Czasw życiu człowieka

NR 2767

Czasw życiu człowieka

pod redakcją

KATARZYNY POPIOŁEK, AGATY CHUDZICKIEJ-CZUPAŁY

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2010

Redaktor serii: Psychologia

JAN M. STANIK

Recenzent

MARIA STRYKOWSKA

Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej:

Śląska Biblioteka Cyfrowa

www.sbc.org.pl

Spis treści

Wprowadzenie (Katarzyna Popiołek i Agata Chudzicka-Czupała) . . . . . 11

Część pierwszaCzas jako problem współczesności

WIESŁAW SZTUMSKI

Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu . . . . . . . . 23

JÓZEF BAŃKA

Życie człowieka jako istnienie w czasie . . . . . . . . . . . . 38

Część drugaCzas jako zmienna badawczaw naukach humanistycznych

ZBIGNIEW SPENDEL

Czas historyczny w psychologii. Świadomość historyczna i myślenie histo-ryczne jako przedmiot studiów psychologicznych . . . . . . . . . 53

ZBIGNIEW SPENDEL

Czas jako zmienna w badaniach psychologicznych. Metodologiczne pułapkipsychologicznych badań nad czasem . . . . . . . . . . . . . 69

KATARZYNA POPIOŁEK

Percepcja czasu — czas codzienny i czas życia . . . . . . . . . . 86

AUGUSTYN BAŃKA

Typy tożsamości wczesnej dorosłości z perspektywy orientacji czasowej pre-ferowanych stylów życia . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

RYSZARD KLAMUT

Poziomy czasu psychologicznego a system osobowości . . . . . . . 118

GRAŻYNA MENDECKA

Temporalne aspekty twórczości . . . . . . . . . . . . . . . 133

AGATA PRZYBYSZ

Czas w pedagogice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Część trzeciaPerspektywa czasowa / czasowy horyzont

życia człowieka

PIOTR PRÓCHNIAK

Śmierć jako komponent perspektywy czasowej . . . . . . . . . . 163

MARTA KOSIOL

Sposoby uzasadniania wagi osobistej przeszłości . . . . . . . . . 174

URSZULA TOKARSKA

Wzorce doświadczania czasu w narracyjnej grze autobiograficznej. <W osiem-dziesiąt historii do-o-KOŁA ŻYCIA> . . . . . . . . . . . . . . 194

Część czwartaPraca i brak pracy a doświadczanie czasu

PIOTR PRÓCHNIAK

Orientacja temporalna jako wyznacznik radzenia sobie przez osoby wykonu-jące ryzykowną pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

ANTONI WONTORCZYK

„Dystans czasu” jako regulator ryzykownych zachowań kierowców i jego mo-tywacyjno-adaptacyjna funkcja . . . . . . . . . . . . . . . 229

MAŁGORZATA DOBROWOLSKA

Zatrudnienie w kontekście ram czasowych kontraktu psychologicznego . . 245

KATARZYNA ŚLEBARSKA

Brak pracy a dobrostan człowieka — czy długotrwale bezrobotni skazani sąna bezradność? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

6 Spis treści

Część piątaTemporalne aspekty różnorodnych badań psychologicznych

ALEKSANDRA NIEMYJSKA

O tym, co się dzieje z czasem, kiedy myślimy o sobie. Temporalne właści-wości Ja oraz innych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA, DAMIAN GRABOWSKI

Odraczanie gratyfikacji w dłuższej perspektywie czasowej . . . . . . 292

KRYSTYNA BALAWAJDER

Orientacja retrospektywna jako mediator eskalacji konfliktu . . . . . . 303

MACIEJ JANOWSKI

Percepcja czasu a regulacja emocji i zdrowie w perspektywie różnic płcio-wych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA

Percepcja czasu a uzależnienie od Internetu . . . . . . . . . . . 336

ILONA DUDZIK-GARSTKA, BOŻENA MAKSELON

Doświadczanie upływu czasu a jakość relacji społecznych u osób między20. a 30. rokiem życia . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

