Corpus Caesarianum - Wojna afrykańska.pdf

CORPUS CSARIANUM

WOJNA AFRYKASKA

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: [email protected]

MMIV

2

TUMACZENIE I OPRACOWANIE: EUGENIUSZ KONIK I WANDA NOWOSIELSKA

3

Przygotowania w Lilibeum do przeprawy

na ld afrykaski 1 Cezar1, nie tracc ani jednego dnia, dotar zwykym marszem dziennym2 czternastego dnia przed Kalendami styczniowymi3 do Lilibeum4 i natychmiast poda do wiadomoci, e jest gotw wsi na okrty, cho mia przy sobie nie wicej ni jeden legion rekrutw i zaledwie szeciuset jedcw. Namiot kaza postawi sobie u samego brzegu, tak e fale morskie niemal we uderzay. A zrobi to z t myl, aby nikt nie mia zudnej nadziei, e moe nastpi jaka zwoka, i eby wszyscy kadego dnia i o kadej godzinie byli w pogotowiu. Tak si w tym czasie zoyo, e nie mia odpowiedniej pogody do eglugi; mimo to jednak trzyma na okrtach wiolarzy i onierzy, aby nie przepuci adnej sposobnoci do ruszenia w drog, zwaszcza e mieszkacy tej prowincji5 donosili o siach przeciwnikw, o niezliczonej konnicy, czterech legionach krlewskich6, caej masie lekkozbrojnych, dziesiciu legionach Scypiona7, stu dwudziestu soniach8 i o licznych flotach; Cezar nie da si jednak zastraszy9, by peen spokoju i dobrej myli. Tymczasem z kadym dniem zwikszaa si liczba jego okrtw wojennych, cigay tu10 liczne statki transportowe, nadeszy cztery legiony rekrutw, a wraz z nimi V legion weteranw11 i okoo dwu tysicy jedcw.

2 Gdy zebrao si sze legionw i dwa tysice jedcw, zalenie od tego w jakiej kolejnoci kady legion przyby, adowano go na okrty wojenne12, jedcw za na statki transportowe. Nastpnie kaza wikszej czci floty ruszy przodem13 i popyn ku wyspie Aponianie14, ktra ley w odlegoci dziesiciu tysicy krokw rzymskich do Lilibeum, sam za, spdziwszy w tym miecie kilka dni, sprzeda na rzecz pastwa majtki kilku monych, a nastpnie pretorowi Alienu- sowi15, ktry zarzdza Sycyli, wyda polecenia dotyczce wszelkich spraw, zwaszcza szybkiego zaadowania na statki reszty wojska. Po wydaniu tych zarzdze sam wsiad na okrt szstego dnia przed Kalendami styczniowymi16 i natychmiast ruszy w lad za reszt okrtw. I tak, dziki staemu wiatrowi i szybkiemu okrtowi, dosta si razem z kilkoma okrtami wojennymi czwartego dnia w pole widzenia Afryki17; pozostae bowiem statki, przewanie transportowe, poza nielicznymi, rozproszone przez burz bkay si po morzu i poday do rnych miejsc na ldzie. Cezar przepyn z flot obok Klupei18, a nastpnie obok Neapolu19; oprcz nich zostawi za sob wiele warowni oraz miast nieprzyjacielskich znajdujcych si niedaleko morza.

Cezar przybywa do Hadrumetum 3 Gdy Cezar dotar do Hadrumetum20, gdzie sta nieprzyjacielski garnizon21, ktrym dowodzi Gajusz Konsydiusz22, pojawi si zmierzajcy od Klupei wzdu morskiego wybrzea do Hadrumetum Gnejusz Pizon23 razem z konnic, skadajc si z okoo trzech tysicy Maurw24. W zwizku z tym Cezar zatrzyma si przed portem tak dugo, a dopyna reszta okrtw, i wwczas wysadzi na ld wojsko, ktre w tym momencie liczyo trzy tysice pieszych i stu pidziesiciu konnych. Przed miastem zatoczy obz i usadowi si w nim nie czynic nikomu krzywdy, gdy wojsku zakaza grabiey. Tymczasem mieszkacy obsadzili mury zbrojnymi, a take w znacznej liczbie ustawili si przed bram dla obrony; byo ich w przyblieniu okoo dwu legionw. Cezar objecha miasto dookoa, zapozna si z jego pooeniem i powrci do obozu. Wielu zarzucao mu brak przezornoci, gdy sternikom i dowdcom statkw nie wskaza tych miejsc w okolicy Hadrumetum, do ktrych winni byli poda i wbrew temu, jak to dawniej byo jego zwyczajem, nie da im zapiecztowanych rozkazw na pimie25, aby po ich przeczytaniu wszyscy mogli uda si w oznaczonym czasie do okrelonego miejsca. Jednake w tym wypadku Cezar nie popeni najmniejszego bdu; spodziewa si bowiem, e aden z portw na wybrzeu Afryki, do ktrych mogyby si skierowa jego okrty, nie zapewniaby cakowicie bezpiecznej ochrony przed nieprzyjacielem, ale naleao wypatrywa przypadkowej sposobnoci zejcia z okrtu na ld.

4

4 Tymczasem legat Lucjusz Plankus26 poprosi Cezara o zezwolenie na przeprowadzenie rozmw z Konsydiuszem w nadziei, e moe uda si jakim sposobem przywoa go do rozsdku. Korzystajc z nadarzajcej si sposobnoci Cezar napisa list i da go pewnemu jecowi, aby zanis go do miasta Konsydiuszowi. A skoro tylko w jeniec przyby do Konsydiusza i chcia mu poda list, ten, zanim go wzi, zapyta: Od kogo ten list?". Wtedy w jeniec powiedzia: Od imperatora Cezara". Wwczas Konsydiusz odrzek: W obecnej chwili dla ludu rzymskiego jedynie Scypion jest imperatorem"; nastpnie tego jeca kaza natychmiast zabi w swojej obecnoci, a nieprzeczytany list, tak jak by zapiecztowany, da zaufanemu czowiekowi, aby dorczy go Scypionowi.

5 Cezar spdzi ca noc i cz dnia27 pod miastem, ale od Konsydiusza nie nadesza adna odpowied. Nie dotara te do niego z pomoc reszta wojska; mia mao konnicy, a do oblegania miasta nie do byo tego wojska, ktrym dysponowa, w dodatku skadao si ono przewanie z rekrutw, ktrych nie chcia zaraz po przybyciu wykrwawi, zwaszcza e umocnienia miasta byy znakomite i trudno dostpne w czasie natarcia. Otrzyma rwnie wiadomo, e z pomoc dla mieszkacw miasta nadcigaj wielkie posiki konne. W tej sytuacji nie widzia sensu zatrzymywania si duej pod Hadrumetum i oblegania go, aby podczas oblenia sam nie znalaz si w niebezpieczestwie, okrony od tyu przez nieprzyjacielsk konnic.

6 I kiedy wobec tego chcia opuci obz28, z miasta nagle wypada hurma nieprzyjaci, ktrym popieszya przypadkiem z pomoc konnica przysana przez Jub dla podjcia o- du29 i zaja obz, z ktrego wanie ruszy w drog Cezar, a nastpnie zacza nastawa na jego tyln stra. Gdy tylko nasi to spostrzegli, wwczas legionici natychmiast si zatrzymali, a jedcy, cho byo ich niewielu, jednak z bardzo wielk odwag uderzyli na tak znacznie przewaajce siy nieprzyjacielskie. Stao si wtedy co niewiarygodnego, bo oto mniej ni trzydziestu jedcw gallickich przepdzio z pozycji dwa tysice jedcw mauryjskich i zmusio ich do ucieczki do miasta. Gdy nieprzyjacielska konnica zostaa odparta i zapdzona w obrb umocnie miej- skich, Cezar popiesznie podj rozpoczty marsz. Poniewa jednak jazda nieprzyjacielska cz- ciej tak postpowaa, e ju to naszych cigaa, ju to znowu przez naszych bya odpdzana do miasta, Cezar umieci w stray tylnej kilka kohort weteranw, ktre mia ze sob, oraz cz jazdy, a z reszt wojska powoli posuwa si dalej. I tak, im bardziej oddala si od miasta, tym bardziej opieszali w ciganiu stawali si Numidowie30. Tymczasem w trakcie marszu przybyway do Cezara poselstwa z miast i twierdz przyobiecujc zboe oraz gotowo spenienia jego polece. Tego dnia Cezar zatoczy obz pod miastem Ruspin31,

Dziaania bojowe pod Ruspin 7 W Kalendy styczniowe32 Cezar std odszed i przyby do Leptis, miasta niezawisego i zwolnionego od podatkw33. Z miasta wyszli mu naprzeciw posowie i przyrzekli, e cht- nie uczyni wszystko, czego tylko bdzie sobie yczy. Postawi przeto u bram miasta centurionw oraz stranikw, aby aden onierz nie mg wej do miasta i komukolwiek z mieszkacw wyrzdzi krzywdy, a nastpnie rozoy si obozem nieopodal miasta nad brzegiem morza34. Tutaj dotary przypadkowo niektre ze statkw transportowych oraz okrtw wojennych Cezara; pozostae jak go powiadomiono ze wzgldu na to, e nie wiedziay, gdzie si znajduj, podobno podyy ku Utyce35. Tymczasem Cezar, w zwizku z tym, e jego statki zeszy z kursu, nie oddala si od morza i nie zapuszcza w gb ldu, ca za konnic trzyma na statkach, aby jak sdz nie pustoszya pl; wod kaza dostarcza na statki. W tym czasie jedcy mauryjscy niespodzianie napadli na wiolarzy, ktrzy dla zaopatrzenia w wod zeszli ze statkw, i wielu zaskoczonych cezarian poranili oszczepami, a niektrych zabili. Maurowie bowiem zazwyczaj ukrywaj si konno w zasadzkach wrd wwozw, aby robi std nieoczekiwane wypady, a nie, aby walczy wrcz w otwartym polu.

8 Tymczasem Cezar wyprawi na Sardyni36 i do innych ssiednich prowincji gocw z pisemnymi poleceniami, aby natychmiast po ich przeczytaniu zatroszczono si o wysanie mu posikw, ywnoci i zboa. Cz rozadowanych okrtw wojennych odprawi pod dowdz- twem Rabiriusza Postumusa37 z powrotem na Sycyli, aby sprowadzi drugi transport38. Watyniu-

5

szowi39 rozkaza popyn z dziesicioma okrtami wojennymi i odszuka reszt statkw trans-portowych, ktre pobdziy, i rwnoczenie strzec morza przed nieprzyjacimi. Wyda te rozkaz pretorowi Gajuszowi Sallustiuszowi Kryspusowi40, aby z czci okrtw popyn do znajdujcej si w rkach przeciwnikw wyspy Cercyny41, poniewa doszy go suchy, e znajdoway si tam wielkie zapasy zboa. Kademu z wymienionych dowdcw wyda rozkazy i polecenia tak jasno sformuowane, e istotnie mogy by wykonane i nie stwarzay adnej sposobnoci ani do wymawiania si, ani do odwlekania czy wykrtw. Tymczasem Cezar, kiedy od zbiegw i miejscowej ludnoci dowiedzia si o stosunkach panujcych u Scypiona i u tych, ktrzy razem ze Scypionem prowadzili wojn przeciw niemu, a zwaszcza o tym, e Scypion kosztem prowincji utrzymywa krlewsk konnic42, ubolewa nad wielk gupot tych ludzi, ktrzy zamiast razem z innymi obywatelami y bezpiecznie w ojczynie we wasnych majtkach, woleli sta si usu- nymi podopiecznymi Juby.

9 Czwartego dnia przed Nonami styczniowymi43 Cezar zwin obz; w Leptis pozostawi jako zaog sze kohort z Sasern44, sam za z reszt si powrci do Ruspiny, skd poprzedniego dnia przyby. Tam pozostawi bagae wojska i sam z lekkozbrojnym oddziaem uda si do okolicznych majtkw ziemskich w celu zaopatrzenia si w zboe, a mieszkacom miasta nakaza, aby w lad za nim poday wozy ciarowe i zwierzta juczne. Kiedy znalaz wielkie zasoby zboa, powrci do Ruspiny. Sdz, e Cezar powrci do Ruspiny dlatego, aby nie pozostawia za sob nieobsadzonych miast nadmorskich, a nawet, aby po wzmocnieniu ich zaogami mogy si sta bezpiecznymi przystaniami dla jego statkw.

10 W Ruspinie Cezar pozostawi Publiusza Hostyliusza Sasern jego brata Gajusza zostawi razem z jednym legionem w pobliskim miecie Leptis i kaza mu zwie do miasta jak najwicej drewna; sam z siedmioma kohortami, ktre naleay do legionw wysuonych onierzy i uczestniczyy w morskich dziaaniach bojowych pod rozkazami Sulpicjusza45 i Waty- niusza, wyruszy z miasta Ruspiny i uda si do portu odlegego od miasta o dwa tysice krokw rzymskich, tam z owym oddziaem wsiad pod wieczr na okrty. Wszystkich onierzy Cezara, ktrzy nie znali i nie domylali si zamierze naczelnego wodza, ogarnia wielki strach i przygn- bienie. Widzieli bowiem, e wysadzono ich na ld nie wszystkich, tylko may oddzia, i to rekrutw, i e wystawiono ich tu w Afryce przeciw ogromnym masom zbrojnym oraz niezliczonej konnicy podstpnego ludu. W obecnej sytuacji nie dostrzegali dla siebie ani adnego pociesze- nia, ani pomocnej rady u swoich, chyba tylko w wyrazie twarzy samego naczelnego wodza, w jego energii i w zadziwiajco pogodnym nastroju przejawia bowiem wspania i napawajc otuch pogod ducha. onierze uspokajali si tym i wszyscy mieli nadziej, e dziki wiedzy i rozwadze Cezara wszystko potoczy si gadko.

