CZĘŚĆ PIERWSZA: ROZPRAWY I ARTYKUŁY · Twierdzi on również (za jednym z pionierów tej...

CZĘŚĆ PIERWSZA: ROZPRAWY I ARTYKUŁY

KATARZYNA LESZCZYŃSKA

AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Humanistyczny

KATARZYNA SKOWRONEK

AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Humanistyczny

SOCJOLOGIA JĘZYKA / SOCJOLINGWISTYKA A SPOŁECZNA ANALIZA DYSKURSU.

PERSPEKTYWA SOCJOLOGA I JĘZYKOZNAWCY1

Słowa kluczowe: język, społeczeństwo, dyskurs, kontekst, socjologia języka

1. SOCJOLOGIA JĘZYKA I SOCJOLINGWISTYKA — RAZEM CZY OSOBNO?

Celem naszego artykułu jest ponowne spojrzenie na znaczenie i badawczą/naukowąprzydatność/użyteczność dziedziny wiedzy zwanej socjologią języka/socjo ling wi -styką, przyjrzenie się jej obecnym możliwościom w zakresie rozpoznania „terenów dy-skursywnych”, społecznego znaczenia tekstów, ich grupowego czy zbiorowego wy-twarzania i odtwarzania. Jest to o tyle ważne, że w tej chwili mamy do czynienia z eks-pansją gałęzi językoznawczych w jakimś sensie dominujących (takich jak kognity-wizm), które jednocześnie zdają się być (pozornie) stosunkowo daleko od społecznychaspektów języka.

Subdyscyplina wiążąca przynajmniej z nazwy socjologię i językoznawstwo powin-na — logicznie rozumując — posiadać wspólny dla obu tych nauk aparat (background)teoretyczny, wypracowane, w zrównoważonym stopniu socjologiczne i lingwistyczne

Socjolingwistyka XXIV, 2010

PL ISSN 0208-6808

1 Artykuł stanowi znacznie rozszerzoną i zmienioną ze względu na lingwistyczny profil „Socjo ling wi -styki” wersję wstępu do tomu Wokół teorii i empirii socjologii języka pod red. K. Leszczyńskiej i K. Sko -wro nek (w druku). W sposób szczególny wyeksponowano stosunkowo mało znaną językoznawcom pol-skim problematykę socjologii języka i socjologii wiedzy. Pominięto zaś, jako oczywiste, niektóre zagad-nienia socjolingwistyczne.

KATARZYNA LESZCZYŃSKA, KATARZYNA SKOWRONEK8

instrumentarium metodologiczne, a przede wszystkim — prezentować wspólne zain-teresowanie tą sferą działania społecznego ludzi, jakim jest sfera językowo-komunika-cyjna. Zatem można w tym względzie zauważyć identyczność celów badawczych i wspólną wiedzę.

W socjologii badanie języka nigdy nie było celem samym w sobie (o czym piszemyszerzej w tym artykule), badania nad językiem są zawsze drogą do odkrywania pro-blemów społecznych, choć te ostatnie mogą być pojmowane różnie — jako ustana-wiane dyskursywnie bądź niedyskursywnie. Również dla lingwisty ów społeczny kon-tekst jest często ważny, traktuje go jednak niekiedy tylko (czy wyłącznie) jako swoistetło w interpretacji procesów językowych, np. bilingwizmu, form asymilacyjnych na te-renach pogranicznych czy zagadnień dialektologicznych (por. np. Grabias 2003:69–83). Jeśli uznać, że socjolingwistyka opisuje różne warianty języka w odniesieniudo społecznych struktur, to istnieją dwie główne drogi rozpatrywania tego zagadnie-nia. Można problemy językowe rozwiązywać poprzez odwołanie się do wariancji spo-łecznych. Równie uprawnione jest dostrzeganie w języku pewnych form funkcjono-wania społecznego (dyskursach dominacyjnych i marginalizowanych, ideologicznychpodstawach języka etc.) (por. Baylon, Mignot 2008: 241). Znów więc można zauwa-żyć zbieżności, jeśli nie identyczności w zakresie celów i zakresów badawczych so-cjologii języka i socjolingwistyki.

Tymczasem w praktyce dyskursu akademickiego socjologicznego i językoznawcze-go rozbieżności wydają się duże. Choć rośnie element interdyscyplinarności, to istnie-je równie chyba silna tendencja odwrotna: dywersyfikacja wiedzy, tendencja do auto-nomizacji poszczególnych jej dziedzin; widoczna jest również skłonność do separaty-zacji przedmiotu zainteresowań socjologii języka i socjolingwistyki. Przytoczmy dlaprzykładu definicję socjolingwistyki i socjologii języka Stanisława Grabiasa:

Powstała […] konieczność zbudowania takiej dyscypliny, która potrafiłaby, badając zależności zacho-dzące między językiem a społeczeństwem, stosować w równym stopniu metody socjologiczne i języ-koznawcze. Dyscyplina taka wyodrębniła się ostatecznie w latach 60. w Stanach Zjednoczonych i przy-jęła nazwę najpierw „socjolingwistyki”, a potem także „socjologii języka”. W nazwach tych należy siędopatrywać dwu różnych dróg rozwoju tej gałęzi nauki. Przebiegał on, jak się wydaje, jednocześnie: odjęzykoznawstwa do socjolingwistyki z jednej strony i od etnografii, antropologii i socjologii do socjo-logii języka z drugiej. […] Socjolingwistyka, konstruując model społecznych zachowań językowych,p o r u s z a s i ę t y l k o w s k a l i m i k r o p r o c e s ó w i posługuje się przede wszystkim metodamiwypracowanymi przez językoznawstwo. Natomiast s o c j o l o g i c z n y o p i s j ę z y k o w e j k o m u -n i k a c j i d o t y c z y m a k r o s t r u k t u r [podkreślenia nasze — K.L., K.S.] i przez to swoją perspek-tywą badawczą i metodami ujmowania zjawisk zbliża się do socjologii historii, antropologii i etnogra-fii” (Grabias 2003: 16–17, 61).

Twierdzi on również (za jednym z pionierów tej dziedziny badawczej, J. Fish ma -nem), że nazwa socjologia języka ma znacznie szerszy zakres niż socjolingwistyka(Grabias 2003: 16).

Z przytoczonej wypowiedzi wynika, iż ewolucja obu tych dyscyplin (socjologiijęzyka i socjolingwistyki) zadecydowała w jakimś stopniu o pewnej rozłączności ich

SOCJOLOGIA JĘZYKA / SOCJOLINGWISTYKA A SPOŁECZNA ANALIZA DYSKURSU... 9

celów i metod. Powstaje jednak pytanie, czy ów stan rozdźwięku jest niezmienny i sa-tysfakcjonujący obie strony? Czy można go w jakimś stopniu zniwelować czy zmie-nić? W naszej opinii różnice te są do usunięcia z korzyścią dla rozwoju tej dziedzinywiedzy i tych, którzy ją tworzą. Nie muszą i nie powinny leżeć ani w procedurze ba-dań ani założeniach, ani nawet w samym celu analiz. Rodzi się w tym momencie intu-icyjne, lecz o dużej dozie trafności przypuszczenie, że ów (pozorny czy rzeczywisty)obecny rozziew między nimi jest niepotrzebny. Jest przynajmniej w dużym stopniuefektem braku pełnej wiedzy, aktualnej socjologicznej ze strony lingwistów i — viceversa — niedostatecznej niekiedy obecności lingwistyki w instrumentarium badaw-czym socjologa.

Sformułowane w ten sposób stwierdzenia przywołują po raz kolejny już tezę o po-trzebie czy konieczności interdyscyplinarności współczesnej wiedzy humanistycznej,w tym wypadku ścisłej współpracy socjologii i lingwistyki. Pojęcie to funkcjonujeobecnie albo jako pewien typ naukowego banału, powszechnie akceptowanego, albojako teoretyczny „wymysł”, przywoływany na potrzeby obecnej polityki naukowej wPolsce, wreszcie — jako efekt przypadkowego eklektyzmu. Choć silne są prądy wobecnym językoznawstwie kładące akcent na psychologizm, biologizm czy sprawczo-ść społeczną języka, to również widoczne są mocne tendencje, by budować teoretycz-ne zaplecze lingwistyki poprzez ekskluzję: coś jest lingwistyką lub nią nie jest.Tymczasem dojrzała interdyscyplinarność to nie pojedyncze „wycieczki” na pole innejdyscypliny lub też okazjonalne „pożyczki” narzędzi badawczych, ale postawa — sta-ła praktyka interpretacyjna. Interpretacja zaś powinna być główną kategorią w takichlingwistyczno-socjologicznych badaniach konkretnych tekstów.

W niniejszym tekście chciałybyśmy przywołać najpierw elementy tradycji socjolin-gwistyki / socjologii języka, opisać (zgodnie z tytułem) dwuperspektywowo jej aktu-alny stan, wskazać w naszym rozumieniu pierwszorzędne dla tej dziedziny pole ba-dawcze, jakim jest dyskurs, by następnie tym wyraźniej móc sformułować postulaty i korzyści wynikające z interdyscyplinarnej badawczej praxis. Na związki lingwistykii socjologii proponujemy spojrzeć nie jako na próby „detronizacji” lingwistyki czy„rozmycia granic” socjologii, ale jako na takie trwałe poszerzenie perspektywy w obutych naukach, by aspekty społeczne łączone z nadrzędnymi kategoriami tekstu i dy-skursu stały się najważniejsze. Akceptując tę perspektywę, rezygnujemy jednak zesencjalistycznych aspiracji językoznawstwa i socjologii. Mocniej natomiast naszymzdaniem winna zostać uwypuklona „lokalność” tych teorii.