KATARZYNA POPIOŁEK, AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA

Percepcja czasu a transgresja i aktywność ludzi starszych . . . . . . 362

Spis treści 7

List of contents

Introduction (Katarzyna Popiołek i Agata Chudzicka-Czupała) . . . . . 11

Part oneTime as a problem of contemporaneity

WIESŁAW SZTUMSKI

The turbo-world, acceleration trap, and the ecology of time . . . . . . 23

JÓZEF BAŃKA

The life of man as the existence in time . . . . . . . . . . . . 38

Part twoTime as a research variable

in the humanities

ZBIGNIEW SPENDEL

Historical time in psychology. A historical awareness and historical thinkingas a subjet of psychological studies . . . . . . . . . . . . . 53

ZBIGNIEW SPENDEL

Time as a variable in psychological studies. Methodological traps of psycho-logies studies on time . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

KATARZYNA POPIOŁEK

Perception of time — daily time and life time . . . . . . . . . . 86

AUGUSTYN BAŃKA

Types of identity of early adulthood from the perspective of time orientationof preferred lifestyles . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

RYSZARD KLAMUT

Psychological time levels and personality system . . . . . . . . . 118

GRAŻYNA MENDECKA

Temporal aspects of production . . . . . . . . . . . . . . 133

AGATA PRZYBYSZ

Time in pedagogy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Part threeTemporal perspective / temporal horizon

in the human life

PIOTR PRÓCHNIAK

Death as a component of time perspective . . . . . . . . . . . 163

MARTA KOSIOL

Ways of proving the importance of personal past . . . . . . . . . 174

URSZULA TOKARSKA

Models of experiencing time in a narrative autobiographical game: <In eightystories around life> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

Part fourWork and lack of work — and the experience of time

PIOTR PRÓCHNIAK

A temporal orientation as a determinant of coping by people having a riskyjob . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

ANTONI WONTORCZYK

“The distance of time” as a regulator of risky behaviours of drivers and itsmotivational-adaptative function . . . . . . . . . . . . . . 229

MAŁGORZATA DOBROWOLSKA

Employment in the context of time frames of the psychological contract . 245

KATARZYNA ŚLEBARSKA

Unemployment and man’s good condition — are permanently unemployeddoomed to helplessness? . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

List of contents 9

Part fiveTemporal features of various psychological research

ALEKSANDRA NIEMYJSKA

On what happens with time when we think about ourselves. Temporal pro-perties of Self and the others . . . . . . . . . . . . . . . 275

AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA, DAMIAN GRABOWSKI

Postponing gratification in a longer time perspective . . . . . . . . 292

KRYSTYNA BALAWAJDER

A retrospective orientation as a mediator of conflict escalation . . . . . 303

MACIEJ JANOWSKI

Perception of time and regulation of emotions and health in the perspectiveof gender differences . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA

Perception of time and addiction to the Internet . . . . . . . . . 336

ILONA DUDZIK-GARSTKA, BOŻENA MAKSELON

Experiencing the passage of time and the quality of social relations amongpeople between 20 and 30 years of age . . . . . . . . . . . . 350

KATARZYNA POPIOŁEK, AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA

Perception of time vs transgression and activeness of elderly people . . . 362

10 List of contents

Wprowadzenie

Istota czasu — będącego podstawowym atrybutem rzeczywistości i ludz-kiego poznania — jest niezwykle skomplikowanym problemem dla teore-tyków, zwłaszcza gdy rozważane są zmienne zaangażowane w temporalnąorganizację zachowania i doświadczania czasu. Czas to zmienna trudna dojednoznacznego zdefiniowania i opisania.

O czasie można mówić jako o zjawisku fizycznym, biologicznym,społecznym oraz psychologicznym. Badania czasu psychologicznego kon-centrowały się dotąd głównie na takich wymiarach i zmiennych związanychz jego doświadczaniem, jak: perspektywa czasowa (przeszłość, teraźniej-szość, przyszłość), orientacja na przyszłość, presja czasu, strukturalizowaniei planowanie czasu, świadomość czasu, teliczność i wykorzystanie czasu,upływ (przemijanie) czasu, czas w relacjach interpersonalnych. Człowiekżyje w dynamicznym, zmiennym świecie i zdolny jest do dostosowaniaswojego zachowania do układu zdarzeń w czasie, tworzy też poznawcze re-prezentacje rzeczywistości, które stanowią podstawę świadomego doświad-czania czasu.

