpretatywiści, a nade wszystko to mechanizm, który aktywnie poszukuje naszej akceptacji dla respektowania określonych znaczeń – tak jak to traktują zwolennicy hegemonii. A jak to dokonuje się w szkole? Jak rytuał ideologizuje czynności na przykład uczniów? Rzeczywistość szkolna składa się z rytuałów zinstytucjonalizowanych i rytuałów wytwarzanych przez nauczycieli i uczniów. Te pierwsze mają charakter uniwersalny – są stosowane we wszystkich szkołach, a te drugie są wypracowywane przez grupy na ich własne potrzeby. Interesują nas tutaj te pierwsze. Ich celem jest zachowanie istnienia szkoły, wykorzystywanej przede wszystkim do nauczania i wychowywania. Szkole zatem przypisywane są określone czynności, które mają prowadzić do wytwarzania oczekiwanych obiektów społecznych, a w konsekwencji do ujawnienia odpowiedniego wytworu kultury. Przy czym, aby ideologia mogła działać w sposób – że tak powiem – „zhegemonizowany”, działające jednostki muszą stać się częścią instytucji. Dokonujecie to na przykład w czasie lekcji za sprawą rytuału „sprawdzania obecności”, w ramach którego jednostka mówiąc: „Jestem” – „wciela” się w rolę ucznia. „Wcielenie” się jest wiec pierwszym krokiem do ideologizacji, czyli akceptacji czynności szkolnej. Omówiona przeze mnie propozycja rozumienia czynności szkolnych poprzez ideologię i rytuał pozwala spojrzeć na to, co się czyni w szkole z zupełnie innej perspektywy. Umożliwia ona pogłębienie naszą wiedzę o szkole, poprzez uwzględnienie teoretycznych badań nad rytuałem i nowe/inne spojrzenie na ideologię. Być może to właśnie szkolne rytuały i ideologia stanowią klucz do podniesienia efektywnosci uczenia się i wychowywania.

5