2. KONTEKST SPOŁECZNY W JĘZYKOZNAWSTWIE

— OD TEORII WYPOWIADANIA I DYSKURSU DO ANALIZ KONWERSACYJNYCH

Powszechnie jest znane twierdzenie, że czynności językowe są niezbędnym czynni-kiem każdej formy ludzkiej aktywności a rzeczywistość społeczno-kulturowa jest„ujęzykowiona” (Krakowiak 2008: 50). Za klasyczne należy dziś uznać koncepcje de-


terminizmu językowego, zależności między słownictwem a życiem społeczeństwa (E. Sapir i B. Whorf), skryptów językowych charakteryzujących daną kulturę (A. Wierz -bicka) czy poszukiwania prostych paraleli i odpowiedników (jawnych lub ukrytych)między systemem języka a systemem/systemami społecznymi (D. Hymes).

To, co dziś przyjmowane jest jako truizm i językoznawczy (czy socjologiczny) ba-nał, jeszcze 30 lat temu przybierało formy obrazoburcze. Problematyka kontekstu spo-łecznego, funkcjonująca od lat 70. XX wieku w lingwistyce, jest efektem radykalnegosprzeciwu wobec tez de Saussure’a. Językoznawcze koncepcje wypowiadania (wypo-wiedzi) czy dyskursu „mają jako wspólny fundament krytykę językoznawstwa języka[w znaczeniu: językoznawstwa, które zajmowałoby się li tylko badaniem autonomicz-nego systemu językowego — dopisek nasz, K.L., K.S.] oraz wolę badania faktówmówienia: wytwarzanie wypowiedzi przez mówiących w rzeczywistości komunika-cyjnej” (Paveau, Sarfati 2009: 195). Strukturalizm, mający ambicję badania „języka”(kodu, systemu), zakładał jednocześnie pozostawienie z boku zainteresowań badaw-czych tak subiektywnych aspektów i indywidualności podmiotu mówiącego i jego in-terlokutorów, jak i wszelkich czynników społecznych mogących wpływać na wypo-wiedź (por. Baylon, Mignot 2008: 227). Wspomnieć tu należy, choć skrótowo, kilkakoncepcji teoretycznych z tego zakresu, m.in. Emile’a Benveniste’a teorię wypowia-dania, etnografię komunikacji Della Hymesa, lingwistykę interakcji, analizę konwer-sacji czy Teuna van Dijka teorię dyskursu.

Byłoby jednak nie w pełni prawdziwe stwierdzenie, że rozwój lingwistyki społecz-nej dokonał się dopiero w drugiej połowie XX wieku. Niewątpliwie zasługą filozofajęzyka i literatury Michaiła Bachtina (1895–1975) było sformułowanie wielokrotniepotem interpretowanych i wykorzystywanych teoretycznie i metodologicznie tez doty-czących języka, który skrywa w sobie określony światopogląd. Bachtinowska koncep-cja porozumiewania się zakłada, że język nie składa się z neutralnych konstrukcji gra-matycznych czy leksykalnych, ile raczej z genrów mowy (gotowych schematów, ga-tunków komunikacyjnych), które istnieją w żywiole codziennej mowy, w jej społecz-nym wymiarze. Językoznawstwo zajmuje się — według Bachtina — wewnątrzsyste-mową organizacją języka, ale postulowana przez niego metalingwistyka powinna ba-dać język w swojej konkretnej i żywej całości, dialogowe (intertekstualne) relacje wy-powiedzi z innymi wypowiedziami. Człowiek jest istotą dialogiczną i pierwotnie spo-łeczną. Język należy do ideologii i sam jest ideologiczną superstrukturą. Wskazuje narzeczywistość, która jest poza nim, ale która też go określa. Nie istnieje jeden językopisujący rzeczywistość, gdyż kultura jest przestrzenią ścierających się głosów (dys-kursów). Nie ma też języka, który wolny byłby od światopoglądowego nacechowania(por. Burzyńska, Markowski 2006: 158–167, Baylon, Mignot 2008: 228–231, Paveau,Sarfati 2009: 197). Tezy Bachtina przypominają wiele współczesnych założeń tkwi-ących u podstaw krytycznej analizy dyskursu czy studiów kulturowych, do nich nawi-ązują również socjolodzy, chociażby Pierre Bourdieu. W kontekście prekursorskichbadań pozasystemowych aspektów języków przywołać można także debatę Charles’aBally’ego z niemieckimi językoznawcami na temat mowy pozornie zależnej (mowy


przytaczanej), która przez niego analizowana była jako element wypowiadania(Paveau, Sarfati 2009: 197).

Według E. Benveniste’a wypowiadanie (wypowiedź) „jest to uruchomienie językapoprzez indywidualny akt użycia” (za: Paveau, Sarfati 2009: 200; Baylon, Mignot2008: 97). Oznacza to język w użyciu i w akcji. Ponownie mamy tu do czynienia zjęzykiem, który jest medium, pomostem pomiędzy człowiekiem a światem, innymi.Zdanie (jednostka gramatyczna) jest podstawową cechą dyskursu — to w nim doko-nuje się wolność człowieka. Rzeczywiste, wypowiadane przez mówiącego zdanie jest„ulotnym zdarzeniem”, nieograniczoną rozmaitością. Granicą tego są tylko reguły na-rzucane przez składnię (por. Paveau, Sarfati 2009: 200–201). O ile możliwe jest bada-nie języka tylko ze względu na niego, o tyle niemożliwe jest badanie społeczeństwa ikultury nie uwzględniając sfery językowej (za: Grabias 2003: 29). Nowością i zapo-wiedzią późniejszych lingwistyczno-socjologicznych czy lingwistyczno-antropolo-gicznych idei były wówczas (lata 50. i 60. XX wieku) stwierdzenia Benveniste’a opodmiocie, który nie tylko jest podmiotem gramatycznym (językowym), ale i pod-miotem mówiącym, a w konsekwencji — podmiotem psychologicznym, subiektyw-nym. Język (i pewna obligatoryjność w nim podmiotu gramatycznego) ujawnia czy od-słania jednostkę. Taka fenomenologiczna właściwość języka (objawiania się podmio-tu) jest w jakimś sensie jego podstawową właściwością (por. Baylon, Mignot 2008:94–102). Dyskurs tworzy się „za każdym razem, kiedy mówimy”. Lingwistykę dys-kursu czy wypowiadania się interesuje zatem bardziej sam akt tworzenia wypowie-dzenia niż tekst, który dzięki niemu powstaje.

Związki pomiędzy komunikacją, człowiekiem a społeczeństwem są przedmiotembadań w obrębie podejścia etnosocjologicznego. Leżąca u ich podstaw idea etnografiimówienia Della Hymesa (lata 70. XX wieku) polega na analizie mówienia jako zjawi-ska par excellence społeczno-kulturowego. Punktem wyjścia jest nie sam kod języko-wy, ale wspólnota komunikacyjna — grupa społeczna, posiadająca wspólne zasobywerbalne i reguły komunikacyjne. Reguły te (takie jak pełnione role czy sytuacje) sąw takim samym stopniu ważne jak reguły gramatyczne. Wypowiedzi członków danejgrupy komunikacyjnej podlegają tym regułom i są efektem dokonywanych w sytuacjispołecznej wyborów.

Tłem Hymesowskiej koncepcji etnografii mówienia, rozumianej jako komplekso-wy, systematyczny i indukcyjny opis zachowań językowych stały się: etnografia, an-tropologia społeczna i socjologia. Hymes zakładał odpowiedniość pomiędzy wiedzą o sytuacjach społecznych z procesem tworzenia zdań czy szerzej — zachowaniamijęzykowymi. Człowiek posiada nie tylko (jak twierdził Noam Chomsky) kompetencjęjęzykową (czyli zdolności do budowania gramatycznie poprawnych zdań), ale i ko-munikacyjną, na którą składają się cztery komponenty: systemowość (tożsama z kom-petencją językową Chomsky’ego), wykonalność (czy wypowiedź jest możliwa zewzględu na społeczną i psychiczną sytuację mówiącego), występowania (czy wypo-wiedź jest społecznie realizowana), odpowiedniość (czy w danej sytuacji społecznejwypowiedź taka jest odpowiednia i skuteczna). W ten sposób zasadniczo zmienił się


proponowany przez Hymesa przedmiot analizy językoznawczej (nie zdanie, ale wypo-wiedź, sekwencja zdań), jej sposób (nie opis pojedynczego języka, ale opis zasad wy-boru pewnego użycia języka wśród wielu potencjalnie istniejących użyć) i cel (anali-za nie funkcji referencyjnej, ale różnych jego funkcji stylistycznych). Powstała na tejbazie etnografia komunikacji stała się — jak to zostało określone — mikrosocjologiąjęzyka codziennego, badającą wieloaspektowo naturę relacji międzyludzkich i podda-jącą drobiazgowej analizie niewidoczne z perspektywy makro składniki mówienia.Ona z kolei weszła w skład socjolingwistyki interakcjonistycznej, badającej społeczneznaczenie rytuałów życia codziennego (por. Grabias 2003: 34–39; Baylon, Mignot2008: 262–270).

Z kolei podejście etnometodologiczne za cel stawia sobie

[...] opisywanie metod (procedur, wiedzy i umiejętności), jakie stosują członkowie danej społeczności,aby w sposób adekwatny zarządzać ogółem problemów komunikacyjnych, które muszą rozwiązywać wcodziennym życiu. […] Życie [jednostki] w społeczeństwie jawi się więc jako nieustanna praca, żebystworzyć swoją społeczną tożsamość, żeby uczynić zrozumiałym ogół swoich zachowań i dać się za-kwalifikować jako prawny członek tego społeczeństwa [...]. Zadanie [etnometodologa] polega na próbieodkrycia zabiegów, jakie służą „aktorom” do tworzenia rzeczywistości i społeczeństwa, [na] zrozumie-ni[u], w jaki sposób społeczna rzeczywistość jest dziełem tychże „aktorów” (Baylon, Mignot 2008:271–272).