Czas jest kategorią obecną na każdym etapie życia człowieka, od jegonarodzin aż do śmierci. Problematyka czasu jako czynnika determinującegofunkcjonowanie człowieka nabiera jednak szczególnego znaczenia w sy-tuacji „starzenia się świata” (według szacunków w 2050 roku co piątymieszkaniec ziemi będzie miał 60 i więcej lat). Właśnie z uwagi na gwałtow-ne starzenie się społeczeństw cywilizacji zachodniej odkrycie i opisaniezmiennych wpływających na zaradność człowieka w podeszłym wiekumoże mieć doniosłe znaczenie.

Czas — zarówno obiektywny, tzn. fizyczny, zegarowy, zewnętrzny, jaki subiektywny, czyli psychologiczny — ma złożoną naturę, dlatego badaczekoncentrują się na wybranych jego komponentach. Percepcja czasu jest jed-

nym z ważniejszych czynników determinujących ludzką aktywność, toteżwłaśnie na zagadnieniu czasu i sposobach jego doświadczania przezczłowieka pragniemy skupić uwagę Czytelnika.

Celem tej publikacji jest prezentacja refleksji nad rolą czasu w życiuczłowieka oraz wyników badań poświęconych problematyce czasu prowa-dzonych w polskiej humanistyce.

Opracowania składające się na niniejszy zbiór odnoszą się do różnorod-nych aspektów czasu i ujmują kategorię czasu wielorako, począwszy od za-gadnień bardzo ogólnych do szczegółowych zjawisk, które są zależne od tejzmiennej lub których czas jest ważnym składnikiem. Ich autorzy koncen-trują swą uwagę na kilku tematach.

* * *

Otwierające tom artykuły — tworzące część zatytułowaną Czas jako pro-blem współczesności — stanowią filozoficzną refleksję nad czasem jako kate-gorią ludzkiego poznania oraz nad istnieniem człowieka w czasie, nad rolączasu w życiu współczesnych ludzi, nad kondycją człowieka współczesnegożyjącego w ciągłym pośpiechu, zmuszanego przez następujące wciąż zmianydo nieustającej adaptacji do „nowego”, co staje się obecnie zadaniem corazto bardziej przekraczającym możliwości jednostki. Autorzy podkreślajązmiany, jakie zaszły w podejściu ludzi do czasu, oraz zagrożenia, które sięz tym wiążą.

Wiesław Sztumski, którego artykuł Turboświat, pułapka przyspieszeniai ekologia czasu otwiera w tym tomie namysł nad czasem, porusza kwestięniezwykle istotnych dla współczesnego człowieka zagrożeń związanychz przyspieszaniem tempa życia i rozwoju cywilizacji oraz postuluje jego spo-walnianie: „Odśpieszanie jest najważniejszym wyzwaniem naszych czasów,ponieważ im szybciej żyjemy, tym bardziej wyczerpują się nasze możliwościprzystosowawcze (somatyczne, psychiczne i intelektualne) do tak szybkozmieniającego się środowiska. Zahamować postępu nie sposób, ale możnaprzynajmniej podjąć próbę rozsądnego kontrolowania tempa rozwoju, np.zgodnie z ideą rozwoju zrównoważonego. Do tego potrzebne jest przywró-cenie czasowi naturalnemu należytej wartości i uświadomienie sobie jegoroli w życiu ludzi oraz jego znaczenia dla możliwości przeżycia następnychpokoleń” — podkreśla autor. Proponuje, aby wyzwolić się spod presji czasuzegarowego i znowu zacząć się kierować maksymą: „wszystko w swoim cza-sie”, zamiast modnego teraz kanonu: „wszystko w jednym, z góry narzuco-nym czasie i w jednej chwili”. W tej zasadzie, na której bazuje ekologia cza-su, autor dostrzega szansę na wydostanie się z „pułapki przyspieszenia”,w którą wpędził nas niezwykły postęp wiedzy i techniki w XX wieku. Arty-kuł Wiesława Sztumskiego skłania do refleksji nad cechami współczesnego

12 Wprowadzenie

„turboświata”, charakteryzującego się wzrastającym wciąż tempem życia,niepewnością i nieprzewidywalnością. W świecie tym panuje bowiem burzli-wość, chaos i bałagan, a „czas przekształcił się w towar, którego cena stalerośnie”. Autor stawia pytanie o sposób bytowania współczesnego człowieka:Czy aby na pewno „najlepiej wykorzystać czas” znaczy „jak najwięcej zdo-być, mieć i przeżyć w jak najkrótszym czasie”?

