Bialy Orzel, Czerwona Gwiazda

Norman DaviesBiay Orze, Czerwona Gwiazda

Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Krakw 1998. Wydanie I. Dodruk.

Nie da si zaprzeczy, e najbardziej sensacyjnymi skutkami wojny polsko-bolszewickiej byy te, do ktrych nie doszo - napisa Norman Davies, wybitny historyk, autor cieszcego si ogromn popularnoci Boego igrzyska. Bitwa warszawska, ktra jest kluczowym wydarzeniem omawianej w niniejszej ksice wojny polsko-radzieckiej (1919-1921), uchodzi coraz powszechniej za jedn z najwaniejszych bitew XX stulecia. Co oznaczao zwycistwo si polskich? Davies stara si odda sprawiedliwo bohaterom wydarze, ktre w pamici narodowej zapisay si jako Cud nad Wis. Z niezwyk wpraw przechodzi od ujcia panoramicznego do szczegu, brawurowo posuguje si filmow technik zmiany perspektywy: czytelnik to obserwuje w bezporedniej bliskoci zdarzenia z pola bitwy, to oglda wiat z foteli politykw. Davies nie odbrzawia, nie stawia na piedesta - umieszcza fakty w midzynarodowym kontekcie i wskazuje, nie ulegajc adnej subiektywnej wizji dziejw, i realne znaczenie historycznych wydarze.

SPIS TRECINota tumaczaPrzedmowa Autora do wydania polskiego1. Jeszcze jedna pooga2. Zima straconych zudze3. Inwazja na Ukrain4. Inwazja na Polsk5. Bitwa warszawska6. Decydujca kampania7. Reperkusje

NOTA TUMACZA

Ksika Normana Daviesa bya ju opublikowana po polsku w drugim obiegu przez wydawnictwo Przedwit (bez miejsca i roku wydania - wedug katalogu BJ po 1986 r.) w przekadzie Urszuli Karpiskiej (pseudonim). Tumaczenie to byo mi pomocne w pracy, zwaszcza przy weryfikacji czci cytatw, za co Autorce pragn podzikowa.Chciabym rwnie wyjani, e okreleniami sowiecki i radziecki posuguj si zamiennie w zalenoci od okresu historycznego (pierwsze pojawia si zasadniczo w okresie przedwojennym, drugie za powojennym). Nazwy miejscowe podawane s w formie uywanej w czasie opisywanych wydarze.Andrzej Pawelec

PRZEDMOWA AUTORA DO WYDANIA POLSKIEGO

Od ukazania si w 1972 roku pierwszego angielskiego wydania Orla biaego, czerwonej gwiazdy mino wier wieku. By to mj autorski debiut. Ksika zostaa napisana w ekspresowym tempie w cigu niespena dwunastu miesicy, ale towarzyszcy jej narodzinom popiech wcale jej, jak sdz, nie zaszkodzi. W owym czasie jako pocztkujcy doktorant przeywaem powszechne na tym etapie kariery kopoty finansowe i dowiadczaem poczucia zagubienia. Byem rwnie ojcem maego dziecka i mem chorujcej ony, ktry musia pogodzi si z faktem, i jego dni jako beztroskiego wdrownego uczonego s policzone Praca nad ksik bya skutecznym sposobem na skupienie umysu. Podczas dugiego pobytu w Krakowie pod koniec lat szedziesitych dowiedziaem si o istnieniu wojny bolszewickiej; przysuchiwaem si jak zaczarowany wspaniaym opowieciom mojego Tecia* o jego przygodach sprzed pwiecza, kiedy to wojowa z Armi Czerwon Lenina. Wojna polsko-bolszewicka z 1919-1920 roku bya jednak wci tematem zakazanym. Nie istniaa w podrcznikach i w oficjalnych publikacjach ukazujcych si w obozie socjalistycznym. Klska Armii Czerwonej zdecydowanie przerastaa wyobrani i wykraczaa poza dyrektywy komunistycznych cenzorw; w adnym razie nie moga wic stanowi legalnego przedmiotu bada archiwalnych, a tym bardziej tematu rozprawy doktorskiej.* p. Marian Zieliski z Kt (zm w 1984 r) Ocali mnie A.J.P. Taylor, mj poprzedni opiekun naukowy. Cho Taylor by zapewne najwybitniejszym, a z pewnoci najsawmejszym historykiem swojego pokolenia, nie dba o akademickie konwenanse. W owym czasie znajdowa si u szczytu powodzenia jako pierwszy brytyjski teledon* a jego improwizowane wykady telewizyjne przycigay szerokie audytorium. * Nazwa ,Don odnosi si do starszych wykadowcw na uniwersytetach brytyjskich (przyp. tum.).Chocia napisa wiele wanych prac na temat historii Wielkiej Brytanii i Europy, nigdy nie zajmowa eksponowanego stanowiska na adnym uniwersytecie brytyjskim. Nie otrzyma katedry historii (Regius Professorship) na uniwersytecie w Oksfordzie - po czci na skutek lewicowych pogldw politycznych - i od tego czasu odrzuca wszystkie kolejne oferty. Unika tytuu profesor, tak jak nie mia szacunku dla tytuu doktora. Co dla mnie najwaniejsze, chocia by czynnym czonkiem lewicowych krgw intelektualnych, zawsze traktowa z nalen podejrzliwoci Zwizek Radziecki i komunistyczn propagand. (Na Kongresie Intelektualistw, ktry odby si w sierpniu 1948 roku we Wrocawiu, jako jedyny z zachodnich delegatw zabra gos, by zaprotestowa przeciw sterowaniu obradami przez radzieckich towarzyszy). Tak wic, kiedy pojawiem si ponownie w Oksfordzie w roku 1968/69, Taylor autentycznie zainteresowa si tym, co robi. Poradzi mi, ebym na razie zapomnia o studiach doktoranckich i jak najszybciej da co do druku. Tylko ludzie maego formatu robi doktoraty, zapewnia. Zachci mnie, abym przygotowa do druku prac seminaryjn pt. Lloyd George a Polska, i umoliwi mi ubieganie si o stypendium w St. Antony's College. Wojna polsko-bolszewicka, stwierdzi, to wietny temat: poniewa nikt inny si na nim nie zna, mog uczyni go swoj specjalnoci. Zarazem jest to temat, ktry na pewno spodoba si zarwno rektorowi college'u, sir Raymondowi Carrowi, jak i sponsorowi stypendium, panu Alistairowi Home, ktry by - i jest nadal - znakomitym historykiem wojskowoci. Po krtkiej rozmowie kwalifikacyjnej dostaem stypendium i usyszaem, e mam si bra do pisania. Postawiono mi tylko jeden warunek: gotowy maszynopis ksiki musi wpyn w cigu roku. Powiadaj, e pierwsza ksika - tak jak pierwsze dziecko - jest zawsze t ulubion. Nie wiem, czy na tej regule mona zawsze polega. W kadym razie mam powody przypuszcza, i Orze biay... to, jak dotd, najlepsza z moich ksiek. Jest zwiza i ma tempo. Cho zawiera konieczn dawk faktw i nie znanych nazwisk, nadal przekazuje co z podniecenia, ktre odczuwaem, badajc sabo znany teren, ocalajc od zapomnienia odlege, egzotyczne chwile i miejsca, borykajc si z zawiociami nader skomplikowanego epizodu. Jak pamitam, szczegln satysfakcj sprawiao mi porwnywanie rde rosyjskich i polskich (moi przedwojenni poprzednicy nie podjli si tego zadania), czenie narracji z analiz oraz splatanie wtkw militarnych, politycznych, midzynarodowych i biograficznych. C za wspaniaa panorama ukazaa si moim oczom! Warszawa, Kijw, Wilno, Lww, Misk, Dniepr, Wisa i Berezyna. Te wszystkie miejsca trzeba byo poczy z mylami oraz czynami uanw i kozakw, Trockiego i Stalina, Tuchaczewskiego i Sikorskiego, Weyganda i de Gaulle'a, a take samego niezrwnanego Marszaka. W kocu jednak owa fascynacja krwawym wydarzeniem, w ktrym tak wielu modych ludzi stracio ycie, obudzia we mnie poczucie pewnego zawstydzenia. Dlatego zakoczyem ksik moraem zaczerpnitym z opowiadania Izaaka Babla, ktry wyda mi si stosowny - cho nie wszystkim moim patriotycznie nastawionym czytelnikom z Polski. Kiedy ksika zostaa opublikowana, zawieraa nader osobliw przedmow Taylora. Z jednej strony A.J.P. nie aowa rozprawie modego autora pochlebnych okrele: wybitna, sprawnie napisana, stanowi trway wkad do bada historycznych. Z drugiej jednak znalazy si w niej uwagi na temat wojny polsko-bolszewickiej zdradzajce, i Taylor nie zaakceptowa gwnej linii argumentacyjnej dziea, ktre rekomendowa. Jak wikszo zachodnich uczonych przedtem i potem, Taylor nadal uwaa, i wojn rozpoczli Polacy, kiedy podczas wyprawy kijowskiej w kwietniu 1920 roku najechali na Rosj. Albo wic nie przeczyta ksiki, albo te - co bardziej prawdopodobne - nawet on nie potrafi przekn tezy, i kapitalistyczny Zachd nie posuy si Polakami, by zaatakowa socjalizm w Rosji. Jak miaem si przekona pniej, sceptycyzm Taylora wobec komunizmu nie by bezgraniczny. (Na przykad do koca ycia nie mg uwierzy, e zbrodnia katyska zostaa popeniona przez Sowietw).Generalnie mj debiut spotka si z yczliwym przyjciem. Ksika znalaza si na fali po opublikowaniu przez Sunday Times entuzjastycznej recenzji pira sir Michaela Howarda, wczesnego profesora nauk o wojnie w Londynie*. * Pniej otrzyma katedr historii (Regius Professorship) w Oksfordzie. Po polsku ukazaa si jego praca Wojna w dziejach Europy, Ossolineum 1990.Po oywionej dyskusji w tamtejszej Bibliotece Polskiej zaskarbia mi sympati brytyjskiej Polonii, traktujcej dotd z podejrzliwoci modego historyka, ktry bawi zdecydowanie zbyt dugo w PRL-u. Staa si rwnie tematem paryskiego sympozjum zorganizowanego przez Institut d'Etudes Slaves. Naturalnie nie moga zosta porzdnie zrecenzowana w obu krajach, ktrych dotyczya bezporednio. Z Moskwy nie nadesza ani jedna recenzja. Jedyna, ktra ukazaa si z pewnym opnieniem w Polsce, przybraa posta osobliwie pokrtnej niby-denuncjacji autorstwa Tadeusza Cielaka. By on uprzednio dyrektorem Zakadu Historii Stosunkw Polsko-Radzieckich PAN w Warszawie, ale zoy rezygnacj, kiedy cenzura usuna tekst paktu Ribbentrop-Mootow z tomu dokumentw historycznych dotyczcych roku 1939. Nastpnie trafi do Londynu, gdzie kierowa rachitycznym Instytutem Kultury Polskiej w peerelowskiej ambasadzie - tam te go spotkaem. Poniewa cenzura w adnym razie nie przepuciaby pochlebnej recenzji z Orla biaego, Cielak napisa dugie streszczenie i zaopatrzy je w konkluzj, i zaproponowana przez Daviesa interpretacja wydarze z lat 1919-1920 jest kompletnie faszywa. Tym sposobem umoliwi polskim czytelnikom zapoznanie si z moj argumentacj.atwo zapomina si o tym, pod jak cis kontrol znajdoway si w Polsce badania historyczne - nawet w latach siedemdziesitych. Pewne wyobraenie o skali tego nadzoru daa mi wizyta w roku 1973 lub 1974 w Warszawie, dokd udaem si na zaproszenie prof pka Tadeusza Jdruszczaka, aby przedstawi w Instytucie Historii PAN odczyt na temat Ora biaego. Jdruszczak wyrobi sobie nazwisko w latach szedziesitych jako jeden z tych partyjnych historykw, ktrzy przyczynili si do rewizji oficjalnego stanowiska wobec Drugiej Rzeczypospolitej, wzbogacajc o kilka skromnych akcentw pozytywnych miadco negatywn ocen tego okresu, jakiej nadal domagaa si komunistyczna wadza. W ten sposb zyska reputacj szczerego liberaa. Przekonaem si jednak niebawem, i jego liberalizm ma swoje granice. W przeddzie wykadu, wieczorem, Jdruszczak zadzwoni do mnie do hotelu i bez sowa usprawiedliwienia oznajmi, e temat sesji musi ulec zmianie. Omwi jakoby t kwesti z kolegami, od ktrych mia usysze, i wojna polsko-bolszewicka jest zagadnieniem mniej interesujcym ni panorama wspczesnej historiografii brytyjskiej. Rzecz jasna, powinienem by odmwi, ale si zgodziem. Przez ca noc lczaem w stanie kompletnego oszoomienia nad odczytem, ktry mog z penym przekonaniem nazwa najbardziej nudnym i bezsensownym wykadem w caej mojej karierze Rankiem karty zostay odkryte. Kiedy weszlimy do sali konferencyjnej, pk Jdruszczak wskaza na grup delegatw z Akademii Nauk ZSRR, ktrzy pojawili si bez uprzedzenia w dniu poprzednim. Jedyna przyjemno, jak udao mi si ocali z tej katastrofy, wzia si std, i przyniosem ze sob ty tomik White Eagle, Red Star, ktry na pocztku wykadu lea sobie bez nadzoru na skraju awki. Rzecz jasna, po kilku chwilach sign po niego suchacz z pierwszego rzdu, prezentujc odczyt widziaem, jak ksika w jaskrawej okadce przechodzi po kryjomu z rk do rk, a kady z czytelnikw w peni korzysta z przysugujcej mu p minuty, aby zapozna si z zawartoci tej nieciekawej pracy.W takim to zdecydowanie przygnbiajcym klimacie przystpiem do obrony mojej rozprawy doktorskiej na Uniwersytecie Jagielloskim. Zaraz po zakoczeniu pracy nad Orem biaym pospiesznie napisaem kilka studiw na temat ta historycznego wojny polsko-bolszewickiej i nadaem im celowo oglnikowy tytu Polityka Wielkiej Brytanii wobec Polski w okresie po Traktacie Wersalskim, 1919-1920. Po zaliczeniu - nie bez trudnoci - wymaganych egzaminw uzyskaem w swoim czasie tytu doktora nauk humanistycznych. Kiedy po raz pierwszy wkroczyem na t drog, zawsze mogem liczy na pomoc ze strony wielu wanych osobistoci uniwersyteckich, ktre nie szczdziy mi czasu i sw zachty. Wiem, e musiay mnie uzna za niewdzicznika, kiedy zmieniem kurs, aby napisa ksik. Cho wic dziki niej miaem ju zagwarantowan posad na Uniwersytecie Londyskim, postanowiem spacie dug honorowy, zwaszcza wobec mojego promotora, prof Henryka Batowskiego, oraz dyrektora IH UJ, prof Jzefa Gierowskiego, i powrciem do doktoratu. Patrzc wstecz, uwiadamiam sobie, e moi krakowscy patroni wykazali wiele odwagi Gdyby pojawiy si jakie kopoty, to nie ja, lecz oni ponieliby konsekwencje. Zawsze podziwiaem spokj i pogod ducha, z jakimi radzili sobie z podym systemem, w ramach ktrego przyszo im pracowa. Taylor nie mia racji. Mj krakowski doktorat by zdecydowanie wart tego, by go zdoby.Mniej wicej w tym samym czasie postanowiem sprawdzi, czy egzemplarz White Eagle, Red Star, ktry podarowaem Bibliotece Jagielloskiej, trafi do czytelnikw. Udaem si wic do gmachu przy Alejach, wypeniem rewers i czekaem, co nastpi. Po duszej chwili pani bibliotekarka poinformowaa mnie, e ksika jest niedostpna. Udaem si zatem do jej zwierzchnika, ktry wyjani mi, i ksika Daviesa znajduje si w kategorii prohibitw. Poprosiem wic o rozmow ze zwierzchnikiem zwierzchnika. Chodziem tak od pokoju do pokoju, wspinajc si coraz wyej po szczeblach bibliotecznej hierarchii, a jeden z pracownikw nagle spostrzeg, e na rewersie nazwisko czytelnika pokrywa si z nazwiskiem autora. Gdyby oto pojawi si niespodziewanie duch Szekspira i zada, by wypoyczono mu Hamleta, zdumienie nie byoby wiksze. Dlaczego Pan nam sprawia kopoty? - zapytaa bibliotekarka. Bo chc zobaczy ksik na wasne oczy - odparem. W kocu udao si j odnale - wszelako nie w prohibitach, lecz w gabinecie samego dyrektora. Otrzymaem zapewnienie, i ksika zostanie udostpniona tylu czytelnikom, ilu tylko bdzie mona. Obecnie, jak sysz, znajduje si w kategorii rara, w zwizku z czym nadal trudno do niej dotrze. Oto najmocniejszy argument na rzecz publikacji wydania polskiego. Jeli w Polsce recepcja ksiki bya utrudniona z powodw obiektywnych, to w Wielkiej Brytanii i w Stanach niektrzy po prostu nie przyjmowali do wiadomoci jej istnienia. Wydarzenia w Czechosowacji i w Polsce w latach 1968-1970 zmusiy wprawdzie lewicowe krgi intelektualne do zrewidowania stanowiska wobec Zwizku Radzieckiego i do rezygnacji z entuzjastycznego poparcia dla jego polityki, ale potny baga sowietofilskiej przeszoci bynajmniej nie znikn. Krytykowano Stalina i Breniewa, ale nie Lenina. Rewolucja Padziernikowa bya nadal wit krow, ktrej naleao bi pokony, a nie przyglda si z bliska i dokadnie. Rwnie przedstawiciele licznej w wiecie akademickim brany sowietologw opierali zazwyczaj swoje analizy wczesnej kondycji Zwizku Radzieckiego na historycznych fundamentach przejtych hurtem z radzieckiej propagandy. Na Uniwersytecie Londyskim z tak postaw intelektualn mona si byo najczciej spotka w duej i prestiowej London School of Economics and Political Science (LSE), ktra bya instytucj znacznie bardziej upolitycznion od mojej wasnej School of Slavonic and East European Studies (SSEES), gdzie od dawna otrzewiajcy wpyw wywieraa bezkompromisowa postawa prof. Hugh Seton-Watsona. Tymczasem w LSE, pomimo obecnoci tak wybitnych postaci jak p. Leonard Schapiro, panowa wci klimat zdecydowanie antyamerykaski i proradziecki. Trudno si temu dziwi, zwaywszy na tradycje tej uczelni: jej zaoyciele, sfiksowani fabianie Sidney i Beatrice Webb, oraz jej pomylony dyrektor z czasw wojny, Harold Laski, byli nie tylko sowietofilami, ale i sovitomanes, Z czasem dowiedziaem si od kolegw, z jak wielkim rozbawieniem kadra i studenci LSE przyjli osobliw tez White Eagle, Red Star, i Armia Czerwona dokonaa inwazji na Polsk, aby pomaszerowa do Niemiec. Cho LSE i SSEES wchodz w skad tego samego uniwersytetu, to nikt z LSE nie wyrazi nigdy ochoty, bym wygosi tam odczyt lub wyjani im swoje niestworzone pomysy.Mimo wszystko ksika miaa si dobrze. W rozmaitych wydaniach bya dostpna na rynku bez przerwy a do pocztku lat dziewidziesitych. Wkrtce po brytyjskiej premierze u Macdonalda ukazaa si w prestiowej oficynie amerykaskiej St. Martin's Press (Nowy Jork). W poowie lat osiemdziesitych Orbis Books (Londyn) i Hippocrene Books (Nowy Jork) wyday jej reprint. W latach osiemdziesitych w Polsce kryo w drugim obiegu kilka nieautoryzowanych przekadw fragmentw lub caoci. Najszerzej znane z tych tumacze - heroiczne dokonanie Urszuli Karpiskiej (pseudonim), ktre opublikowao wydawnictwo Przedwit w Gdasku - byo dwukrotnie konfiskowane przez organy bezpieczestwa, zanim trafio triumfalnie do rk czytelnikw w roku 1988.W cigu dwudziestu piciu lat, ktre upyny od powstania Ora biaego..., zasadnicza struktura wydarze zaprezentowana w tej ksice nie zostaa zakwestionowana. Pojawio si kilka zbiorw dokumentw, ktre uzupeniy obraz epizodw zrekonstruowanych tutaj jedynie na podstawie poszlak. W rozmaitych studiach specjalistycznych rozoono inaczej akcenty bd te przedstawiono odmienne interpretacje poszczeglnych faz wojny. Polemizowano rwnie z owymi heroicznymi, lecz niekiedy bdnymi przekadami mojej ksiki, ktre kryy w drugim obiegu. Nie ukazao si jednak nic, co skonioby mnie, abym uzna, i znaczcy fragment pracy wymaga korekty. Wprost przeciwnie, po upadku komunizmu swobodny obieg informacji w Polsce i w Rosji potwierdzi jedynie wnioski, ktre zostay sformuowane w zdecydowanie trudniejszych okolicznociach. Jestem przekonany, i Orze biay... moe zosta ponownie zaprezentowany polskim czytelnikom w postaci pierwotnej. Chciabym, aby by czytany nie tylko jako wiadectwo poruszajcych wydarze z lat 1919-1920, ale rwnie jako hod zoony konfraterni wielkich historykw, ktrzy nauczyli mnie, i podtrzymywanie ognia historycznej prawdy jest najbardziej szlachetnym powoaniem.Norman Davies, czerwiec 1997