11 Cezar spdzi noc na okrtach i gdy o brzasku zamierza wyruszy, niespodziewanie skie- rowaa si ku tej przystani cz zabkanych okrtw, o ktre tak si niepokoi. Na wiadomo o tym Cezar kaza wszystkim natychmiast zej z okrtw i na brzegu oczekiwa pod broni reszty przybywajcych onierzy. Gdy te okrty wpyny bez zwoki do portu, a piechota i konnica46 zeszy na ld, Cezar znowu powrci do miasta Ruspiny, zatoczy tam obz i nastpnie na czele trzydziestu lekkozbrojnych kohort47 wyruszy po zboe48. Na podstawie postpowania Cezara zrozumiano jego zamiar: w tajemnicy przed nieprzyjacielem chcia popyn z flot na pomoc zabkanym statkom transportowym, aby niewiadome nie zetkny si przypadkiem z nieprzyjacielsk flot; nie chcia te, aby o tym zamiarze dowiedzieli si ci spord jego onierzy, ktrzy znajdowali si jako zaogi w Ruspinie i Leptis, aeby wskutek szczupoci swoich si w porwnaniu z ogromn przewag liczebn nieprzyjaci nie postradali ze strachu odwagi.

12 Tymczasem, gdy Cezar oddali si od swojego obozu na odlego okoo trzech tysicy krokw rzymskich, szperacze i zwiadowcy konni donieli mu, e w niewielkiej odlegoci zobaczyli nieprzyjacielskie wojsko. I rzeczywicie, w tym momencie zaczto dostrzega ogromny tuman kurzu. Cezar, gdy si o tym dowiedzia, kaza szybko wezwa z obozu ca konnic, gdy w obecnej chwili mia jej przy sobie niewiele, a take ucznikw, ktrych te bya z nim maa liczba; sam z niewielu zbrojnymi wysun si do przodu, a kohorty miay w szyku bojowym z wolna za nim postpowa. Kiedy ju mona byo z dala dostrzec nieprzyjaciela, kaza onie-

6

rzom naoy hemy i gotowa si do bitwy na rwninie; ogem mia przy sobie trzydzieci kohort, czterystu jedcw i stu pidziesiciu ucznikw.

13 Tymczasem nieprzyjaciele, ktrymi dowodzi Labienus49 oraz dwaj bracia Pacydejusze50, rozcignli si w szyku bojowym niezwykej dugoci, sformowanym nie z piechoty, lecz z jazdy. Pomidzy jedcami porozmieszczali lekkozbrojnych Numidw oraz pieszych ucznikw i to tak gsto, e cezarianie uznali ich z daleka za oddziay piesze. Prawe i lewe skrzyda nieprzyjaciele wzmocnili oddziaami jazdy. Tymczasem Cezar rozcign swoje wojsko w poje- dynczym szyku bojowym tak, jak pozwalay mu na to jego szczupe siy; ucznikw ustawi przed lini bojow, jedcw za umieci na prawym i lewym skrzydle i nakaza im zadba o to, aby nie zostali okreni mnstwem nieprzyjacielskiej konnicy, uwaa bowiem, e przy tak ustawionym szyku bojowym bdzie mg stawi czoo pieszym siom nieprzyjacielskim.

14 Obie strony trway w oczekiwaniu, ktra z nich rozpocznie walk. Cezar jednake nie rusza si z miejsca, poniewa zdawa sobie spraw z tego, e przy niewielkiej liczebnoci swego wojska bdzie musia szuka rozstrzygnicia w bitwie raczej dziki przebiegoci ni dziki prbie si. Wtem nieprzyjacielska konnica, zajmujca prawe i lewe skrzyda, zacza si rozwi- ja, rozciga na szeroko i zajmowa pobliskie wzniesienia, a przez to zmusza konnic Cezara do osabiajcego j rozcigania si, i rwnoczenie przystpia do jej okrenia. Cezariascy jedcy z trudem stawiali czoo ich liczebnej przewadze. Tymczasem, kiedy rodkowe szeregi obu wojsk przystpiy wzajemnie do ataku, wwczas niespodziewanie spord zwartych ciasno nieprzyjacielskich oddziaw konnych wypadli do przodu razem z jedcami lekkozbrojni piechurzy numidyjscy i zaczli obrzuca wczniami nasz piechot legionow51. A gdy cezarianie na nich uderzali, wtedy nieprzyjacielscy jedcy rzucali si do ucieczki; wwczas z kolei nieprzyjacielscy piechurzy wystpowali przeciw naszym i tak dugo stawiali im opr, a ich jedcy w ponownym galopie przybiegali z pomoc swoim piechurom.

15 Cezar zauway, e zastosowany tu nieznany mu sposb walki wprowadza zamieszanie w jego szeregach podczas wypadw do przodu, albowiem piechurzy, odbiegajc w pocigu za nieprzyjacielskimi jedcami zbyt daleko od swych znakw, odsaniali swj bok i przez to naraali si na rany od pociskw miotanych przez najbliej znajdujcych si Numidw; natomiast pdzcy galopem nieprzyjacielscy jedcy z atwoci unikali pociskw naszych onierzy. W zwizku z tym Cezar poda szeregami rozkaz, aby aden onierz nie wysuwa si od linii do przodu dalej ni na cztery stopy. Tymczasem konnica Labienusa ufna w swoj przewag liczebn usiowaa okry szczupe siy Cezara; nieliczni jedcy juliascy zmordowani naporem nieprzyjacielskich mas z wolna ustpowali pola na poranionych koniach; nieprzyjaciele coraz natar- czywiej napierali. Tym sposobem nieprzyjacielska konnica w mgnieniu oka okrya legionistw Cezara, tak e wszystkie jego siy zostay zapdzone w kolisty szyk bojowy i musiay walczy jakby w zamknitych szrankach.

16 Labienus przejeda konno, z odkryt gow, tam i z powrotem przed pierwszym szere- giem; dodawa swoim otuchy i rwnoczenie zwracajc si od czasu do czasu do legionistw Cezara, tak powiada: No i jak tam rekrucie? Taki ty dzielny? I was, tene tam52, ogupi swoimi mowami? Doprawdy, wpdzi on was w nie lada opay. Wspczuj wam". Wwczas jeden z onierzy odpowiedzia mu: Labienusie, nie jestem rekrutem, lecz weteranem X legionu". Wtedy Labienus odrzek: Nie widz znaku X legionu"53. Na to w onierz: Ale mnie, kim jestem, to ju poznasz"; przy tych sowach zerwa z gowy hem, aby bez niego ten go mg pozna, z caych si wyrzuci wczni, ktr zamierzy si na Labienusa, gboko ugodzi ni w pier jego konia i zawoa: Labienusie, wiedz, e to onierz X legionu w ciebie godzi". Mimo tego odwanego czynu serca wszystkich, a zwaszcza rekrutw, ogarn strach; kady si oglda jedynie na Cezara i aden doprawdy niczego wicej nie robi, jak tylko osania si przed nieprzyjacielskimi pociskami.

17 Cezar, ktry tymczasem rozpozna zamiar nieprzyjaci, kaza rozcign lini bojow na jak najwiksz dugo, a co drugiej kohorcie odwrci si w przeciwn stron tak, aby

7

jedna ustawia si przed znakami bojowymi, a druga za nimi, i wtedy uderzy. W ten sposb prawym i lewym skrzydem udao mu si rozerwa okrajcy go piercie, a po odciciu jednej jego czci od drugiej przy pomocy konnicy, zaatakowa je od rodka swoj piechot i te, zarzu- cone gradem pociskw, zmusi do ucieczki. Jednake bojc si zasadzki nie posun si w pocigu zbyt daleko, lecz wycofa si do swoich; druga cz konnicy i piechoty Cezara uczynia to samo. Po odpdzeniu daleko nieprzyjaci i zadaniu im strat w rannych Cezar zacz po sko- czonej bitwie54 wycofywa si do swego umocnionego obozu zachowujc peny szyk bojowy.

18 W tym czasie Marek Petrejusz55 i Gnejusz Pizon56 na czele tysica szeciuset doborowych jedcw numidyjskich i do licznego oddziau piechoty tego samego pochodzenia et- nicznego, wprost z marszu popieszyli na pomoc swoim uciekajcym. Wwczas nieprzyjaciele ochonli ze swego przeraenia i ponownie nabrawszy odwagi, zawrcili konie i zaczli atakowa i nka wycofujc si tyln stra naszych, aby uniemoliwi im odwrt do obozu. Cezar, widzc to, rozkaza oddziaom zrobi w ty zwrot i wznowi bitw na rodku rwniny. Poniewa nieprzyjaciel walczy w taki sam sposb jak poprzednio, nie mogo doj do walki wrcz. Konie jedcw Cezara byy wyczerpane wieo przebyt chorob morsk, pragnieniem, osabieniem, wiele z nich byo rannych, tak e w pogoni za nieprzyjacielem zbyt wolno biegy. Niewiele te pozostawao ju dnia. Cezar wezwa wic swoje okrone kohorty i jedcw, aby zdobyli si jeszcze raz na jeden wysiek i nie ustawali w ataku, dopki nie przepdz nieprzyjaci poza rozcigajce si daleko w tyle wzniesienia i nimi nie zawadn. Doczekawszy si tego, e nieprzyjaciele zaczli wskutek zmczenia wyrzuca pociski niedbale i niecelnie, da znak i wypuci na nich niespodzianie swoje kohorty i oddziay jazdy. W jednej chwili nieprzyjaciele zostali bez trudu przepdzeni z rwniny, nastpnie odrzuceni poza wzniesienia, a onierze Cezara zajli je i zatrzymawszy si tam na krtko dla odpoczynku, w penym szyku bojowym powrcili do swoich umocnie. Rw- nie nieprzyjaciele, po takiej nauczce, dopiero teraz wycofali si do swojego obozu.

19 Wwczas, po tych wydarzeniach, gdy bitwa zostaa przerwana, wielu onierzy rnych stopni zbiego od nieprzyjaciela do Cezara, a ponadto wzito do niewoli wielu nieprzyjacielskich jedcw i piechurw. Od nich Cezar si dowiedzia o zamierzeniu nieprzyjaci, ktrym wpad do gowy pomys, by za pomoc nowego i nieznanego sposobu walki wywoa zamieszanie wrd garstki legionowych rekrutw, nastpnie konnic okry i zdawi, podobnie jak to si stao z Kurionem57. Ot Labienus na onierskim zgromadzeniu powiedzia, e wystawi przeciw Cezarowi tak mas swoich oddziaw posikowych, i przeciwnicy nawet w wypadku zwycistwa bd tak wyczerpani samym zabijaniem, e wreszcie zostan pokonani. Labienus rzeczywicie by pewny siebie, po pierwsze dlatego, i doszy go suchy, e legiony weteranw Cezara podniosy bunt w Rzymie58 i nie chciay przej do Afryki; po drugie onierze Labie- nusa trzymani przez niego przez trzy lata59 w Afryce, z samego przyzwyczajenia stali si mu wierni; po trzecie mia bardzo wielkie posiki w postaci numidyjskiej jazdy oraz lekkozbrojnej piechoty; wreszcie, po klsce i ucieczce Pompejusza spod Farsalus, Labienus przeprawi ze sob z Butrotum60 germaskich i gallickich jedcw oraz tych onierzy, ktrych zacign w Afryce spord mieszacw61, wyzwolecw i niewolnikw, uzbroi ich i przyuczy do posugi- wania si okieznanym koniem. Oprcz tego mia jeszcze do dyspozycji posiki krlewskie, sto dwadziecia soni i nieprzeliczone masy konnicy, nastpnie legiony zacignite z ponad dwu- nastu tysicy ludzi rnego pochodzenia. Labienus by peen nadziei na zwycistwo i ufnoci w wymienione siy zbrojne, majc tysic szeciuset gallickich i germaskich jedcw, osiem tysicy numidyjskich jedcw na oklep, ponadto liczcy tysic szeciuset jedcw oddzia posi- kowy Petrejusza, czterokrotnie liczniejsz lekkozbrojn piechot, ucznikw, procarzy, a take licznych ucznikw konnych; w przeddzie Nonw styczniowych62, szstego dnia po wyldowa- niu Cezara w Afryce, z tymi to siami, na rwnym i otwartym polu wyda Cezarowi bitw, ktra trwaa od pitej godziny dnia63 a do zachodu soca. Petrejusz ciko ranny w tej bitwie musia opuci pole walki.

20 Tymczasem Cezar przystpi do bardziej starannego umacniania obozu, a punkty obronne obsadzi silniejszymi oddziaami. Od miasta Ruspiny do morza zacz cign jeden wa,

8

a drugi od obozu do miasta, aby jego ludzie mogli bezpieczniej kry w jedn i drug stron i by oddziay posikowe bez naraania si na niebezpieczestwo niosy sobie pomoc. Machiny miota- jce i pociski kaza znie z okrtw do miasta; cz wiolarzy z gallickiej i rodyjskiej floty uzbroi podobnie jak onierzy piechoty morskiej i odprawi do obozu, aby w miar moliwoci, w taki sam sposb jak przeciwnicy, rozmieci ich pomidzy swoimi jedcami jako lekkozbrojnych piechurw. Nastpnie cign ze wszystkich swoich okrtw do obozu ucznikw Ityrej- czykw64, Syryjczykw65, a take wojownikw z innych plemion i w ten sposb powikszy znacznie swoje siy zbrojne. Dosza bowiem do niego wiadomo, e na trzeci dzie66 po stoczo- nej bitwie z Utyki wyruszy Scypion, aby poczy swoje siy zbrojne z Labienusem i Petrejuszem; powiadomiono go, e wojsko Scypiona skada si z omiu legionw67 i trzech tysicy jedcw. Cezar kaza te urzdza kunie, zatroszczy si o przygotowanie wielkiej liczby strza i wczni, kaza odlewa z oowiu pociski do proc, przygotowywa pale. Wyprawi ponadto posacw z pisemnymi i ustnymi poleceniami na Sycyli, aby przysano mu faszyny i drewno budulcowe - czego w Afryce byo brak do wyrobu taranw, a zwaszcza elazo i ow. Zdawa sobie te spraw z tego, e w Afryce moe korzysta jedynie ze sprowadzanego zboa w poprzednim bowiem roku niwa si nie odbyy, poniewa przeciwnicy dokonali poboru i rolnikw przemieni- li w najemnych onierzy; oprcz tego przeciwnicy zwieli zboe z caej Afryki do kilku dobrze umocnionych miast, ktrych sami mogli strzec swoimi zaogami, pozostae zburzyli i porzucili, a ich mieszkacw zmusili do przeniesienia si w obrb swoich umocnie, wskutek tego upraw- ne pola zostay spustoszone i porzucone.