Artykuł Józefa Bańki Życie człowieka jako istnienie w czasie stanowigłęboki namysł nad sposobem bytowania człowieka i poznawania przez nie-go świata w odniesieniu do kategorii czasu. Refleksje autora poświęcone sągłównie recentywizmowi (łac. recens — teraźniejszy), nowemu kierunkowi fi-lozofii, który koncentruje swoje zainteresowania na teraźniejszości. Wedługrecentywizmu świat rodzi się każdorazowo na nowo (a recentiori) wrazz doświadczeniem. Takie podejście „wyklucza więc możliwość, iż jakiekol-wiek [...] zdarzenie, dzieło lub uczucie jest dane i powtarzalne, możliwei przewidywalne, gdyż wszystko pojawia się jako pierworaźne i świeżo kreo-wane. Nie można więc niczego rozpatrywać pod kątem, że było, lub przewi-dywać, że będzie — można jedynie poznawać po raz pierwszy”.

Józef Bańka podkreśla, że „podmiot poznający (inscenizator) działa w ak-cie inscenizacji epistemologicznej podobnie jak projektor filmowy, to znaczywyświetla (aktualizuje) i przez to powoduje zaistnienie tylko jednej z prze-suwających się kolejno klatek filmu — daje życie jednemu filmowemu »te-raz«. [...] Bez wątpienia chodzi tu o uchwycenie pewnej istotnej strony pro-blemu: w myśl recentywizmu nie tylko świat jest konstelacją recensów [czyliistnieniem pozbawionym trwania, dziejącym się realnie w punkcie „teraz” —przyp. red.], ale także jest nim w jakiś sposób nasza wiedza o świecie”.

Autorzy artykułów należących do drugiej części — zatytułowanej Czasjako zmienna badawcza w naukach humanistycznych — traktują czas jakozmienną badawczą; zajmują się sposobami jej ujmowania, analizują takżemiejsce tej zmiennej w różnych modelach teoretycznych. Część artykułówzawiera propozycję określonego układu wymiarów zmiennej „czas”. Wyzna-czają one także miejsce „czasu”, „orientacji czasowej” czy „percepcji czasu”w modelach teoretycznych oraz opisują jego kategorie.

Artykuł Zbigniewa Spendla Czas historyczny w psychologii. Świadomośćhistoryczna i myślenie historyczne jako przedmiot studiów psychologicznychtraktuje o świadomości historycznej oraz o myśleniu historycznym ujmowa-nym w perspektywie psychologicznej. Autor referuje koncepcje teoretyczneoraz niektóre wyniki badań poświęcone psychologicznym aspektom myśle-nia historycznego.

W artykule Czas jako zmienna w badaniach psychologicznych. Metodo-logiczne pułapki psychologicznych badań nad czasem Zbigniew Spendelpodkreśla, że czasowość doświadczenia jest swoistą osobliwością metodolo-

Wprowadzenie 13

giczną. Autor zadaje pytanie o „czas” jako zmienną w badaniach psycholo-gicznych. Pisze o metodologicznych pułapkach badań psychologicznych,w których jedną ze zmiennych jest „czas”. Stwierdza, że czas może byćujmowany jako zoperacjonalizowany wskaźnik / predyktor — czas „czegośtam” (np. „czasowe parametry zachowania”, „czas reakcji”, „czas uczeniasię”, „czas zapominania”, „czas prezentacji bodźca”). Wówczas czas trakto-wany jest jako „samodzielna” zmienna bądź następuje reifikowanie „czasu”do postaci rzekomego czynnika sprawczego. Według autora innym podej-ściem do czasu jest czas psychologiczny — poczucie odstępu czasu międzydwoma zdarzeniami w relacji do czasu mierzonego obiektywnie lub subiek-tywne doświadczenie czasu, niezależne od zewnętrznych wskaźników astro-nomicznych oraz zegara. Artykuł dotyczy metodologicznych ustaleń prze-biegu poznania naukowego, kwestii metodologicznych aspektów tychbadań psychologicznych, w których pojawia się kategoria czasu, oraz nie-których deformacji poznania naukowego w psychologii.