Rozdzia pierwszyJESZCZE JEDNA POOGA

W ostatniej fazie pierwszej wojny wiatowej Europa Wschodnia rozpada si na kawaki. Stare cesarstwa zostay pogruchotane przez wojn i rewolucj. Zwaszcza Rosja znajdowaa si w stanie zaawansowanego rozkadu: jej moskiewskie i piotrogrodzkie centrum byo we wadzy rad, a blisze i dalsze obrzea w rkach rozmaitych antysowieckich wadz lokalnych. Spord dawnych prowincji carskich niepodlego ogosiy Finlandia, Estonia, otwa, Litwa i Polska; na Ukrainie rzdzi Dyrektoriat pod niemieckim protektoratem; kozacy doscy i kubascy rzdzili si sami; Gruzja, Armenia i Azerbejdan byy w rkach mieszewikw; na Syberii i w Archangielsku panowali biali. W podobny sposb rozpado si Cesarstwo Austro-Wgierskie, ktrego terytorium zostao podzielone midzy nowe lub odrodzone pastwa: republiki austriack i czechosowack, krlestwa Wgier, Jugosawii i Wielkiej Rumunii. Wprawdzie pod wzgldem terytorialnym Cesarstwo Niemieckie pozostao niemal nienaruszone, lecz pod wzgldem politycznym przestao istnie. Car zosta zamordowany; cesarz i krl oraz kajzer abdykowali i uciekli.W rodku tego kalejdoskopu odrodzona Rzeczpospolita Polska odziedziczya swoje ziemie nie tylko po Rosji, ale po wszystkich trzech rozczonkowanych cesarstwach. Jej stolica - Warszawa - bya gwnym miastem dawnego rosyjskiego Krlestwa Polskiego kongresowego; Lww i Krakw stanowiy gwne orodki austriackiej Galicji; a do powstania w grudniu 1918 roku Pozna by niemiecki. Kiedy 11 listopada 1918 roku niemieckie wojsko okupacyjne zostao rozbrojone na ulicach Warszawy, narodzio si nowe, suwerenne pastwo. Na jego czele stan Jzef Pisudski - rosyjski rewolucjonista, austriacki genera i polski patriota - wieo zwolniony z internowania w Niemczech.Pisudski zatriumfowa pod koniec roku, w czasie ktrego mogo si czsto wydawa, e niepodlego Polski jest rwnie odlega i nieosigalna jak kiedykolwiek w poprzednim stuleciu. Polska znajdowaa si wszak pod okupacj na pozr niezwycionych armii mocarstw centralnych, ktre odniosy zwycistwo na wschodzie i a do lipca utrzymyway inicjatyw na zachodzie. Manifesty i deklaracje w sprawie przywrcenia Polsce niepodlegoci - ogoszone 14 sierpnia 1914 roku przez wielkiego ksicia Mikoaja, 22 stycznia 1917 roku przez prezydenta Stanw Zjednoczonych Wilsona, 30 marca 1917 roku przez Rzd Tymczasowy w Rosji, a wreszcie 3 czerwca 1918 roku unisono przez rzdy aliantw - nie mogy zmieni faktu, e Polska bya rzdzona z Berlina. Polski Komitet Narodowy w Paryu nie mia bezporedniego kontaktu z krajem, ktrego reprezentantem si mieni. Komisja Likwidacyjna do spraw Krlestwa Polskiego w Piotrogrodzie zostaa zamieniona na biuro, ktrego zadaniem byo utrzymywanie kontaktw midzy wadzami sowieckimi w Rosji i niemieckimi w Warszawie. Niemcy wyobraali sobie przysze pastwo polskie jako monarchi uzalenion od mocarstw centralnych, o terytorium ograniczonym do ziem odbitych Rosji. W tym celu powoali do ycia Rad Regencyjn, ktrej kompetencje nie wykraczay poza sfer owiaty i sdownictwa. 22 lipca 1917 roku Niemcy aresztowali Pisudskiego, ktrego Legiony Polskie walczyy przez pierwsze dwa lata wojny po ich stronie, pniej jednak odmwiy zoenia wymaganej przysigi na wierno armiom Niemiec i Austro-Wgier. 3 marca 1918 roku Niemcy zawary z bolszewikami pokj brzeski, na mocy ktrego odday due obszary polskiego terytorium, w tym Chemszczyzn na zachd od Buga, Mao kto uwiadamia sobie wtedy, e 123 lata niewoli Polski dobiegaj kresu. Mao kto naprawd wierzy - w Niemczech, w Rosji czy w krajach Ententy - e Polska moe wywalczy suwerenno, nawet gdyby pojawia si taka szansa. Nikt nie przewidzia, e Pisudski potrafi przezwyciy beznadziej ostatnich lat i ambicje bardziej od niego wpywowych i szanowanych rywali. Niemniej jednak to, co niewiarygodne, stao si faktem. 11 listopada 1918 roku, w dniu zawieszenia broni na froncie zachodnim, Pisudski przyby do Warszawy prosto z twierdzy magdeburskiej. Trzy dni pniej Rada Regencyjna poprosia go o przyjcie funkcji Naczelnika Pastwa i wodza naczelnego - tym samym sta si pierwszym niezalenym przywdc... Polski po rozbiorach w wieku.Bezporednio zawieszenie broni na Zachodzie nie wpyno w sposb istotny na sytuacj militarn w Europie Wschodniej. Od marca 1918 roku, kiedy to Rosja Sowiecka zawara osobny pokj z Niemcami i Austri - podpisujc traktat brzeski - na froncie wschodnim panowa spokj. Armia niemiecka na wschodzie pozostaa na swoich pozycjach, patrolujc ogromne obszary pozostajce nadal pod jej okupacj: Oberkommando-Ostfront, bd Ober-Ost, rozcigao si na przestrzeni niemal dwch i p tysica kilometrw od Zatoki Botnickiej po Morze Azowskie. W kadym zaktku tej czci wiata toczyy si wojny lokalne. Rosja Sowiecka walczya o przetrwanie ze wszystkimi pomniejszymi spadkobiercami imperium na pitnastu frontach naraz. Wszdzie pojawiay si armie biaych: pod Piotrogrodem wojska Judenicza, na Syberii - Koczaka, nad Wog - Denikina. Alianckie siy interwencyjne miay chroni interesy Ententy: brytyjskie w Archangielsku, Murmasku i na Kaukazie, francuskie w Odessie, amerykaskie i japoskie we Wadywostoku. W wielu czciach Rosji, w krajach nadbatyckich i na Ukrainie toczyy si walki midzy wszystkimi zainteresowanymi: midzy czerwonymi, biaymi, zielonymi, czyli chopsk partyzantk, a wreszcie z nacjonalistami i Niemcami. Potem zaczy si ze sob ciera mode pastwa: Rumunia z Wgrami o Siedmiogrd, Jugosawia z Wochami o Rijek, Czesi z Polakami o Cieszyn, Polacy z Ukraicami o Galicj Wschodni, Polacy z Niemcami o Poznaskie. W wielu europejskich miastach powojenne niepokoje spoeczne umoliwiy komunistyczne przewroty na mod sowieck, ktre oznaczay nastpn rund walk: w listopadzie 1918 roku-w Monachium, w grudniu - w Berlinie, w marcu 1919 roku - w Budapeszcie, w czerwcu - w Koszycach na Sowacji. Kiedy Europa Zachodnia odpoczywaa i przygotowywaa si do konferencji pokojowej w Wersalu, Europa Wschodnia wybucha pomieniem licznych poarw. W noc zawieszenia broni Churchill tak skomentowa sytuacj w rozmowie z Lloyd George'em; skoczya si wojna olbrzymw, rozpoczy si wanie pigmejw.Powicenie szczeglnej uwagi jednemu z tych poarw moe si wydawa zbdnym trudem. Wojna polsko-bolszewicka bya wszake zjawiskiem innego gatunku. Jeeli wszystkie pozostae konflikty, ktrych Polska bya stron, stanowiy zwyczajne spory graniczne, to wojna z Rosj Sowieck bya czym wicej; jeeli walki Armii Czerwonej na wszystkich innych frontach stanowiy integralny element rosyjskiej wojny domowej, to front polski mia dalsze konsekwencje. W odrnieniu od innych konfliktw tego okresu, do ktrych czsto si j przyrwnuje, wojna polsko-bolszewicka postawia szersze kwestie: zderzenie ideologii, eksport rewolucji, przyszo Europy jako takiej. Dlatego te wzbudzaa gortsze emocje u wspczesnych i zasuguje na gbsz uwag historykw. Niemniej jednak historycy przekonani o tym, e wielkie wydarzenia s nastpstwem wielkich zapowiedzi, w tym. przypadku poczuj si zawiedzeni. Bya to wszak wojna, ktrej niepozorne pocztki bynajmniej nie zapowiaday doniosego punktu kulminacyjnego w roku 1920. W istocie rzeczy wielu historykw w ogle pomino milczeniem pierwszy rok wojny. Zarwno w oficjalnej historiografii sowieckiej, jak i w pracach E. H. Carra oraz A. J. P. Taylora wybuch wojny polsko-bolszewickiej datowany jest na 20 kwietnia 1920 roku. Pierwszych walk czsto w ogle si nie dostrzega bd lekceway si je, widzc w nich jedynie utarczki graniczne.Bdu tego nie naley minimalizowa. Nie da si bowiem wytumaczy, dlaczego w 1920 roku dwa wyczerpane narody zdecydoway si stoczy regularn wojn, jeli nie wemie si pod uwag wielu star, ktre miay miejsce w roku poprzednim. Dramatyczne wypadki roku 1920 stanowi ogniwo acucha wydarze zapocztkowanych bez rozgosu 14 lutego 1919 roku w Berezie Kartuskiej na Biaorusi.***Stwierdzenie, i wojna moe wybuchn bez udziau dwch armii, zakrawa na absurd. Czasem jednak przyczyn wojny bywa bjka midzy mczyzn i chopcem, ktrzy nastpnie wzywaj na pomoc swoich. Mona powiedzie, e w takiej sytuacji armie formuj si dopiero po rozpoczciu dziaa zaczepnych. Tak wanie byo w przypadku wojny polsko-bolszewickiej. Nikt jej nie planowa. Nikt jej nie wypowiedzia. Armie, w sensie zorganizowanych i skoordynowanych si zbrojnych, zostay wezwane na pole bitwy wiele tygodni po tym, jak pady pierwsze strzay. Upyn ponad rok, zanim obie strony zday sobie spraw z tego, e bior udzia w regularnej wojnie.W takich okolicznociach trzeba zrezygnowa ze zwyczaju praktykowanego przez kronikarzy innych wojen, ktrzy opisywali wpierw stan nieprzyjacielskich armii u progu konfliktu. Klasyczne relacje dotyczce wojny francusko-pruskiej czy hiszpaskiej wojny domowej rozpoczynaj si od porwnania tradycji, liczebnoci, charakteru, wyposaenia i dowdztwa wojsk po obu stronach. Lecz w lutym 1919 roku nie doszo na Biaorusi do konfrontacji wyranie okrelonych si. Bolszewicka armia zachodnia bya odseparowana od Polakw przez niemiecki Ober-Ost. Armia polska nie zostaa jeszcze formalnie zorganizowana. Wschodnich rubiey nowego pastwa strzegy jedynie nieregularne oddziay zoone z miejscowych. Gdyby nie skomplikowana sytuacja polityczna, w ktrej stabilizujc rol odgrywaa nadal armia niemiecka, Polacy i bolszewicy nie mogliby rozpocz wojny. Rzucili si sobie do garde przede wszystkim dlatego, e Niemcy podjli decyzj o ewakuacji frontu wschodniego.Trudno uwierzy, by w zamcie pierwszych tygodni 1919 roku ktokolwiek w Rosji Sowieckiej bd w modej Rzeczypospolitej Polskiej wiadomie dy do sprowokowania midzynarodowego konfliktu na du skal. Rosja ledwie przetrwaa drug zim blokady i masowego godu. Lenin sprawowa wadz jedynie na obszarze Rosji centralnej, ograniczonym ze wszystkich stron przez potnych przeciwnikw, ktrzy odcinali dostp do wiata zewntrznego. Nawet gdyby bolszewicy chcieli zaatakowa swoich zachodnich ssiadw, nie byliby do tego fizycznie zdolni.Sytuacja Polski bya niewiele lepsza. Przez cztery lata wiatowej wojny jej wschodni front przetacza si przez ziemie polskie tam i z powrotem. Kraj zosta ogoocony z zasobw ludzkich i materialnych na skutek przymusowych rekwizycji, poboru mczyzn do wojska, a w przypadku ziem wschodnich- przesiedle caych grup ludnoci. Rzd Pisudskiego w Warszawie sprawowa jedynie nominaln wadz nad terytoriami, ktre obj we wadanie. Toczyy si ju trzy wojny. W obiegu znajdowao si wci sze bezwartociowych walut oraz zastpy urzdnikw przejtych w spadku po trzech byych cesarstwach, co tylko pogbiao zamt. Fabryki stany. Robotnicy przymierali godem. Poniewa wojenni dezerterzy i uciekinierzy nie wrcili jeszcze do domw, szerzyy si tyfus i przestpczo. W styczniu, po pierwszych wyborach powszechnych do Sejmu, podjto prb zamachu stanu. Kompromisowe premierostwo Ignacego Paderewskiego, pianisty, odwleko kryzys, nie mogo jednak usun konfliktw midzy rozmaitymi frakcjami. Polska oczekiwaa od zachodnich aliantw jasnego wytyczenia jej granic. Kierowana przez Herberta Hoovera Amerykaska Administracja Pomocy pomoga powstrzyma gd i choroby. Problemy polityczne pozostay nie rozwizane.