21 Pod naciskiem tak cikiego pooenia Cezar musia uprzejmymi probami zabiega u osb prywatnych o udzielenie mu pomocy i dziki temu zgromadzi w swoim obozie pewn ilo zboa, z ktrego oszczdnie korzysta. W tym czasie codziennie dokonywa osobicie przegldu robt fortyfikacyjnych i ze wzgldu na wielk przewag nieprzyjaci postawi na stray podwjn liczb kohort. Labienus kaza swoich rannych, ktrych mia bardzo wielk liczb, przewie w bandaach ciarowymi wozami do Hadrumetum. Wtedy to statki Cezara z ywnoci zeszy z kursu i bkay si naraone na niebezpieczestwo wskutek nieznajomoci okolic oraz pooenia swojego obozu; pojedyncze byy napadane przez liczebnie przewaajce statki nieprzyjacielskie, podpalane lub zdobywane. Gdy Cezar o tym si dowiedzia, rozmieci swoje okrty w pobliu wysp i portw, aby statki z zaopatrzeniem mogy bezpieczniej do niego dotrze.

22 W tym czasie Marek Katon68, ktry sprawowa dowdztwo w Utyce, nie zaprzestawa w licznych wypowiedziach nieustannie gani Gnejusza Pompejusza syna. Kiedy twj ojciec mwi by w twoim wieku69 i spostrzeg, e Rzeczypospolita jest ujarzmiona przez bezbonych i wystpnych obywateli, e ludzie uczciwi zostali albo zamordowani, albo jako wy- gnacy pozbawieni ojczyzny i praw obywatelskich, wwczas uniesiony pragnieniem chway i wiel- kodusznoci, mimo e by czowiekiem prywatnym70 i w modzieczym jeszcze wieku, zebra wok siebie resztki ojcowskiego71 wojska i przywrci wolno niemale cakowicie zdawionej i doszcztnie zrujnowanej Italii oraz miastu Rzymowi, a take z niewiarygodn szybkoci ponownie zdoby Sycyli, Afryk, Numidi i Mauretani72. Dziki tym czynom zyska pozycj, ktra u wszystkich ludw uchodzi za najbardziej godn chway i najwiksze ma znaczenie, i cho by tylko modziecem i zwyczajnym ekwit rzymskim, zosta wyrniony tryumfem73. W dodatku za, gdy twj ojciec wchodzi w ycie publiczne, nie poprzedzay go jakie wspaniae czyny dokonane przez jego ojca ani te wysoce wyrniajce si dostojestwa uzyskane przez przod- kw, a rwnie on sam ani nie mia tak licznej klienteli, ani imienia o wielkim rozgosie. A ty, wprost przeciwnie, jeste wyposaony w saw i chwa swojego ojca, osobicie za w wystarcza- jc si charakteru oraz w zapa, a wic dlaczego nie zadasz sobie trudu i nie udasz si do ojcowskiej klienteli, aby domaga si pomocy dla siebie, dla Rzeczypospolitej i dla kadego uczciwego obywatela?".

23 Mody Pompejusz pod wpywem tych sw czowieka cieszcego si ogromnym autorytetem wypyn z Utyki do Mauretanii z trzydziestoma rnego rodzaju okrtami, w tym

9z kilkoma zaopatrzonymi w ostrogi. Wkroczy74 do krlestwa Bogudesa75 z dwutysicznym lekkozbrojnym wojskiem, zoonym z niewolnikw oraz wyzwolecw, z ktrego cz bya uzbrojona, a cz nie, i pocz zblia si do miasta Askurum, w ktrym sta krlewski garnizon. Gdy Pompejusz zblia si, mieszkacy miasta pozwolili mu podej tak blisko, a doszed pod same bramy i mury, wwczas zrobili niespodzianie wypad, rozbili go i wystraszonych pompejaczykw pognali w nieadzie ku morzu i okrtom. Po doznaniu tej poraki miody Gnejusz Pompejusz syn zawrci std swoje okrty, nie dobija ju potem do ldu, ale flot swoj skierowa ku wyspom Balearskim76.

24 Tymczasem Scypion, pozostawiwszy w Utyce znaczn zaog, ruszy w drog z tymi siami zbrojnymi, o ktrych nieco wczeniej wspomnielimy, i dopiero w Hadrumetum rozbi obz. Nastpnie, po spdzeniu tam kilku dni, wyruszy noc w drog i poczy si z wojskiem Labienusa i Petrejusza; wtedy zatoczyli jeden wsplny obz w odlegoci trzech tysicy krokw rzymskich od Cezara. W tym czasie nieprzyjacielska konnica krya wok umocnie Cezara i przechwytywaa tych wszystkich, ktrzy wychodzili poza wa po pasz i pitn wod. W ten sposb zatrzymywaa wszystkich swoich przeciwnikw wewntrz umocnie. W wyniku tego ce- zarianom bardzo doskwiera brak ywnoci, poniewa nie dowieziono jeszcze zaopatrzenia ani z Sycylii, ani z Sardynii, a w obecnej porze zimowej statki nie mogy bez ryzyka wypywa w morze. Cezarianie zajmowali jedynie skrawek afrykaskiego ldu, rozcigajcy si na przestrzeni nie wikszej ni sze tysicy krokw rzymskich wzdu i wszerz, i wanie dlatego odczuwali brak paszy. Weterani Cezara, zarwno piesi, jak i jezdni, ktrzy mieli za sob wiele zwyciskich kampanii wojennych tak na ldzie, jak i na morzu i czstokro byli naraani na podobnego rodzaju niebezpieczestwa i niedostatki, pod naciskiem doskwierajcej im biedy zaczli zbiera na brzegu wodorosty77 morskie, pukali je w sodkiej wodzie i nastpnie t karm utrzymywali przy yciu swoje godujce zwierzta.

25 Gdy miay miejsce te wydarzenia, krl Juba dowiedzia si o kopotach Cezara i o niewielkiej liczebnoci jego wojska. Doszed do przekonania, e nie mona da Cezarowi czasu na wytchnienie ani na wzmocnienie sil zbrojnych; cign przeto cae mnstwo jezdnych i pieszych, wyszed poza granice swego krlestwa i popieszy z pomoc sprzymierzecom. W tym czasie Publiusz Syttiusz78 i krl Bokchus79 poczyli swoje siy zbrojne, a gdy dosza ich wiadomo o wyprawie krla Juby, podsunli je bliej jego krlestwa. Nastpnie Syttiusz zaatakowa Cyrt80, najbogatsze miasto tego krlestwa, i po kilku dniach walki zdoby j, a oprcz niej take dwa miasta Getulw81. Kiedy postawi im warunek, aby opucili te miasta i przekazali mu je cakiem puste, Getulowie warunek ten odrzucili, a potem, gdy wzi ich do niewoli, kaza wszystkich pozabija. Nastpnie wyruszy dalej i bez ustanku pustoszy wsie i miasta. Do Juby dotara wiadomo o tych wydarzeniach dopiero wtedy, gdy znajdowa si ju w pobliu Scypiona i jego legatw. Wwczas jednak zdecydowa, e lepiej zatroszczy si o siebie samego i o swoje krle- stwo ni i na pomoc innym, poniewa mgby sam zosta przegnany ze swojego krlestwa, a moe nawet z obu tych krajw82. Wycofa si przeto i, w strachu o siebie samego oraz o wasne sprawy, odebra od Scypiona swoje oddziay posikowe i pozostawiwszy mu trzydzieci soni83, ruszy na pomoc swojemu krajowi i swoim miastom.

26 Poniewa w tym czasie zaistniay w prowincji wtpliwoci w zwizku z przybyciem Cezara i powszechnie mniemano, e to nie on sam, ale ktry z jego legatw zjawi si z wojskiem w Afryce, Cezar rozesa do wszystkich miast caej prowincji pisemne zawiadomienia o swoim przybyciu. Wwczas co znakomitsi mieszkacy zaczli ucieka ze swoich miast do obozu Cezara i tu alili si przed nim na okruciestwa i ucisk wobec nich ze strony wrogw. Cezar wzruszony do gbi zami i skargami uciekinierw zdecydowa si jednak na przystpienie do wojny w porze zimowej84, mimo e wczeniej postanowi wyj ze staego obozu85 i rozpocz dziaania dopiero z nastaniem pory letniej86; wysa wic na Sycyli szybkim statkiem zwiadow- czym pisma do Alienusa i Rabiriusza Postumusa, aby bez zwoki i jakiegokolwiek wymawiania si por zimow oraz niesprzyjajcymi wiatrami, jak najrychlej przeprawili do niego wojsko; pisa im, e prowincja Afryka niszczeje do szcztu i ginie z rk jego nieprzyjaci; jeeli nie przyjdzie si szybko z pomoc sprzymierzecom, to wskutek bezprawia i perfidii wrogw, poza

10

go ziemi afrykask nie zachowa si nawet choby jaki dach, pod ktrym mona by si byo schroni. Sam Cezar by tak zniecierpliwiony oczekiwaniem, e ju nastpnego dnia po wysaniu pism i gocw na Sycylie narzeka na ociganie si floty i wojska; dzie i noc mia gow zaprztnit morzem, a wzrok ku niemu skierowany. Nic dziwnego, widzia bowiem, jak palono wsie, niszczono pola, bydo rabowano lub zabijano, miasta i grody pustoszono i burzono, najwa- niejszych spord obywateli mordowano lub zakuwano w kajdany, a dzieci ich porywano w nie- wol jako zakadnikw; a tym bagajcym go o opiek nieszcznikom nie moe przecie przyj z pomoc z powodu maej liczebnoci wojska. Nie przestawa jednake w tym czasie zatrudnia onierzy przy robotach fortyfikacyjnych, umacnia obz, budowa wiee i stranice, a take sypa grobl w morzu87.

27 Scypion w tym czasie kaza w nastpujcy sposb tresowa sonie. Ustawi ze swych onierzy dwa szeregi. Jeden z nich tworzyli procarze, ktrzy pozorowali przeciwnikw. Na- przeciw procarzy ustawi w jednym szeregu sonie, ktrych przody ci procarze mieli obrzuca drobnymi kamieniami. Za soniami ustawi Scypion swj waciwy szereg bojowy, ktry mia za zadanie w wypadku, gdyby sonie wystraszone gradem kamieni rzucanych w nie przez przeciwnikw odwrciy si ku swoim natychmiast zmusi je obrzuceniem kamieniami do odwr- cenia si od wasnego szeregu i skierowania si znowu przeciw nieprzyjacielowi. Tresura ta posuwaa si opornie i powoli; sonie to istotnie zwierzta tpe i mimo wielu lat tresury oraz dugotrwaych wicze z trudnoci daj si przyuczy, tak e wprowadza si je do walki z jedna- kowym dla obu stron ryzykiem.

28 Podczas gdy wodzowie kadej z dwu walczcych stron podejmowali tego rodzaju kroki, byy pretor Gajusz Wergiliusz88, ktry by komendantem nadmorskiego miasta Tapsus89, zauway, e pojedyncze okrty z wojskiem Cezara bkaj si z powodu nieznajomoci zarwno tych okolic, jak i pooenia wasnego obozu. Skorzysta przeto z okazji i obsadzi onierzami oraz ucznikami szybki okrt wiosowy, jaki mia do dyspozycji, doczy do niego szalupy okr- towe i puci si w pogo za pojedynczymi statkami cezariaskimi. Kilka z nich zaatakowa, ale zosta odpdzony i zmuszony do ucieczki tam, skd wyruszy. Nie zaprzesta jednake prbowa szczcia i przypadkiem trafi na okrt, na ktrym znajdowali si dwaj bracia Tycjusze, modzi Hiszpanie, trybunowie V legionu90, ktrych ojca91 Cezar powoa do Senatu. Z nimi razem by centurion tego samego legionu Tytus Salienus, ktry w Messanie92 oblega Marka Messal93 i nie tylko wygosi przeciw niemu wyjtkowo podburzajce przemwienie, ale doprowadzi te do tego, e pienidze i kosztownoci przeznaczone na tryumf Cezara zostay zabrane i oddane pod stra, z tych wic powodw teraz ba si o siebie. Ze wzgldu na wiadomo swoich przewinie nakoni tych modziecw, aby nie stawiali oporu i poddali si Wergiliuszowi. Wergiliusz kaza odprowadzi ich do Scypiona, tam oddano ich pod stra, a po trzech dniach zgadzono. Gdy prowadzono ich na mier, podobno starszy z nich poprosi centurionw, aby go wczeniej ni brata umiercono, co z atwoci od nich wyjedna, i w takiej kolejnoci zostali pozbawieni ycia.

29 Tymczasem oddziay jazdy, ktre obydwaj wodzowie stawiali zwykle na stray przed waami swoich obozw, nie przestaway codziennie toczy ze sob drobnych utarczek; niekie- dy take germascy i galliccy jedcy Labienusa nawizywali rozmowy z jedcami Cezara, oczywicie po uprzednim zapewnieniu sobie nawzajem bezpieczestwa. W tym czasie Labienus z czci jazdy prbowa otoczy i wedrze si si do miasta Leptis, na ktrego czele sta Publiusz Saserna razem z szecioma kohortami94; dziki znakomitym umocnieniom oraz wielkiej liczbie machin miotajcych bronio si ono z atwoci i bez ryzyka dla obrocw. Konnica Labienusa do czsto powtarzaa te napady, ale gdy pewnego razu przed bram miasta zatrzyma si przypadkiem jaki jej oddzia, wwczas celnie wypuszczono ze skorpiona95, strza, ktra przebia na wylot dowodzcego nim dekuriona i przygwodzia go do konia, wtedy reszta w pa- nicznej ucieczce wycofaa si do swego obozu. Po tym wydarzeniu przeciwnicy nie mieli odwagi atakowa miasta.