Artykuł Katarzyny Popiołek Percepcja czasu — czas codzienny i czas ży-cia zawiera prezentację teoretycznego modelu kategorii ujmowania przezczłowieka czasu w jego dwu wymiarach: czasu życia i czasu codziennego.W ramach percepcji czasu życia uwzględniono doświadczanie upływu czasuoraz orientację czasową — sposoby percepcji perspektyw temporalnych,a więc przeszłości, teraźniejszości, przyszłości. Model percepcji czasu obej-muje następujące wymiary czasu codziennego: tempo, kontrola czasu, struk-tura i organizacja czasu, planowanie czasu, stopień urozmaicenia czasu.Stan każdego z wyróżnionych pięciu wymiarów czasu codziennego rozpa-trywany jest w pięciu płaszczyznach: akceptacji, chęci zmiany, skuteczności,sprawczości oraz adekwatności społecznej. Istotne wprowadzone tu novumstanowi uwzględnienie w proponowanym modelu płaszczyzny interpreta-cyjnej. Człowiek spostrzegając rzeczywistość, automatycznie poddaje ją oce-nie, ma do niej określony stosunek.

Augustyn Bańka w artykule Typy tożsamości wczesnej dorosłości z per-spektywy orientacji czasowej preferowanych stylów życia przedstawia SkalęOrientacji Czasowych Preferowanych Stylów Życia (SOCPSŻ), która od-wołuje się do koncepcji wielowymiarowych orientacji czasowej. Skala ta do-starcza miar wielowymiarowych ram czasowych kształtujących profil tempo-ralny jednostki w okresie wczesnej dorosłości. Autor definiuje orientacjęczasową jako „ogół świadomych i nieświadomych procesów stałegoprzepływu indywidualnego i społecznego doświadczenia w ramach poznaw-czych kategorii temporalnych lub ram czasowych, umożliwiających jednost-ce porządkowanie, odnajdywanie i nadawanie znaczeń wydarzeniom życio-wym”. Orientacja czasowa człowieka jest jego indywidualną dyspozycją,która wpływa na ustanawianie i selekcjonowanie celów, siłę motywacjiosiągnięć, podejmowanie ryzyka, poszukiwanie doznań, proaktywność czy

14 Wprowadzenie

samoskuteczność. Autor omawia ogólną koncepcję współzależności kontek-stu, stylu życia i struktury Ja, która, jak podkreśla, ma w dużej mierze cha-rakter spekulatywny i teoretyczny. Jej empirycznej weryfikacji służy prezen-towane w artykule narzędzie, analizujące typy tożsamości w relacji doorientacji czasowych preferowanych stylów życia.

Artykuł Ryszarda Klamuta Poziomy czasu psychologicznego a systemosobowości postuluje uwzględnienie wymiaru temporalnego w systemie oso-bowości i ukazuje jego komponenty. Autor podkreśla, że czas psychologicz-ny przedstawiany jest najczęściej jako składający się z różnych poziomówdoświadczania i tworzenia jego subiektywnej interpretacji oraz nie poddajesię łatwemu skategoryzowaniu. Stworzenie modelu osobowościowegoz uwzględnieniem wymiaru temporalnego może stanowić podstawę do bar-dziej całościowego opisu aktywności człowieka oraz generowania nowych,interesujących perspektyw i hipotez badawczych.

Grażyna Mendecka w artykule Temporalne aspekty twórczości pisząco twórcach, podkreśla: „Każde dzieło czy odkrycie człowieka dokonuje sięw określonym czasie i to ujmowanym w trzech płaszczyznach: historycznej,biograficznej i rzeczywistej. Każda z nich decyduje o kształcie dokonańi każda w tych dokonaniach jest odzwierciedlona”. Autorka dokonujeprzeglądu temporalnych aspektów twórczości z uwzględnieniem nastę-pujących zagadnień: historyczny, biograficzny i realny czas powstawaniatwórczego dzieła, czas powstania dzieła a jego ocena przez współczesnych,stosunek do czasu przeszłego, przyszłego i teraźniejszości a proces tworze-nia, rozwój twórczej aktywności w biegu ludzkiego życia, presja czasu a pra-ca twórcy nad dziełem, temporalne aspekty dzieła: czas jako tworzywo,kreowanie czasu w dziele.