Niemiecka armia Ober-Ost, uwiziona pomidzy polsk a bolszewick mizeri, zajmowaa trudn pozycj o coraz mniejszej wartoci strategicznej. Gdy w marcu 1918 roku tereny te zostay okupowane przez Niemcw, Ober-Ost sta si wschodnim szacem poddanej im Europy: na jego polskich tyach znajdowaa si niemiecka i austriacka strefa okupacyjna, skrzyda za ochraniay proniemieckie wadze Ukrainy i Litwy. Lecz po upadku Austrii w padzierniku i wyparciu oddziaw niemieckich ze rodkowej Polski w listopadzie Ober-Ost zawis w prni - tylko na pnocy nie zosta odcity od linii zaopatrzenia. To, co pozostao, byo wic jedynie groteskowym, nitkowatym kadubem dugim na ponad 1500 kilometrw, miejscami nie szerszym ni 80 kilometrw. Sztab tej formacji i jego szef, genera Hoffmann, znajdowali si w Krlewcu na terenie Prus Wschodnich. Dwa gwne sektory tego odcinka to na pnocy Dziesita Armia generaa Falkenhayna usytuowana w Grodnie, a na poudniu Heeresgruppe Kiew. Podstawow arteri komunikacyjn bya linia kolejowa Biaystok - Brze Litewski - Kowel - Rwne. Jedyne poczenie z Niemcami stanowiy jednotorowe linie czce Grodno i Biaystok z Prusami Wschodnimi. Na caej swojej dugoci Ober-Ost by wystawiony na rwnoczesny atak ze wschodu i zachodu. Wczeniej czy pniej Niemcy musieli si ewakuowa.Okrelenie momentu ewakuacji przysparzao jednak trudnoci Armia niemiecka na wschodzie bya wci niepokonana i na tym obszarze stanowia jedyn znaczc i zdyscyplinowan si. W tym momencie nie byo wic nikogo, kto potrafiby j wyprze. Zachodni alianci nie wiedzieli, jak decyzj maj podj. Odpowiedni artyku zawieszenia broni stanowi, i wojska niemieckie znajdujce si na dawnych terenach rosyjskich powinny wrci do domu, gdy tylko alianci uznaj moment za stosowny. Francuzi chcieli natychmiastowej ewakuacji, ktra miaa stanowi krok wstpny do rozwizania wszystkich si niemieckich. Z kolei Brytyjczycy i Amerykanie uwaali, e Niemcy powinni pozosta na swoich pozycjach, aby zapobiec bolszewickiemu najazdowi na Europ.Szybko okazao si, e pogrone w chaosie Niemcy s niezdolne do prowadzenia aktywnej polityki wschodniej. Abdykacja cesarza i przyjte na zachodzie warunki zawieszenia broni pooyy kres ich ambicjom politycznym. Bunt w Kilonii, komunistyczne rozruchy w Monachium i Berlinie, powstawanie rad onierskich w armii niemieckiej - wszystko to sprawio, i gwnym celem musiao by teraz przywrcenie porzdku w ojczynie. Szef sztabu Ober-Ost, Hoffmann, ustpi w obliczu bardziej palcych potrzeb swojego kraju. Rozmowy o wycofaniu podjto w listopadzie, a w grudniu rozpocza si zasadnicza ewakuacja. Dopiero niedawno wyjaniono szczegy i istot niemieckiej strategii podczas ewakuacji Ober-Orstu1. Hoffmann nie chcia prowadzi wasnej polityki, o wszystkie decyzje prosi wic Berlin, ktry z kolei zwraca si do mocarstw alianckich w Paryu. Polakw i bolszewikw traktowa z jednakow pogard.Jako ten, ktry podyktowa warunki traktatu brzeskiego, i jako niepokonany gubernator Wschodu, Hoffmann by przekonany, e po jego odejciu musi nastpi potop. Zaleao mu jedynie na bezpieczestwie wasnych ludzi. Jego stosunki z Polakami byy szczeglnie niedobre. Czu si upokorzony, kiedy jego wojska rozbrojono w Warszawie, i zaenowany, kiedy jego onierze wzili krwawy odwet na ludnoci cywilnej, gdy na Podlasiu prbowano ich rozbraja. Cho 24 listopada podpisano lokaln umow dotyczc ewakuacji niemieckich pozycji na Bugu, to jednak fiaskiem zakoczyy si wane rokowania na temat transportu Heeresgruppe Kiew przez Polsk na lsk. Porozumienie osignito dopiero w lutym, kiedy wydarzenia po sowieckiej stronie Ober-Ostu, a zwaszcza w Wilnie, zmusiy Niemcw i Polakw do kompromisu.W pierwszym tygodniu 1919 roku w Wilnie miay miejsce dwie rewolucje. W Nowy Rok grupa miejscowych polskich oficerw pod dowdztwem generaw Wejtki i Mokrzeckiego dokonaa zamachu, ustanawiajc Samoobron. Chodzio im o przeciwstawienie si komunistycznej Radzie Robotniczej, ktra zamierzaa przej wadz po wyjciu Niemcw z miasta i zdya ju wyda manifest, ogaszajc si rzdem tymczasowym2. Oficerowie zaatakowali w nocy budynek partii komunistycznej: prawdopodobnie cztery osoby zginy, pi popenio samobjstwo, a siedemdziesit sze aresztowano. Cztery dni pniej Samoobrona stracia wadz, kiedy od strony Smoleska wkroczya do miasta bolszewicka Armia Zachodnia, aby udzieli wsparcia Radzie Robotniczej. Taki obrt wydarze by rwnie nieznony dla Pisudskiego, rodowitego wilniuka, jak i dla Hoffmanna, ktrego wojska wycofay si przedwczenie w popochu. Przedstawiciele Polski i Niemiec, wyposaeni w rzdowe penomocnictwa, spotkali si 5 lutego w Biaymstoku, gdzie podpisali porozumienie ewakuacyjne. Zgodnie z artykuem pitym umowy dziesi batalionw polskich, tzn. okoo 10 tysicy ludzi, miao przekroczy linie niemieckie w rejonie Wokowyska i zaj front bolszewicki. Artyku czwarty stanowi, e Niemcy maj przejciowo kontrolowa okolic Suwak a do zakoczenia ewakuacji3. Niektrzy komentatorzy zarzucaj Hoffmannowi prowadzenie podwjnej gry: miaby nakania bolszewikw do ekspansji na zachd, a Polakw na wschd - w nadziei, i skorzysta na konflikcie midzy nimi4. Stanowisko to jest wydumane. W owym czasie Hoffmann nie mia wielkiego pola manewru. Niemieccy podoficerowie brali urlopy, aby szkoli miejscowych czerwonogwardzistw; z kolei oficerowie od dawna pozostawali w kontaktach z siami antybolszewickimi. Kiedy ogoszono decyzj o ewakuacji, Ober-Ost musia upa.Apologeci polscy i sowieccy przedstawiaj diametralnie rne interpretacje ewakuacji Ober-Ostu. Polscy historycy mwi o napaci bolszewikw na Kresy, tak jakby naleay one do Polski. Historycy sowieccy mwi o polskich agresorach, tak jakby Kresy naleay do Rosji Sowieckiej. Oba stanowiska s bezpodstawne. W 1919 roku Kresy nie naleay do nikogo, chyba e do ludnoci miejscowej, ktrej ani Polacy, ani Sowieci nie mogli w aden sposb zapyta o zdanie. Prawd jest, e bolszewicy ruszyli pierwsi na Ober-Ost, tworzc 16 listopada 1918 roku Armi Zachodni, ktra zaja Misk i Wilno, zanim jeszcze wojska polskie wykonay jakikolwiek ruch5. 12 stycznia 1919 roku sowieckie Naczelne Dowdztwo nakazao rozpoznanie w gb a po Niemen i Szczar, a 12 lutego a po Bug6.Wtpliwe jednak, czy operacja ta - o kryptonimie Cel Wisa - miaa skoczy si podbojem Warszawy przez bohatersk Armi Czerwon. Jej nazwa na to wskazuje. Niemniej jednak niesychanie hipotetyczna forma rozkazw i wyjtkowo niepewna sytuacja Armii Zachodniej sugeruj co przeciwnego7. Zapewne kryptonim nie by niczym wicej ni sloganem podyktowanym przez rewolucyjn brawur. Cho Sowieci mogliby kontynuowa ofensyw, gdyby nie napotkali oporu, to jednak bez wtpienia chodzio im raczej o rozpoznanie szans ni o realizacj jakiego wielkiego planu. Rzd w Warszawie potraktowa wszake kryptonim jako dowd intencji i w tym duchu 28 grudnia Pisudski telegrafowa do Clemenceau8. Jednake sami Polacy nie mieli zbyt wielkich podstaw ku temu, aby si oburza. Pisudski przyznaby pierwszy, e i on wysaby swoj armi na Ober-Ost w listopadzie lub w grudniu, gdyby tylko okolicznoci mu na to pozwoliy.Tak czy owak, w wyniku ewakuacji wojsk niemieckich powstaa prnia, w ktr samorzutnie wtargny jednostki polskie i sowieckie. adna ze stron nie potrzebowaa zachty. Polacy poszli naprzd 9 lutego. Zgrupowanie Pnocne ruszyo gwn lini kolejow na Baranowicze; Zgrupowanie Poudniowe nataro w kierunku Piska. Sowiecka Armia Zachodnia wyruszya ju ze swoich nowych baz w Misku i w Wilnie. Do zderzenia doszo 14 lutego o sidmej rano, kiedy kapitan Mienicki z polskiego oddziau wileskiego poprowadzi 57 onierzy i 5 oficerw na miasteczko Bereza Kartuska9. Okazao si, i jest ono w rkach bolszewikw. Po krtkim starciu osiemdziesiciu krasnoarmiejcw trafio do niewoli. Rozpocza si wojna polsko-bolszewicka.* * *Wprawdzie bezporedni przyczyn walk bya ewakuacja Ober-Ostu, ale rzeczywicie istniay gbsze powody wojny. Od momentu, kiedy powstaa nowa Polska, jaki rodzaj konfliktu midzy ni a Rosj bolszewick - cho niekoniecznie konflikt militarny - by nader prawdopodobny.Trudno dzi sobie wyobrazi, jak drogie sercom poprzednich pokole Polakw byy Kresy Wschodnie. Kiedy Adam Mickiewicz - najwikszy poeta polski i jedyny rywal Puszkina o laur Muzy Sowiaskiej - opiewa swoj ojczyzn, nie pisa o Warszawie czy o Krakowie, ale o Litwie:Litwo! Ojczyzno moja! ty jeste jak zdrowie; Ile ci trzeba ceni, ten tylko si dowie, Kto ci straciKiedy opiewa wspaniaoci natury, myla o wielkiej urodzie Kresw. Kiedy woa Kochajmy si!, to ten sawny cri de coeur by wezwaniem do harmonii midzy licznymi kresowymi narodami i stanami. Henryk Sienkiewicz rozpali serca Polakw swoimi opowieciami rycerskimi, ktre pene byy scen z ycia kozackiego w XVII-wiecznej Polsce. Tak jak niejeden wielki Anglik okazuje si Irlandczykiem lub Szkotem, tak samo niejeden wielki Polak - np. Mickiewicz, Sowacki czy Kociuszko - okazuje si Litwinem.Dawna Polska - od 1386 roku a do ostatniego rozbioru w roku 1795 - stanowia wsplnot narodw, tak jak od 1603 roku Anglia i Szkocja: Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litewskie byy rzdzone przez jednego krla, a potem przez jeden parlament. Rzeczpospolita Obojga Narodw rozcigaa si od Batyku a po Morze Czarne, od Odry a po Dniepr, a jej terytorium zamieszkiwa tuzin nacji, ktre cieszyy si tu wiksz wolnoci ni gdziekolwiek w krajach ssiednich. Rzeczpospolita bya przedmurzem chrzecijastwa, walczc z Turkami i Tatarami w obronie wiary, i z Moskalami o wadz nad stepami. Kiedy w 1918 roku Polacy odzyskali niepodlego, ich ulubion lektur by Mickiewicz i Sienkiewicz, a jedyn Polsk, jak znali, bya dawna Rzeczpospolita, ktrej serce bio na Kresach. Rwnie bolszewicy mieli powody, dla ktrych zaleao im na Kresach. rdem ich uczu nie by jednak ani patriotyzm, ani romantyzm -tymi sentymentami pogardzali - ale marksistowska doktryna, zgodnie z ktr Kresy stanowiy pomost czcy Rosj z Europ, po ktrym rewolucja bolszewicka bdzie musiaa przej, jeli ma si rozprzestrzeni i przetrwa. Doktryna gosia, e rewolucja w Rosji upadnie, jeli nie zostanie wsparta przez rewolucje na Litwie, w Polsce i przede wszystkim w Niemczech. Wielu bolszewikw znao Kresy z dziecistwa. Komisarz wojenny Trocki urodzi si pod Korsuniem, twrca Czeki Feliks Dzieryski - niedaleko Wilna, Karol Radek - we Lwowie.Polskie plany kresowe wystpoway w dwch wariantach: inkorporacyjnym i federacyjnym. Zwolennikiem inkorporacji Kresw by Roman Dmowski, przywdca Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, zaoyciel Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu i szef delegacji polskiej na konferencj pokojow. Wariant ten polega na przyczeniu do Polski wszystkich ziem w obrbie granic Rzeczypospolitej z 1772 roku i nie przewidywa specjalnego traktowania obszarw, na ktrych Polacy stanowi mniejszo. Z kolei wariant federacyjny, popierany przez Pisudskiego, zakada, i innym nacjom zamieszkujcym Kresy przysuguj wasne instytucje polityczne. Pisudski dowodzi, e Polska - jako pastwo najsilniejsze - ma obowizek zagwarantowa wszystkim narodom na tym obszarze warunki do samostanowienia. By przekonany, e wszystkie pastwa kresowe - od Finlandii po Kaukaz - dobrowolnie przystpi do demokratycznej federacji, jeli tylko zapewni im si swobod wyboru. Nie trzeba dodawa, e plany te zupenie nie uwzgldniay zamiarw i aspiracji Moskwy.Bolszewicy uwaali swoje zachodnie kresy za znakomite miejsce do przeprowadzenia politycznego eksperymentu - mimo i ich panowanie byo tu nadzwyczaj niepewne. Wychodzili bowiem z zaoenia, e na skutek procesw historycznych proletariat rycho zdobdzie wszdzie wadz, a uwid pastw narodowych doprowadzi do powstania oglnowiatowej wsplnoty komunistycznej. Potrafili jednym tchem gosi zasady narodowego samostanowienia i komunistycznego internacjonalizmu - w przekonaniu, e pierwsze nieuchronnie wiedzie do drugiego. Musieli jednak zdecydowa, czy na zacofanym obszarze maj podj prb przyspieszenia biegu dziejw, czy raczej powinni pozostawi je wasnemu losowi. Z kolei ich przeciwnicy musieli zgadn - przy zaoeniu, e rozumieli bolszewicki tok mylenia - jak trwaa okae si dana deklaracja Sowietw. Przywdcy bolszewiccy, na przykad, wielokrotnie zapewniali, i uznaj niepodlego Polski. Zarazem jednak jawnie wspomagali internacjonalistycznych komunistw polskich, ktrzy stawiali sobie za cel upadek Rzeczypospolitej. Wikszo obserwatorw uwaaa wic bolszewickie deklaracje za mydlenie oczu. Podejrzewano, e w praktyce sowiecka niepodlego oznacza jedynie autonomi w ramach imperialnej federacji, gdzie scentralizowane rzdy jednej partii ograniczyyby narodowe swobody do obszaru szkolnictwa oraz nazewnictwa ulic. Podejrzenia te potwierdzio proklamowanie Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w styczniu 1919 roku oraz analogicznej Republiki Litewsko-Biaoruskiej w lutym tego roku. Za granice Polski przywdcy bolszewiccy uwaali granice carskiej Kongreswki. Byli na razie gotowi tolerowa jak form polskiej pastwowoci na zachd od Buga; zakadali jednak, e na wschd od Buga odziedzicz woci carw. Nie trzeba dodawa, e zupenie nie liczyli si z planami i aspiracjami Warszawy.Po obu stronach gbokiej, ideologicznej przepaci rodziy si diametralnie przeciwstawne plany. Rosja Sowiecka zostaa stworzona przez marksistowskich idealistw, ktrzy odrzucili zasady tradycyjnych spoeczestw europejskich. Polska powstaa przy udziale pokolenia politykw, ktrych wycznym celem bya pena realizacja tych zasad w niepodlegym pastwie polskim. Od listopada 1917 roku Rosja Sowiecka znajdowaa si w rkach dyktatury, ktra wiadomie dya do likwidacji religii, wasnoci prywatnej, klas spoecznych oraz buruazyjnej suwerennoci. Natomiast Rzeczpospolita Polska bya demokracj parlamentarn i krajem tak gboko religijnym, i szed w zawody z Hiszpani o tytu narodu najbardziej katolickiego; u jego steru znajdowali si ludzie, dla ktrych fundamentem spoeczestwa by Koci, wasno prywatna, interesy klasowe i patriotyzm. Natchnieniem bolszewikw bya duma z narodzin pierwszego na wiecie pastwa socjalistycznego. Natchnieniem Pisudskiego byy romantyczne ideay z przeszoci. Trudno byo oczekiwa pokojowego wspistnienia obu wiatopogldw.Napicia wynikajce z rnic ideologicznych pogbiaa jeszcze tradycja historyczna. Rosja i Polska byy sobie tradycyjnie wrogie. Rosjanie uwaali Pisudskiego za spadkobierc polskich panw, ktrzy w roku 1611 podbili Moskw, do 1662 roku wadali Kijowem, a potrafili jedynie zaprowadza paszczyzn i wszczyna bunty. Z kolei Polacy uwaali Lenina za nowego cara, ktrego jedynym celem byo wpdzenie ich znw w niewol. W lutym 1919 roku zarwno Rosja, jak i Polska byy pastwowymi oseskami: pierwsza miaa szesnacie miesicy, druga ledwie cztery. Obie odczuway chroniczny niepokj, nie mogy zapa oddechu i atwo podnosiy wrzask. W opinii seniorw europejskiej rodziny adne z tych niemowlt nie miao poy dugo. W krgach konserwatywnych Rosj Sowieck uwaano za poroniony pd, ktrego trwanie przy yciu byo niewytumaczalnym dopustem boym; Polsk z kolei uznawano za chorowit znajd - niezdoln do wysiku i samodzielnoci. Przywdcy Rosji i Polski, dotknici do ywego, przeciwstawiali tym opiniom fantastyczne wizje ekspansji: pierwsi w postaci planu rychej rewolucji wiatowej, drudzy w formie projektu zdobyczy terytorialnych. Zamierzenia te musiay si ze sob zderzy. Wszak sprzeczne pogldy atwiej prowadz do konfliktu wrd ssiadw ni dalekich krewnych. Szczeglnie e na terytorium sowieckim znajdowao si 800 tysicy Polakw: onierzy, winiw, zesacw. Z kolei wielu obywateli polskich, zwaszcza wrd niespokojnego proletariatu Warszawy i odzi, podchwytywao idee bolszewickie. Obie ideologie konkuroway ze sob o umysy ssiednich narodw, ktre nadal nie miay ustalonych granic.Napicia podsycaa jeszcze izolacja dyplomatyczna. W owym czasie Rosja Sowiecka bya traktowana przez wiat jako przypadek politycznej wcieklizny - kady kontakt z ni by uznawany za ryzyko. Rzd polski nie mia pewnoci, czy stosunki z Sowietami s w dobrym tonie. Niemiecki Ober-Ost przeszkadza w bezporedniej komunikacji. Nie byo stosunkw handlowych, pocze telegraficznych i kolejowych. Warszawa moga rozmawia z Moskw jedynie za pomoc prymitywnej radiostacji, ktra nie gwarantowaa poufnoci i nie zawsze dziaaa. W cigu czterech miesicy poprzedzajcych wybuch konfliktu nie nawizano prawdziwego dialogu, cho podjto kilka wstpnych prb. W padzierniku 1918 roku - zanim jeszcze Polska ogosia niepodlego - sowiecki komisarz spraw zagranicznych, Cziczenn, zaproponowa wysianie do Warszawy swojego ambasadora10. Jego wybr pad na Juliana Marchlewskiego. Rozmowy z Leonem Wasilewskim, pierwszym polskim ministrem spraw zagranicznych, cechowa jednak zupeny brak zaufania po obu stronach. Wasilewski odmwi dyskusji o dyplomacji, zanim Rosjanie nie zwolni z wizienia przewodniczcego moskiewskiej Komisji Likwidacyjnej do spraw Krlestwa Polskiego, Aleksandra Lednickiego11. Potem sprzeciwi si obecnoci polskich jednostek w Armii Czerwonej, zwaszcza gdy uywano ich przeciw Samoobronie w Wilnie12, z kolei Cziczenn wskazywa na obecno oddziaw polskich w rosyjskich biaych armiach i zaprotestowa przeciw wymordowaniu z premedytacj przez Polakw misji Sowieckiego Czerwonego Krzya13. Misja ta, kierowana przez polskiego komunist - Bronisawa Wesoowskiego, przybya do Warszawy 20 grudnia, aby wynegocjowa repatriacj rosyjskich jecw wzitych do niewoli w wojnie wiatowej. Jej czonkowie zostali natychmiast aresztowani pod zarzutem szerzenia wywrotowej propagandy i formalnie wydaleni z kraju. Lecz na ostatnim etapie podry do linii demarkacyjnej zostali wywleczeni z pojazdu przez polskich andarmw, zacignici do lasu i rozstrzelani. Wesoowski zgin wraz z trzema towarzyszami, jeden z czonkw misji, udajc martwego, zdoa jednak uciec i opisa Cziczerinowi przebieg wypadkw. Incydent ten, ktry mia miejsce 2 stycznia 1919 roku, popsu szans dwch innych misji: sowieckiej delegacji handlowej, kierowanej przez byego czonka PPS-u, Wincentego Jastrzbskiego, oraz polskiej misji politycznej pod przewodnictwem Aleksandra Wickowskiego, ktra nie zdoaa dotrze do Moskwy przed rozpoczciem walk. Wickowski wrczy Cziczerinowi list od Polskiej Partii Socjalistycznej, ktry zawiera propozycj przeprowadzenia wolnych wyborw na Kresach14. Kiedy Cziczerin wyrazi zgod, z propozycji nagle si wycofano. Najwidoczniej nie miaa aprobaty Pisudskiego. Pi miesicy sporadycznych negocjacji nie doprowadzio do niczego, nawet do nawizania stosunkw dyplomatycznych. Ostatecznie Wickowski wrci do domu 25 kwietnia z pustymi rkami.Arena, na ktrej miaa si rozegra wojna polsko-bolszewicka, mogaby uchodzi za raj dla generaw. Wschodnia cz Niziny Pnocno-Europejskiej ma wiele cech pozwalajcych na wyprbowanie umiejtnoci polowych onierzy, a jednoczenie nie ma tu wyranych barier, ktre ograniczayby ruchy wojsk. Na zachd od Uralu, w osi poziomej, nie ma tu adnych przeszkd naturalnych. W rzeczywistoci jednak (by pozosta przy metaforze) jest to raczej pieko: najwiksi generaowie, ktrzy kiedykolwiek rzucili tu na szal swoje losy - midzy innymi Karol ze Szwecji i Napoleon Bonaparte - zostali upokorzeni.Niektre obszary tego terytorium, rzecz jasna, mniej sprzyjaj manewrom wojskowych. Obrzea pnocne stanowi cz polodowcowej krainy jezior, ktra rozciga si na przestrzeni tysica kilometrw od Mazowsza wok Warszawy do Wyyny Wadajskiej niedaleko Moskwy. Teren ten jest usiany niezliczonym mnstwem niewielkich jezior, porozdzielanych przez poronite sosn moreny. Due formacje musz wic rozdziela szyki i wtedy przekonuj si, jak trudno utrzyma tu czno midzy poszczeglnymi oddziaami. (Porwnaj map na pierwszej wklejce).W centrum tego obszaru znajduje si ponad 150 tysicy kilometrw kwadratowych Polesia, tzw. Bagna Prypeci. Wbrew obiegowym wyobraeniom nie s to jednak nieprzebyte moczary, ale rozlege dorzecze, gdzie cz si ze sob niezliczone strugi, stawy i kanary otoczone przez bujne ki, brzeziny i wiklinowe zarola. Krajobraz urozmaicaj piaszczyste wrzosowiska poronite karowat sosn, dbowe lasy, bota i torfowiska. wietny teren do polowa na kaczki, ale nie dla armii w marszu. Niewiele osad, sabe zaopatrzenie i zupeny brak utwardzonych drg.Po obu stronach Polesia rozcigaj si dwie wyyny. Nigdzie nie wznosz si wyej ni 360 metrw, ale to wystarczy, aby cakowicie odmieni uksztatowanie terenu. Szerokie rzeki przecinaj tu co pewien czas dugie, paskie wzgrza, onierz, maszerujcy godzinami pomidzy jednym niskim pasmem a drugim - skd wida nieograniczony horyzont - tylko sporadycznie mija drewniane chaty przycupnite obok pasa ziemi uprawnej. S tu ogromne poacie lasw i wrzosowisk; niektre z nich, jak Puszcza Biaowieska, to odwieczne i dziewicze ostpy: krlestwo zwierza, swobodnie przemierzane przez wilki i ubry. Na obszarze pnocnym. - midzy pojezierzem a Polesiem - biegnie Unia kolejowa i szosa, ktre cz Warszaw z Moskw przez Brze, Misk, Bory sw i Smolesk. Obszar poudniowy - midzy Polesiem a Karpatami - rozciga si od Wisy po Dniepr, obejmujc Krakw, Lww i Kijw. Kada armia idca z Polski do Rosji zawsze pomaszeruje przez jedn z tych wyyn. Aby dotrze do Smoleska bd Kijowa, bdzie musiaa pokona okoo 650 kilometrw. Rwnie armia rosyjska idca na Europ musi przeby t sam wyczerpujc tras, zanim dotrze do pierwszych osiedli polskich. Naturalny ukad tych terenw daje osobliwy efekt strategiczny. Rozlegy klin Polesia swoim ostrzem skierowany jest na zachd, a podstaw opiera si na wschodzie. Zatem armia idca z Rosji musi rozdzieli si na dwie odrbne kolumny, maszerujce po obu stronach trjkta, podczas gdy armia bronica Polski moe operowa jako jedna cao, ktrej punktem newralgicznym bdzie Warszawa lub Brze. Kiedy armia rosyjska dociera do Polski, gwna masa wojsk obronnych nadal rozdziela obie kolumny i tym samym uniemoliwia skoordynowany atak. Dowdztwo polskie w peni zdawao sobie spraw z tego atutu i w 1920 roku wykorzystao go do maksimum.Element nieprzewidywalnoci do onierki na Kresach wnosi pogoda. Panuje tu klimat skrajnoci: mrozy do czterdziestu stopni zim. i doskwierajce upay do czterdziestu stopni latem. onierz bez ciepych butw i koucha moe tu zim straci palce u stp i rk w jedn noc. Jego najgorszym wrogiem nie jest jednak mrz. onierze mog skutecznie walczy w bardzo niskich temperaturach, jeeli tylko s ciepo ubrani, a grunt jest wystarczajco twardy. O wiele trudniej znie im gwatowne zmiany pogody: nagy wiatr od wschodu moe zmrozi agodny jesienny dzionek z syberyjsk bezapelacyjnoci; naga burza z zachodu moe zamieni tward pokryw nien w grzskie boto i lodowate potoki. W grudniu 1812 roku taka wanie burza roztopia w przecigu minut Berezyn, ktra zatopia pozostaoci napoleoskiej Grand Armie. Roztopy i powodzie stanowi wiksze zagroenie dla wojsk ni nieg czy ld; dlatego wanie wiosna jest jedyn por roku, kiedy trzeba przerwa dziaania wojenne. Zawsze w marcu i na pocztku kwietnia boto pozwala dyplomacji zapa drugi oddech. Ludno tego ogromnego obszaru - do ktrego przez wieki zgaszali pretensje zarwno Rosjanie, jak i Polacy - nie bya ani rosyjska, ani polska. Chopstwo byo na pnocy litewskie, w centrum biaoruskie, a na poudniu ukraiskie. Miasta byy w przewaajcej mierze ydowskie, poniewa tu wanie Cesarstwo Rosyjskie wyznaczyo ydom stref osiedlenia. Pozycja Polakw na Kresach bya saba pod wzgldem ilociowym, ale silna pod wzgldem spoecznym i kulturalnym. Stanowili oni trzon magnaterii - wywodzcej si jeszcze ze redniowiecznych zdobywcw - oraz najzamoniejszego mieszczastwa. Wilno i Lww byy polskimi wyspami na obcym morzu. W tych stronach nie byo prawie rodowitych Rosjan.Na Kresach, co trzeba podkreli, narodowo nie znaczya wiele. Ludzi odrniay religia i jzyk. Badacz, ktry w 1920 roku zapyta biaoruskiego wieniaka o jego narodowo, otrzyma nastpujc odpowied: Ja katolik i tutejszy. Wszyscy byli poddanymi cara; nikt oprcz Polakw nie mia ywych tradycji odrbnej egzystencji narodowej, na ktrych mona by oprze nowy ad. Ruchy narodowe na Litwie, Biaorusi i Zachodniej Ukrainie byy kierowane przez gar intelektualistw, ktrzy mogliby zmieci si na jednej maej sofie, by zacytowa Namiera. Nacjonalizm polski i wielkorosyjski byy tu jednakowo obce.Wojna na Kresach miaa specyficzny charakter. Efektem rozlegoci teatru dziaa i niemonoci skutecznego obsadzenia go wojskiem byo to, e armie skupiay si na konkretnych, ograniczonych celach: rzekach, torach kolejowych i miasteczkach. Rzeki byy jedynymi naturalnymi liniami obronnymi. Berezyna suya Sowietom za fos przez ca zim 1919 roku, Wisa bya ostatnim okopem Polski w roku 1920. Linie kolejowe stanowiy jedyn skuteczn, sie komunikacyjn; tylko one umoliwiay zaopatrzenie wojsk. Podrzdne wzy kolejowe, takie jak Baranowicze czy Mozyrz, byy wic obiektem zaartych walk. Z braku orodkw przemysowych bd elektrowni odosobnione miasteczka stanowiy czsto jedyny cel militarny. Tylko one daway obietnic grabiey i schronienia, dostarczay jedynego namacalnego dowodu zwycistwa tam, gdzie armie byy niczym kamyki wrzucone w ocean. Za wzgldw zarwno psychologicznych, jak i logistycznych walki toczyy si zrywami, przemieszczajc si z jednego miasteczka do drugiego, by moe sto kilometrw dalej, niczym iskry, ktre nabieraj energii, zanim przeskocz midzy kocami przewodw. Dziaania przenosiy si wzdu linii komunikacyjnych w generalskim berku - tam i z powrotem midzy stacjami kolejowymi. Ukad terenu dyktowa warunki. Potrzebne byy umiejtnoci zwiadowcy i harcownika, a tylko niekiedy naga sia zmasowanych batalionw. W tym kontekcie Pisudski mwi o strategii wilka i cietrzewia. Linia frontu bya zbyt wska, aby nadawaa si do skutecznej Flanki byy zawsze odsonite. Atak byt atwy, wycofanie si - zawsze moliwe. Udanie rozpoczta ofensywa moga si toczy setki kilometrw si bezwadu Kiedy wic historyk pisze o generalnej ofensywie i o natarciu szerokim frontem, upraszcza opis tysica pojedynczych star. Dziaania wojenne na Kresach byy z natury rzeczy lokalne i fragmentaryczne, pene zryww i chaosu. Aby uchwyci t specyficzn atmosfer, trzeba odwoa si do wspomnie wiadkw i do opisw literackich. Szczliwym trafem opowiadania Izaaka Babla, bolszewickiego kawalerzysty uczestniczcego w kampanii polskiej, s jednym i drugim:Trzydziestego pierwszego przeszlimy do natarcia pod Czenikami. Szwadrony zgromadziy si w lesie obok wsi i o szstej rano ruszyy na nieprzyjaciela. Nieprzyjaciel oczekiwa nas na wzgrzu, do ktrego byo trzy wiorsty jazdy. Przegalopowalimy trzy wiorsty na znuonych do cna koniach i kiedymy wpadli na szczyt wzgrza, zobaczylimy zamary mur czarnych mundurw i pobladych twarzy. To byli Kozacy, ktrzy zdradzili nas na pocztku polskiej wojny i zostali uformowani w brygad pod dowdztwem esaua Jakowlewa. Ustawiwszy jedcw w czworobok, esau czeka na nas z go szabl. W jego ustach byszcza zoty zb, czarna broda leaa na piersi jak ikona na nieboszczyku. Karabiny maszynowe przeciwnika szyy z dwudziestu krokw, ranni zwalili si w naszych szeregach. Stratoway ich kopyta naszych koni i zderzylimy si z nieprzyjacielem, ale czworobok jego ani drgn, wic rzucilimy si do ucieczki, w ten sposb sawinkowcy osignli nietrwae zwycistwo nad szst dywizj15. Przeciwnicy Babla znosili podobne trudy i przeywali podobne nastroje:

5 VIII 1920Las pod BrodamiKochani RodziceJestem w tej chwili tak zmczony, e nie mog bardzo myli zebra - nie wiem od czego zacz - tyle nocy nieprzespanych, cigle ten huk i terkot. Wygldamy wszyscy jak prorocy - wychudli, obronici, niewyspani.Co ja bym da, eby tak w tej chwili znale si w Kielcach -Par dni temu w bitwie pod Mikoajowem, na naszym prawym skrzydle, Bolszewicy rozbili szwadron 11 puku uanw i zarbany zosta Lolek Garbiski(.) dosta szabl w skro. Tak ludzie gin jak muchy Najgorsza rzecz z rannymi - do kolei 100 km, upa, automobili nie ma, podwd rwnie. Mj grdecki bezporedni dowdca pchor. Bogusawski (.) urwa mu granat stop, w dwa dni umar na zakaenie (.)Zdobywamy opatyn o godzinie 11 w nocy - rozkwaterowani zasypiamy, konie rozsiodane - naraz odzywa si z 10 kulomiotw ze wszystkich stron, z kadego ogrdka strzay, ledwie e prawie bez strat wycofalimy si -ca noc stalimy w awach naokoo miasta gotowi do szary, a pniej do poudnia znowu zdobywalimy ten sam opatyn - od poudnia przez trzy godziny w pieszym szyku zdobywalimy most na Styrze - trzy razy mielimy most w rkach i dopiero za czwartym razem na stae - eo ipso ca noc w pogotowiu, aby go utrzyma itd., itd., i tak co dzie, co dzie, co dzie po kilku ubywa z szeregu.Ka i konie czyci -Cauj rczki Kochanym Rodzicom, prosz nie zapomina o mnie i Braci uciska (..)kochajcy syn Kazik16