Zainteresowanie życiem codziennym i wyraźnie empiryczny charakter tego nurtusprawiły, że głównym przedmiotem badawczym w tym ujęciu stała się rozmowa, a me-todologią — tzw. analiza konwersacyjna. Rozmowa jest uprzywilejowanym miejscemobserwacji społecznej organizacji, w niej najlepiej widoczna jest bowiem wzajemnośći współpraca, techniki negocjacyjne, umiejętności kompromisu, tworzenie narracji i opisów świata społecznego etc. Aby obserwacja taka stała się możliwa, konieczne jestodrzucenie z góry ustalonej siatki pojęciowo-teoretycznej; systematyczny czy uogól-niony opis zachowań konwersacyjnych jest możliwy wyłącznie na podstawie zjawiskbezpośrednio obserwowalnych.

Klasyczne w tej dziedzinie prace Harveya Sacksa skupiają się na metodyce po-stępowania w analizie konwersacji, badając szczegółowo i precyzyjnie kolejne jej eta-py — nawiązywania rozmowy, jej prowadzenia, wprowadzania poszczególnych tema-tów w jej obręb, przejmowania tur (zmiana ról konwersacyjnych), czynności repera-cyjnych i kończenia rozmowy, traktowanych jako jednostki interakcyjne. Istotna jestzatem tzw. „lokalna organizacja konwersacji”, skupiona na niewielkich fragmentachrozmowy, zjawisku turn-taking (przejmowania głosu) i opisie tzw. par dopasowanych(czyli typowych sekwencji oczekiwanych, które winny wystąpić w dwóch kolejnychwypowiedziach rozmówców). Badacze reprezentujący to podejście skupiają się nietylko na zjawiskach werbalnych pojawiających się w czasie rozmowy, ale biorą rów-nież pod uwagę elementy niewerbalne (por. Baylon, Mignot 2008: 271–278, Nęcki1996: 133–182).


3. JĘZYK W TEORIACH SOCJOLOGICZNYCH

— OD TRADYCJI SYSTEMOWEJ DO PERSPEKTYWY KRYTYCZNEJ

Analizy roli języka w społeczeństwie w badaniach socjologicznych aż do ukonstytu-owania się paradygmatu interpretatywnego były de facto rzadkością. Dominujące dolat 60. XX wieku systemowe i funkcjonalne wizje społeczeństwa jako systemu spo-łecznego, holistycznego, niezależnego od twórczej aktywności działającego aktora,kładły nacisk przede wszystkim na badania procesów zachodzących między elementa-mi składowymi struktur społecznych (podsystemami), relacje między instytucjami czygrupami społecznymi. Rzeczywistość społeczną traktowano w teoriach klasycznych(Durkheim 2000, Parsons 1972) jako ukonstytuowaną poza językiem i poza jednost-kami, istniejącą dzięki utrwalonym normom, sankcjom i instytucjom społecznym.Język w wizji teorii systemowych był traktowany jako narzędzie przekazywania in-formacji, komunikowania ideologii i wartości, nie przypisywano mu jednak funkcjisprawczej czy konstruktywnej wobec społeczeństwa. Klasyk tego podejścia, TalcottParsons, język uznał za narzędzie „statyczne”, przekazujące znaczenia stałe i nie kszta-łtujące działań aktorów (Hałas 2006: 113). Nawet Max Weber, jeden z fundatorów so-cjologii humanistycznej, której założenia doceniły rolę zmotywowanego i nadającegosens światu podmiotu w kształtowaniu społeczeństwa, pominął analizy języka jako na-rzędzia kształtowania znaczeń kulturowych, a przypisał mu przede wszystkim rolę in-formującą i komunikującą (Weber 2002: 20).

Równolegle do klasycznej socjologii, postrzegającej język jedynie jako narzędzieprzekazywania informacji, rozwijała się antropologia, w której wizja języka inspiro-wana była przede wszystkim koncepcjami filozoficznymi umocowanymi w tradycji fe-nomenologicznej. Bronisław Malinowski, definiując język jako system symboliczny,konstatował, że ten poza funkcjami ekspresywnymi i informującymi pełni konstytu-tywną rolę w reprodukowaniu kultury. Język rozumiany jako mowa, jego zdaniem,miał mieć funkcję sprawczą, performatywną, konstruującą rzeczywistość, zaś znacze-nia pojęć postrzegał on nie jako inherentne (jak utrzymywała klasyczna socjologia), a procesualne i zależne od kontekstu społecznego. Za pomocą języka społecznościmiały organizować swoje struktury, budować więzi, kształtować tożsamości podmio-tów i zbiorowości, integrować wspólnoty (Malinowski 1986: 27–58, Paluch 1990:145–146). Założenie badacza o języku jako o nośniku kultury i narzędziu jej konstru-owania stało się podstawą również dla późniejszej metodologii antropologicznej (Sapir1978, Whorf 1982, Geertz 2005); o ile więc przed Malinowskim antropolodzy uzna-wali tłumaczenia za wiarygodne źródła o badanych kulturach, to od upowszechnieniajego koncepcji za warunek konieczny do przeprowadzenia rzetelnych analiz przyjętoznajomość języka badanej kultury.

Tezy o symbolicznej naturze języka i jego sprawczych właściwościach ukonstytu-owały się przede wszystkim w socjologii jakościowej w II połowie XX wieku pod wpły-wem myśli antropologicznej, a także hermeneutyki i fenomenologii. Gruntujący się odlat 60. paradygmat interpretatywny, będący konsekwencją zwrotu lingwistycznego w na-


ukach społecznych, poddał krytyce holistyczne i systemowe wizje społeczeństwa, pomi-jające rolę działań jednostek w budowaniu rzeczywistości społecznej. Teorie, które mo-żna uznać za realizacje założeń tego paradygmatu, takie jak: interakcjonizm symbolicz-ny (Herbert Blumer), etnometodologia (Harold Garfinkel), teoria dramaturgiczna(Erving Goffman), fenomenologia (Alfred Schütz) czy teoria ugruntowana (AnzelmStrauss, Barney Glaser), wsparły się na założeniach ontologicznych wskazujących nasymboliczną (w tym językową) naturę rzeczywistości społecznej. Świat społeczny, wujęciu tych teorii, jako świat symboliczny wymaga nieustannej i osadzonej w kontekścieinterpretacji dokonywanej przez ludzi, zaś sam język uznany jest za narzędzie procesuinterpretatywnego. Wypowiedź językowa nie pełni zatem funkcji idiograficznej, nie jestona opisem obiektów z rzeczywistości społecznej, nie odzwierciedla bowiem rzeczywi-stości dosłownie. Wypowiedź, która jest konstruowana przez aktora, jest równoczesnąinterpretacją świata przedmiotów (Zemło 2003: 103, Blumer 2007: 12).

Szczególny wkład w badania nad rolą w procesie konstruowania społeczeństwawnieśli badacze bazujący na filozofii fenomenologicznej Edmunda Husserla i AlfredaSchütza oraz pragmatyzmie amerykańskim Georga Herberta Meada — m.in. Peter L.Berger i Thomas Luckmann. Podstawowy aksjomat ich teorii zakłada, że proces kon-struowania społeczeństwa jest wynikiem nieustających i przeplatających się procesówinternalizacji i eksternalizacji oraz obiektywizacji. Dwa pierwsze subprocesy są ele-mentami składowymi procesu socjalizacji, czyli wdrażania jednostki do społecze-ństwa; w nich jednostka uczy się norm, wartości kulturowych, nakazów, zakazów itd.,przyswaja je na poziomie świadomości/wiedzy społecznej (internalizacja), następniewyraża je w działaniach i interakcjach z innymi aktorami (eksternalizacja). Procesobiektywizacji jest procesem utrwalania działań, czynienia ich powtarzalnymi i do-stępnymi dla szerszych zbiorowości. Inaczej mówiąc, subiektywne doświadczenie,gdy zostaje wyrażone, utrwalone w kulturze i podzielane przez zbiorowości, staje sięzobiektywizowanym faktem społecznym. Każdy z tych procesów, doświadczanychprzez jednostkę, należy rozpatrywać jako aktywność wymagającą interpretacji, odczy-tywania i konstruowania znaczeń, nie zaś jako proces rozumiany w kategoriach beha-wioralnych (czyli bezrefleksyjnych reakcji wywołanych bodźcem: odpowiednio do-braną nagrodą lub karą). Społeczeństwo zatem w ujęciu socjologii fenomenologicznejodtwarza się w wyniku nieustannego odczytywania symboli, ich reprodukowania i re-konstruowania (Berger, Luckmann 1983: 70–73).

Ogromną rolę w realizacji tych procesów odgrywa język. Proces uczenia się społe-czeństwa i kultury poprzez język dokonuje się dzięki jego naturze symbolicznej.Internalizacja języka (pojęć, wyrażeń) umożliwia przyswajanie schematów motywacyj-nych i interpretacyjnych, implikujących działania społeczne (Leszczyńska 2009: 34–37).Język, obok gestów, jest również narzędziem wyrażania indywidualnego doświadczenia.Dzięki językowi w procesie eksternalizacji doświadczenia subiektywne zostają włączo-ne do utrwalonych kategorii i stają się dostępne dla innych: „język jest zdolny stać sięobiektywną przechowalnią olbrzymich zbiorów znaczeń i doświadczeń, które można za-chować w czasie i przekazywać kolejnym pokoleniom” (Berger, Luckmann 1983: 73).


Warto zaznaczyć, że socjologia interpretatywna, o której mowa powyżej, podejmu-je się analiz języka i jego funkcji przede wszystkim w wymiarze jednostkowym i mi-krospołecznym (interakcjach i komunikowaniu symbolicznym zachodzących międzyaktorami społecznymi w małych grupach). Uwagę na znaczenie języka podczas repro-dukowania makrostruktur społecznych, instytucji czy organizacji zwraca dopiero so-cjologia krytyczna i poststrukturalistyczna, konstytuująca się na przełomie lat 70. i 80.,rozwijana w różnych kierunkach współcześnie. Nurt krytyczny w myśli socjologicznejodrzucił zarówno klasyczne, systemowe widzenie społeczeństwa jako niezależnego odaktywności jednostek, ale również poddał krytyce teorie interpretatywne, zarzucającim skrajny indywidualizm i wyolbrzymienie nieskrępowanej regułami i normami wol-ności konstruującego społeczeństwo podmiotu. Teorie krytyczne, do których możnazakwalifikować koncepcje Pierre’a Bourdieu, Michela Foucaulta czy JürgenaHabermasa, odrzuciły skrajności w ontologii socjologicznej i wskazały na wzajemnywpływ jednostki i systemu społecznego oraz działania aktora i struktury społecznejpodczas reprodukowania rzeczywistości społecznej.