Przeglądu kategorii związanych z czasem w pedagogice dokonała AgataPrzybysz w artykule Czas w pedagogice. Autorka wskazuje, że w pedagogi-ce brakuje badań, które łączą podejście ilościowe i jakościowe do problema-tyki czasu. „Pedagogika zdaje się nie zauważać, że czas możemy rozumiećnie tylko jako zjawisko fizyczne (wtedy mówimy o czasie ilościowym, obiek-tywnym), ale również jako subiektywne odczucie, doświadczenie czasu(w innych dyscyplinach określane jako czas psychologiczny, czas społecz-ny)”. Czas jako kategoria empiryczna pojawia się w naukach pedagogicz-nych jedynie w badaniach budżetu czasu i czasu wolnego ucznia, bywaaspektem ukrytego programu wychowania lub służy jako kategoria opisunauczyciela.

W artykułach tworzących trzecią część tomu — Perspektywa czasowa /czasowy horyzont życia człowieka — ujmuje się czas jako istotny czynnikautorefleksji człowieka, który wpływa na jego zachowanie się. Mowa w nicho założeniach człowieka na temat długości własnego życia, świadomości

Wprowadzenie 15

konieczności swojej śmierci, roli przeszłości człowieka dla sposobu prze-żywania teraźniejszości i rozwoju osoby, o stosunku człowieka do czasuswego życia. Kilka artykułów nawiązuje do nurtu biograficznego i autonar-racyjnego badań psychologicznych. Czas został tu potraktowany jako ważnyelement samoświadomości, który wiąże się z innymi aspektami funkcjono-wania człowieka.

Artykuł Piotra Próchniaka Śmierć jako komponent perspektywy czaso-wej dotyczy mniej lub bardziej uświadomionych założeń człowieka od-noszących się do długości czasu własnego życia. Autor opisuje zależnościpomiędzy stosunkiem osoby do śmierci a wybranymi zmiennymi jego psy-chologicznego funkcjonowania, takimi jak: neurotyzm, poszukiwanie do-znań, sposoby radzenia sobie, poczucie skuteczności, poczucie koherencji,sens życia.

Marta Kosiol prezentuje wyniki badań własnych poświęconych sposo-bom uzasadniania wagi osobistej przeszłości, stara się zatem odpowiedziećna pytanie, dlaczego osoba uznaje dane doświadczenie z własnej prze-szłości za ważne „tu i teraz”. Wyniki badań, prezentowane w artykule Spo-soby uzasadniania wagi osobistej przeszłości, nawiązują do koncepcji osobo-wości autorskiej Kazimierza Obuchowskiego.

W artykule Urszuli Tokarskiej Wzorce doświadczania czasu w narra-cyjnej grze autobiograficznej <W osiemdziesiąt historii do-o-KOŁA ŻYCIA>zaprezentowane zostały założenia teoretyczne oraz rozwiązania metodo-logiczne autorskiej metody stanowiącej fragment szerszego projektu in-tencjonalnych oddziaływań narracyjnych nastawionych na pogłębianie auto-refleksji i samoświadomości biograficznej współczesnego człowieka, a takżeaktywizowanie i wzbogacanie jego narracyjnego sposobu rozumienia światai samego siebie. Proponowana forma oddziaływań stanowi próbę wspoma-gania rozwoju człowieka dorosłego i starszego poprzez nadawanie wagiwłasnym przeszłym doświadczeniom oraz określanie przez niego stosunkudo minionego już, właśnie doświadczanego oraz wyobrażonego „czasu ży-cia” (w formie tzw. tożsamości narracyjnej), a także przeżywanego w węż-szej perspektywie „czasu codzienności”.

Artykuły prezentowane w czwartej części publikacji — zatytułowanejPraca i brak pracy a doświadczanie czasu — dotyczą specyfiki wykonywaniapracy zawodowej, radzenia sobie z problemami przez osoby pracujące orazskłonności do odraczania nagród otrzymywanych za pracę / naukę w aspek-cie sposobu doświadczania przez nie czasu. Dwa artykuły poruszają pro-blem ludzi zatrudnionych tymczasowo i pozostających bez pracy.

Celem badań Piotra Próchniaka prezentowanych w artykule Orientacjatemporalna jako wyznacznik radzenia sobie przez osoby wykonujące ry-zykowną pracę jest analiza zależności pomiędzy orientacją temporalną

16 Wprowadzenie

a sposobami radzenia sobie przez osoby wykonujące ryzykowną pracę(antyterroryści, pirotechnicy, detektywi). Wyniki badań wskazują, że krótkaperspektywa czasowa oraz presja czasu stanowi istotny wyznacznik stoso-wania emocjonalnych strategii radzenia sobie. Długa perspektywa czasowai dominacja teliczna wskazują na stosowanie problemowych strategii radze-nia sobie. Traktowanie czasu jako iluzji wiąże się ze stosowaniem emocjo-nalnych strategii radzenia sobie oraz — negatywnie — ze stosowaniem pro-blemowych strategii radzenia sobie.