Oglne opisy pomijaj specyfik ludzkich losw. Po polskiej stronie mona wskaza na nastoletnich ochotnikw - jeszcze w studenckich czapkach, niezdolnych udwign cikich angielskich karabinw; pukownika - buchajcego honorem uszami i nozdrzami, ktry wola przebi si szpad ni podda bolszewikom; jecw rozbierajcych si na niegu do bielizny, eby bolszewicy nie mogli rozpozna i rozstrzela oficerw. Po stronie sowieckiej mona odwoa si do naszkicowanych przez Babla portretw: komendanta dywizji Pawliczenki - pastucha z Kubania, ktry pojecha do domu specjalnie po to, eby zatuc swojego pana; rannego anarchisty Sidorowa, ktry marzy o socu Italii i zamierza zdezerterowa po raz pity; kozaka Priszczepy: cham, ale nie natrtny, wylany z partii, przyszy gaganiarz, niefrasobliwy syfilityk, baagua17, ktry z zemsty wiesza psy, pali krowy i mordowa staruszki. Rwnie barwnymi postaciami byli cywile: stary Gedali z ytomierza, w cylindrze i z pejsami, ktry mwi tak rewolucji, i tak szabasowi; Romuald, wikary i kastrat, ktry na pewno zostaby biskupem, gdyby nie by szpiegiem, ktry zwraca si do nas towarzysze, a ktrego - uywajc sw Babla - obojtnie zastrzelilimy. Bez wtpienia, na wojnie polsko-bolszewickiej walczono bezpardonowo. Polacy czsto rozstrzeliwali pojmanych komisarzy. Sowieci rozstrzeliwali schwytanych oficerw, a ksiom i dziedzicom podrzynali garda. Obie strony niejednokrotnie mordoway ydw. Okruciestwo niejako wisiao w powietrzu. onierz y w nieustannym chaosie i zagroeniu. Rzadko znajdowa schronienie w wygodnym okopie lub odzyskiwa pewno siebie na onie swojego puku. Czciej by sam - w lesie lub na warcie gdzie na skraju wsi - nie wiedzc, czy nagy atak nastpi z przodu czy te z tyu; nie wiedzc, czy linia frontu przesuna si w przd, czy moe wstecz. Zasadzki i wypady wzbudzay panik i zachcay do odwetu. Spotkania z nieprzyjacielem byy rzadkie, ale krwioercze. wieo upieczona Litewsko-Biaoruska Republika Rad - w skrcie: Lit-Bie - nie bya w lutym 1919 roku dobrze przygotowana do wojny ani pod wzgldem politycznym, ani militarnym. Czoow postaci na tym obszarze by nietuzinkowy Ormianin, Aleksander Miasnikow, ktry przewodzi tu ruchowi komunistycznemu od momentu, kiedy w marcu 1917 roku pojawiy si pierwsze frontowe rady, a do upadku Lit-Biea w kwietniu 1919 roku. Wraz z Michaiem Frunze Miasnikow zorganizowa w 1917 roku Komitet Frontowy w Misku, ktry przekona do sprawy rewolucji miejscowe oddziay carskie, a w lipcu powstrzyma oddziay generaa Komiowa maszerujce na Piotrogrd, gdzie miay dokona prawicowego zamachu stanu. Po Rewolucji Padziernikowej Miasnikow zosta przewodniczcym Rady Komisarzy Narodowych Obszaru Zachodniego oraz dowdc sowieckiej Armii Zachodniej. Na pocztku 1918 roku zorganizowa opr przeciw anty-bolszewickim oddziaom generaa Dowbora-Munickiego, ale jego kampani przerwaa okupacja niemiecka. Dowbr-Municki, ktry trzyma w swoim rku Misk, zosta internowany przez Niemcw; Miasnikow wycofa si do Smoleska. Na zachodzie wadza Sowietw bya nadzwyczaj krucha. Bolszewicy z trudem zachowywali przewag - nawet wrd bratnich rewolucjonistw. Jeszcze dugo po ich zwycistwie w Piotrogrodzie w radzie miskiej wikszo mieli mieszewicy i eserzy. W listopadzie 1917 roku Miasnikow przey tylko dlatego, e jego przyjaciele na wschodzie wysali mu na pomoc pocig pancerny. Bolszewicy byli gr, poniewa stanowili jedyn frakcj, ktra potrafia kierowa armi.Sowiecka Armia Zachodnia (16 Armia) miaa garnizon w Smolesku i skadaa si z czterech czci: Pskowskiej (Litewskiej) Dywizji Piechoty, 17 (Witebskiej) Dywizji Strzeleckiej, Zachodniej Dywizji Strzelcw oraz oddziaw 2 Obszaru Obrony Frontu. Pod koniec 1918 roku caa armia liczya jedynie 19 tysicy ludzi. Brak byo artylerii i kawalerii - ogem wszystkie oddziay posiaday osiem dzia i 261 koni. W nastpnych miesicach liczebno armii wzrastaa w wyniku poboru i mobilizacji zdolnych do suby czonkw partii, osigajc pod koniec lutego 46 tysicy ludzi18. Ale i tak siy te - zarwno pod wzgldem wielkoci, jak i jakoci - nie byy wystarczajce do utrzymania obszaru o rozmiarach Anglii i Walii cznie. Rekruci nadawali wojsku charakter Czerwonej Gwardii: byli przydatni do patrolowania okolicy, ale trudniej ich byo uy w dziaaniach ofensywnych bd akcjach zakrojonych na szersz skal. Centralny Komisariat Wojny Trockiego przywizywa do 16 Armii najmniejsze znaczenie. Na razie potencjalny konflikt z Polsk by bowiem na drugim planie.12 lutego 1919 roku Joakim Wacetis, sowiecki naczelny wdz, przeksztaci Front Pnocny w Dowdztwo Zachodnie. Tym sposobem Armia Zachodnia i operacje w Estonii oraz na Litwie, ktre nada! uwaa za najwaniejsze, znalazy si pod jedn komend. W pierwszym rozkazie, opisujcym zadania nowego frontu, Wacetis wymieni rozpoznanie w gb a do Tyly, Brzecia, Kowla i Rwnego. Nakaza rwnie szczegln ochron gwnych wzw kolejowych, tzn. Wilna, Lidy, Baranowicz i unica19. W ramach Armii Zachodniej specjaln rol odgrywaa Zachodnia Dywizja Strzelcw Polskich. Dekretem nr 115 z 21 padziernika 1918 roku Sowiecka Wojenna Rada Rewolucyjna rozkazaa zebra w jednym oddziale wszystkich Polakw sucych w Armii Czerwonej. Po okresie szkoleniowym w rejonie Moskwy i subie nad Donem Zachodnia Dywizja zostaa skierowana do Miska, by uczestniczy w natarciu na stref okupacyjn Ober-Ostu. 5 stycznia 1919 roku Dywizja starta si w Wilnie z Samoobron. Pierwszego dowdc i kronikarza tej formacji, Stefana bikowskiego, zastpi genera gwa, czonek PPS. Komisarzem politycznym dywizji by Adam Sawiski. Osiem tysicy ludzi z tej jednostki podzielono na kilka pukw, z ktrych kady nosi polsk nazw: 1 Puk Rewolucyjny Czerwonej Warszawy, 2 Puk Lubelski, 3 Puk Siedlecki, 4 Czerwony Puk Warszawskich Huzarw, 5 Puk Litewsko-Wileski, 6 Puk Uanw Mazowieckich. Puki te tworzyy trzy brygady piechoty, wyposaone we wsparcie artyleryjskie i kawaleryjskie. Zachodnia Dywizja stopniowo utracia swj wycznie polski charakter, ale pozostaa gwn si w sowieckiej kampanii politycznej na zachodzie, stanowic jednostk szturmow Rewolucji. Armia Czerwona znajdowaa si pod cisym nadzorem politycznym. Kady dowdca mia anioa stra w osobie oficera politycznego, potocznie zwanego komisarzem, ktry kontrolowa jego rozkazy. Kady oddzia mia rad wojenn, ktrej przewodniczyli dowdca i komisarz. Kada dywizja miaa trybuna rewolucyjny, ktry tropi przypadki politycznych odchyle. Komisariat Wojny Trockiego sprawowa cisy nadzr nad dowdcami, a partia bolszewicka - nad komisarzami. Nawet w 1919 roku, kiedy uwaga Trockiego bya skupiona na frontach wojny domowej, zawsze mona si byo spodziewa krtkiej inspekcji w Armii Zachodniej: wyskakiwa ze swojego pocigu pancernego, budzc wszdzie strach, ale i podnoszc ducha oraz skuteczno dziaania. Na skutek upolitycznienia Armia Czerwona stal si nowym i dziwnym wiatem, gdzie nawet entuzjastw moga oszoomi galopujca biurokratyzacja i towarzyszcy jej argon. Rewolucyjny obyczaj wymaga skracania nazw, co rodzio faszywe wraenie, e samej biurokracji ubywa. Nowicjusz na Zapfroncie znajdowa si pod opiek wojenruka politruka, a otrzymywa rozkazy od swojego komdiwa, ze swojego politoddiea, z R.W.S., od Nasztarewwojensowa, gawkoma, narkoma, priedriewwojensowriespa, a nawet od samego pedsownarkoma [skrty te znacz odpowiednio: Front Zachodni, instruktor wojskowy, oficer polityczny, dowdca dywizji, wydzia polityczny, Rewolucyjna Rada Wojenna, Szef Sztabu Rewolucyjnej Rady Wojennej, gwnodowodzcy, komisarz ludowy, przewodniczcy Rewolucyjnej Rady Wojennej (Trocki), przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych (Lenin)]. Armia polska bya przygotowana do wojny jeszcze gorzej. Bolszewicy mieli przynajmniej naczelne dowdztwo i rok dowiadczenia w koordynowaniu dziaa wojennych. Polacy nie mieli ani jednego, ani drugiego. Ustawa o organizacji si zbrojnych zostaa uchwalona przez Sejm dopiero 26 lutego 1919 roku - dwa tygodnie po rozpoczciu walk z Rosj Sowieck. Do tej pory kraj by broniony przez zlepek oddziaw, ktre pozostay w Polsce po I wojnie wiatowej, i ktre czya tylko przysiga na wierno zoona Rzeczypospolitej i Jzefowi Pisudskiemu, jej naczelnemu wodzowi.W momencie uchwalenia tej ustawy Polska dysponowaa 110 tysicami czynnych onierzy, w kwietniu liczba ta wzrosa do 170 tysicy, w tym 80 tysicy kombatantw. Zarodkiem armii byy siy Polnische Wehrmacht - 9 tysicy ludzi pozostaych z oddziaw zwerbowanych w latach 1917-1918 przez Niemcw. W pierwszych tygodniach niepodlegoci doszo okoo 75 tysicy ochotnikw, gwnie z Legionw Pisudskiego, ktre walczyy po stronie Austrii a do ich rozwizania w 1917 roku. W grudniu 1918 roku wchodzce w skad armii niemieckiej puki poznaskie zdeklaroway si po stronie Polski. Pobr ogoszony 7 marca 1919 roku podwoi liczebno wojska, ale w praktyce tylko nieliczni poborowi podjli sub w tym samym roku. Wydatki na wojsko wyniosy w 1919 roku 49 procent polskiego dochodu narodowego i proporcjonalnie byy wiksze ni w jakimkolwiek innym kraju wiata - poza Rosj Sowieck. W cigu nastpnych miesicy rne oddziay polskie przybyway z zagranicy. W kwietniu przyjechaa z Francji armia polska dowodzona przez generaa Jzefa Hallera - 50 tysicy dobrze uzbrojonych weteranw, wyszkolonych przez oficerw francuskich. Do armii tej doiczyia cz Legionu Bajoskiego - polskiej kompanii wchodzcej w skad Legii Cudzoziemskiej, w czerwcu polska dywizja generaa Lucjana eligowskiego dotara do Lwowa po synnym trzymiesicznym marszu wok Bakanw a z Odessy, gdzie walczya u boku biaych. Pod koniec 1919 roku przyby do kraju polski oddzia z Murmaska, a w czerwcu 1920 roku zawina do Gdaska jednostka z Wadywostoku - 10 tysicy onierzy z Polskiej Brygady Syberyjskiej pukownika Rumszy. Trzy ostatnie formacje skaday si z polskich rekrutw w armii carskiej, ktrzy zostali odcici od kraju na skutek wybuchu rewolucji w Rosji. Niezalene jednostki tworzyli rwnie kresowiacy. Wileska Samoobrona miaa swoje odpowiedniki w Misku i Grodnie. Wikszo onierzy z tych formacji, zaskoczona szybkimi postpami Sowietw w strefie Ober-Ostu, dotara na wasn rk do linii polskich. W pierwszym tygodniu niepodlegoci powsta w Warszawie Komitet Obrony Kresw. Jego prezesem zosta ksi Eustachy Sapieha, a skada si on gwnie z arystokratw, ktrych zasadniczym celem byo odzyskanie okupowanych posiadoci kresowych. Komitet zorganizowa i sfinansowa tak zwan Dywizj Litewsko-Biaorusk (pod dowdztwem generaa Iwaszkiewicza), ktra rozpocza zacig w Szczuczynie, Zambrowie i apach; ostatecznie przycigna jednak mniej ochotnikw z Kresw ni z miast centralnej Polski. Proces fuzji rnych jednostek i ich dowdztw by dugi i mudny. Wikszo wyszych oficerw penia wczeniej sub w armii austriackiej. Genera Szeptycki by gubernatorem austriackiej strefy okupacyjnej na poudniu Polski; Tadeusz Rozwadowski by w 1913 roku generaem, peni funkcj inspektora w cesarsko-krlewskiej armii, a w 1918 roku zosta komendantem Polnische Wehrmacht i ministrem spraw wojskowych w utworzonej przez Niemcw Radzie Regencyjnej. Pisudski naturalnie dobiera sobie ludzi, ktrzy suyli z nim w Legionach, takich jak podpukownik Edward migy-Rydz (dowdca tajnej POW), pukownik Wadysaw Sikorski czy genera Kazimierz Sosnkowski. Niektrzy oficerowie suyli w armii carskiej: genera Wacaw Iwaszkiewicz, genera Dowbt-Municki (dowdca oddziaw anty-bolszewickich na Biaorusi, a wczeniej komendant 1 Korpusu Polskiego), genera Aleksander Osiski (komendant 3 Korpusu Polskiego), aden z Polakw nie wspi si jednak na wysze szczeble w sztabie carskim, gdzie obowizywaa zasada wykluczajca katolikw, ani w sztabie pruskim - w tym przypadku z powodu zwykych uprzedze. Poznaskie dostarczyo najlepszych podoficerw, ale niewielu oficerw. Niektrym Polakom udao si suy w kilku armiach. Genera Jzef Haller trzy razy zmienia strony. W marcu 1918 roku przeszed ze swoim austriackim pukiem Legionw na stron rosyjsk w protecie przeciw traktatowi brzeskiemu; w Rosji walczy u boku polskiego korpusu z bolszewikami, a po ucieczce przez Murmask obj dowdztwo armii polskiej we Francji. W 1919 roku wszyscy ci onierze musieli wyzby si starych wojskowych nawykw i przystosowa si do nowego ldu. W lutym utworzono Ministerstwo Spraw Wojskowych kierowane przez generaa Leniewskiego; powsta rwnie Sztab Naczelny (pod dowdztwem gen. Szeptyckiego, a nastpnie gen. Stanisawa Hallera), ktry stanowi kierownictwo operacyjne. Gen. Rozwadowski zosta wysany do Parya jako oficer cznikowy midzy Polsk a rzdami aliantw. Trzeba byo ustali od nowa reguy musztry, formy szkolenia, typy komend, zasady starszestwa - sowem, to wszystko, bez czego armia nie moe istnie. Tarcia byy nieuchronne. Jednostki wyposaone we francuskie karabiny otrzymay amunicj niemieck; oficerowie austriaccy czuli si uraeni, suc pod dowdztwem carskich kolegw, ktrych pokonali; jednostki poznaniakw niechtnie szy do walki na wschd, kiedy na zachodzie Pozna by cigle zagroony przez Niemcw. Dopiero w lipcu 1919 roku postanowiono uywa wycznie francuskich podrcznikw i regulaminw oraz skorzysta ze szkolenia oferowanego przez francusk misj wojskow, ktrej przewodzi gen. Henrys. Pomimo przeszkd patriotyzm jakim sposobem zatriumfowa: wojsko polskie, martwe od 1831 roku, odrodzio si. 1 Polska Dywizja Kawalerii stanowi znakomity przykad owych rnorodnych pocztkw caej armii. Skadaa si z szeciu pukw. 8 Puk Uanw by na wskro cesarsko-krlewski i rekrutowa si z synw szlachty galicyjskiej. 9 Puk Uanw rwnie wywodzi si z Galicji, ale jego skad by bardziej demokratyczny. Wielu oficerw z tej jednostki, przyodzianej w angielskie mundury, suyo w austriackiej Landwehrze lub w Legionach. Jeszcze bardziej egzotyczny by 14 Puk Uanw - z wyszkolenia i w duej mierze z pochodzenia rosyjski. onierze tej jednostki spdzili w siodle ju pi lat, walczc w I wojnie na froncie wschodnim, a w wojnie domowej na Kubaniu. Do Polski przyszli z gen. eligowskim. Austriacki ekwipunek, w ktry zostali wyposaeni, mieli w gbokiej pogardzie. Oficerowie zachowali swoje wysokie kaukaskie kulbaki, dugie cugle, krtkie strzemiona oraz brawurowy styl jazdy. 1 (Krechowiecki) Puk Uanw suy wczeniej u Rosjan w Legionie Puawskim. 2 Puk Szwoleerw by poprzednio legionem austriackim. 