30 Tymczasem Scypion prawie kadego dnia ustawia szyk bojowy w pobliu swego obozu, w odlegoci zaledwie trzystu krokw rzymskich i, po upywie wikszej czci dnia, po-

11

nownie wycofywa si do obozu. Gdy ten manewr do czsto powtarza, a z Cezarowego obozu nikt nie wychodzi i nie podsuwa si bliej wojska Scypiona, ten, peen wzgardy dla okazywanej przez Cezara i jego wojsko powcigliwoci, wyprowadzi wszystkie swoje siy zbrojne, ustawi przed szykiem bojowym trzydzieci soni wyposaonych w wiee, rozcign wszerz, jak mg najdalej, cae mnstwo swojej konnicy i piechoty, rwnoczenie podszed do przodu i zatrzyma si na rwninie w niewielkiej odlegoci od obozu Cezara.

31 Gdy Cezar o tym si dowiedzia, wyda rozkaz onierzom, ktrzy wyszli przed umocnienia dla furaowania i gromadzenia drewna lub udali si do robt przy umacnianiu waw oraz po materiay do tego niezbdne, aby wszyscy powoli i spokojnie, bez zgieku i popochu wycofali si i zajli stanowiska na obwarowaniach. Natomiast jedcom, ktrzy stali na czatach, rozkaza, aby stanowiska, ktre ju wczeniej zajli, utrzymali tak dugo, dopki nie zaczn ich dosiga pociski wyrzucane przez nieprzyjaciela; jeeli za nieprzyjaciel podejdzie bliej, to niech wycofaj si w jak najwikszym porzdku do wntrza obwarowa. Take pozostaej konnicy nakaza, aby kady z jedcw pod broni i w penym pogotowiu trwa na swojej pozycji. Wyda- wa te rozkazy, cho osobicie nie obserwowa z korony wau caej sytuacji; ot niezwykle biegy w sztuce wojennej, sam przebywajc w namiocie wodza, przez zwiadowcw otrzymywa dane, a przez gocw rozsya polecenia odpowiednie do swych zamierze. Ale zwrci uwag na to, e chocia przeciwnikw rozzuchwalaa ogromna liczebno ich si zbrojnych, to jednak czsto zmusza ich do ucieczki, rozbija i wprawia w popoch, a pokonanym darowa ycie i przebacza winy; w zwizku z tym przeciwnicy, przy ich tchrzliwoci i poczuciu winy, nie bd na tyle pewni zwycistwa, aby mogli odway si na zaatakowanie jego obozu. Ponadto samo jego imi oraz wielki autorytet w powanym stopniu osabiay odwag nieprzyjacielskiego wojska. Nastpnie znakomite umocnienia obozu, a take wysoko wau i gboko rowu, poza waem za ukryte samotrzaski rozmieszczone podziwu godnym sposobem nawet bez obrocw uniemoliwiay przeciwnikom dostp; mia te wielk liczb skorpionw, katapult i wszelkiego rodzaju uzbroje- nia, jakie przygotowuje si zwykle do obrony. A wszystko to przygotowa ze wzgldu na ma liczebno oraz nike dowiadczenie bojowe wojska, ktre obecnie mia przy sobie, i std to jego zachowanie si tak powcigliwe, zdaniem za nieprzyjaci tak tchrzliwe. Wojska, nielicz- nego i skadajcego si z rekrutw, nie wyprowadza do bitwy nie dlatego, eby nie wierzy we wasne zwycistwo, lecz by zdania, e nie jest obojtne jakiego rodzaju ma by to przysze zwycistwo; uwaa bowiem, e byoby dla niego hab, gdyby po tylu osignitych sukcesach, po rozgromieniu tak wielkich wojsk, po odniesieniu tylu tak sawnych zwycistw, wywalczy krwawo okupione zwycistwo nad pozbieranymi podczas ucieczki resztkami jego przeciwnikw. Postanowi przeto znosi cierpliwie ich pych i zarozumialstwo, dopki nie dojdzie do niego w drugim transporcie znaczna cz jego legionw skadajcych si z weteranw.

32 Scypion tymczasem, jakby dla okazania Cezarowi swojej pogardy, zatrzyma si przez krtki czas na miejscu, o ktrym przedtem powiedziaem, a nastpnie bez popiechu cign swoje wojsko do obozu i zwoa zgromadzenie onierskie. Mwi na nim, jaki wywoa strach i zwtpienie w wojsku Cezara. Dodawszy tymi sowami otuchy swoim onierzom, obieca im, e ju niedugo obdarzy ich penym zwycistwem. Cezar za kaza swoim onierzom znowu powrci do robt fortyfikacyjnych i, pod pretekstem budowy umocnie, nie zaprzestawa wyci- ska prac ostatnich potw z rekrutw96. W tym czasie z obozu Scypiona codziennie uciekali Numidowie i Getulowie; czci udawali si do krlestwa Juby, swojej ojczyzny, czci uciekali tumnie do obozu Cezara, poniewa syszeli, e jest on powinowatym Gajusza Mariusza97, z ktrego aski skorzystali kiedy ich przodkowie98, a take oni sami. Cezar wybra spord nich najznamienitszych, da im pisma do ich wspobywateli i odesa ich do domu, po uprzednim napomnieniu, aby zbierali wojsko dla obrony samych siebie i swoich oraz nie dawali posuchu nakazom jego wrogw i przeciwnikw.

33 W czasie tych wydarze pod Ruspin do Cezara przybyli posowie z niezawisego i wolnego od podatkw miasta Acylli99 z owiadczeniem, e s gotowi z wielk ochot wykona wszystko, co im nakae; usilnie jednak bagali go, aby przysa im zaog wojskow dla zapewnie-

12

nia bezpieczestwa przy spenianiu tych zada; dla wsplnego dobra zaopatrz go w zboe oraz w to wszystko, czego maj pod dostatkiem. Bez trudu uzyskali na to wszystko zgod Ceza- ra i dostali wojskow zaog, na ktrej czele kaza si uda do Acylli byemu edylowi Gajuszowi Messjuszowi. Na wiadomo o tym Konsydiusz Longus, ktry z dwoma legionami i siedmiuset jedcami sta w Hadrumetum, zostawi tam cz zaogi, a sam z omioma kohortami popieszy do Acylli. Messjusz jednak szybciej pokona drog i wczeniej zdy ze swymi kohortami. Tymczasem take Konsydiusz podszed z wojskiem pod miasto i zobaczy, e w nim jest zaoga Cezara. Jednake mimo liczebnej przewagi swego wojska nie odway si narazi go na ryzyko, i wycofa si do Hadrumetum niczego nie dokonawszy; w kilka dni pniej wzi od Labienusa oddziay konne, ponownie rozbi obz pod Acyll i przystpi do jej oblenia.

34 Mniej wicej w tym czasie100 Gajusz Sallustiusz Kryspus dotar do Cercyny, dokd jak podalimy101 Cezar nieco wczeniej wysa go razem z flot. Z jego przybyciem byy kwestor Gajusz Dekumiusz, ktry dla ochrony dostaw zaopatrzenia znajdowa si tam razem z duym oddziaem zoonym z jego wasnej czeladzi, wsiad na malutki stateczek jaki mu si trafi i ratowa si ucieczk. Pretor102 Sallustiusz przyjty w tym czasie przez cercynijczykw znalaz u nich znaczne zapasy zboa, zapeni nim statki transportowe, ktrych bya tam do dua liczba, i wysa Cezarowi do obozu. W tym samym czasie prokonsul103 Alienus zaadowa w Lilibeum na statki transportowe legiony XIII i XIV oraz omiuset jedcw gallickich, a take tysic procarzy i ucznikw, i ten drugi transport104 wysa Cezarowi do Afryki. Statki te, przy pomylnym wietrze, dotary cao czwartego dnia do portu w Ruspinie, gdzie w pobliu znajdowa si obz Cezara. W taki sposb Cezar zosta w jednym czasie podwjnie uszczliwiony: rado- ci oraz zadowoleniem, to jest zboem i posikami; wreszcie te uradowa swoich onierzy, a on sam, dziki zagodzeniu trudnoci aprowizacyjnych, pozby si troski. Legionistw i jedcw osabionych morsk chorob, gdy zeszli ze statkw, kaza lekarzom przywrci do si, a gdy zostali zwolnieni spod opieki lekarskiej, porozdziela ich do lekkiej suby pomidzy stranice i umocnienia.

35 Scypion i jego bliscy wsptowarzysze byli zdumieni i nie mogli poj postpowania Gajusza Cezara on, ktry zwykle sam zaczyna wojn i prowokowa bitw, nagle tak si zmieni. Podejrzewali, e czyni tak wedug jakiego gboko przemylanego planu. Powanie zaniepokojeni jego powcigliwoci wyprawili do obozu Cezara na przeszpiegi, oczywicie po przyrzeczeniu wielkich nagrd i uczynieniu jeszcze wikszych obietnic, dwch Getulw jako rzekomych uciekinierw, ktrych uwaali za najbardziej oddanych ich sprawie. Gdy tylko przy- prowadzono ich do Cezara, poprosili, aby im zezwoli na powiedzenie caej prawdy bez narae- nia si na konsekwencje. Gdy Cezar im to przyrzek, tak przemwili: Imperatorze, my Getulo- wie, ktrzy jestemy klientami105 Gajusza Mariusza oraz prawie wszyscy obywatele rzymscy, sucy w IV i VI legionie, wielokrotnie ju chcielimy zbiec do ciebie pod twoj opiek; jednak- e strae numidyjskich jedcw uniemoliwiay nam uczynienie tego bez ryzyka. Teraz moliwo tak uzyskalimy i z bardzo wielk ochot przyszlimy do ciebie, chocia zostalimy wysani przez Scypiona jako szpiedzy, abymy zrobili rozpoznanie, czy przed obozem i bramami wau porobiono u was jakie rowy lub zasadzki na sonie, i abymy rwnoczenie wywiedzieli si i pompejaczykom donieli, jakie s wasze zamierzenia taktyczne wobec tych zwierzt, i jak jestecie przygotowani do walki". Cezar pochwali ich, obdarzy odem i kaza zaprowadzi do innych uciekinierw. Rycho sprawdziy si sowa tych Getulw; ju bowiem nastpnego dnia wielu onierzy z wymienionych przez nich legionw zbiego od Scypiona do obozu Cezara.

36 Podczas tych wydarze pod Ruspin Marek Katon106, ktry by wojskowym komendantem Utyki, dokonywa codziennie poboru wyzwolecw, Afrykanw107, niewolnikw i w ogle wszystkich mczyzn, jeli tylko wiek pozwala im nosi bro; zebrane oddziay nieustannie odsya Scypionowi do obozu. W tym czasie z miasta Tyzdry108, dokd kupcy italscy i miejscowi rolnicy zwieli byli trzysta tysicy rzymskich miar109 pszenicy, przybyli do Cezara posowie i powiadomili go, jakie iloci zboa u nich si znajduj. Jednoczenie prosili go o przysanie im wojskowej zaogi, aby lepiej mona byo strzec tego zboa oraz ich wasnych zapasw. Wwczas Cezar zoy im

13

podzikowanie i powiedzia, e wkrtce przyle im zaog. Po dodaniu w ten sposb otuchy kaza im uda si z powrotem do swoich wspobywateli. W tym samym czasie Publiusz Syt- tiusz110 wtargn wraz z wojskiem w granice Numidii i zdoby w walce twierdz stojc wysoko na obronnym z natury miejscu, do ktrej Juba, w zwizku z prowadzon wojn, kaza zwie zarwno zboe, jak i wszelkiego rodzaju inne zapasy, ktre s zazwyczaj nieodzowne podczas wojny.

Dziaania bojowe koo Uzytty 37 Cezar, dziki drugiemu transportowi, powikszy swoje wojsko o dwa legiony weteranw, konnic i lekkozbrojn piechot; oprnionym statkom kaza natychmiast odpyn do Lilibeum, by przywiozy reszt wojska111; sam za szstego dnia przed lutowymi Kalendami112 okoo pierwszej stray nocnej113 wyda rozkaz, aby wszyscy zwiadowcy i adiutanci stawili si u niego. I wanie wtedy, kiedy nikt si nie domyla ani si spodziewa, kaza wyprowadzi o trzeciej stray nocnej114 wszystkie legiony i i za nim w kierunku miasta Ruspiny, ktre pierwsze pozyskao jego przyja i w ktrym mia swoj zaog. Std, po zejciu z niewielkiego skonu, poprowadzi legiony lew stron rwniny wzdu morskiego wybrzea. Ta niezwykle paska rwnina rozciga si na dwanacie tysicy rzymskich krokw; otacza j niezbyt wysokie pasmo grskie wychodzce od morza i tworzy z niej co na ksztat amfiteatru. W tym pamie grskim jest kilka wyniosych wzgrz, na ktrych stay ju od dawna pojedyncze wiee stranicze i punkty obserwacyjne115, a w ostatniej z tych wie Scypion trzyma zaog oraz wart.

38 Gdy Cezar doszed do tego pasma grskiego, o ktrym ju powiedziaem, kaza wspina si na poszczeglne wzgrza i ustawia na nich wiee i forty, a wszystko to wykona w czasie krtszym ni p godziny. Gdy znajdowa si ju niedaleko od ostatniego wzgrza i wiey, ktre byy najbliej obozu przeciwnikw, a w tej wiey jak powiedziaem staa zaoga i warta zoona z Numidw, Cezar na krtko si zatrzyma i, po rozpoznaniu terenu, pozostawi tu na stray jazd, a legionom przydzieli takie oto zadanie: kaza rodkiem grzbietu grskiego przecign i umocni boczny wa cznikowy od tego miejsca, do ktrego doszed, a do tego miejsca, z ktrego zszed. Gdy Scypion i Labienus to zauwayli, wyprowadzili wszystk jazd z obozu, uformowali z niej szyk bojowy i wysunli si do przodu na odlego okoo tysica rzymskich krokw od swoich obwarowa, a oddziay piesze ustawili w drugim szyku bojowym oddalonym mniej ni czterysta rzymskich krokw od obozu.

39 Cezar nie przejmowa si bliskoci nieprzyjacielskich si zbrojnych i swoim onierzom dodawa otuchy przy pracy. Ale gdy zauway, e nieprzyjacielski konny szereg bojowy jest ju nie dalej ni tysic piset krokw rzymskich od jego umocnie, i domyli si, e wrg przyblia si po to, by wywoa zamieszanie wrd onierzy i odpdzi ich od robt fortyfikacyjnych, uzna, e trzeba odwoa legiony od robt przy umocnieniach. Jednoczenie wyda rozkaz, aby jego konne oddziay Hiszpanw116 pognay penym galopem na najblisze wzgrze, wypdzi- y ze nieprzyjacielsk zaog i zajy to stanowisko. Niewielkiemu za oddziaowi lekkozbrojnych kaza ruszy tam w lad za nimi jako pomoc. Posani jedcy hiszpascy Cezara uderzyli na Numidw, cz z nich wzili ywcem, niektrym w trakcie ucieczki zadali rany i zawadnli stanowiskiem. Labienus, jak tylko to zobaczy, aby szybciej nie im pomoc, zabra niemal ca konnic ze swego ju ustawionego szyku bojowego i popieszy na odsiecz swoim uciekajcym numidyjskim jedcom. Gdy Cezar zauway, e Labienus do znacznie oddali si od swoich gwnych si, wypuci lewe skrzydo swojej konnicy, aby nieprzyjacielowi odcia odwrt.

39 Na owej rwninie, na ktrej toczya si bitwa, sta wielki dwr wiejski z czterema wieami. Zasania on Labienusowi widok tak, e nie mg spostrzec, i zamyka go konnica Ceza- ra. Dlatego konne oddziay juliaskie zobaczy dopiero wtedy, gdy stwierdzi, e z tyu za nim wycinaj w pie jego jazd. Wskutek tego numidyjska jazda wpada nagle w popoch i w po- piesznej ucieczce rzucia si wprost do obozu. Gallowie i Germanie117, ktrzy stawiali opr, zostali okreni zarwno z wyej pooonych pozycji, jak i od tyu, i chocia dzielnie walczyli, wszyscy co do jednego zostali wycici. Gdy t rze zobaczyy legiony Scypiona ustawione w szyku

14

bojowym przed obozem, oszalae ze strachu i grozy zaczy wszystkimi bramami pierzcha do swego obozu. Cezar, po wypdzeniu Scypiona wraz z jego wojskiem z rwniny i wzgrz oraz po zagnaniu go z powrotem do obozu, kaza trbi do odwrotu i ca swoj konnic cign poza wasne umocnienia; dopiero wtedy, na wolnej ju od bitewnego kurzu rwninie, zobaczy Cezar godne podziwu ciaa Gallw i Germanw118; wielu z nich szo za Labienusem pod wpywem jego autorytetu jeszcze z Galii, wielu, zwabionych pienidzmi i obietnicami, doczyo do niego p- niej, a byo wrd nich wielu takich, ktrzy wzici po klsce Kuriona119 do niewoli i uaskawieni pragnli za to okaza gbok wdziczno przez dochowanie szczerej wiernoci. Ich zadziwiajco dorodne i rose ciaa leay teraz okaleczone i wszdzie po caej rwninie porozrzucane.

41 Nastpnego dnia120 po tej bitwie Cezar sprowadzi kohorty ze wszystkich stranic na d i cae swoje wojsko ustawi w szyku bojowym na rwninie. Natomiast Scypion mia po tak fatalnym dla jego onierzy powitaniu121 znaczne straty w zabitych oraz rannych i trzyma si wewntrz swoich umocnie. Cezar w uformowanym szyku bojowym z wolna podchodzi wzdu samego podna pasma grskiego coraz bliej umocnie Scypiona. I ju juliaskie legiony znajdoway si w odlegoci mniejszej ni tysic krokw rzymskich od miasta Uzytty122, ktre byo we wadaniu Scypiona, gdy ten, bojc si utraty miasta, skd jego wojsko zwykle brao wod123, a take zaopatrywao si we wszystko, co byo potrzebne, wyprowadzi z obozu wszystkie swoje oddziay zgodnie ze swoim systemem w poczwrnym szyku bojowym, przy czym pierwszy szereg tworzyy oddziay konnicy z rozmieszczonymi wrd niej soniami Juby, wyposa- onymi w wiee124 i zbrojn zaog, i w takim ustawieniu popieszy na pomoc Uzytcie. Gdy Cezar to zobaczy, pomyla, e Scypion idzie na niego gotowy i zdecydowany na stoczenie bitwy, ale ten zatrzyma si przed miastem w miejscu, o ktrym nieco wczeniej wspomniaem, i to w taki sposb, e rodek jego szyku bojowego osaniao to miasto, natomiast prawe i lewe skrzydo, gdzie znajdoway si sonie, pozostawi na widocznym dla przeciwnikw miejscu.

42 Cezar czeka niemal do zachodu soca i doszed do przekonania, e Scypion nie zamierza podsun si bliej ku niemu z tego miejsca, gdzie si ustawi, a jeliby okolicznoci zmusiy go do tego, raczej bdzie broni si na tym miejscu, na ktrym si ustawi, niby mia si odway na stoczenie walki wrcz na rwninie. Nie widzia wic powodu, by w tym dniu przybli- a si bardziej do miasta, zwaszcza e wiedzia, i znajduje si w nim silna zaoga numidyjska i e nieprzyjaciele posuyli si miastem jako oson swego rodkowego szyku. Poj te, e trudno byoby mu dokona tego, aby rwnoczenie atakowa miasto i zarazem z niedogodnych pozycji walczy w szyku bojowym z prawym i lewym skrzydern nieprzyjaciela, zwaszcza e jego wani onierze od samego rana stali na czczo pod broni w tym dniu, a wic s zmczeni. cign przeto swoje wojsko do obozu i postanowi nastpnego dnia ustawi szyk bojowy bliej nieprzyjacielskich umocnie.

43 W tym czasie Konsydiusz, oblegajcy z omioma kohortami i najemnymi Numidami oraz Getulami Acyl, gdzie na czele trzech kohort sta Gajusz Messjusz, mimo przecigaj- cych si i wielokrotnie dokonywanych prb zdobycia miasta za pomoc czsto przyblianych wielkich machin oblniczych, a przez mieszkacw miasta podpalanych, niczego nie zdoa wskra; przeraony niespodzianie przyniesion ustn wiadomoci o niepomylnej bitwie konnej Labienusa125 spali zboe, ktrego obfite zapasy mia w obozie, zniszczy wino, oliw i inne produkty suce do przygotowywania poywienia i odstpi od oblegania Acylli. Przez krle- stwo Juby ruszy do Scypiona i, pozostawiwszy mu cz wojska, powrci do Hadrumetum.

44 W tym czasie z drugiego transportu126, wysanego z Sycylii przez Alienusa, jeden ze statkw, na ktrym byli Kwintus Kominiusz i ekwita rzymski Lucjusz Tycyda, odbi od reszty okrtw i wiatrem zniesiony w kierunku Tapsus, zosta przez odzie i szybkie statki Wergiliusza schwytany i uprowadzony. Rwnie trjrzdowiec drugi statek z tej samej eskadry na ktrym znajdowali si weterani z jednym centurionem i garstk rekrutw, zabkany i zniesiony ku wyspie Egimurus127 zosta schwytany przez okrty Warusa128 i Marka Oktawiusza129; Warus wzi ich pod stra nie czynic jakiejkolwiek krzywdy, a nastpnie kaza odprowadzi ich do Scypiona. Gdy przybyli do niego i stanli przed jego trybunaem, wwczas powiedzia: Dobrze

15

wiem, e nie z waszej woli, ale z namowy i rozkazu tego waszego zbrodniczego wodza musielicie niegodziwie przeladowa obywateli, a zwaszcza kadego prawdziwego patriot. Poniewa los odda was w moj moc, to jeli wy bdziecie razem z kadym prawdziwym patriot broni Rzeczypospolitej, a wiec czyni to, co jest waszym obowizkiem, na pewno obdaruje si was yciem i pienidzmi. Wypowiedzcie si wic co o tym mylicie?".

45 Po wygoszonym przemwieniu Scypion dal im mono wypowiedzenia si, poniewa sdzi e niewtpliwie bd skada mu dziki za jego dobrodziejstwo. Jeden spord tych jecw, centurion z XIV legionu, tak powiedzia: Za twoje tak bardzo wielkie dobrodziejstwo Scypionie imperatorem bowiem ciebie nie zatytuuj skadam ci podzikowanie, poniewa mnie, wzitemu zgodnie z prawem wojny do niewoli, obiecujesz ycie i nietykalno i by moe skorzystabym z tego dobrodziejstwa, gdyby nie czya si z nim najwiksza spord zbrodni. Czy ja miabym stan z broni przeciw mojemu wodzowi Cezarowi, u ktrego dowo- dziem centuri, a take przeciw jego wojsku, o ktrego cze i wojenne zwycistwa walczyem przeszo trzydzieci sze lat? Ja tego nie zrobi i ciebie bardzo zachcam, aby odstpi od swego zamiaru. Teraz masz mono pozna, jeli do tej pory tego nie dowiadczye, z czyim ty wojskiem walczysz. Wybierz jedn z twoich kohort, ktr uwaasz za najmniejsz i postaw przeciw mnie; ja natomiast spord moich wsptowarzyszy broni, ktrych masz teraz w swojej mocy, wybior nie wicej ni dziesiciu. Wwczas na podstawie naszej dzielnoci pojmiesz, czego winiene si spodziewa po twoim wojsku".

46 Gdy centurion wypowiedzia odwanie te sowa wbrew oczekiwaniu Scypiona, ten, uniesiony gniewem i bolenie zraniony w swej ambicji, skinieniem da znak swoim centurionom, co maj uczyni; kaza zabi tego centuriona u swoich stp i wyda rozkaz oddzielenia reszty weteranw od rekrutw. Zabierzcie powiedzia tych ludzi skalanych niegodziw zbrodni i utuczonych krwi wspobywateli". Zostali wic wyprowadzeni poza wa i tam okrutnie pomordowani. Rekrutw natomiast kaza porozdziela pomidzy legiony, a Kominiusza i Tycy- dy nie zezwoli przyprowadzi przed swoje oblicze. Cezar by wstrznity t zbrodni i tych wszystkich, ktrym wyda by rozkaz, aby z okrtami wojennymi na pozycjach patrolowych pod Tapsus na penym morzu stanowili ochron dla jego statkw transportowych i okrtw wojennych, za zaniedbanie obowizkw usun z pitnem haby z szeregw wojska i poda do publicz- nej wiadomoci to bardzo surowe przeciw nim zarzdzenie.

47 W tym samym czasie przytrafio si wojsku Cezara wprost niewiarygodne i niesychane wydarzenie. Oto po zachodzie Plejad130, okoo drugiej stray nocnej131, zerwaa si nagle gwatowna i ulewna burza z gradem jak kamienie. Do tego dosza jeszcze i ta niedogodno, e Cezar nie trzyma jak to dawniej bywao wojska na leach zimowych, ale przez trzy, albo i cztery dni, kiedy to rusza w drog i podchodzi bliej nieprzyjaciela, rozbija nowy obz, wskutek czego jego onierze zajci budow umocnie nie mieli sposobnoci pomyle o sobie samych. Ponadto w taki sposb przewozi wojsko z Sycylii, e poza onierzami i uzbrojeniem nie pozwoli adowa na statki ani bagay, ani niewolnikw, ani wszystkiego tego, co zwykle suyo onierzowi. W Afryce za nie tylko niczego nie mogli zdoby lub kupi, ale z powodu droyzny ywnoci zuyli i t, ktr przywieli ze sob. W tym niedostatku tylko bardzo nieliczni mogli spa pod namiotami ze skr, reszta nocowaa pod namiocikami sporzdzonymi z wasnej odziey albo skleconymi z gazi i trzcin. I oto gdy nadesza ulewa z gradem, namioty zawaliy si pod naporem nawanicy, strugi wody podmyy je i zniosy, nocna burza pogasia ogniska, wszelka ywno ulega zniszczeniu, a onierze, osaniajc gowy tarczami, wasali si po obozie. Tej samej nocy ostrza wczni V legionu same z siebie zapony.

48 Tymczasem krl Juba otrzyma wiadomo o bitwie konnej Scypiona i zosta przez niego pisemnie wezwany na pomoc. Zostawi wic w kraju cz wojska pod wodz prefekta Saburry132 przeciw Syttiuszowi, sam za, aby doda wicej znaczenia wojsku Scypiona, a strachu wojsku Cezara, wyruszy ze swego krlestwa z trzema legionami, omiuset jedcami na koniach z wdzidami, z wielk mas Numidw na koniach bez wdzide, liczn piechot lekkozbrojn, a take z trzydziestoma soniami, i z tym wszystkim uda si do Scypiona. Gdy do niego

16

dotar, rozbi wraz z siami zbrojnymi, o ktrych wspomniaem swj wasny obz krlewski i zaj pozycje niezbyt daleko od Scypiona. W obozie Cezara panowa do tej pory wielki strach, a jego wojsko, podniecone wyczekiwaniem krlewskich si zbrojnych, stao si jeszcze bardziej niespokojne przed samym przybyciem Juby; ale gdy obz krlewski stan w pobliu obozu cezariaskiego, wojsko Cezara nabrao wzgardy dla wojska Juby i wyzbyo si wszelkiego strachu133. I tak to Juba, ktry jako nieobecny mia poprzednio znaczenie, teraz jako obecny cakowicie je straci. Natomiast Scypion wraz z pojawieniem si krla nabra odwagi i pewnoci siebie, co kady mg z atwoci zauway. Istotnie, ju nastpnego dnia wyprowadzi wszystkie siy zbrojne swoje oraz krlewskie razem z szedziesicioma soniami i ustawi je w sposb jak najbardziej okazay w szyku bojowym. Nastpnie posun si z nimi do przodu niezbyt daleko od swoich umocnie, ale zatrzymawszy si tutaj na krtko, powrci do obozu.

49 Gdy Cezar zauway, e do Scypiona doszy prawie wszystkie siy, jakich w oczekiwa od Juby, i e niebawem dojdzie do starcia, zacz posuwa si wraz z wojskiem wzdu grzbietu grskiego, wydua boczne way obronne i zakada nowe stranice, a w miar przybliania si do Scypiona pieszy si z zajmowaniem wyej pooonych pozycji, aby przeciwnicy ufni w liczebn przewag swoich si nie zdoali obsadzi najbliszego im wzgrza i nie pozbawili go przez to monoci dalszego posuwania si do przodu. Labienus ju jednak wczeniej powzi zamiar uchwycenia tego wzgrza i szybciej je opanowa, poniewa znajdowa si bliej tego miejsca.

50 Znajdowaa si tam do szeroka dolina o wysokich i stromych zboczach, w wielu miejscach poryta przypominajcymi jaskinie wgbieniami; Cezar musiaby j przekroczy, zanim doszedby do tego wzgrza, ktre chcia zaj; po przeciwnej stronie tej doliny rs stary i gsto zadrzewiony oliwnik. Labienus zwrci uwag na to, e jeli Cezar zechce zaj wspo- mniane wzgrze, to bdzie musia przekroczy dolin i oliwnik. Obeznany z okolic zaczai si w zasadzce razem z czci konnicy i lekkozbrojnej piechoty, a ponadto za tym wzgrzem i ssiednimi wzniesieniami umieci w ukryciu jedcw, aby nagle ukazali si Cezarowi zza wzniesie wtedy, gdy on sam niespodzianie uderzy na legionistw Cezara; ten atak z obu stron wywoa u Cezara i jego wojska popoch, a nie majcy moliwoci wycofania si ani podejcia do przodu przeciwnicy zostan w okreniu wycici w pie. Kiedy Cezar, po wysaniu przodem konnicy, doszed niewiadomy zasadzki do tego miejsca, przeciwnicy, czy to niepomni nakazw Labienusa, czy te w obawie, aby nie zostali stratowani w dolinie przez jedcw Cezara, maymi grupkami, a take pojedynczo zaczli wymyka si spoza ska i spiesznie wspina si na szczyt wzgrza. Jedcy Cezara w pocigu za nimi po czci ich powybijali, po czci wzili ywcem do niewoli; nastpnie popieszyli ku wzgrzu i po przepdzeniu z niego zaogi Labienusa szybko je zajli. Labienus z czci jedcw ledwo znalaz dla siebie ratunek w ucieczce.

51 Po tej szczliwie przez jedcw przeprowadzonej akcji Cezar rozdzieli pomidzy legiony roboty fortyfikacyjne i na tym wzgrzu, ktrym wanie zawadn, zatoczy warowny obz. Nastpnie ze swego gwnego obozu kaza przez rodek rwniny przeprowadzi w kierunku miasta Uzytty leao ono na tej rwninie midzy obozami jego i Scypiona, w ktrego posiadaniu si znajdowao dwa boczne way obronne i tak je skierowa, aby stykay si z tym miastem przy jego prawym i lewym rogu. Roboty fortyfikacyjne kaza przeprowadzi w tym celu, aby z chwil gdy posunie wojsko bliej miasta i przystpi do oblenia, jego skrzyda byy zaso- nite tymi obronnymi waami, a take, aby masy nieprzyjacielskiej konnicy nie okryy go i nie powstrzymay od oblenia; rwnie w tym celu, aby mona byo atwiej prowadzi rozmowy z obrocami miasta, a jeeli jacy spord nich chcieliby przej do Cezara, co poprzednio zdarza- o si z wielkim dla nich niebezpieczestwem, teraz mogoby si odbywa atwo i bez ryzyka. Przez podejcie bliej nieprzyjaciela chcia rwnie wybada, czy ma on ochot na stoczenie bitwy. Wreszcie do wymienionych przyczyn dochodzia jeszcze ta, e teren w by nisko pooony i mona byo wykopa wiele studzien; korzystano bowiem z odlegych i niezbyt obfitych zasobw wodnych. W tym czasie, kiedy roboty fortyfikacyjne, o ktrych poprzednio wspomniaem, byy wykonywane, cz wojska staa w szyku bojowym przed szacami w pobliu nieprzyjaciela; barbarzyscy jedcy i lekkozbrojni piechurzy nieustannie nawizywali drobne utarczki wrcz.

17

52 Kiedy ju pod wieczr Cezar ciga wojsko od robt fortyfikacyjnych do obozu, Juba, Scypion i Labienus razem z ca swoj konnic i lekkozbrojn piechot przypucili gwa- towny atak na legionistw. Cezariascy jedcy pchnici si caej i niespodzianie atakujcej masy nieprzyjaci na krtko ustpili. Atak ten przybra jednake niekorzystny dla przeciwnikw obrt, Cezar bowiem cign wojsko z poowy drogi i rzuci je swoim jedcom na pomoc; jedcy natomiast dziki nadejciu legionw nabrali odwagi, z nowym zapaem uderzyli na rozproszonych w pocigu za nimi Numidw i odrzucili ich a do krlewskiego obozu, przy czym wielu spord nich poranili i zabili. Gdyby bitwa nie przecigna si do nocy i kurz wzniesiony wiatrem nie zasoni wszystkim widocznoci, to Juba z Labienusem schwytani, znaleliby si w rkach Cezara, a ich konnica razem z lekkozbrojn piechot zostaaby wycita w pie. W tym czasie niewiarygodnie wielu onierzy Scypiona z IV i VI legionu ucieko po czci do obozu Cezara, a po czci udao si, w jakie kto mg strony; rwnie liczni jedcy Kuriona134 stracili zaufanie do Scypiona i jego si zbrojnych i te przeszli do obozu Cezara.

53 Podczas gdy wodzowie obu stron prowadzili dziaania bojowe w pobliu Uzytty, dwa legiony, X135 i IX, wyruszyy na statkach transportowych z Sycylii i kiedy znalazy si ju niedaleko od portu w Ruspinie, dojrzay okrty cezariaskie, ktre stay na stray na wysokoci Tapsus. W nieuzasadnionej obawie, aby nie natrafi na czyhajc tam w zasadzce flot przeciwnikw, skieroway agle na pene morze, gdzie dugo i nieustannie byy miotane wzburzonymi falami, a wreszcie po wielu dniach wyczerpane pragnieniem i godem dotary do Cezara136.

54 Obydwa te legiony zostay wysadzone na ld. Cezar pomny niedawnej samowoli137 swoich onierzy na terenie Italii oraz skonnoci niektrych spord nich do rabunkw znalaz wanie drobny pretekst; w zwizku z tym, e trybun wojskowy X legionu Gajusz Awienus zapeni swoj niewolnicz czeladzi oraz zwierztami jucznymi jeden cay statek z transportu i ani jednego onierza nie przewiz z Sycylii, zwoa nastpnego dnia138 wszystkich trybunw wojskowych oraz centurionw i tak do nich z trybunau przemwi: Bardzo yczybym sobie, aeby ludzie raz wreszcie pooyli kres swojej bezczelnoci i wybujaemu rozpasaniu i mieli wzgld na moj pobaliwo, agodno i cierpliwo! Ale poniewa nie potrafili sami sobie wyznaczy ani miary, ani granicy, to ja sam postanawiam, zgodnie z regulaminem wojskowym, da taki oto przykad, aby inni odpowiednio si prowadzili. Gajuszu Awienusie, poniewa w Italii podegae onierzy ludu rzymskiego przeciw Rzeczypospolitej i dopuszczae si grabiey w municypiach, poniewa okazae si zgubnym dla mnie i Rzeczypospolitej i zamiast onierzy zaadowae na statki swoj czelad niewolnicz oraz zwierzta juczne i wskutek twojego postpowania Rzeczpospolita w tak naglcym czasie odczuwa brak onierzy, za te przestpstwa wydalam ci z pitnem haby z szeregw mojego wojska i rozkazuj, aby jeszcze dzi jak najrychlej oddali si i opuci Afryk. Rwnie i ciebie, Aulusie Fontejuszu, usuwam z wojska, poniewa okazae si zbuntowanym trybunem wojskowym i zym obywatelem. Tytusie Salinu- sie, Marku Tyronie i Gajuszu Kluzynasie, poniewa dostpilicie rangi centurionw w moim wojsku z aski, a nie za mstwo, poniewa tak si prowadzilicie, e ani podczas wojny nie okazalicie si dzielnymi onierzami, ani te podczas pokoju dobrymi i poytecznymi obywatelami i bylicie bardziej skwapliwymi raczej w buntowaniu i podburzaniu przeciw waszemu wodzowi naczelnemu ni w zachowaniu respektu i dyscypliny wobec niego, uwaam was, ktrzycie dowodzili w moim wojsku centuriami, za niegodnych tego i wyrzucam was, a take rozkazuj, abycie jak najszybciej zabrali si z Afryki". Nastpnie przekaza ich centurionom i zarzdzi, aeby kadego z nich z osobna, po zostawieniu mu nie wicej ni jednego niewolnika, wsadzi oddzielnie na statek.

55 Tymczasem Getulowie, ktrzy zbiegli do Cezara a podalimy ju, e zostali wysani przez Cezara z pismami i ustnymi poleceniami przybyli do swoich wspplemiecw. Ci, atwo ich autorytetem pozyskani, a imieniem Cezara przekonani, odstpili od krla Juby, bez wahania wszyscy porwali za bro i podjli dziaania wojenne przeciw krlowi. Na wiadomo o buncie Getulw, uwikany w potrjn wojn139 Juba, pod naciskiem cikiej sytuacji, posa w granice swego krlestwa jako ochron przeciw Getulom sze kohort ze swoich si zbrojnych, ktre przyprowadzi przeciw Cezarowi.

18

56 Natomiast Cezar ukoczy roboty przy bocznych waach obronnych i doprowadzi je do takiego miejsca, gdzie nie mona byo dosign go pociskami z miasta. Nastpnie obwarowa obz i przed frontem obozu rozmieci wiele ballist i skorpionw skierowanych wprost na miasto, i nie zaprzestawa za ich pomoc wypasza obrocw z jego murw; tutaj sprowadzi pi legionw z poprzedniego obozu. Dziki uzyskanej takim sposobem moliwoci, co znakomitsi i bardziej znani ludzie z obydwu stron domagali si widzenia z przyjacimi i bliskimi, a take prowadzili midzy sob rozmowy140. Cezar dobrze wiedzia, ile korzyci mog da te rozmowy; oto co znakomitsi Getulowie, prefekci jazdy krlewskiej konnicy, ktrych przodkowie zasuyli si kiedy pod wodz Mariusza i dziki jego dobrodziejstwu obdarowani ziemi i wik- szymi posiadociami zostali po zwycistwie Sulli141 przekazani pod wadz krla Hiempsala142, teraz dorwawszy si sposobnoci, ju po zapadniciu nocy, gdy zapalono wiata, zbiegli w liczbie okoo jednego tysica razem z komi i swoimi sugami do obozu Cezara znajdujcego si na rwninie bardzo blisko Uzytty.

57 Gdy Scypion i jego wsptowarzysze dowiedzieli si o tym wydarzeniu i byli pod silnym wraeniem tego ciosu, niemale w tym samym czasie ujrzeli Marka Akwiniusza143 rozmawiajcego z Gajuszem Sasern144. Scypion powiadomi Akwiniusza przez goca, e nie ma celu, by on prowadzi rozmowy z przeciwnikami. Ale kiedy goniec ten przynis Scypionowi odpowied Akwiniusza, e on mimo to pozostanie, aby omwi reszt tego, co zaplanowa, wwczas Juba wysa do niego swojego goca, ktry w obecnoci Saserny powiedzia do Akwiniusza: Krl zakazuje ci prowadzi t rozmow". Przestraszony tym zakazem Akwiniusz da posuch poleceniu krla. Oto co przydarzyo si rzymskiemu obywatelowi, i to takiemu, ktry godnoci swoje otrzyma od ludu rzymskiego! W czasie gdy ojczyzna jego oraz mienie osobiste byy nienaruszone i cae, on wola ukaza ulego wobec barbarzycy Juby, ni posucha polecenia Scypiona, albo po klsce swojego stronnictwa powrci cao do swego domu145. Zreszt jeszcze bardziej butnie ni w stosunku do Marka Akwiniusza, czowieka nowego i niewiele znaczcego senatora, zachowa si Juba wobec Scypiona, czowieka niepospolitego dziki sawnemu rodowi, osobistej godnoci i osignitym zaszczytom. Ot Scypion, jeszcze przed przybyciem krla, uywa zazwyczaj purpurowego paszcza, lecz obecnie Juba podobno mia mu zwrci uwag, e Scypionowi nie godzi si nosi odziey o takiej samej barwie, jak posuguje si on, Juba. W ten sposb doszo do tego, e Scypion uleg Jubie, czowiekowi nadtemu i nader ograniczonemu, i przerzuci si na biay paszcz.

58 Nastpnego dnia przeciwnicy wyprowadzili wszystkie wojska ze wszystkich obozw, dotar- li do jakiego pagrka niedaleko obozu Cezara, tam si zatrzymali i ustawili szyk bojowy. Cezar take wyprowadzi wojsko i szybko ustawi je przed swoimi umocnieniami na rwninie, i tutaj zaj stanowiska. Nie wtpi bowiem, e przeciwnicy, ktrzy mieli bardzo wielkie siy wasne, a take posiki dostarczone przez krla, ponadto wczeniej wyszli i byli gotowi, sami podejd bliej, aby stoczy bitw. Objecha wic konno legiony, napeni je otuch, wyda im haso i wyczekiwa nieprzyjacielskiego uderzenia. Sam bowiem nie bez powodu nie wychodzi dalej do przodu od swoich umocnie, poniewa w miecie Uzytcie, ktre trzyma Scypion, byy zbrojne kohorty nieprzyjacielskie. Naprzeciw miasta stao jego prawe skrzydo, wic obawia si, eby nie zrobiono wypadu z miasta, gdy bdzie przechodzi koo niego i, uderzywszy z boku, nie dokonano rzezi. Wstrzymywao go jeszcze i to, e przed lini bojow Scypiona rozcigaa si bardzo trudna do przejcia bagnista przestrze, ktra jak sdzi stanowiaby przeszkod dla jego onierzy podczas natarcia.

59 Uwaam, e nie mona pomin tego, jak byy ustawione w szyku bojowym wojska obydwu stron. Scypion rozwin swj szyk bojowy w taki sposb: na przedzie rozmieci swoje i Juby legiony, za nimi w drugim, rezerwowym szeregu ponownie numidyjsk piechot tak roz- stawion i na dugo rozcignit, e dla naszych legionistw rodkowy szyk wyglda z dala jak pojedynczy, na skrzydach za robi wraenie podwjnego. Na prawym i lewym skrzydle rozmieci sonie w rwnych od siebie odstpach, a za soniami ustawi lekkozbrojn piechot i posikowe oddziay Numidw. Ca konnic posugujc si wdzidami ustawi na swoim prawym

19

skrzydle, a lewe skrzydo byo zamknite miastem Uzytt i tam nie byo miejsca na rozwinicie jazdy. Oprcz tego po prawej stronie swojego szyku bojowego postawi cikozbrojn piechot numidyjsk oraz nieprzebrane mnstwo lekkozbrojnej piechoty w odlegoci nie mniejszej ni tysic krokw rzymskich i przez to przybliy je do podna wzgrz oraz oddali je bardziej zarwno od wojsk przeciwnikw, jak i swoich. Zrobi to w tym celu, aby z chwil rozpoczcia bitwy, gdy oba szyki na siebie wzajemnie uderz, jego konnica moga si rozwin i nagle okr- y, dziki swojej przewadze liczebnej, cae wojsko Cezara, wywoa w nim zamt i wybi je wczniami. Taki by plan Scypiona stoczenia bitwy w tym dniu.

60 Natomiast szyk bojowy Cezara, zaczynajc od lewego jego skrzyda i koczc na prawym, by uformowany w nastpujcy sposb: na lewym skrzydle mia legiony X i IX, a w szyku rodkowym XXV, XXVIII, XIII, XIV i XXVI. Na swoim prawym skrzydle146 umieci cz kohort zoonych z weteranw, a ponadto doczy do nich kilka kohort zoonych z rekrutw. Na swoim lewym skrzydle ustawi szereg trzeci, rozcign a po rodkowy legion swego szyku bojowego i rozmieci go w taki sposb, eby lewe skrzydo byo potrjne. Uczyni tak dlatego, e jego prawe skrzydo osaniay obwarowania obozu, natomiast niepokoi si o lewe skrzydo, czy bdzie mogo stawi czoo masie nieprzyjacielskiej konnicy; dlatego cign tam wszystk swoj konnic, a poniewa nie by pewny jej siy, posa V legion jako wsparcie i pomidzy jej jedcw wmiesza lekkozbrojnych piechurw. ucznikw rozmieci wszdzie i rozmaicie w okrelonych miejscach, a przede wszystkim na skrzydach.

61 Tak ustawione z obydwu stron wojska, w odlegoci nie wikszej ni trzysta krokw rzymskich od siebie, stay od witu a do dziesitej godziny dnia147 i nie wszczy walki, co do tej pory chyba nigdy si nie zdarzyo. I ju Cezar zacz swoje wojsko odprowadza z powrotem za umocnienia, gdy niespodzianie caa, nie majca wdzide konnica Numidw i Getulw ruszya z daleka i od prawej strony zacza przyblia si do umieszczonego na wzgrzu obozu Cezara, natomiast posugujcy si wdzidami jedcy Labienusa pozostali na swoich pozycjach i po- wstrzymywali cezariaskie legiony. Wtedy niespodzianie cz konnicy Cezara razem z lekkozbrojn piechot, bez rozkazu i nierozwanie wysuna si zbyt daleko do przodu przeciw Getu- lom i nawet przekroczya bagno, nie moga jednake, jako liczebnie maa, oprze si masie nieprzyjaci, wic opucia lekkozbrojn piechot i sama ucieka w rozproszeniu z powrotem do swoich wraz z rannymi, straciwszy jednego jedca, wiele rannych koni i dwudziestu siedmiu zabitych lekkozbrojnych piechurw. Scypion uradowany t pomylnie zakoczon utarczk konn odprowadzi noc wojsko do obozu. Ale szczcie wojenne nie zezwala walczcym na trwa rado, albowiem gdy Cezar nastpnego dnia wysa cz swojej jazdy do Leptis po zboe, ta po drodze uderzya niespodzianie na pldrujcych jedcw numidyjskich i getulskich i okoo stu spord nich po czci wybia, po czci wzia ywcem do niewoli. Tymczasem Cezar nie zaprzestawa codziennego wyprowadzania legionw na rwnin, a take nie przerywa robt fortyfikacyjnych, nadal cign wa i rw przez rodek rwniny i w ten sposb uniemoliwia przeciwnikom wypady. Rwnie Scypion budowa umocnienia przeciw Cezarowi i pieszy si z tymi robotami, aby Cezar nie odci go od grzbietu grskiego. Tak wic wodzowie obydwu stron byli zajci robotami fortyfikacyjnymi, ale mimo to codziennie dochodzio midzy nimi do konnych potyczek.

62 Tymczasem Warus148, ktry przedtem ze wzgldu na zim wycign w Utyce swoj flot na ld, nieoczekiwanie dowiedzia si, e legiony X i IX przybyy z Sycylii. Szybko wic cign okrty na wod, obsadzi getulskimi eglarzami i onierzami piechoty morskiej, wypyn z Utyki i z pidziesicioma picioma okrtami przyby do Hadrumetum w celu zastawie- nia zasadzki na okrty Cezara. Cezar, nie majcy pojcia o przybyciu Warusa, wysa w kierunku Tapsus149 Lucjusza Cyspiusza z eskadr dwudziestu siedmiu okrtw na sub patrolow dla ochrony swojego transportu ze zboem z Sycylii, a jeszcze przed nim wysa rwnie w tym samym celu Kwintusa Akwil z trzynastoma okrtami wojennymi w kierunku Hadrumetum150. Cyspiusz szybko dotar do wyznaczonego celu, natomiast Akwila miotany burz nie mg opy- n przyldka koo Ruspiny, znalaz troch dalej jak niezagroon przez burz zatok i dziki temu usun si razem z flot z pola widzenia nieprzyjaci. Reszta floty Cezara staa zakotwi-

20

czona na morzu na wysokoci Leptis, pozbawiona ochrony, poniewa wiolarze zeszli z okrtw i wasali si wszdzie po brzegu, a cz z nich udaa si do miasta, aby kupi ywno. Warus, dowiedziawszy si o tym od jakiego zbiega, skorzysta z okazji i, wypynwszy o drugiej stray nocnej151 z wewntrznego portu hadrumeteskiego, dotar wczesnym rankiem do Leptis i podpali statki transportowe Cezara, ktre stay na morzu nieco dalej od portu oraz zaj dwa piciorzdowce, na ktrych nikt nie stawia mu oporu.

63 W tym czasie, gdy Cezar robi obchd umocnie obozu, ktry znajdowa si na grzbiecie grskim w odlegoci szeciu tysicy krokw rzymskich od portu w Leptis, dowiedzia si od gocw, co w nim zaszo. Odoy wtedy wszystkie sprawy, szybko pogna na puszczonym w cwa koniu do Leptis, tutaj wsiad do niewielkiej odzi i ponagli wszystkie okrty, aby ruszyy w lad za nim. Po drodze spotka Akwil wystraszonego i roztrzsionego z powodu mnstwa nieprzyjacielskich okrtw, i puci si w pogo za nieprzyjacielsk flot. Tymczasem Warus, przeraony szybkoci i odwag Cezara, zawrci okrty i zacz popiesznie ucieka razem z ca flot do Hadrumetum. Po czterech tysicach krokw rzymskich pocigu Cezar go dogoni, odzyska jeden piciorzdowiec razem ze wszystkimi swoimi onierzami piechoty morskiej i wzi na nim do niewoli stu trzydziestu nieprzyjacielskich stranikw, ponadto zaj najbliej znajdu- jcy si trjrzdowiec nieprzyjacielski, peen wiolarzy i onierzy piechoty morskiej, ktry podczas stawiania oporu pozosta w tyle za innymi. Pozostae okrty nieprzyjacielskie opyny przyldek koo Ruspiny i wszystkie schroniy si w maym porcie w Hadrumetum. Dla Cezara zabrako ju wiatru o tej samej sile i dlatego nie mg opyn wspomnianego przyldka; zatrzyma si tej nocy zakotwiczony na morzu, a o brzasku popyn do Hadrumetum i tam podpali statki transportowe przeciwnikw stojce na zewntrz portu. Wszystkie inne byy ju wycigni- te na ld lub ukryte w porcie. Nastpnie, po krtkim odczekaniu na wypadek, gdyby przeciwnicy zechcieli stoczy z nim bitw morsk, powrci do obozu.

64 Na wspomnianym trjrzdowcu zosta wzity do niewoli ekwita rzymski Publiusz We- striusz oraz afraczyk152 Publiusz Ligariusz, ktrego razem z innymi Cezar puci wolno w Hiszpanii153, ten za uda si potem do Pompejusza, nastpnie po bitwie pod Farsalus uciek do Afryki i przyby do Warusa; za wiaroomstwo i krzywoprzysistwo Cezar kaza go zabi. Natomiast Publiuszowi Westriuszowi przebaczy poniewa jego brat zapaci w Rzymie naka- zan grzywn, a on sam wyjani Cezarowi swoj sytuacj; gdy po wziciu do niewoli przez flot Nasydiusza154 prowadzono go na mier, dziki Warusowi zosta zachowany przy yciu, a pniej nie nadarzya si mu adna sposobno do przejcia z powrotem na stron Cezara.

65 Wrd mieszkacw Afryki rozpowszechniony jest zwyczaj155, e na polach i we wszystkich prawie wsiach maj oni pod ziemi potajemne jamy do ukrywania zboa, a przygotowuj je przede wszystkim ze wzgldu na wojny i niespodziane napady nieprzyjacielskie. Cezar powia- domiony o tym przez zaufanego czowieka wysa o trzeciej stray nocnej156 na odlego dziesiciu tysicy krokw rzymskich od swojego obozu dwa legiony z konnic i potem powita je z powrotem w obozie obadowane wielk iloci zboa. Na wiadomo o tym Labienus wyruszy ze swego obozu na odlego siedmiu tysicy krokw rzymskich przez pagrkowaty paskowy, ktrym poprzedniego dnia przechodzi Cezar, i rozbi tam obz dla dwu legionw. Liczc na to, e Cezar bdzie dla zaopatrywania si w zboe czsto korzysta z tej trasy, codziennie zajmowa osobicie wraz z wielk liczb konnicy i z oddziaami lekkozbrojnej piechoty dogodne stanowiska w zasadzce.

66 Tymczasem Cezar dowiedzia si od zbiegw o zastawionej przez Labienusa zasadzce, odczeka wic kilka dni, a uwaga nieprzyjaci wskutek nabrania nawyku do wykonywania codziennie tych samych czynnoci ulegnie stpieniu, i dopiero wtedy jednego ranka wyda nagle rozkaz, aby trzy legiony weteranw razem z czci konnicy ruszyy za nim przez bram deku- mask157, przodem za wysa jedcw i dziki temu znienacka wyci w pie okoo piciuset niczego nieprzeczuwajcych i ukrytych w kotlinach na zasadzce lekkozbrojnych Numidw, a resz- t158 zmusi do haniebnej ucieczki. Wwczas Labienus puci si w cwa z ca konnic na odsiecz swoim uciekajcym onierzom. Kiedy liczebnie skromna jazda cezariaska nie dawaa ju sobie

21

rady z naporem mnstwa konnicy Labienusa, wwczas Cezar ukaza si nieprzyjacielskim siom zbrojnym z legionami uformowanymi w szyku bojowym. Manewrem tym przerazi i powstrzyma Labienusa i dziki temu cign cao swoich jedcw. Nastpnego dnia Juba kaza ukrzyowa tych wszystkich Numidw, ktrzy porzucili swoje stanowiska bojowe i zbiegli do obozu.

Dziaania bojowe w pobliu Aggaru 67 Cezar, poniewa dokucza mu brak zboa, cign wszystkie swoje oddziay do obozu na grskim grzbiecie; w Leptis, Ruspinie i Acylli pozostawi zaogi159, flot przekaza Cy- spiuszowi oraz Akwili, z tym, aby pierwszy oblega od morza Hadrumetum, a drugi Tapsus. Sam kaza podpali obz i o czwartej stray nocnej160 w uformowanym szyku bojowym, z bagaami umieszczonymi na lewym skrzydle, niedostpnym dla nieprzyjaciela, wyruszy z tego miejsca i przyby do miasta Aggaru161, ktre ju przedtem czsto napadane przez Getulw byo zawsze mnie obronione przez samych mieszkacw. Tam na rwninie zatoczy zwyky obz, a nastpnie osobicie wyruszy na poszukiwanie zboa po okolicznych gospodarstwach rolnych i znalazszy znaczne iloci jczmienia, oliwy, wina, fig oraz troch pszenicy, z nakarmionym wojskiem powrci do obozu. Tymczasem Scypion, gdy dowiedzia si o odejciu Cezara, zacz z caym wojskiem posuwa si wzdu pasma grskiego w lad za Cezarem i w odlegoci szeciu tysicy krokw rzymskich od jego obozu zaj stanowiska, przy czym swoje wojsko rozdzieli midzy trzy obozy162.

68 W odlegoci dziesiciu tysicy rzymskich krokw od obozu Scypiona i z nim w jednej linii, leao miasto Zeta163, od Cezara za byo bardziej oddalone, o czternacie tysicy krokw rzymskich, i znajdowao si po przeciwnej stronie. Scypion wysa do tego miasta dwa legiony po zboe. Gdy Cezar dowiedzia si o tym od pewnego zbiega, przenis swj obz z rwniny na bezpieczniejsze miejsce na wzgrzu, zostawi w nim zaog, a sam wyruszy o czwartej stray nocnej164, przeszed z wojskiem165 obok obozu Scypiona i zawadn miastem. Tutaj dowiedzia si, e legiony Scypiona zaopatruj si w zboe w odlegych od miasta okolicach, i gdy ju zamierza uda si w ich kierunku, zobaczy, e tym legionom piesz na pomoc nieprzyjacielskie siy zbrojne. Ten obrt spraw powstrzyma jego atak. Wzi wic tylko do niewoli bardzo bliskiego Scypionowi ekwit rzymskiego Gajusza Minucjusza Reginusa, ktry by wojskowym komendantem miasta oraz ekwit rzymskiego Publiusza Atriusza ze zwizku obywateli rzymskich w Utyce. Zabra dwadziecia dwa krlewskie wielbdy i, zostawiwszy w Zecie zaog z legatem Oppiu- szem na czele, sam ruszy w powrotn drog do obozu.

69 Kiedy znajdowa si ju niedaleko od obozu Scypiona, obok ktrego musia przej, La- bienus i Afraniusz razem z ca konnic i lekkozbrojn piechot wypadli spoza najbliszych wzniesie, gdzie byli ukryci w zasadzce, ukazali si jego tylnej stray i na ni uderzyli. Gdy Cezar to zobaczy, kaza swoim jedcom odpiera nieprzyjacielskie uderzenia, a legionistom znie bagae na jedno miejsce i natychmiast uderzy na nieprzyjaciela. Wwczas przy pierwszym uderzeniu legionw, konnica i lekkozbrojn piechota nieprzyjaci zostay bez trudu wy- parte z ich pozycji i spdzone ze wzgrza. Cezarowi ju si zdawao, e odparci i wprawieni w popoch nieprzyjaciele przestan go nka, wic podj rozpoczty marsz, ale przeciwnicy znowu wypadli spoza najbliszych wzniesie i w taki sposb, o ktrym przedtem powiedziaem, zaatakowali legionistw Cezara Numidowie i lekkozbrojni piechurzy; owi piechurzy odznaczali si podziwu godn szybkoci, przyzwyczajeni do walki pomidzy szeregami jedcw jednoczenie z nimi atakowali i uciekali. Powtarzajc ten manewr, deptali po pitach posuwajcym si do przodu juliaczykom, przed atakujcymi ich juliaczykami pierzchali, zbyt blisko nie podbiegali i, stosujc ten swoisty sposb walki, sdzili, e wystarczy konie rani wczniami. Cezar poj, e oni niczego innego nie usiuj zrobi ni tylko to, by go zmusi do zatoczenia obozu w tym miejscu, gdzie w ogle nie byo wody, aby jego zgodniae wojsko, ktre od czwartej stray nocnej166 a do dziesitej godziny dnia167 nic nie miao w ustach, pogino razem ze zwierztami z pragnienia.

70 Ju miao si ku zachodowi soca, a Cezar zdoa si posun do przodu na niecae sto rzymskich krokw w cigu czterech godzin. cign wic ze stray tylnej swoj jazd

22

z uwagi na straty w koniach i wyznacza do tej stray, na zmian, poszczeglne legiony. Dziki legionistom atwiej wytrzymywa ataki nieprzyjaci i mg spokojniej posuwa si powoli do przodu. Tymczasem oddziay numidyjskiej jazdy zaczy poprzez wzgrza z lewej i z prawej strony wyprzedza kolumn marszow Cezara i otacza swoj mas niby koem jego wojsko, a cz tej jazdy napieraa na jego stra tyln. Jednoczenie, ilekro trzech lub czterech weteranw odwracao si do tyu i z caych si wyrzucao wcznie na napierajcych Numidw, wwczas ci, w liczbie wikszej ni dwa tysice, wszyscy co do jednego rzucali si do ucieczki, a nastpnie po zawrceniu koni znowu zbierali si w szyku bojowym i, posuwajc si za legionistami, z daleka wyrzucali na nich pociski. W taki sposb Cezar ju to posuwajc si do przodu, ju to si zatrzymujc, po dugotrwaym marszu, majc dziesiciu rannych i ani jednego zabitego, przyprowadzi wszystkich swoich o pierwszej godzinie nocy168 z powrotem do obozu. Labienus, po stra- cie okoo trzystu onierzy, z wieloma rannymi i wszystkimi wymczonymi cigym atakowaniem, wycofa si do swoich. W tym czasie Scypion cign do obozu legiony wyprowadzone razem ze soniami, ktre rozmieci przed swoim obozem w szyku bojowym przed oczami Cezara dla wywoania paniki.

71 Cezar rozpocz szkolenie swojego wojska do walki z tego rodzaju podstpnym nieprzyjacielem nie jak naczelny wd wiczcy swoj zwycisk armi weteranw, ktrzy brali udzia w najpowaniejszych bitwach, ale jak nauczyciel szermierki wiczcy gladiatorskich nowi- cjuszy; uczy ich, ile krokw maj cofn si przed nieprzyjacielem, jak maj stawa frontem do nieprzyjaciela, z jakiej odlegoci maj stawia opr, jak maj wybiega do przodu bd si cofa, jak maj grozi atakiem, a nawet z jakiego miejsca i jakim sposobem maj wyrzuca pociski. Albowiem w osobliwy sposb lekkozbrojni piechurzy nieprzyjacielscy siali w naszym wojsku strach i niepokj, odstraszali oni naszych jedcw od walki grob utraty koni, poniewa zabijali je miotanymi pociskami, a naszego onierza legionowego pozbawiali si swoj szybkoci poruszania si; skoro tylko przez nich napastowany cikozbrojny legionista zatrzyma si i na nich przypuci atak, wtedy oni atwo uchodzili w szybkim pdzie przed niebezpieczestwem.

71 Tego rodzaju taktyka bardzo niepokoia Cezara, poniewa ilekro dochodzio do starcia, adnym sposobem nie mg swoj niewspieran przez legionowego onierza konnic dorwna konnicy nieprzyjacielskiej wymieszanej z lekkozbrojn piechot. Niepokoi si take tym, e nie mia jeszcze sposobnoci zetknicia si z nieprzyjacielskimi legionami, jak rwnie tym, czy potrafi przeciwstawi si nieprzyjacielskiej konnicy j lekkozbrojnej piechocie (gdy byy one niezwyke), jeliby doszy do nich legiony. Powodem do niepokoju byy rwnie rozmiary soni oraz ich liczba wywoujce strach w jego onierzach. Ale w tym jednym wypadku znalaz rodek zaradczy kaza bowiem przeprawi sonie z Italii, aby kady jego onierz mia mono zapozna si z wygldem i charakterem tego zwierzcia oraz z tym, ktr cz jego ciaa mona z atwoci ugodzi pociskiem, a jeli so by wyekwipowany i opancerzony, to ktra jego cz ciaa pozostawaa obnaona i przez to niechroniona, tak e mona byo godzi w ni pociskami. Naleao rwnie oswoi wasne zwierzta juczne z zapachem, rykiem i wygldem tych zwierzt, aby si nie poszyy. Dziki tym zabiegom wiele osign, albowiem onierze piechoty mieli mono wasnymi rkoma dotyka tych zwierzt i zapozna si z ich powolno- ci, jedcy za ciskali w nie wiczebnymi wczniami o tpych zakoczeniach, a cierpliwo tych zwierzt sprawiaa, e konie do nich si przyzwyczajay.

73 Z tych powodw, o ktrych wspomniaem, Cezar si zamartwia, sta si powcigliwszy i rozwaniejszy, a take poniecha owej szybkoci, z ktr dawniej zwyk prowadzi dziaania wojenne. Nic dziwnego mia bowiem przy sobie wojsko169 przywyke do walczenia w Ga- lii na rwninnych terenach i przeciw Galiom, ludziom otwartym i bynajmniej nie przewrot- nym170, ktrzy zwykli walczy mnie, a nie podstpnie, podczas gdy tu musia dokada stara, by przyzwyczai onierzy do rozpoznawania nieprzyjacielskich podstpw, zasadzek i wybiegw oraz do tego, w co mona im si wdawa, a czego naley unika. Dlatego, aby to szybciej zrozumieli, stara si nie trzyma legionw w jednym miejscu, ale pod pozorem zaopatrywania

23

si w zboe prowadzi je w popiechu to tu, to tam, poniewa zdawa sobie spraw z tego, e nieprzyjacielskie wojsko ani na krok od niego nie odstpi. Po trzech dniach wyprowadzi wojsko staranniej uszykowane, jak do boju, przeszed z nim obok nieprzyjacielskiego obozu i na rwninie da przeciwnikom moliwo stoczenia bitwy. Skoro zobaczy, e oni nie wykazuj do tego chci, pod wieczr odprowadzi legiony do obozu.

74 Tymczasem z miasta Wagi, lecego w ssiedztwie Zery, o ktrej podalimy, e zostaa opanowana przez Cezara, przybyli do niego posowie; prosili go i zaklinali, aby przysa im zaog, a oni dostarcz tego wszystkiego, co podczas wojny jest nieodzowne. W tym samym czasie, z woli bogw i dziki ich przychylnoci dla Cezara, pewien uciekinier z tego miasta powiadomi swoich posujcych do Cezara wspobywateli, e krl Juba razem ze swoimi woj- skami napad na Wag szybciej, ni tam moga dotrze zaoga Cezara; gdy tylko tam si zjawi, otoczy miasto mnstwem swego wojska i zdoby. Wszystkich mieszkacw kaza co do jednego wymordowa, a samo miasto odda onierzom na up i zburzenie.

75 Tymczasem Cezar dwunastego dnia przed Kalendami kwietniowymi171 dokona uroczystego przegldu wojska, a nazajutrz wyprowadzi swoje siy zbrojne na odlego piciu tysicy krokw rzymskich od swego obozu, i w odstpie dwch tysicy krokw rzymskich od Scypiona ustawi si w szyku bojowym. Kiedy zauway, e przeciwnicy, cho do dugo zach- cani, wstrzymuj si od stoczenia bitwy, odprowadzi wojsko z powrotem, a nastpnego dnia zwin obz i ruszy do miasta Sarsury172, gdzie Scypion trzyma numidyjsk zaog i dokd zwiz zapasy zboa. Jak tylko Labienus to zauway, zacz razem z jazd i lekkozbrojn piechot szarpa tyln stra Cezara. Zagarn przy tym bagae markietanw i kupcw, ktrzy wieli swoje towary na ciarowych wozach i to dodao mu tyle odwagi, e coraz zuchwaej zblia si do legionw, poniewa przypuszcza, e onierze zmczeni dwiganiem podrcznych bagay nie bd zdolni do walki. Taka moliwo nie usza jednak uwagi Cezara, ju wczeniej bowiem wyda rozkaz, aby w kadym legionie byo w pogotowiu trzystu onierzy. Ich wic rzuci przeciw konnicy Labienusa, by nie pomoc oddziaom swoich jedcw. Wtedy Labienus wystraszony widokiem legionowych znakw zawrci konie i rzuci si do sromotnej ucieczki. Legionici ci wielu jego onierzy zabili i jeszcze wicej poranili, a powrciwszy do swoich jednostek, kontynu- owali rozpoczty marsz. Labienus nie zaprzestawa posuwania si z dala krok w krok za cezaria- nami, z prawej strony grzbietu grskiego.

76 Gdy Cezar przyby do miasta Sarsury, kaza na oczach wrogich mu mieszkacw wyci w pie zaog Scypiona, ktrej ci nie odwayli si przyj z pomoc, mimo e dowdca tamtejszego garnizonu Publiusz Korneliusz, ponownie powoany do suby przez Scypiona wete- ran-ochotnik, mnie si broni, a okrony przewaajc liczb onierzy Cezara zosta przez nich zabity. Cezar zawadn miastem, wyda tu wojsku zboe, a nastpnego dnia dotar do miasta Tyzdry, w ktrym w tym czasie znajdowa si Konsydiusz razem z liczn zaog, zoon z Getulw oraz jego wasnej kohorty gladiatorw-niewolnikw. Cezar zbada warunki naturalne miasta, jednake brak wody odstrczy go od jego oblegania. Poszed wic dalej okoo czterech tysicy krokw rzymskich i tam przy wodzie zatoczy obz; wyszed std o czwartej stray noc- nej173 i powrci do obozu, ktry mia pod Aggarem. Podobnie postpi Scypion i te odprowadzi swoje wojsko do dawnego obozu.

77 W tym czasie mieszkajcy w najdalszym okrgu nadmorskim krlestwa Juby tabeczycy174, ktrzy od dawna yli pod jego zwierzchni wadz, wycili zaog krlewsk, wyprawili do Cezara posw i przez nich powiadomili go o tym, co u nich zaszo, a take prosili go i zaklinali, aby za ich zasugi wobec ludu rzymskiego przysa im pomoc w tak trudnym dla nich pooeniu. Cezar pochwali ich postpowanie i dla ochrony wyprawi do Tabeny trybuna wojsko- wego Marcjusza Kryspusa z trzema kohortami, wieloma ucznikami i z machinami miotajcy- mi. W tym samym czasie ci onierze z wszystkich legionw, ktrzy bd zatrzymani morsk chorob, bd wskutek uzyskanego urlopu nie mogli razem ze swoimi oddziaami wczeniej przeprawi si do Afryki, przybyli jednorazowym transportem do Cezara w liczbie okoo czterech tysicy piechoty, czterystu jedcw oraz tysica procarzy i ucznikw. Wyprowadzi wic

24

uformowane w szyku bojowym wszystkie swoje legiony razem z przybyymi wieo oddziaami i ustawi si na rwninie w odlegoci piciu tysicy krokw rzymskich od swego obozu, a dwu tysicy krokw rzymskich od Scypi

Corpus Caesarianum - Wojna afrykańska.pdf

Documents

Transcript of Corpus Caesarianum - Wojna afrykańska.pdf