Wyniki badań nad funkcją motywacyjno-adaptacyjną dystansu czasu —zaprezentowane przez Antoniego Wontorczyka w artykule zatytułowanym„Dystans czasu” jako regulator ryzykownych zachowań kierowców i jego mo-tywacyjno-adaptacyjna funkcja — dowodzą, że kierowcy prowadzący pojazdw ruchu drogowym kierują się kryterium dystansu czasu, pełniącym funk-cję motywacyjną, przynoszącym satysfakcję wynikającą z osiągnięcia celujazdy w zakładanym z góry przedziale czasowym.

Małgorzata Dobrowolska w artykule Zatrudnienie w kontekście ramczasowych kontraktu psychologicznego podejmuje próbę analizy perspek-tywy temporalnej zatrudnienia krótkoterminowego. W badaniach zasto-sowano metodę badawczą zestawiającą następujące wymiary kontraktupsychologicznego: stabilność, zakres, przejrzystość, koncentrację, ramy cza-sowe, partykularyzm, woluntaryzm i mnogość stron.

Katarzyna Ślebarska w tytule swego artykułu zadaje pytanie: Brak pra-cy a dobrostan człowieka — czy długotrwale bezrobotni skazani są na bez-radność? Autorka podkreśla, że chociaż osoby długotrwale bezrobotne cha-rakteryzują się obniżonym poziomem samooceny czy oceny własnych szansna znalezienie pracy, chociaż wydłuża się czas pozostawania przez nie bezpracy, ich działania mające na celu znalezienie zatrudnienia nie słabną. Wy-niki badań sugerują, że jednym z ważniejszych czynników oddziałującychna ludzi długotrwale bezrobotnych jest otrzymywane przez nich wsparciespołeczne.

Na ostatnią, piątą część książki — zatytułowaną Temporalne aspekty róż-norodnych badań psychologicznych — składają się doniesienia z badań po-święconych różnym aspektom aktywności ludzkiej, w której istotnym czyn-nikiem jest czas i poszczególne jego wymiary lub stosunek człowieka doczasu.

Aleksandra Niemyjska w artykule O tym, co się dzieje z czasem, kiedymyślimy o sobie. Temporalne właściwości Ja oraz innych opisuje badanie po-święcone różnicom temporalnego organizowania informacji wynikającymz natury postrzeganych obiektów. Eksperyment przeprowadzony przezautorkę ukazuje związek między przetwarzaniem informacji o sobie lubdrugim człowieku a ich temporalną organizacją.

Wprowadzenie 17

2 — Czas...

Artykuł Agaty Chudzickiej-Czupały i Damiana Grabowskiego Odra-czanie gratyfikacji w dłuższej perspektywie czasowej, dotyczy badań, któresą częścią szerszego projektu poświęconego etyce pracy Polaków. Dotycząone skłonności ludzi do odraczania gratyfikacji, która wiąże się z orientacjąna przyszłość. Istotą tej zmiennej jest planowanie korzystnego dla siebie sta-nu rzeczy w przyszłej, odległej perspektywie czasowej. Celem badań byłoznalezienie związków tak określonej zmiennej z rodzajem aktywności bada-nych (nauka / praca) oraz ze zmiennymi osobowościowymi i kulturowymi.

Krystyna Balawajder w artykule Orientacja retrospektywna jako me-diator eskalacji konfliktu podejmuje próbę określenia znaczenia orientacjitemporalnej człowieka dla sposobu jego zachowania się w sytuacji konflik-towej. Autorka stara się dociec, czy orientacja retrospektywna (oczekiwanieosoby, że zostanie naprawiona wyrządzona jej krzywda i przywrócona bę-dzie sprawiedliwość) pełni rolę zmiennej pośredniczącej między zagroże-niem, wynikającym z negatywnych oddziaływań partnera, a zachowaniamikonfrontacyjnymi. Okazało się, że obecność tej orientacji wzmacnia skłon-ność do zachowań konfrontacyjnych, co w konsekwencji prowadzi do eska-lacji konfliktu.