15 Puk Uanw skada si z poznaniakw, noszcych starowieckie mundury i rogatywki ze szkaratnym otokiem. Ich konie byy wyjtkowo rose, a pruski ekwipunek - wyjtkowo ciki. Kady onierz wozi ze sob lanc, szabl, bagnet, mask przeciwgazow, saperk i menak. W marszu podzwaniali i chrzcili niczym oddzia redniowiecznych rycerzy. W kadym z tych pukw lokalne tradycje byy silne, a patriotyzm narodowy relatywnie saby. Jednostki te byy niczym szeciu synw marnotrawnych zrodzonych z jednej polskiej matki i trzech rnych ojcw. Po raz pierwszy skierowano je na pole bitwy w kwietniu 1920 roku20. Gwn rol w organizowaniu armii polskiej odegra Kazimierz Sosnkowski - wiceminister spraw wojskowych. Cho nie skoczy jeszcze 34 lat, mia ju na swoim koncie uformowania kilku armii. W roku 1908 we Lwowie, kiedy by jeszcze studentem, z wasnej inicjatywy zaoy Zwizek Walki Czynnej jedn z wielu podobnych, paramilitarnych organizacji patriotycznych. W 1914 roku zosta szefem sztabu Legionw Pisudskiego. W 1917 zastpi Pisudskiego w wydziale wojny Rady Regencyjnej i zaoy Polnische Wehrmacht. W 1918 po pobycie w wizieniu Spandau zosta przeniesiony do twierdzy magdeburskiej, gdzie doczy do Pisudskiego - ktry nazywa go swoim sumieniem i anioem strem. Sosnkowski mia cechy, ktrych brakowao twrcy Legionw, takt polityczny i atwo w nawizywaniu kontaktw osobistych. W 1919 roku powierzono mu zadanie przekonania demokratycznych instytucji nowego pastwa do nadrzdnych interesw wojskowych Pisudskiego. Jego przemwienia w Sejmie, jego osobisty udzia w obradach nad ustawami wojskowymi, jego znajomo rzeczy - to wszystko obudzio zaufanie i zrodzio wol polityczn u pocztkowo niechtnych parlamentarzystw. Ten mody czowiek - wysoki i zwracajcy na siebie uwag, ale o skromnych wymaganiach i bardzo obowizkowy - dokona wyczynu porwnywalnego z osigniciami Trockiego czy Carnota21 , na co rzadko zwracano uwag poza krgami polskimi. Pocztkowo tylko niewielka cz armii polskiej moga by wysana na front sowiecki. Przez cay rok 1919 Armia Czerwona nie moga przeprowadzi znaczcej ofensywy, wikszo polskich wojsk zostaa wic wykorzystana do bardziej pilnych zada na froncie ukraiskim, czechosowackim i niemieckim. Dziesi Tysicy wysane w lutym 1919 roku w stref Ober-Ost podzielono na dwie grupy. Zgrupowanie Pnocne pod dowdztwem gen. Iwaszkiewicza stacjonowao w Wokowysku, a Poudniowe kierowane przez gen. Listowskiego w Brzeciu. Dowdc tego frontu biaoruskiego zosta gen. Szeptycki, ktry zastpi gen. Wejtk. Polacy dysponowali dwunastoma batalionami piechoty, dwunastoma szwadronami kawalerii i trzema kompaniami kawalerii, dorwnujc sowieckiej Armii Zachodniej po drugiej strome frontu pod wzgldem jakoci, lecz nie liczebnoci.Ilo sprztu wojskowego dostpnego w 1919 roku w Europie Wschodniej bya nadzwyczaj ograniczona. Wojna polsko-bolszewicka zostaa stoczona za pomoc nadwyek z I wojny wiatowej. Obie strony musiay polega na tym, co udao im si wyprosi lub zdoby w walce. Sowiecka Armia Zachodnia otrzymaa swoj cz zdobyczy z wojny domowej; japoskie karabiny z Syberii, angielskie dziaa z Archangielska i Kaukazu. W pniejszym okresie Polacy mieli t przewag, e otrzymywali bezporednie dostawy od aliantw, szczeglnie z Francji. Dywizje piechoty - o sile od 2 do 8 tysicy ludzi - miay na wyposaeniu od 40 do 250 karabinw maszynowych i od 12 do 70 haubic. Jedynie armia gen. Hallera, cakowicie wyekwipowana we Francji, bya wyposaona zgodnie ze standardami przyjtymi w I wojnie wiatowej. Dywizje kawalerii cigny ze sob trzy lub cztery cikie karabiny maszynowe umieszczone na wozach - tak zwane taczanki. Transport odbywa si gwnie wozami konnymi; polskie furmanki - dugie pojazdy w ksztacie litery V - zadziwiay zachodnich obserwatorw swoj szybkoci i skutecznoci. Oficerowie sztabowi, ktrzy mieli do dyspozycji samochd, zaliczali si do ulubiecw fortuny. rodki cznoci byy prymitywne; tylko gwne punkty dowodzenia byy wyposaone w radio. Jeden karabin na trzech onierzy nie by zjawiskiem niesychanym. Z braku skuteczniejszych rodkw obie strony czsto posugiway si broni, bia. Mundury byy tak samo rnorodne jak bro. W teorii Armia Czerwona bya przyodziana w wojokowe burki i tatarskie czapki z gwiazd, takie same dla onierzy i oficerw. W praktyce noszono wszystko, co wpado w rk. Babel wspomina Kozakw, ktrzy mieli na nogach onuce, a na gowie zdobyczne meloniki. Bardzo rozpowszechnione byy mundury carskie pozbawione naszywek. Polacy nie prezentowali si lepiej. Poznaniacy nosili mundury pruskie; Bkitna Armia Hallera wygldaa zupenie jak francuska. Biae orzeki przypite do austriackich lub carskich mundurw, albo niemieckie hemy przemalowane na biao-czerwono wywoyway konsternacj zarwno wrd swoich, jak i obcych. Stojc naprzeciw nieprzyjaciela, trzeba byo dostrzec nie tylko biaka oczu, ale i ksztat orzeka na czapkach, eby wiedzie, czy naley strzela. Jedynie polska kadra oficerska - ze zotymi akselbantami i w rogatywkach - bya oczywistym celem.Artyleria zdecydowanie odbiegaa od standardw minionej wojny. Na przykad 1 Puk Lekkiej Artylerii (Legionowy) zosta pocztkowo wyposaony w austriackie dziaa 9 cm na sztywnych oach jeszcze z 1875 roku, znalezione w krakowskich fortach i cignite przez konie zabrane ze schroniska dla zwierzt. W maju 1919 roku doszy do tego rosyjskie trzycalwki zdobyte na Ukraicach, a potem austriackie, woskie i francuskie haubice. W takich warunkach trudno byo mwi o skutecznym szkoleniu i skoordynowanej walce.Wkrtce istotn czci wyposaenia stay si pocigi pancerne. Wczesne modele byy osonite elbetonem bd workami z piaskiem; wersje zaawansowane byy opancerzone pytami stalowymi. Poruszay je pancerne lokomotywy umieszczone pomidzy wagonami osobowymi, na ktrych ulokowano obrotowe wiee strzelnicze z karabinami maszynowymi. Z przodu i z tyu znajdoway si platformy dla cikich dzia oraz wagony ze sprztem do ukadania torw. Pocigi pancerne mogy przewozi oddziay uderzeniowe o liczebnoci 200-300 ludzi i byy tym samym jedyn formacj o ruchomej i skoncentrowanej sile ognia. W kampaniach, podczas ktrych komunikacja kolejowa odgrywaa zasadnicz rol, stanowiy one element zaskoczenia o pierwszorzdnym znaczeniu i decydoway o morale wojska. Ich zakres dziaania by wszake ograniczony do sieci kolejowej o tym samym rozstawie torw. Cho w pierwszej poowie 1919 roku polscy saperzy dostosowali gwne szlaki do standardw europejskich, to wikszo linii na terenach wschodnich zachowaa szeroki rosyjski rozstaw22.Najwaniejsz formacj ofensywn pozostaa kawaleria. Pod tym wzgldem wojna ta, rozpoczta w 1919 roku, nie rnia si od wojen prowadzonych w poprzednich stuleciach. Polacy uywali uanw, bolszewicy za wymachujcych szablami jedcw w typie kozackim. Ale i kawalerzystw nie byo dosy. Na froncie polskim Armia Czerwona zdoaa skoncentrowa due siy kawaleryjskie dopiero w maju 1920 roku. Armia polska dorwnaa jej pod tym wzgldem dopiero w sierpniu.Nowoczesny sprzt pojawi si dopiero pod koniec wojny, a i wtedy w niewielkich dawkach. Samoloty, czogi i ciarwki byy nowinkami technicznymi, ktre czciej psuy si same, ni byy niszczone przez nieprzyjaciela.W pierwszych miesicach dziaania wojenne ograniczay si w zasadzie do walk pozycyjnych. Stopniowo uksztatowa si front: od Mostw nad Niemnem, wzdu Szczary, Kanau Ogiskiego i Jasiody a po Prype na wschd od Piska. Front by dugi na piset kilometrw i przecina ca pnocn stref wyynn: na pomocnym zachodzie opiera si o lini Ober-Ostu z central w Grodnie, na poudniowym wschodzie za o terytorium Dyrektoriatu Ukraiskiego. Przecitnie kada ze stron moga wystawi tylko jednego onierza na pidziesit metrw frontu, w zwizku z czym ogromne przestrzenie, zwaszcza na poudniu, byy jedynie patrolowane, lecz nie nadaway si do obrony. Uwaga sztabw skoncentrowaa si na odcinku pnocnym, gdzie bolszewicy mieli przewag w postaci rokadowej linii kolejowej midzy Wilnem, jedynym miastem na tym obszarze, a Baranowiczami, wanym wzem kolejowym (oba orodki znajdoway si w rkach sowieckich). Bolszewicy zajmowali lepsz pozycj, ktr moga im odebra jedynie polska ofensywa. Ta bya jednak wykluczona podczas wiosennych roztopw. Zdobycie przez Polakw przyczka za Niemnem stanowio w tym okresie jedyne wydarzenie o znaczeniu strategicznym. Przez sze tygodni na froncie panowa wic spokj.Uwag wadz sowieckich odwrcio kontrewolucyjne powstanie na Biaorusi. Dwa puki Armii Czerwonej, ktre w okolicach Owrucza utrzymyway lini frontu przeciw Ukraicom, zbuntoway si, przeszy Prype i wkroczyy do Homla, ktry okupoway od 24 do 29 marca w imieniu wolnej republiki. Stumienie tego powstania na przeomie marca i kwietnia zaabsorbowao par tygodni uwag bolszewickiej Zachodniej Komendy, ktra nie miaa czasu myle o Polakach23. Rwnie Polacy mieli swoje problemy. W Pisku, obsadzonym przez kompani mjra uczyskiego, doszo do krwawego incydentu. W obawie przed zamieszkami w tym miasteczku - jak i w pozostaych okupowanych przez Polakw - zakazano wszelkich publicznych zgromadze. Na stray pozostawiono jedynie 30 onierzy. 5 kwietnia zostali oni wezwani na miejsce spotkania, ktre odbywao si przy drzwiach zamknitych. onierze dziaali w przekonaniu, i maj do czynienia z zebraniem bolszewikw. Kiedy postawiono im opr i zebra si tum, obawiali si puapki. Zatrzymali wic 35 zakadnikw, ktrych uczyski kaza bez sdu rozstrzela - dla przykadu. Miasto zostao spacyfikowane, ale incydent wywoa reperkusje midzynarodowe. Pisk by miasteczkiem ydowskim: na 24 tysice mieszkacw ydw byo 20 tysicy. Wrd ofiar ydzi stanowili wikszo. W prasie europejskiej niemal natychmiast pojawiy si doniesienia o polskim pogromie w Pisku. Wyraenie to zawierao wszak pikn aliteracj i wietnie nadawao si na sensacyjne nagwki. Cho na miejscu pierwsza komisja ledcza z ramienia aliantw zaprzeczya, by powodem egzekucji by antysemityzm (reprezentant Stanw Zjednoczonych, porucznik Foster, stwierdzi, i postpowanie mjra uczyskiego byo w danych okolicznociach cakowicie uzasadnione), i chocia charakter nielegalnego zebrania nigdy nie zosta wyjaniony (opisywano je rozmaicie, jako spotkanie komunistycznej komrki, zebranie miejscowej spdzielni bd Komitetu Pomocy Amerykaskiej), to na skutek kampanii prasowej reputacja Wojska Polskiego zostaa zszargana. Poniewa incydent w Pisku zdarzy si niedugo po podobnych doniesieniach ze Lwowa, potwierdzi on powszechne na wiecie wyobraenie, e wszyscy polscy onierze to antysemici, a wszyscy bolszewicy to ydzi24.Wkrtce po wydarzeniach w Pisku nadeszy wiadomoci o zdobyciu przez Polakw Wilna, ktre Pisudski postanowi wyzwoli osobicie. Wilno byo jedynym wikszym miastem na froncie sowieckim, a zarazem jedynym znaczcym skupiskiem Polakw na kresach pnocnych i kluczowym orodkiem planowanej przez Pisudskiego federacji. W tym miecie Pisudski ksztaci si i tu zaszczepiono mu w osobliwy, romantyczno-nostalgiczny patriotyzm, ktry by bodcem wszystkich jego dziaa. Wilno koniecznie potrzebowao stabilnego rzdu. W cigu dwch latach wadza zmieniaa si tu osiem razy: od caratu, przez rosyjski Rzd Tymczasowy, niemieck okupacj wojskow, litewski rzd narodowy, Rad Robotnicz, Samoobron po Litewsk Republik Rad i w kocu Lit-Biel Wyjtkowo gruntowny i bolesny eksperyment polityczny stanowiy zwaszcza dwa ostatnie rzdy. Zmieniy one Wilno w laboratorium farmakologii spoecznej, ktre zaaplikowao nieszczsnym mieszkacom peny zestaw komunistycznych receptur. W cigu trzech miesicy wydano dug list dekretw: o ograniczeniu prawa wasnoci, o mobilizacji komunistw, o przymusowych rekwizycjach, o rozstrzeliwaniu kryminalistw i elementw kontrrewolucyjnych, o nacjonalizacji fabryk, o pastwowym muzeum sztuki, o ubezpieczeniach spoecznych dla robotnikw, o likwidacji tytuw i rang, o siedmiogodzinnym dniu pracy w zakadach tytoniowych, o rwnoci nacji, o poborze do wojska, o pastwowej orkiestrze symfonicznej, o delegalizacji Kocioa, o powszechnym obowizku pracy, o przeksztaceniu domu Adama Mickiewicza w Nowogrdku w pastwowe muzeum...25 Pisudski przyby na front 15 kwietnia. Nadzorowa tajne rozlokowanie posikw wysanych z Warszawy - dwch dywizji piechoty oraz brygady kawalerii - ktre zostay ukryte w ssiedztwie Papierni, jedynie 25 kilometrw od sztabu sowieckiej Zachodniej Dywizji w Lidzie. Plan Pisudskiego by prosty, lecz ryzykowny. Gwne natarcie miao wej w luk midzy zgrupowaniami wojsk bolszewickich w Wilnie oraz w Lidzie i posuwa si miao wzdu drogi i torw w stron miasta. Ryzyko polegao na tym, e Sowieci mieli w swoich rkach lini kolejow i mogli szybko sprowadzi na aren wydarze posiki. Aby ich zmyli co do kierunku gwnego uderzenia, Pisudski zarzdzi seri atakw rwnolegych: na Lid pod dowdztwem gen. Lasockiego oraz na Nowogrdek i Baranowicze pod dowdztwem gen. Mokrzeckiego. Mniejsza jednostka kierowana przez pukownika Freya miaa zaatakowa Sowietw na zachd od Wilna na styku z liniami niemieckimi, aby zapobiec interwencji z tego kierunku.16 kwietnia o wicie polska kolumna szturmowa wysza z ukrycia pod Papierni. Szpic tworzya grupa jazdy pod dowdztwem pukownika Beliny-Pramowskiego - dziewi szwadronw z lekk konnba-teri artylerii. Za nimi sza piechota gen. Rydza-mige go - trzy bataliony 1 Dywizji Piechoty i dwie baterie cikiej artylerii. Po przekroczeniu na podmokym terenie wok strugi Dzitwa linii bolszewickiej, weszli w ssiedztwie yrmunw na drog do Wilna. Do koca pierwsze go dnia - kiedy pozostao im jeszcze ponad sto kilometrw marszu - nie napotkali znaczcego oporu.Kolumna szturmowa zawdziczaa swj pocztkowy sukces natarciom rwnolegym. 16 kwietnia przed witem artyleria polska otworzya ogie na Lid, najwidoczniej zapowiadajc atak w tym kierunku. Kiedy gen. Mokrzecki ruszy si dziewiciu batalionw na Nowogrdek i Baranowicze, powstao wraenie, i te dwa miasteczka s gwnym celem ataku. Na pewno byy one wane. Twierdza na Wzgrzu Nowogrdzkim panowaa nad rodkowym biegiem Niemna, a Baranowicze daway kontrol nad sieci kolejow. Co wicej, ten centralny sektor znajdowa si w rkach sowieckiej Zachodniej Dywizji Strzelcw Polskich, a byo wiadomo, e dowdztwo polskie pali si do tego, aby da zdrajcom nauczk. Walka bya ostra, obrona uparta. Lida trzymaa si dwa dni, Nowogrdek trzy, a Baranowicze cztery. Kiedy 19 kwietnia wieczorem Zachodnia Dywizja wycofywaa si za Niemen, w polskich rkach byo ju p Wilna. Kawaleria Beliny osigna dobry czas. Siedemnastego jedcy obozowali w Turgielach, opuciwszy wczeniej drog, aby umkn starcia, gdyby wysano naprzeciw jakie oddziay, i zby podej miasto z zaskoczenia od poudniowego wschodu. Piechota, ktra pokonaa w dwa dni 65 km, znajdowaa si w Bieniakoniach, w tyle o ptorej doby marszu. Sowiecka czno midzy Wilnem a Zachodni Dywizj zostaa przerwana. Osiemnastego Belina biwakowa w lesie pod Wilnem w odlegoci umoliwiajcej atak. Mia do wyboru dwie moliwoci: albo czeka by moe dwa dni na piechot i straci atut zaskoczenia, albo wysa kawaleri na ulice miasta bez adnego wsparcia. Wybra to drugie. Wiedzia bowiem, e moe liczy na zbrojn pomoc mieszkacw, i e obrocom miasta nie bdzie atwo wznie barykady i rozmieci gniazda karabinw maszynowych. Dziewitnastego o szstej rano polska kawaleria wpada na zdumione przedmiecia i skierowaa si w stron dworca. Wedle niektrych relacji jedcy byli przebrani w mundury Armii Czerwonej. Polacy zdobyli pocig i wysali go po piechot. Potem rozproszyli si na ulicach. Cay dzie galopowali to tu, to tam, wzbudzajc panik w miejscowym garnizonie - nie stanowili wszak pojedynczego celu, z ktrym mona by si rozprawi. Pod wieczr zdobyczne pocigi zaczy przywozi piechot. Bolszewicy wycofali si przez mosty na pnocne przedmiecia. Przez dwa dni trway tam walki uliczne: sowiecka Dywizja Pskowska, pozbawiona jakiegokolwiek wsparcia, zostaa stopniowo wyparta z miasta na pnocny zachd. Ostatni, daremny opr stawiono za murami ydowskiego cmentarza. Dwudziestego pierwszego do Wilna wkroczy sam Pisudski. Jego powrt uwietnia parada zwycistwa. Natychmiast po zakoczeniu walk Pisudski ogosi swoje zamiary polityczne. Odezwa do mieszkacw dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego przedstawiaa jego plan Federacji Kresowej:

Kraj Wasz od stu kilkudziesiciu lat nic zna swobody, uciskany przez wrog przemoc rosyjsk, niemieck, bolszewick- przemoc, ktra, nie pytajc ludnoci, narzucaa jej obce wzory postpowania, krpujce wol, czsto amice ycie.Ten stan cigej niewoli, dobrze mi znany osobicie, jako urodzonemu na tej nieszczliwej ziemi, raz nareszcie musi by zniesiony i wreszcie na tej ziemi, jakby przez Boga zapomnianej, musi zapanowa swoboda i prawo wolnego, niczem nie skrpowanego wypowiadania si o deniach i potrzebach.Wojsko polskie, ktre ze sob przyprowadziem do wyrzucenia panowania gwatu i przemocy, do zniesienia rzdw krajem wbrew woli ludnoci - wojsko to niesie Wam wszystkim Wolno i Swobod.Chc da Wam mono rozwizywania spraw wewntrznych, narodowociowych i wyznaniowych tak, jak sami sobie tego yczy bdziecie, bez jakiegokolwiek gwatu lub nacisku ze strony Polski.Dlatego to, pomimo e na Waszej ziemi grzmi jeszcze dziaa i krew si leje - nie wprowadzam zarzdu wojskowego, lecz cywilny, do ktrego powoywa bd ludzi miejscowych, synw tej ziemi.Zadaniem tego zarzdu cywilnego bdzie:1) uatwienie ludnoci wypowiedzenia si co do losu i potrzeb przez swobodnie wybranych przedstawicieli, wybory te odbd si na podstawie tajnego, powszechnego, bezporedniego, bez rnicy dla pci gosowania;2) dama potrzebujcym pomocy w ywnoci, poparcie pracy wytwrczej, Upewnienie adu i spokoju;3) otoczenie opiek wszystkich, nie czynic rnicy z powodu wyznania lub narodowoci.Na czele zarzdu postawiem Jerzego Osmolowskiego, do ktrego bezporednio lub do ludzi przez niego wyznaczonych zwracajcie si otwarcie i szczerze we wszelkiej potrzebie i sprawach, ktre Was bol i obchodz.Wilno, 22 kwietnia 1919 r. Jzef Pisudski26

Styl i tre, dramatyczny sposb wysawiania si niewtpliwie wiadcz o autorstwie samego Naczelnika. 27 kwietnia Pisudski powrci do Warszawy. W obozie sowieckim utrata Wilna wywoaa seri wzajemnych oskare. Miasnikow bagatelizowa ca spraw, skadajc klsk na karb powstania biaogwardzistw, zdrady kolejarzy i nieobecnoci Czeki - w istocie rzeczy, dostrzegajc winnych wszdzie, tylko nie we wasnym wojsku. Tak tym rozwcieczy premiera Lit-Biea, Mickiewicza-Kapsukasa, e ten opublikowa w moskiewskich Izwiestiach artyku pod tytuem Przyczyny upadku Wilna:Musielimy wyty wszystkie siy; zmobilizowalimy komunistw i wysali na front agitatorw Jednake nasze jednostki frontowe byy zupenie wyczerpane po czterech miesicach ycia w marszu i trzech - na froncie w najgorszych warunkach Przy braku cznoci kolejowej na Litwie i niedostatku na miejscu ywnoci i taboru konnego - w jednych miejscowociach (w guberni wileskiej), i niewydolnoci organw zaopatrzenia w drugich (w guberni kowieskiej) - sytuacja w niektrych miejscach frontu staa si nie do wytrzymania.Bezwzgldno rekwizycji u ludnoci miejscowej i niekoczce si zmuszanie do podwd wywoay nieufno i rozjtrzenie przeciw Armii Czerwonej nawet w tych krgach, ktre pocztkowo witay j jako swoich wyzwolicieli od znienawidzonej okupacji niemieckiej i ucisku obszarniczego. W wyniku tego zacza si znaczna dezercja z frontu, gdzie i bez tego bya bardzo ograniczona liczba onierzy. Uzupenianie szeregw Armii Czerwonej miejscowymi byo niemoliwe z powodu wrogiego nastawienia ludnoci. Ochotnicy napywali masowo tylko po wkroczeniu Armii Czerwonej, ale nie mogli oni by wykorzystani z powodu zupenego braku umundurowania, obuwia i uzbrojenia. (...)Biorc to wszystko pod uwag, wielokrotnie zwracalimy si do wadz centralnych o posiki. Przedstawialimy katastrofalne pooenie naszego frontu i nasz bezradno w walce z nadchodzcym kryzysem. Wskazywalimy na zupeny brak kontaktu z rzdem Lit-Biea, przebywajcym w Misku. Nalegalimy na jakie zmiany, wszystko to jednak nie dao adnego efektu. Wilno zajli nie zbuntowani w nim biaogwardzici, ale regularne polskie wojska, ktre po zajciu Lidy miay otwart drog na Wilno. Zatrzyma ich marszu naprzd nie mia kto. Wojenny komisarz Lit-Biea, towarzysz Unszlicht, i komisarz okrgowy (gubrewkom) towarzysz Rasikas, musieli wic dziaa samodzielnie. Dziki ich wysikom ruszyo rozpoznanie, ale musiao si wycofa prze