Wizja świata społecznego jako wyniku nieustannej relacji między działaniem pod-miotu a elementami struktur społecznych (zasobami, normami, regułami itd.) ma rów-nież odzwierciedlenie w koncepcji języka zaproponowanej przez teorie krytyczne.Jednym z głównych elementów krytyki jest negacja wizji języka ugruntowanej w tra-dycji strukturalizmu językoznawczego. Główny zarzut, sformułowany przede wszyst-kim przez Bourdieu, zarzuca teorii zainicjowanej przez Ferdinanda de Saussure’a, jak irównież gramatyce generatywnej Noama Chomsky’ego „redukcjonizm” i „lingwizm”,czyli „sprowadzenie procesów kulturowych do praw lingwistyki strukturalnej” (Hałas2001: 155). Według Bourdieu lingwistyka ta, definiując język jako byt autonomiczny izakładając istnienie czystej formy językowej niezależnej od kontekstu społecznego,traktuje język „w opozycji do praxis, jako martwą literę pozbawioną celu praktyczne-go, stanowiącą jedynie obiekt interpretacji, tak jak dzieło sztuki” (Bourdieu, Wacquant2001: 132). W ujęciu Bourdieu język jako byt społeczny, symboliczny i element kultu-ry zyskuje sens i znaczenie wyłącznie w kontekście swojego użycia. Przekonanie o ist-nieniu uniwersalnej i niezależnej od uwarunkowań społecznych kompetencji językowej(langue) jest — wedle badacza — błędne, bowiem jest ona zawsze zależna od statususpołecznego i umiejscowienia użytkownika języka w stratyfikacji społecznej: „dostępdo języka prawomocnego nie jest ani trochę równy, a teoretycznie powszechna kompe-tencja, tak lekką ręką przyznana wszystkim przez lingwistów, jest w rzeczywistości mo-nopolizowana tylko przez niektórych” (Bourdieu, Wacquant 2001: 137).

Założenie związku między umiejscowieniem jednostki w strukturze społecznej a jejdostępem do kompetencji językowej jest konsekwencją ugruntowanej w myśli post-strukturalistycznej koncepcji wiążącej wiedzę z władzą. Wiedza, o czym przekonujeFoucault czy Bourdieu, jest tworzona w sposób językowy przez grupy (klasy) posia-dające dostęp do zasobów społecznych (w tym władzy), zaś jej głównym zadaniem jestlegitymizacja istniejącego i hierarchicznego porządku. Wiedza jest zatem narzędziemutrzymania pozycji i kontroli społecznej, a jako konstrukt jest arbitralna i uwikłana


ideologicznie. Przestrzenią, w której używany jest język i konstruowana wiedza, jestwłaśnie dyskurs grup dominujących w społeczeństwie. Zbiorowości, którym przypisy-wany jest autorytet społeczny (przede wszystkim zaś nauczyciele, naukowcy, pisarze,kaznodzieje), posiadają monopol na definiowanie prawidłowości językowych, a wzwiązku z tym konstruują społeczne wyobrażenia za pomocą języka oraz określają to,co normatywne w społeczeństwie, i lokalizują peryferia społeczne. Wedle Bourdieu,„bardzo istotna część tego, co zachodzi w komunikacji werbalnej, z treścią przekazułącznie, pozostaje niezrozumiała, dopóki nie zdamy sobie sprawy z całościowego cha-rakteru struktury stosunków siły, obecnej, choć w sposób niewidoczny, w akcie wy-miany” (Bourdieu, Wacquant 2001: 133). Dyskurs jest tu więc rozumiany jako inte-rakcja komunikacyjna, osadzona w warunkach społecznych i ukierunkowana na re-produkowanie wiedzy/ideologii danej zbiorowości. Przekonanie to również jest pole-miką z wybranymi koncepcjami językoznawczymi, analizującymi funkcje języka bezuwzględnienia szeroko rozumianego kontekstu wypowiedzi. Jak podkreślają socjolo-dzy tradycji krytycznej, język posiada siłę performatywną, której uwarunkowania sąegzogenne wobec języka. O realnych funkcjach języka w kulturze i społeczeństwiemożna mówić wyłącznie wtedy, gdy wypowiedź i tekst są formułowane przez nadaw-cę uznanego przez odbiorców i w warunkach uwarunkowanych jego pozycją.

4. TRZY ROZUMIENIA TERMINU DYSKURS

Ze skrótowego z konieczności przeglądu najważniejszych opcji socjologicznych i lin-gwistycznych otwartych na wiedzę i doświadczenie „drugiej strony” wynika jedno-znacznie, że wiedza „czynna”, „praktyczna”, empiryczna o tekście i dyskursie powin-na leżeć w centrum zainteresowania socjolingwistyki. Określenia tekst, kontekst, dys-kurs — ze względu na złożoność obiektów i zmienność sytuacji poznawczej — sąszczególnie wieloznaczeniowe (a zatem narażone na wieloznaczność).

Szczególnie pojęcie dyskursu, robiące ostatnimi laty zawrotną karierę w naukachspołecznych, jest niewątpliwie pojęciem aktywnym — polisemicznym, heterogenicz-nym znaczeniowo i interdyscyplinarnym. Choć lista autorów i inicjatyw naukowychzorientowanych na analizy dyskursu z roku na rok rośnie, to sformułowanie klarow-nej definicji pojęcia i określenie założeń metodologicznych, epistemologicznych czyontologicznych operacjonalizujących dyskurs wydaje się nie lada wyzwaniem.Dokonując przeglądu różnych perspektyw językoznawczych, socjologicznych, czypsychologicznych, można wskazać na kilka kontekstów użycia pojęcia dyskursu. Tenbywa wyjaśniany jako relacja komunikacyjna i argumentacyjna, narzędzie konstruo-wania rzeczywistości społecznej, nośnik ideologii, również jako procedura badawcza,technika socjologiczna, czy wreszcie wypowiedź osadzona w kontekście. Niezależnieod tego, w jaki sposób dyskurs jest definiowany, tym, co niewątpliwie łączy te po-dejścia, jest wskazanie na konieczność uwzględnienia kontekstu w analizach języka.

Porządkując liczne ujęcia, można je usystematyzować w trzy główne nurty, które


nie są rozłączne, nierzadko bowiem autorzy analizujący dyskurs dokonują syntezyróżnych perspektyw. Dyskurs zatem może być rozumiany jako2:

1. Tekst pojmowany w kontekście lokalnym i globalnym. Dyskurs to całość dane-go aktu komunikacji, a więc zarówno określona werbalizacja (tekst), jak i czynnikipozajęzykowe, które jej towarzyszą, tj. przede wszystkim określona sytuacja użyciaoraz jej uczestnicy, ale i cały kontekst psycho-socjo-kulturowy. Dyskurs jest języko-wym faktem społecznym, rodzajem interakcji społecznej dokonującej się przy udzia-le języka.

2. Narzędzie konstruowania rzeczywistości, legitymizowania i reprodukowania ide-ologii i władzy. Dyskurs ma tu moc performatywną, realizuje się w przestrzeniach spo-łecznych (polach symbolicznych), w których rozgrywają się konflikty symboliczne.Większość koncepcji lokujących się w tej perspektywie bazuje przede wszystkim nazałożeniach ontologicznych, nie wyodrębnia precyzyjnej procedury badawczej analizydyskursywnej, mówi natomiast o roli dyskursu w konstruowaniu świata społecznego.Do tej perspektywy możemy zakwalifikować teorie Michela Foucaulta i Pierre’aBourdieu czy filozoficzne koncepcje Ernesto Laclau i Chantal Mouffe.

3. Sposób myślenia i argumentowania, „w ramach których zakłada się prawdziwo-ść, szczerość, zrozumiałość i normatywną słuszność wypowiedzi” (Krakowiak 2008:51). Nurt ten swoje źródła lokuje w oświeceniowej tradycji filozoficznej, zaś za głów-nego przedstawiciela tej perspektywy można uznać Jürgena Habermasa, autora teoriidziałania komunikacyjnego.

4.1. Dyskurs jako tekst w kontekście. Krytyczna analiza dyskursu

Tekst werbalny, w rozumieniu lingwistycznym, jest podstawową formą istnienia języ-ka. Znaczenie tekstu powstaje zawsze jako rezultat oddziaływania na siebie rozmai-tych zjawisk społeczno-językowych: efekt wzajemnych interakcji pomiędzy światem,ujmującym go umysłem użytkownika, jego przestrzenią społeczną oraz językiem uwi-kłanym w kulturowo zmienne systemy wiedzy i wartości.

Współczesna tekstologia przyjmuje założenie, że konkretne teksty nie są „pojemni-kami” na stabilne, niezmienne znaczenia, stanowią natomiast „węzły dostępu” dozłożonej sieci struktur semantycznych i znaczeń społeczno-kulturowych. Dyskurszawsze wyłania się z wielości tekstów, ale z kolei właśnie w dyskursie i poprzez dy-skurs możliwe staje się istnienie owych tekstów (por. Żarski 2006: 83–85).

Zasadniczą rolę w lingwistycznych opisach i interpretacjach tekstów i wypowiedziodgrywa kontekst. Pojęcie to można zwięźle scharakteryzować jako strukturę obejmu-jącą wszystkie właściwości sytuacji społecznej, które są istotne dla wytwarzania i od-bierania dyskursu. Teun van Dijk rozróżnia lokalne i globalne struktury kontekstu.Wśród lokalnych wymienia: tło (czas, miejsce, okoliczności)3, uczestników oraz ichrole komunikacyjne i społeczne, z którymi związany jest m.in. przywilej rozpoczęcia

2 Typologizacje ujęć dyskursu przeprowadza również K r a k o w i a k, mówiąc o różnicach w języko-znawczym, filozoficznym i socjologicznym ujęciu dyskursu (2008: 50–51) oraz C z y ż e w s k i (2005).


i zakończenia komunikacji („prawo głosu”), intencje i cele. W ramach kontekstu glo-balnego sytuuje wiedzę, normy i wartości społeczne o relewantnym charakterze.

Nie oznacza to jednak istnienia w tym względzie determinizmu społecznego czyjęzykowego. Konteksty sytuacyjne i społeczne nie są niezmienne, statyczne, dane „razna zawsze”. Tekst — jak to określa van Dijk — istnieje zawsze w dialektycznej rela-cji z kontekstem, a oba te czynniki nie są niezmienne. Cechy kontekstu nie tylko wpły-wają na komunikację, ale także przekaz może na swój sposób zdefiniować lub zrede-finiować charakter kontekstu. Również uczestnicy komunikacji nie podlegają bierniespołecznym przymusom kontekstualnym, próbują je bowiem zmieniać m.in. dziękirozmaitym strategiom negocjacyjnym i wypracowanym kompromisom, te z kolei prze-jawiają się właśnie w tekstach. Tak sformułowana definicja tekstu istniejącego w kon-tekście, wykraczająca poza jego wymiar czysto językowy, strukturalny, gramatyczny,pociąga za sobą konieczność wprowadzenia pojęcia dyskursu (Duszak 1998: 19, Gajda2005: 12–13, Grabias 2003: 264, van Dijk 2001: 10).

Termin „dyskurs” definiujemy (za Normanem Faircloughem) jako formę praktykispołecznej, proces interakcji, którego częścią jest właśnie tekst. Analiza tekstu zawszewięc stanowi część analizy dyskursu. Pamiętać też należy, że dyskursy i teksty nie tyl-ko odzwierciedlają relacje społeczne — także je tworzą. Dyskurs „pracuje” w świeciespołecznym (por. Krakowiak 2008: 49, Otrocki 2006: 142–143) ustanawia i porządku-je ludzkie poznanie oraz hierarchizuje wiedzę o świecie, narzucając jej przy tym pe-wien językowy kształt. Jest zarówno produktem, jak i odzwierciedleniem wartości iprzekonań społeczeństwa, które go tworzy; służy nie tylko oznaczaniu („mapowaniu”)świata, ale i jego konstruowaniu („budowaniu”).

Struktury językowe i systemy obowiązujące w dyskursie wnoszą pewien porządeki sens do ludzkiego sposobu doświadczania świata. Konstrukcja każdego przekazujęzykowego, który ma reprezentować rzeczywistość pozajęzykową, zawiera w sobiedecyzje co do tego, jaką część owej rzeczywistości w nim zawrzeć i jak ów fragmentrzeczywistości przedstawić. Dowolna wypowiedź, koncentrując się na jednych spra-wach i przedstawiając je odbiorcom, jednocześnie pomija lub przemilcza inne. W tensposób uprzywilejowuje pewne postawy, inne zaś degraduje. Może on ukazywać pew-ne wyobrażenie kontekstu albo stan czyjejś świadomości poprzez określony sposóbnazywania zdarzeń, przedmiotów i innych aspektów kontekstu. Każdy taki językowywybór lub decyzja niesie z sobą część owych wartości i przekonań, którymi kieruje sięnadawca tekstu, powodując, że przedstawiona rzeczywistość jest w komunikacie ide-ologicznie skonstruowana.

Takie rozumienie dyskursu jest już zbliżone bardzo, jeśli nie tożsame, z tym, któreprzedstawiamy w punkcie 4.2. Dyskursy to produkty pewnych formacji społeczno-kul-turowych, które istnieją we wzajemnych związkach i relacjach (niekiedy symbiotycz-nych, niekiedy antagonistycznych). Większość społecznego nadawania sensu, któremu

3 S. Grabias nazywa ten fragment kontekstu sytuacją interakcyjną i definiuje ją jako zespół uwarunko-wań fizycznych, tj. czasowych i przestrzennych, w jakich określone zachowania zachodzą (por. G r a b i a s2003: 255–256).


jesteśmy poddani, ma charakter ideologicznej konkurencji czy nawet „walki” pomi-ędzy dyskursami. Jedne z nich cieszą się większym prestiżem i legitymizacją, przez cowydają się bardziej oczywiste od innych, inne zaś walczą o jakąkolwiek pozycję i mo-żliwość zaistnienia (por. Barker 2005: 997–998, Stasiuk 2003: 33–41, 125–136).

Ważnym elementem współczesnej socjolingwistyki powinno być więc krytyczne spo-glądanie na wszelkie produkcje tekstowe4. Podejście takie nazywa się często „krytycznąanalizą dyskursu” (KAD, Critical Discourse Analysis — CDA). Ten model postępowa-nia ma na celu zgłębienie nie tyle uzależnień ideologicznych, ile odkrywanie relewant-nych czynników, nadających dyskursowi językowy określony kształt oraz społeczną ikulturową wagę. Jednak zwolennicy tej metody nie tylko badają społeczne uwarunko-wania praktyk dyskursywnych i ujawniają szersze odniesienia do struktur i procesówspołecznych, politycznych i kulturowych, ale także wyrażają jawnie swoje krytyczne sta-nowisko wobec zauważonych przypadków nadużycia władzy, dominacji i nierówności,wyrażanych lub powielanych przez różne podmioty dyskursu społecznego, szczególniepoprzez wykorzystanie jego manipulacyjnych własności5. Ta zasada analizy dyskursujest szczególnie ważna w przypadku tekstów przybierających pozór „obiektywnych”,„bezstronnych” i „naturalnych” i aspirujących do tego miana (a takich w społecznej prak-tyce komunikacyjnej powstaje znakomita większość). W rzeczywistości takimi one niesą, ale właśnie owa ideologiczna „niewidoczność” czyni je wpływowymi.

Krytyczna analiza dyskursu, podobnie jak zagęszczony antropologiczny opis (w ro-zumieniu Geertzowskiej antropologii interpretatywnej), zakłada wykraczanie pozaempirycznie obserwowalne jednostkowe zjawiska w badanym tekście. Ma służyćpróbom rozumienia ich głębszych warstw znaczeniowych. Ma polegać na „odkrywa-niu implikacji tego, co dosłowne [...]. Dzięki odsłanianiu drugiego dna obserwowal-nych znaczeń opis gęsty tworzy semiotyczną sieć wzajemnie zależnych cech, którapoddaje się naszemu odczytaniu” (Iser 2006: 16). Krytyczna lingwistyka (KAD) jestwięc strategią, w której badacz i interpretator języka, dokonując uważnej analizy da-nego tekstu — poprzez namysł nad całością struktury i kontekstami — wychodzi „po-za” tekst, dostrzega to, co „niewidoczne”, co wydaje się oczywiste i naturalne.Językoznawczo-socjologiczne „czytanie” tekstu — każdego tekstu — nie może bowi-em poprzestawać na „neutralnej” analizie obserwowanych zjawisk językowych czykulturowych; winno opierać się na ciągłym „wpisywaniu” ich w rozmaite symbolicz-ne konteksty i rozwikływaniu wielowęzłowej „sieci znaczeń”.

4 Istnieją jednak badacze wyrażający przekonanie, że społeczna czy krytyczna analiza dyskursu nie jesttożsama z socjolingwistyką. Ta ostatnia według nich skupia się bowiem raczej na badaniu społecznychuwarunkowań i relacji widocznych w samym tekście, niejako na jego „powierzchni” Tymczasem badaniedyskursu polega na odkryciu tych jego regularnych cech językowych, których obecność, pozornie oczywi-sta i naturalna, w istocie strukturalizuje go — nadaje mu dodatkowe, lecz tylko implikowane kulturowe lubideologiczne sensy i wartościowania (por. C z e r w i ń s k i 2006). Wydaje się jednak, że jeśli przyjmiemytakie tekstologiczno-dyskursywne rozumienie pola badawczego socjolingwistyki, o jakim piszemy w tymartykule, to KAD winna się stać jedną z jej integralnych submetod.

5 Założenia CDA referuje obszernie van Dijk (1993: 249–265); por. także: B a r k e r, G a l a s i ń s k i2001: 64–69; D u s z a k 1998: 32–33; K u r c z 2005: 173–174; v a n D i j k 2001: 32.


Analiza poszczególnych płaszczyzn wypowiedzi językowej (od gramatycznej po-przez semantyczną do pragmatycznej) pokazuje je nie jako formy tekstu, ale jako środ-ki i narzędzia do realizacji określonych celów komunikacyjnych. Ujawniona kombi-nacja cech fonetycznych, morfologicznych, składniowych, leksykalno-frazeologicz-nych wypowiedzi powstałej w określonej sytuacji, może sygnalizować kulturową lubideologiczną postawę nadawcy. Przykładowo — wybór konstrukcji składniowej czyn-nej lub biernej pozwoli nadreprezentować lub ukryć pozycję podmiotu, a nadanie lek-semom znaczeń odmiennych od słownikowych pozwoli na niejawną polemikę ideolo-giczną z innymi, konkurującymi opcjami światopoglądowymi.

Dla językoznawcy taki typ analizy niesie z sobą „zagrożenia” czy ograniczenia wy-nikające z konieczności uwzględnienia w jej ramach zewnętrznojęzykowego kontek-stu warunkującego wypowiedź, zwykle niestabilnego i złożonego, który, w odróżnie-niu od reguł gramatycznych, nie ma charakteru systemowego. Jednakże zastosowaniesiatki pojęciowej pochodzącej ze współczesnych teorii socjologicznych pomoże wuwzględnieniu i wyborze tych elementów kontekstu, które w badaniu tekstologicznymczy dyskursywnym mogłyby okazać się najważniejsze.

4.2. Dyskurs jako narzędzie rozgrywania konfliktów symbolicznychi reprodukcji władzy

Dyskurs w perspektywie przyjętej przede wszystkim przez poststrukturalistów francu-skich jest postrzegany w kategoriach działania społecznego, choć należy mieć na uwa-dze, że różni badacze rozwijają to założenie w rozmaitych kierunkach. Poniżej nakre-ślone zostaną miejsca wspólne, łączące koncepcje kluczowych dla badań nad dyskur-sem autorów: Pierre’a Bourdieu oraz Michela Foucaulta. O ile jednak koncepcjapierwszego z myślicieli zdaje się dość jednoznaczna (pod mianem dyskursu Bourdieurozumie bowiem głównie ujęzykowione, zależne od władzy i reprodukujące władzęzobiektywizowane relacje społeczne), to teoria Foucaulta, jak zaznacza DavidHowarth (2008: 82) jest wysoce niejasna, pełna sprzeczności i paradoksów.Niejednoznaczność ta wynika, zdaniem Howartha, z „etapowego rozwoju myśli” ba-dacza (2008: 83). W pierwszych pracach poświęconych dyskursowi Foucault pod po-jęciem tym rozumie przede wszystkim ustrukturowane twierdzenia i wypowiedzi wy-twarzające porządki społeczne, w późniejszych zaś widzi w dyskursie całość ideolo-gicznie wytwarzanych relacji społecznych. Nazywając dyskurs „praktykami formu-jącymi przedmioty, o których owe dyskursy mówią” (Foucault 2002: 57), definiuje gojako nieautonomiczne i zmienne praktyki językowe, zależne od uwarunkowań ekono-micznych i politycznych, ukierunkowane na wyznaczanie tego, co normatywne, orazustalanie marginesów i wykluczeń w życiu społecznym. Można więc zauważyć, żekoncepcja Foucaulta ewoluowała od teorii zorientowanej nomotetycznie do koncepcjikrytycznej wobec nowoczesnej kultury Zachodu.

Choć dyskurs — wedle obu badaczy — jako ciąg praktyk normotwórczych jest zeswej natury niestabilny i wewnętrznie sprzeczny, to jednak Foucault podjął próbę

wskazania na główne elementy powtarzające się w dyskursach społecznych, zależneod wewnętrznych i zewnętrznych wobec dyskursu reguł formacyjnych. Są nimi przed-mioty, o których mowa w wypowiedziach, umiejscowienia wypowiedzi, rama koncep-tualna, czyli pojęcia używane w dyskursie, i wreszcie wątki i motywy jako konse-kwencje zastosowania ramy (Howarth 2008: 87).

Przestrzenią, w której rozgrywa się dyskurs, jest pole (symboliczne — Bourdieu,dyskursywne — Foucault), zbudowane z sieci relacji między wyspecjalizowanymi po-zycjami społecznymi. Pole ma naturę konfliktową, jest miejscem starć ideologii zbio-rowości dysponujących różnym dostępem do kapitałów (ekonomicznych, społecznychczy kulturowych). Walki zachodzące w polu toczą się o władzę, która jest właściwo-ścią stosunków społecznych, jednak wyraża się ona poprzez różne formy ekspresjisymbolicznej, w tym językowej (Bourdieu 2003: 38). Relacja między dyskursem awładzą jest jednak sprzężona — „dyskurs przenosi i produkuje władzę” (Foucault1995: 91), ale również od niej zależy i jest przez nią ograniczony. Dyskurs jest zatemkonsekwencją stratyfikacji społecznej, jest strukturyzowany przez pole, również re-produkuje je, przekształca i legitymizuje pozycje społeczne. Skuteczność i przebiegdyskursu zależy od kontekstu: autorytetu nadawcy i jego umiejscowienia w instytucjii hierarchii społecznej; oznacza to, że im wyższa pozycja i większy dostęp do kapita-łów, tym większa szansa, że ideologia perswadowana w dyskursie zostanie przyjętaprzez nadawców w sposób bezkrytyczny.

Konflikty toczone w dyskursie społecznym są emanacją dążeń nadawców do mo-nopolizacji kategoryzacji świata. Wedle Bourdieu, główne tematy dyskursów ideolo-gicznych obejmują kategorie temporalne, wyjaśniające i wartościujące przeszłośćzbiorowości, czas obecny i pożądaną przyszłość. W teorii Foucaulta nacisk zostaje po-łożony na ideologię niesioną w dyskursie naukowym, uwaga skupiona jest przedewszystkim na badaniu uwarunkowań historycznych dyskursów nauk o człowieku(Foucault 2002: 144–145). Foucault w genealogii i archeologii dyskursu, które rozwi-ja w późniejszych etapach swojej pracy, podjął się analizy krytycznej mechanizmówkonstruowania wiedzy, jako zależnej od przypadków i uwikłań personalnych badaczy,szczególnie zaś od jej związków z instytucjami kontroli społecznej i normalizującymisankcjami, konstytuującymi się przede wszystkim od czasów formowania się stosun-ków kapitalistycznych. Pisząc ostatnie dzieło — Historia seksualności — i analizującumocowanie „scientia sexualis” w ideologii, Foucault jednoznacznie wskazuje na re-presyjny charakter wiedzy jako biowładzy i staje się krytykiem analizowanych przezsiebie dyskursów (Foucault 1995: 53–73, 119–139).

4.3. Dyskurs jako sposób myślenia i argumentowania

Trzeci nurt, wyjaśniający dyskurs przede wszystkim w kategoriach procedur argumen-tacyjnych, zachodzących na poziomach myślenia i komunikowania, rozpowszechnio-ny w naukach społecznych przez J. Habermasa, ma swoje zakorzenienie w koncepcjikrytycznej szkoły frankfurckiej (Theodor Adorno czy Max Horkheimer) oraz teorii ak-



tów mowy Johna Austina i reguł komunikacyjnych Paula Grice’a. Koncepcja zapro-ponowana przez Habermasa jest w wielu momentach styczna z teorią Foucaulta czyBourdieu (zwłaszcza gdy wskazuje on na komunikowanie jako narzędzie niesienia ide-ologii w nowoczesnych systemach zachodnich), jednak to, co ją wyróżnia, to precy-zyjna i mocno zakorzeniona w pragmatyce językowej propozycja postępowania anali-tycznego w badaniach nad dyskursem oraz jednoznaczne zorientowanie teorii socjolo-gicznej na praxis.

Model idealny świata społecznego (zachodniego, przede wszystkim europejskiego)wedle Habermasa, jest zbudowany z dwóch subświatów, których współistnienie jestwarunkiem równowagi społecznej. Pierwszy z nich, świat systemu, obejmujący pod-systemy administracyjno-polityczny i ekonomiczny, jest reprodukowany przez działa-nia instrumentalne, egoistyczne, nastawione na indywidualny sukces; przestrzenią tychdziałań jest przede wszystkim sfera pracy, zaś kodami systemowymi są pieniądze iwładza. Drugi subświat, czyli Lebenswelt, rozumiany jako zbiór kulturowo konstru-owanej wiedzy, jest reprodukowany przez działania komunikacyjne — językowe, zo-rientowane na budowanie norm hermeneutycznych, sfery publicznej i porozumieniemiędzy aktorami interakcji. Kluczowe w teorii Habermasa działanie komunikacyjnezachodzi wtedy, gdy „uczestnicy koordynują plany działania nie przez egocentrycznąkalkulację [szans] sukcesu, lecz przez akty dochodzenia do porozumienia” (Habermas1999: 473). Działanie to konstytuuje się z aktów mowy, realizujących się w kontekściespołecznym, który stanowić ma kultura (w tym systemy symboliczne), instytucje i to-żsamości jednostek.

W kulturze ponowoczesnej — wedle badacza — między tymi światami równowagazostaje zachwiana, ma bowiem miejsce proces kolonizacji Lebensweltu przez świat sys-temów ekonomicznych i politycznych, przejawiający się w degradacji sfery publicznej,zdominowanej przez egoistyczne cele i zawłaszczenie języka (rozumianego jako mowa)do celów instrumentalnych i aktów ukrywających (perlokucja). Teoria krytyczna zapro-ponowana przez Habermasa miała ambicję stać się propozycją określającą warunki nie-zakłóconego działania komunikacyjnego, które umożliwiałoby emancypację podmio-tów z ograniczeń narzucanych przez systemy społeczne i stworzenie bardziej sprawie-dliwego społeczeństwa (Szahaj 1988: 139–190). Modelowy dyskurs zatem, określanyprzez Turnera mianem utopii, to relacja komunikacyjna między aktorami, przebiegającaw sferze publicznej bez zakłóceń ze strony systemu. Komunikacja ta bazować powinnana negocjacji i interpretacji znaczeń doświadczeń życiowych, ma ustalać intersubiek-tywne sensy kulturowe i podtrzymywać wiedzę kulturową, prowadzić do rozumieniapodmiotów biorących udział w działaniu oraz budować solidarność wspólnotową i in-tegrować. Zasady rządzące działaniem komunikacyjnym wywodzące się z kontekstukulturowego to przede wszystkim reguły: stosowności, sprawiedliwości, racjonalności(Turner 2005: 662). Język dyskursu staje się medium społecznej koordynacji działań i środkiem do rekonstrukcji będącej w kryzysie sfery publicznej.

Ten przegląd językoznawczych i socjologicznych rozumień pojęcia dyskurs uświa-damia, że — po pierwsze — nie mają one charakteru całkowicie rozłącznego, ale ra-


czej ich zakresy pokrywają się w dużej mierze, po drugie, badanie dyskursu (wewszystkich trzech znaczeniach) jest konieczne we współczesnej socjolingwistyce i może stanowić o drodze jej rozwoju (o czym poniżej — por. 6).

5. STAN WSPÓŁCZESNEJ SOCJOLINGWISTYKI/SOCJOLOGII JĘZYKA

W socjologii od zwrotu lingwistycznego założenie o ujęzykowieniu rzeczywistościspołecznej jest coraz częściej jednym z głównych aksjomatów współczesnych teoriisocjologicznych. Badania nad językiem w socjologii są traktowane jako sposób docie-rania do fenomenów społecznych i rozwiązywania problemów strukturalnych, nie sąnatomiast nigdy celem autotelicznym6. Przekonanie o dyskursywnym konstruowaniufaktów społecznych, kluczowych w badaniach socjologii, takich jak władza, struktura,system, nierówności i konflikty społeczne, leży u podstaw różnych paradygmatów so-cjologicznych. Na rolę języka wskazują nie tylko teorie wyjaśniające relacje komuni-kacyjne w mikrostrukturach i interakcjach symbolicznych (takie jak przywołane w ar-tykule interakcjonizm czy fenomenologia), ale również koncepcje zorientowane naanalizę procesów makrospołecznych. Prócz teorii krytycznych Habermasa czy post-strukturalistów na konieczność uwzględnienia badań nad dyskursem, czyli relacją mi-ędzy tym, co ujęzykowione i pozajęzykowe, wskazują koncepcje pozornie niezwiąza-ne z lingwistyką: coraz popularniejszy w zachodniej socjologii neoinstytucjonalizm, awyrastający z myśli utylitarystycznej i ekonomicznej (Douglas North), teoria struktu-racji (Anthony Giddens) czy socjologia kulturowa (Jeffrey Alexander). O procesie in-stytucjonalizacji badań nad dyskursem i jego rolą w kształtowaniu faktów społecznychmogą świadczyć również coraz częstsze inicjatywy naukowe: we wrześniu 2011 rokuw Genewie, podczas jednej z najważniejszych cyklicznych międzynarodowych konfe-rencji European Sociology Association, już kolejny raz odbędzie odrębna sesja poświ-ęcona socjologii komunikowania; w międzynarodowym stowarzyszeniu socjologów(ISA) od kilku lat funkcjonują dwie specjalistyczne sekcje dotyczące językowej pro-blematyki: „Language and Society” oraz „Communication, Knowledge and Culture”.Warto również wskazać na czasopisma specjalistyczne wydawane przez prestiżowewydawnictwo Sage: „Discourse & Society” i „Discourse Studies” (obydwa redagowa-ne przez T. van Dijka), publikowane przez wydawnictwo De Gruyter Mouton„International Journal of the Sociology of Language” czy oksfordzkie „Language inSociety”.

O rosnącym znaczeniu badań uwzględniających analizy nad językiem świadczyrównież kierunek, w którym zmierza socjologiczna metodologia jakościowa, corazczęściej stosowana w badaniach nad rzeczywistością społeczną, a proponująca nowe— względem procedur klasycznych — formy analizy materiałów, zarówno pisanych

6 Syntezy różnic między socjologicznym a językoznawczym podejściem dokonuje H o r o l e t s (2008:5–16); zob. również: To m a n e k 2008.


tekstów (zastanych), jak i wywołanych (wywiady). Można tu chociażby wskazać,prócz tradycyjnej analizy treści, na analizy konwersacyjne, służące badaniom rozmówniesformalizowanych, techniki analiz dyskursu, analizy narracyjne czy pól semantycz-nych (jakościowe i ilościowe). O znaczeniu badań nad językiem (tekstem) świadczyrównież rozwój aparatury socjologicznej służącej opracowywaniu zebranych danych.W zachodniej socjologii popularne są specjalistyczne programy do analizy i kodowa-nia tekstów: Atlas i Ethnograph służące badaniom jakościowym wypowiedzi czyMaxQda, dostosowana przede wszystkim do analiz ilościowych.

Również w polskiej socjologii w ostatniej dekadzie można zauważyć rosnące zain-teresowanie badaniami nad językiem jako sposobem docierania do problemów spo-łecznych i instytucjonalizację tej perspektywy badawczej. Od kilku lat na konferen-cjach Polskiego Towarzystwa Socjologicznego organizowana jest odrębna sesja po-święcona dyskursowi społecznemu, ważne w socjologii czasopisma polskie podejmu-ją coraz częściej tematy językowe: w 2004 cały numer „Kultury i Społeczeństwa” po-święcony został dyskursowi, a zorientowany interpretatywnie „Przegląd SocjologiiJakościowej” systematycznie umieszcza teksty dotyczące analiz tekstów.

Znany i wpływowy, wieloautorski podręcznik socjologii języka Handbook of Socio-linguistics pod redakcją Floriana Coulmasa (1998)7, stanowi znakomity przegląd za-kresów badawczych tej dziedziny nauki, ale i w jakiejś mierze może być punktem od-niesienia dla polskiej socjolingwistyki. Wielość zagadnień i sposób ich omawiania w tym podręczniku napisanym przez wielu autorów, reprezentujących różne ośrodkiświatowe: Europy, Stanów Zjednoczonych i Kanady, pokazuje, co w obecnej socjo-lingwistyce jest trwałe, by tak rzec — kanoniczne, i stanowi bezsprzeczny jej doro-bek. Książka składa się z czterech części. Pierwsza (Podstawy) przybliża historię i zrąb teoretyczny wypracowany przez dotychczasową socjologię języka oraz ele-menty demografii języków (związki między zmianami w populacjach ludzkich a ten-dencjami językowymi, zmiany językowe o charakterze statystycznym na mapie świa-towej). Część druga (Wymiary społeczne języka) opisuje m.in.: socjofonologię, uwa-runkowania społeczne dialektów, problematykę wieku i genderu jako czynniki istot-ne dla zmienności i różnorodności językowej, zagadnienie code-switching, socjolin-gwistykę komunikacji medialnej, powstawanie i funkcjonowanie języków kreolskichi typu pidgin. W części trzeciej (Wymiary językowe społeczeństwa) znajdują sięomówienia takich m.in. zagadnień i problemów badawczych, jak: językowe kontaktyi językowe konflikty, multilingwizm, język jako czynnik tożsamościowy i kształtu-jący etniczność, językowa etykieta oraz język jako medium doświadczenia. Ten ostat-ni podrozdział jest udaną próbą włączenia orientacji kognitywnej, tez Whorfowskichi Humboldtowskich, relatywizmu językowego w ramy współczesnej socjolingwisty-ki. Część czwarta omawianej monografii poświęcona jest socjolingwistyce stosowa-

7 Por. także inne podręczniki niepolskojęzyczne do socjolingwistyki / socjologii języka: H u d s o n1983, R o m a i n e 1994, M o n t g o m e r y 1995, T r u d g i l l 2000, H o l m e s 2001, S p o l s k y 2003,Wa r d h a u g h 2009.

nej: problemom prawnym (np. językowym prawom mniejszości narodowych), edu-kacyjnym, polityce językowej8.

Konkluzje z tego przeglądu, jak sądzimy, wypływają co najmniej dwie. Po pierw-sze, w socjolingwistyce światowej nie jest dostrzegalny ów rozdźwięk między tym, comiałoby być bliskie teoretycznie czy metodologicznie językoznawstwu, a tym, co „zducha” jakoby socjologiczne. Wpływy obu tych nauk w całym opracowaniu są dosta-tecznie dobrze zharmonizowane, równoprawnie obecne, czego efektem jest całościo-wy obraz wzajemnych odniesień społeczeństwa i języka. Po drugie, nie można nie za-uważyć, że istniejące polskie opracowania socjolingwistyczne (por. np. Bokszański,Piotrowski, Ziółkowski 1977, Gajda i in. (red.) 2002, Grabias 2003, Handke 2008,Lubaś 1979, Lubaś 2006, Piekot 2008, Polok 2007, Schaff (red.) 1980, Szul 2009) niesą z takimi podręcznikami jak Coulmasa tożsame. Zawierają tylko wybrane elementyzagadnień, zgodnie na ogół z zainteresowaniami badawczymi autorów. Niekiedy, choćtytuł zawiera bezpośrednie odniesienie do „socjologii języka” (por. Handke 2008),przedstawione treści mają z tą dziedziną badawczą niewiele wspólnego, są opracowa-ne w sposób wysoce niedostateczny lub z błędami merytorycznymi, dotyczącymigłównie zagadnień socjologicznych (co powinno być właściwie przedmiotem osobnejrecenzji).

6. SOCJOLINGWISTYKA/SOCJOLOGIA JĘZYKA

— OD TERAŹNIEJSZOŚCI KU PRZYSZŁOŚCI

Socjolingwistyka jest dziedziną nauki, która nie tylko nie jest „przeżytkiem”, ale i —jeśli można się pokusić o jakiekolwiek prognozy w dziedzinie rozwoju nauk humani-stycznych — posiada w sobie wielki potencjał rozwojowy. Na razie (co chyba dobrzepokazały referaty, jakie znalazły się w sekcji tematycznej „Język w kulturze i społe-czeństwie. Wokół teorii i empirii socjologii języka” na XIV Ogólnopolskim ZjeździeSocjologicznym we wrześniu 2010 roku w Krakowie) widoczny jest jednak znacznychaos terminologiczny, wielość nieprzystających do siebie wzajemnie teorii i metodoraz niepełna, niewystarczająca wiedza po obu stronach.

W jaki sposób ten stan można zlikwidować lub przynajmniej częściowo zniwelo-wać? Przede wszystkim — to nasz pierwszy postulat — socjolingwistyka współczes-na (którą można określić jako poststrukturalną) powinna być antropologicznie, socj-ologicznie i kulturoznawczo zorientowaną tekstologią czy dyskursologią (choć tendrugi termin należy uznać za mający charakter uzualny). Głównym jej celem powinnobyć badanie — w równouprawniającym postępowaniu analitycznym — tekstowychrealizacji różnych dyskursów, one pokazują bowiem, jak rozumiemy rzeczywistośćspołeczno-kulturową, jak ją konceptualizujemy i „oblekamy” w rozmaite narracje.


8 Podobny, choć nieidentyczny zestaw problemów prezentuje także podręcznik socjolingwistykiSpolsky’ego (2003).


Konsekwencją tego jest fakt, że współczesna socjolingwistyka musi wychylać się ni-eustannie ku temu, co niestrukturalne, niesystemowe i dyskursywne.

Po drugie — jest na razie kwestią przyszłości (oby bliskiej) powstanie takiego pod-ręcznika socjolingwistycznego, który — na wzór prezentowanej tu monografii pod re-dakcją Coulmasa — objąłby całokształt zagadnień ogólnych, ale także uwzględnił wie-le zagadnień specyficznych dla sytuacji językowo-społecznej Polski i Polaków (np.problematykę ponglishu czy tzw. języków regionalnych [język kaszubski] i takich,które — jak dialekt śląski — chciałyby takie prawa uzyskać). W jego opracowanie —tak sądzimy — powinni się włączyć polscy językoznawcy i socjologowie zajmującysię tą problematyką. Byłby to swoisty dialog niezagłuszających się wzajemnie głosów.Warunkiem sine qua non tego (przynajmniej dla polskiej socjolingwistyki) jest ko-nieczność zintegrowania wiedzy, utworzenia wspólnej dla niej platformy, powstawa-nia takich lokalnych i ogólnopolskich inicjatyw, które pomagałyby w „dwustronnych”rozmowach: uzyskiwaniu konsensusu, ale też respektowaniu odmiennych racji i punk-tów widzenia.

LITERATURA

B a r k e r Ch., 2005, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, tłum. A. Sadza, Kraków.B a r k e r Ch., G a l a s i ń s k i D., 2001, Cultural Studies and Discourse Analysis. A Dialogue on Language

and Identity, London.B a y l o n Ch., Mignot X., 2008, Komunikacja, tłum. M. Sowa, Kraków.B e r g e r P.L., Luckmann Th., 1983, Społeczne tworzenie rzeczywistości, tłum. J. Niżnik, Warszawa.B l u m e r H., 2007, Interakcjonizm symboliczny, tłum. G. Woroniecka, Kraków.B o k s z a ń s k i Z., P i o t r o w s k i A., Z i ó ł k o w s k i M., 1977, Socjologia języka, Warszawa.B o u r d i e u P., 2003, Language and Symbolic Power, Cambridge, Mass.B o u r d i e u P., Wa c q u a n t L.J.D., 2001, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, tłum. A. Sawisz, Warszawa. B u r z y ń s k a A., M a r k o w s k i M.P., 2006, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Kraków.C o u l m a s F. (red.), 1998, Handbook of Sociolinguistics, Oxford.C z e r w i ń s k i M., 2006, Język, kultura, społeczeństwo. O potrzebie badań dyskursu, mps.C z y ż e w s k i A., 2005, Dyskurs, [w:] Encyklopedia socjologii, Suplement, Warszawa, 50–59.D i j k v a n T.A., 1993, Principles of critical discourse analysis, „Discourse & Society”, vol. 4 (2), 249–283.D i j k v a n T.A., 2001, Badania nad dyskursem, [w:] Dijk van (red.), 9–44.D i j k v a n T.A., 2003, Dyskurs polityczny i ideologia, tłum. A. Wysocka, „Etnolingwistyka” 15, 7–28.D i j k v a n T.A. (red.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, tłum. G. Grochowski, Warszawa.D u r k h e i m E., 2000, Zasady metody socjologicznej, tłum. J. Szacki, Warszawa.D u s z a k A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa. F o u c a u l t M., 1995, Historia seksualności, tłum. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, Warszawa. F o u c a u l t M., 2002, Archeologia wiedzy, tłum. A. Siemek, Warszawa. G a j d a S., 2005, Tekst/dyskurs oraz jego analiza i interpretacja, [w:] Współczesne analizy dyskursu.

Kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, red. M. Krauz, S. Gajda, Rzeszów, 11–20.G a j d a S., Ry m u t K., Ż y d e k - B e d n a r c z u k U. [red.], 2002, Język w przestrzeni społecznej, Opole.Geertz C., 2005, Opis gęsty: w poszukiwaniu interpretatywnej teorii kultury, [w:] C. Geertz, Interpretacja

kultur. Wybrane eseje, tłum. M.M. Piechaczek, Kraków.G r a b i a s S., 2003, Język w zachowaniach społecznych, Lublin.


H a b e r m a s J., 1999, Teoria działania komunikacyjnego, tom I: Racjonalność działania a racjonalnośćspołeczna, tłum. A.M. Kaniowski, Warszawa.

H a b e r m a s J., 2004, Od wrażenia zmysłowego do symbolicznego wyrazu, tłum. K. Krzemieniowa, War -szawa.

H a ł a s E., 2001, Symbole w interakcji, Warszawa.H a ł a s E., 2006, Interakcjonizm symboliczny. Społeczny kontekst znaczeń, Warszawa.H a n d k e K., 2008, Socjologia języka, Warszawa.H o l m e s J., 2001, An introduction to sociolinguistics, Pearson.H o r o l e t s A., Wprowadzenie — Status dyskursu w badaniach socjologicznych, [w:] Analiza dyskursu

w socjologii i dla socjologii, red. A. Horolets, Toruń, 5–16.H o w a r t h D., 2008, Dyskurs, tłum. A. Gąsior-Niemiec, Warszawa.H u d s o n R.A., 1983, Sociolinguistics, Cambridge.I s e r W., 2006, Czym jest antropologia literatury? Różnica między fikcjami wyjaśniającymi a odkrywa-

jącymi, tłum. A. Kowalcze-Pawlik, „Teksty Drugie”, nr 5, .K r a k o w i a k T., 2008, Analiza dyskursu — próba nakreślenia pola badawczego, [w:] Analiza dyskursu w

socjologii i dla socjologii, red. A. Horolets, Toruń, 45–69.K u r c z I. 2005, Psychologia języka i komunikacji (wydanie nowe), Warszawa.L e s z c z y ń s k a K., 2009, Cztery wizje Europy. Analiza wypowiedzi Jana Pawła II i duchownych Kościoła

rzymskokatolickiego w Polsce, Kraków.L u b a ś W., 1979, Społeczne uwarunkowania współczesnej polszczyzny. Szkice socjolingwistyczne, Ka -

towice. L u b a ś W., 2006, Język w komunikacji, w perswazji i w reklamie, Dąbrowa Górnicza.M a l i n o w s k i B., 1986, Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach i przygodach krajow-

ców z Nowej Gwinei, tłum. B. Olszewska-Dyoniziak, S. Szynkiewicz, posłowie A. Waligórski, Warszawa.M a l i n o w s k i B., 1987, Ogrody koralowe i ich magia: studium metod uprawy ziemi oraz obrzędów to-

warzyszących rolnictwu na Wyspach Trobrianda: język magii i ogrodnictwa, tłum. B. Leś, red. nauk.A.K. Paluch. Warszawa.

M o n t g o m e r y M., 1995, An introduction to language and society, New York.N ę c k i Z., 1996, Komunikacja międzyludzka, Kraków.O t r o c k i M., 2006, Dyskurs — pojęcie jako perspektywa. W stronę modelu analizy dyskursu Normana

Fairclougha, [w:] Oblicza komunikacji 1. Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją,red. I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska, Kraków, 133–146.

P a l u c h A., 1990, Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej, Warszawa. P a r s o n s T., 1972, Szkice z teorii socjologicznej, tłum. A. Bentkowska, Warszawa.P a v e a u M.-A., S a r f a t i G.-E., 2009, Wielkie teorie językoznawcze. Od językoznawstwa historyczno-po-

równawczego do pragmatyki, tłum. I. Piechnik, Kraków.P i e k o t T., 2006, Przyszłość badań nad komunikacją, [w:] Oblicza komunikacji 1. Perspektywy badań nad

tekstem, dyskursem i komunikacją, red. I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska, Kraków,13–15.

P o l o k K., 2007, Wstęp do teorii komunikacji społecznej, Bielsko-Biała.R o m a i n e S., 1994, Language in society. An introduction to sociolinguistics, Oxford.S a p i r E., 1978, Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje, tłum. B. Stanosz, R. Zimand, wstęp A. Wierz -

bicka, Warszawa.S c h a f f A. (red.), 1980 Zagadnienia socjo- i psycholingwistyki, Wrocław.S p o l s k y B., 2003, Sociolinguistics, Oxford.S t a s i u k K., 2003, Krytyka kultury jako krytyka komunikacji. Pomiędzy działaniem komunikacyjnym, dys-

kursem a kulturą masową, Wrocław. S z a h a j A., 1988, Jürgena Habermasa teoria działania komunikacyjnego. Próba rekonstrukcji, [w:]

Wokół teorii krytycznej Jürgena Habermasa, red. A.M. Kaniowski, A. Szahaj, Warszawa, 139–190.S z u l R., 2009, Język, naród, państwo. Język jako zjawisko polityczne, Warszawa.


To m a n e k P., O swoistości socjologicznej analizy dyskursu, [w:] Analiza dyskursu w socjologii i dla so-cjologii, red. A. Horolets, Toruń, 30–44.

T r u d g i l l P. 2000, Sociolinguistics: an introduction to language and society, Penguin. Tu r n e r J., 2005, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa.Wa r d h a u g h R., 2009, An Introduction to Sociolinguistics, J. Wiley and Sons.We b e r M., 2002, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, Warszawa.W h o r f B.L., 1982, Język, myśl i rzeczywistość, tłum. T. Hołówka, Warszawa.Z e m ł o M., 2003, Socjologia wiedzy w tradycji interakcyjno fenomenologicznej, Lublin.Ż a r s k i W., 2006, Czy taka lingwistyka tekstu? (Uwagi o tekście, dyskursie i kulinariach), [w:] Oblicza

komunikacji 1. Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, red. I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska, Kraków, 73–91.

CZĘŚĆ PIERWSZA: ROZPRAWY I ARTYKUŁY · Twierdzi on również (za jednym z pionierów tej...

Documents

Transcript of CZĘŚĆ PIERWSZA: ROZPRAWY I ARTYKUŁY · Twierdzi on również (za jednym z pionierów tej...