W artykule Macieja Janowskiego Percepcja czasu a regulacja emocjii zdrowie w perspektywie różnic płciowych prezentowane są wyniki badańautora nad powiązaniami między percepcją czasu a podejmowanymi forma-mi regulacji zdrowia i funkcjonowaniem zdrowotnym, przy uwzględnieniupłci badanych. Uzyskane wyniki pozwalają na wyodrębnienie obrazu osobyaktywnie radzącej sobie z problemami życiowymi i podejmującej wiele za-dań. Taki sposób funkcjonowania związany jest z lepszym zdrowiem u męż-czyzn, ale gorszą kondycją zdrowotną u kobiet. Z gorszym zdrowiem u obupłci korelują monotonia i koncentrowanie się na przeszłości.

Agata Chudzicka-Czupała w artykule Percepcja czasu a uzależnienie odInternetu starała się sprawdzić, dlaczego niektórzy użytkownicy Internetuwpadają w nałóg, oraz ustalić, czy czynnikiem tłumaczącym skłonnośćczłowieka do uzależnienia może być, poza zmiennymi psychologicznymi,jego stosunek do czasu. Orientacja temporalna, percepcja czasu, które wy-znaczają organizację poczynań człowieka, zdają się wpływać także na spo-sób korzystania przez niego z mediów, w tym z Internetu. Prezentowane ba-dania miały na celu sprawdzić, czy tak jest w istocie.

Ilona Dudzik-Garstka i Bożena Makselon w artykule Doświadczanieupływu czasu a jakość relacji społecznych u osób między 20. a 30. rokiemżycia podejmują problematykę związku między wpływem percepcji przemi-jającego czasu na kontakty ludzi młodych z innymi. Autorki konkludują, żechociaż badani mają poczucie, że w miarę upływu czasu zyskują nowe moż-liwości, i uważają, że ich dotychczasowe życie przebiega zgodnie z oczeki-waniami społecznymi, natomiast bilans życia jest pozytywny, ujawniona

18 Wprowadzenie

w badaniach postawa roszczeniowa młodych ludzi może utrudniać im rela-cje społeczne, a tym samym powodować, iż planowane zadania życiowe niezostaną zrealizowane w odpowiednim momencie, tak jak oczekują tego ichnajbliżsi.

Celem badań opisanych w artykule Katarzyny Popiołek i Agaty Chu-dzickiej-Czupały Percepcja czasu a transgresja i aktywność ludzi starszychbyło dociec, czy istnieje i jaką ma postać związek między aktywnością ludziw podeszłym wieku a stopniem transgresji. Wyniki badań pokazują, żetransgresja — skłonność do przekraczania dotychczasowych ram, osiągnięć,wychodzenia poza konwencje i doświadczenia — warunkuje aktywnośćczłowieka. Badania dowodzą także, że pozytywna ocena własnego funkcjo-nowania w czasie jest czynnikiem, który zarówno wpływa na stopień aktyw-ności starszego człowieka, jak i z niego wynika. Osoba zadowolona z tego,w jaki sposób organizuje i spędza czas, a także ze skutków swego działania,chętniej podejmuje się nowych, nawet trudnych czynności.

* * *

Prezentowana książka nie stanowi pełnego, usystematyzowanego prze-glądu badań poświęconych problematyce czasu w psychologii i naukach hu-manistycznych, ale jedynie zbiór zróżnicowanych tematycznie doniesień em-pirycznych, traktujących o czasie. Wyrażamy jednak nadzieję, że publikacjata skłoni Czytelników do refleksji nad czasem jako ważnym aspektem funk-cjonowania człowieka oraz będzie stanowić inspirację do podejmowaniadalszych badań.

Katarzyna PopiołekAgata Chudzicka-Czupała

Wprowadzenie 19

2*

Redakcja: OLGA NOWAK

Projekt okładki i redakcja techniczna: MAŁGORZATA PLEŚNIAR

Korekta: LIDIA SZUMIGAŁA

Copyright © 2010 byWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-226-1906-3

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.ple-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Ark. druk. 23,5. Ark. wyd. 27,0.Papier offset. kl. III, 90 g Cena 40 zł

Łamanie: Pracownia Składu KomputerowegoWydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego

Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, Spółka Jawnaul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek