Co po Wenecji
21
description
obszerne fragmenty książki Jacka Bolewskiego "Co po Wenecji? Śladami artystów i świętych"
Transcript of Co po Wenecji
Co po Wenecji...
Dla
Mirka
z Pasją
Co po Wenecji...Śl adem a r t y stów i ś w ię t yc h
Jacek Bolewski SJ
Projekt wnętrza i okładki: Lidia Żurad
Skład i łamanie: Stanisław Tuchołka
Zdjęcie na 4. stronie okładki oraz na kontrtytule: s. Bruna Fantini
Zdjęcia w książce: Anna Rogozińska, Fotolia.com
© Drukarnia i Księgarnia Świętego Wojciecha Sp. z o.o., Poznań 2010
ISBN 978-83-7516-232-5
Wydawca:
Drukarnia i Księgarnia Świętego Wojciecha Sp. z o.o.
Wydawnictwo Święty Wojciech
pl. Wolności 1, 61-738 Poznań
tel. (61) 852 91 86 w. 125
Zamówienia:
Dział Sprzedaży i Logistyki
Aleje Marcinkowskiego 1, 61-745 Poznań
tel. (61) 856 22 81 (-82, -83), faks (61) 856 22 80
[email protected] • [email protected]
www.swietywojciech.pl • www.mojeksiazki.pl
Druk i oprawa:
Drukarnia READ ME, Łódź
Spis treści
Początki po Wenecji... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
PRZED OSTATNIM ETAPEM. Na drodze błogosławionego
Jana XXIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Zwiastowanie błogosławieństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Początek ostatniego etapu... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Przyswajanie Wenecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Świętych obcowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Nie muzeum, ale... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Na przykładzie Wenecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Dopełnienie dzieła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Co po nowym powrocie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
ZNAKI Z WODY... W cieniu Josifa Brodskiego . . . . . . . . . . . . . . . 49
Wywoływanie Cienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Zwody skojarzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Wenecja zimą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Mrok i światło Bożego Narodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Wodny znak miłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Zwodzony w obliczu miłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Postscriptum po latach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
SEKRET UWODZICIELA. Śladami Casanowy . . . . . . . . . . . . . . 87
Sekret Italii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Ostatnia szansa: cud i zbawienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Casanova jako pisarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Miłość uwodziciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Przybliżenie do prawdy Wenecjanina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Pokonywanie libertyna... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Brak odrodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
6
Z AMERYKI DO WENECJI. Damy Henry’ego Jamesa . . . . . . . . 135
Miejsce nowego narodzenia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Wczesne wrażenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Obrazy Wenecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Widzenie widmowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Weneckie wizje damy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Odrodzenie dzięki śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
ZNAK USKRZYDLONEGO LWA. Śladem ewangelisty Marka . 185
Śladem obrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Świadectwo światła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Święty Marek i początki Wenecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Między Wschodem a Zachodem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Reprezentanci św. Marka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Nowy Rzym? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Dopo – co po końcu... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
MARYJA W OGRODZIE. Śladem osobistym . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Znalezienie Madonny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Zwiedzanie czy nawiedzanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Obrazy modlitwy – Zwiastowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Madonny Giambellina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Niebieska droga śladami Maryi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
Pani pokoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Koniec i początek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
DO WODY PO WENECJI. Doświadczenia Lourdes . . . . . . . . . . 273
Droga do Lourdes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Przybliżenie Misterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Tajemnica miejsca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Doświadczenie groty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Doświadczenie wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
Kontemplacja Niepokalanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Nie ja, tylko... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Dowody, znaki... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Początki po Wenecji...
Piszę te słowa w Rzymie. Tu znowu się znalazłem po kolej-
nym, ostatnim odwiedzeniu Wenecji. Dopełnia się powstawanie
tomu, zbierającego wrażenia, doświadczenia – prawie dziesięciu
lat. Książka jest ukończona, brakuje tylko początku, który niniej-
szym oto powstaje. Początek idei pisania był oczywiście wcześniej,
ale jego zawartość odsłania się – również autorowi – stopniowo,
tak że dopiero pod koniec dzieła staje się jasne, co kryło się w jego
poczęciu, pierwotnej koncepcji.
Pierwsza myśl o książce pojawiła się wtedy, gdy zbliżający
się Rok Jubileuszowy 2000 natchnął mnie do tego, by zaplanować
„semestr sabatyczny”, swoisty odpoczynek (szabat!) od zwyczajnych
zajęć, ale po to, żeby zająć się dawno już odkładanymi rzeczami,
na które ciągle brakowało czasu. Plany wiązały się z ukończeniem
dwu książek – o Szekspirze i o Goethem. O pierwszym zamierza-
łem pisać właśnie w Wenecji, zaczynając od dzieł, których akcja
toczy się tutaj – od Kupca weneckiego oraz Otella, zwanego także
Maurem weneckim. Pracę doprowadziłem do końca; została wydana
pod tytułem Objawienie Szekspira (2002). Do południa pracowa-
łem, a później na różne sposoby wchłaniałem atmosferę Wenecji,
bo już wiedziałem: prędzej czy później o niej także chciałbym pisać.
A sam pomysł począł się wcześniej; dokładnie zapamiętałem
i zapisałem ten moment. Było to podczas dorocznych rekolekcji,
w których wtedy brałem udział – na przełomie lat 1999/2000,
by dobrze kończyć „stary” i jeszcze lepiej rozpocząć „nowy” rok.
Przebywałem w jezuickim domu rekolekcyjnym w Jastrzębiej
Górze, gdzie zimową porą można spokojnie, samotnie spacerować
brzegiem morza. Gdy w czasie jednej z przechadzek myślałem
8
o spodziewanym za dwa miesiące wyjeździe na dłuższy pobyt do
Wenecji, wtedy pojawiła się myśl, aby „coś” o tym napisać. Inne my-
śli krążyły wokół ostatniej lektury, wznowionej krótko wcześniej:
Krótkiej historii pewnego żartu Stefana Chwina. Podziwiałem spo-
sób, w jaki wspomnienia dojrzewały tu dzięki sztuce wysłowienia.
Gdański pisarz kilkakrotnie wspomina „zimne morze” rodzinnego
miasta. W Gdańsku, przypominałem sobie dalej, rozgrywa się tak-
że Hanemann, a główną postacią jest nie tyle tytułowy bohater, ile
miasto – w połączeniu ze śmiercią, do tego stopnia, że niemiecki
przekład mógł obrać jako tytuł: Der Tod in Danzig, analogicznie
do słynnej noweli Tomasza Manna: Der Tod in Venedig. I wtedy
właśnie pojawił się impuls, aby nie skupiać się na Śmierci w Wenecji,
tylko pójść inną drogą. Jako pomysł tytułu, zarazem idei planowa-
nej pracy, pojawiły się: „Narodziny w Wenecji”.
Już wtedy miałem za sobą niejedno doświadczenie Wene-
cji. Nie pamiętam, ile razy ją dotąd odwiedzałem – okazji było
wiele, więc i skwapliwie je wykorzystywałem. Odkrywam obec-
nie, że pierwsza wizyta wiązała się – znowu z rekolekcjami. Gdy
znalazłem się w Italii przed laty, wysłany przez przełożonych za-
konnych dla odbycia tam studiów fi lozofi cznych, byłem dopiero
na początku nowej drogi życiowej – u jezuitów. Miałem za sobą
nowicjat w Kaliszu, jednak opuściłem owo miejsce jeszcze przed
upływem „ustawowych” dwóch lat. Oznaczało to, że pierwsze
śluby zakonne czekały mnie w Italii – po rekolekcjach, odbytych
w Bassano del Grappa. Droga koleją do tego miejsca prowadziła
przez Mestre, skąd o krok – a raczej o przejazd mostem przez lagu-
nę – do Wenecji, do stacji kolejowej Venezia Santa Lucia. Trudno
było nie podjąć od razu tej okazji. Nie wiem już, czy zatrzymałem
się tu przed rekolekcjami, czy po nich. Ale tak się zaczęło.
Minione wrażenia zacierały się. Czasami pozostawało rozcza-
rowanie, gdy kolejny pobyt okazywał się mniej atrakcyjny, bardziej
nużący niż poprzedni. Powtarzałem ustalone tradycją – turystycz-
ną! – trasy; powracały te same widoki, fragmenty, dzieła sztuki.
Zdarzało się, że trwalsze było wspomnienie ciasnych ulic, zdomi-
nowanych przez okna wystawowe, na tyle podobne do spotykanych
9
gdzie indziej, że budziła się złość: po co tu się pchać, przepychać...
Odmienność Wenecji docierała wtedy w najgorszej możliwej for-
mie, kiedy wzrok, uciekający spod sklepów do góry, natrafi ał na
postarzałe, zszarzałe fasady, z pewnością mniej zadbane niż w in-
nych centrach Italii. Gdy więc ostatni raz krótko tam byłem, na
kilka lat przed Rokiem Jubileuszowym, obrałem inną strategię:
zamiast wydeptywać uliczki, choćby w drodze do godnych uwagi
zabytków, udałem się na jeden z placów – Campo Santa Maria
Formosa, by po prostu siąść – i być, odwiedziwszy wpierw kościół,
od którego pochodzi nazwa placu. Kilka godzin upłynęło na pa-
trzeniu, zapatrzeniu. Nie mogłem zostać dłużej, owego dnia czekał
mnie jeszcze powrót do Padwy, którą nazajutrz opuszczałem. Po-
zostało wszakże przekonanie: muszę wrócić do Wenecji, by po
prostu być w niej – zatrzymać się. Dlatego tu właśnie zamierzałem
spędzić lwią część owego semestru „szabatowego”, by nastawić się
przy tej okazji także na – „Narodziny w Wenecji”.
Książka rodziła się powoli, mniej więcej w kolejności rozdziałów,
jakie ją tworzą. Pierwszy rozdział powstał, jak o tym dalej wspomi-
nam dokładniej, jeszcze tego samego roku w Rzymie. Do niego, już
w Polsce, dołączył po jakimś czasie rozdział o poecie Josifi e Brod-
skim, który poświęcił Wenecji wiele serca i słów. Otworzyłem się na
jego dzieła, przyświecało mi bowiem podążanie śladami wybitnych
postaci, związanych z miastem na lagunie. Miałem przygotowaną
ich listę, którą po części przynajmniej wykorzystałem, odwołując się
kolejno do takich artystów, jak: Casanova (również artysta życia!),
Sandor Márai, który też o nim pisał, „nieodzowny” Tomasz Mann,
Henry James, a wreszcie – planowałem otwarcie się także na postaci
świętych. Ale gdy powstawały – w ostatnim roku – kolejne roz-
działy, koncepcja była już inna. Wprawdzie dalej interesował mnie
głębszy sens narodzenia – jako odrodzenia duchowego – jednakże
nie wystarczało związanie go z samą Wenecją. Po pierwsze dlatego,
że sama książka rodziła się faktycznie „po” Wenecji, po moim w niej
pobycie. Po drugie, przyszło nowe, decydujące doświadczenie,
w którym odrodzenie związało się z innym miejscem, odwiedzo-
nym, a raczej nawiedzonym po Wenecji. Wtedy powstał ostatni,
10
siódmy rozdział, napisany znowu w Rzymie, choć odrodzenie było
darem nie tyle Wiecznego Miasta, ile cudownego miasteczka...
Więcej o tym – na koniec.
W tej nowej perspektywie powstały dwa przedostatnie roz-
działy, pisane – po raz pierwszy! – w samej Wenecji. Tym razem
pobyt był krótszy, zaledwie trzytygodniowy, jednak to starczyło, by
zgodnie z planem wreszcie zakończyć książkę. Powrót do Wenecji
po latach (dziewięciu) zaowocował oczywiście nowymi wrażenia-
mi, które dołączyłem także w rozdziałach już napisanych. A sama
książka kończy się tam, gdzie się zaczęła – w Rzymie.
W ostatniej drodze – z Wenecji do Rzymu – towarzyszyła mi
w pociągu lektura Dziennika duszy błogosławionego Jana XXIII,
któremu poświęciłem pierwszy rozdział Co po Wenecji... W jego
życiu po Wenecji było: Wieczne Miasto, gdzie wenecki patriarcha
został wybrany papieżem. A skoro z kolei po Rzymie czekało Jana
niebo, jako że jest on uznany w Kościele za cieszącego się „błogosła-
wioną wizją” Boga – to również po Wenecji wolno się spodziewać
tego samego, co potwierdzają dalsze świadectwa, na jakie natrafi a-
my w mieście na lagunie, podążając zwłaszcza śladami świętych.
W trakcie pociągowej – i pociągającej! – lektury poruszyło
mnie szczególnie to, że Jan opisuje w Dzienniku także swoje rzym-
skie rekolekcje w miejscu, do którego zmierzałem: w klasztorze
Ojców Pasjonistów na wzgórzu Celio, na Piazza SS. Giovanni
e Paolo. Miejsce przywodzi na myśl i Wenecję, gdzie plac o tej
samej nazwie należy do najbardziej znanych, przy nim bowiem
mieści się kilka ważnych zabytków, o których i ja dalej wspominam.
A na razie – kończę te początkowe słowa wprowadzenia. Tytu-
łowe sformułowanie to nie pytanie, przeto nie szukam odpowiedzi,
tylko raczej ukazuję różne postacie – pokazujące kolejno, czego po
Wenecji można się spodziewać i co faktycznie po niej następuje.
Nie będę także, podobnie jak dotychczas, unikał osobistego tonu,
jednakże pragnę, by przemówiły zwłaszcza świadectwa, zebra-
ne tu śladem artystów i świętych o tym jednym: co po Wenecji...
Rzym, koniec września 2009 roku
Przed ostatnim etapem
Na drodze błogosławionego Jana XXIII
Jubileuszowy Rok 2000 był upamiętnieniem narodzenia
Jezusa Chrystusa, czyli – w oczach wierzących – przyjścia na świat
wcielonego Syna Bożego. Wielu pielgrzymowało w owym roku
do centrum chrześcijańskiego Kościoła, do Rzymu. Ja także do-
łączyłem do tej pielgrzymującej wspólnoty. Jednak największym
przeżyciem stało się dla mnie nawiedzenie Wenecji, gdzie dane mi
było przebywać cztery miesiące. Co wtedy przeżyłem?
Zaczynam opis od ostatniego zdarzenia, zwieńczenia wenec-
kiego doświadczenia. Było to po wyjeździe z miasta na lagunie.
Z góry przewidziałem, iż będzie trzeba więcej czasu, by nagro-
madzone przeżycia dało się pojąć, a więc i wyrazić. Oczekiwałem
także pomocy – z wysoka... Dowiedziałem się w pewnym momen-
cie, że jubileuszowa pielgrzymka wenecjan do Rzymu zostanie
złączona z beatyfi kacją tego, który wcześniej odbył tę samą drogę:
z Wenecji do Wiecznego Miasta. To Jan XXIII, znany całemu
światu „dobry papież”, ale wenecjanom bliski już uprzednio jako
ich umiłowany patriarcha. Także turyści, jakże licznie ściągający
do Wenecji, „ścigając” głośne zabytki – mogą trafi ć na jego śla-
dy: przede wszystkim w bazylice San Marco, gdzie postawiono
jego popiersie z brązu, następnie na tablicy z informacją, że placyk
u boku bazyliki, tzw. Piazzetta dei Leoncini (lewków, ulubionych
przez dzieci, które na nich siadają – do zdjęcia!), został dedykowa-
ny, „jednomyślną decyzją” rady miejskiej, Janowi XXIII. Do tych
znaków upamiętniających go jeszcze wrócę. Najpierw inny ślad,
odkryty dzięki temu, że nie poprzestałem na postawie turysty.
Wspominam chwilę, gdy po raz pierwszy posłyszałem o beatyfi -
kacji, planowanej na niedzielę 3 września, naturalnie 2000 roku.
14 Przed ostatnim etapem
Zwiastowanie błogosławieństwa
Było to w sobotę, 25 marca, w uroczystość Zwiastowania
Pańskiego. Tego dnia, przed południem, wenecjanie mogą co roku
wziąć udział w dodatkowej – poza mszą świętą – ceremonii. Czas
i miejsce nie są przypadkowe. Zgodnie z tradycją powstanie miasta
łączy się ze Zwiastowaniem w 421 roku, tak że Maryja, przyjmu-
jąca wieść o poczęciu Syna z Ducha Świętego, jest obecna także
przy początku miasta, zrodzonego z wody. Do niezliczonych ob-
razów i rzeźb, upamiętniających Madonnę w Wenecji, dołączyła
w 1959 roku statua Niepokalanej na placu przed dworcem kolejo-
wym, Venezia Santa Lucia. Turyści, którzy masami tu przybywają,
na ogół nie widzą fi gury: jest ona zasłonięta drzewami, ponadto
stoi nieco z tyłu, po lewej stronie placu, gdy patrzący zwraca się ku
dworcowej fasadzie. Dzieło wykonane z brązu przedstawia Ma-
donnę wznoszącą się ku górze, jakby zawieszoną pośród obłoków,
osnuwających Jej szaty niby... szmaty, łachmany; dlatego wenecja-
nie zwą fi gurę stosownie – „Łachmaniarą” (La Stracciona). Brzmi
to bezceremonialnie, jednak i tu kryje się więcej: owo miejsce bo-
wiem, ocienione drzewami, przyciąga bezdomnych, obdartych nie
tylko zewnętrznie; czują się przy niepozornej Postaci jak u siebie.
Raz do roku gromadzi się przy Niej liczniejsza grupa: przedstawi-
cieli władz miejskich, instytucji świeckich i kościelnych, a wreszcie
wiernych, na czele z patriarchą. Wszyscy przynoszą kwiaty, które
składają wokół fi gury, następnie patriarcha wygłasza przemó-
wienie, zakończone modlitwą z uroczystym błogosławieństwem.
A w Roku Łaski nie zabrakło szczególnych elementów.
Patriarcha, kardynał Marco Cè, zauważył: „Akurat dzisiaj,
dwa tysiące lat temu, Dziewica Maryja przyjęła wieść o Bożym
macierzyństwie. Skoro Boże Narodzenie 2000 roku stanowi dwu-
tysiąclecie narodzin Jezusa, dzisiaj upływa ta sama rocznica Jego
poczęcia za sprawą Ducha Świętego”1. Dalej mówca nawiązał do
niedawnej, głośnej pielgrzymki papieża Jana Pawła II do Ziemi
1 Według informacji prasowej w: „Il Gazzettino. Venezia” (26 III 2000).
15N
a dro
dze b
łogosław
ionego Jan
a XX
III
Świętej, i dodał: „Było to z jego strony gestem wielkiej wiary, rów-
nież odważnej nadziei” co do możliwości pokoju pośród wielkich
przeciwności. „Także dobro naszego miasta wymaga zgodnego
współdziałania i solidarności wszystkich, na każdym poziomie,
by wcielić w życie wspólnotę obywatelską coraz bardziej ludzką,
wrażliwą zwłaszcza na sytuacje największej słabości i niedostatku”.
Końcowe błogosławieństwo łączyło się z prośbą do Matki Jezusa,
by wspomagała miasto. Przypominając wreszcie o bliskiej beaty-
fi kacji weneckiego patriarchy, Angelo Giuseppe (Anioła Józefa)
Roncallego, kardynał poprosił swego wielkiego poprzednika,
by wejrzał z uśmiechem dobroci na miasto, które tak umiłował.
A prasowa relacja nosiła nagłówek, oddający wydarzenie w po-
etyckim skrócie – w spojrzeniu na Madonnę, która w pamiętnym
dniu została: „Ukwiecona we wspomnieniu dobrego Papieża”.
Zapowiedzianą datę beatyfi kacji zapamiętałem tym bardziej,
że w pierwszą niedzielę września miałem i tak być w Rzymie.
Spodziewałem się błogosławionego – doświadczenia, które mogło
koronować uprzednie wrażenia. Tymczasem ku swemu zdziwieniu
dowiedziałem się, że beatyfi kacja owego dnia budziła u wielu zgo-
ła inne, przeciwne uczucia. Przy tej okazji dopiero – w Niemczech,
gdzie zatrzymałem się po wyjeździe z Wenecji – dotarło do mnie,
że beatyfi kowanych ma być więcej osób, i że większość uwagi czy
prasowych uprzedzeń skupiała się na jednej postaci, na papieżu
Piusie IX. Nie wchodzę w tę kwestię, zauważę tylko, że papież
ów, oceniany krytycznie, mnie osobiście kojarzył się ze świętością
choćby przez ogłoszenie w 1854 roku dogmatu Maryjnej świętości
od początku życia – Jej niepokalanego poczęcia; także tłumy, któ-
re podczas uroczystości na Placu Świętego Piotra nie reagowały na
wypowiedzi o tym akurat błogosławionym, odezwały się brawami
wtedy, gdy Jan Paweł II wspomniał o Maryjnym dogmacie Piu-
sa IX. Natomiast – i to było zgodne z oczekiwaniami – wzmianki
o Janie XXIII budziły powszechny entuzjazm. Oklaski zrywały się
wielokrotnie. Wychodziły nie tylko z miejsc, gdzie zgromadzili się
pielgrzymi z Wenecji, Bergamo czy Sotto il Monte (Pod Górą!),
czyli ze stron rodzinnych Błogosławionego. Na pewno nie było na
16 Przed ostatnim etapem
Placu nikogo, kto by nie znał i nie czcił Dobrego Papieża już od
lat. I wolno przyjąć, że wyjątkowo liczne tłumy tego dnia przyszły
ze względu na niego, pozostającego żywo w pamięci świata jako
świadek dobroci – samego Boga.
Pierwszy raz uczestniczyłem w uroczystości beatyfi kacyjnej.
A skoro niewątpliwie zawdzięczam to jemu, błogosławionemu
Janowi, co to znaczy? Na tle łaski Roku Jubileuszowego liczę na
jego pomoc w zgłębianiu doświadczenia Wenecji. Mówiąc inaczej,
ogłoszenie Go jako błogosławionego stanowi dla mnie zarówno
zwieńczenie dotychczasowej drogi, jak i rozpoczęcie nowego jej
etapu. Przypomniana postać odsłania więcej aniżeli tylko minione
życie, utrwalone tyloma świadectwami, może najbardziej osobi-
ście w intymnym, odsłaniającym jego wnętrze Dzienniku duszy.
Warto powracać do tej lektury, pamiętając, iż opisana tutaj „du-
sza” należy do Błogosławionego, żyje więc i cieszy się teraz pełnią
życia w Bogu, źródle wszelkiego błogosławieństwa. Przykłady
z jego dawnego życia w połączeniu z modlitwą do Błogosławio-
nego naświetlają także nasze życie jako drogę, rozświecają mroki.
Wyjaśnienie przychodzi powoli, wymaga cierpliwości. Stopniowo
przeto przybliżam się do światła, śladami świadectwa bł. Jana.
Zaczynam od etapu, który na jego drodze stał mi się w Roku
Łaski najbliższy: zbliżam się do błogosławionego patriarchy
Wenecji2.
Początek ostatniego etapu...
Żadna stolica biskupia na świecie nie wydała w XX wie-
ku tylu papieży, co Wenecja, z której przeszli do Rzymu – poza
Janem XXIII – św. Pius X i Jan Paweł I. Wcześniejsi patriarcho-
wie Wenecji stali się – patriarchami Rzymu. Podobny tytuł ma
w obu wypadkach inny zasięg i znaczenie. W Kościele powszech-
nym uznawano początkowo na Wschodzie i na Zachodzie pięć
2 Opieram się dalej na książce jego prabratanka: M. Roncalli, Giovanni
XXIII. La mia Venezia, Venezia 2000 (= Roncalli).
17N
a dro
dze b
łogosław
ionego Jan
a XX
III
patriarchatów, i to w określonym porządku, z Rzymem na począt-
ku3. Skoro wszystkie pozostałe patriarchaty były na Wschodzie,
można było nazwać biskupa Rzymu – patriarchą Zachodu. Poja-
wiły się wszakże dodatkowe patriarchaty, zarówno na Wschodzie,
jak i na Zachodzie; w ostatnim przypadku wyróżniała się wła-
śnie Wenecja... Wspomnę jeszcze, jak do tego doszło. Na razie
zauważmy: gdy przyszły papież Jan XXIII obejmował patriar-
chat Wenecji, nie przewidywał, iż przyjdzie mu zmienić imię;
nie był jeszcze Janem, ale – przypomnijmy polskie brzmienie
włoskich imion – Aniołem Józefem... I zatrzymajmy się nad jego
wypowiedzią z tego czasu – zapowiedzią, która się nie spełniła. Ku-
zynowi, Janowi Roncallemu, tak oto zarysował drogę swego życia:
„Widzisz, co przytrafi ło się Aniołkowi [Angelino] z Roncallich,
skoro pozwolił się prowadzić dobremu Bogu? Kapłan i biskup,
przedstawiciel Stolicy Świętej w różnych krajach, kardynał i pa-
triarcha. Teraz można by jeszcze przepowiadać papiestwo, lecz
to jest niemożliwe; najbliższym papieżem będzie arcybiskup
Jan Chrzciciel Montini”4. Pomylił się, ale nie do końca, jako że
Montini został najbliższym papieżem – po nim!
Zadziwienie nowego patriarchy w obliczu tego, co „przy-
trafi ło się” małemu chłopcu, prowadzi do serca jego tajemnicy.
Wewnętrznie czuje się taki sam, jak wtedy – na początku życia.
Myśl o poświęceniu się Bogu w kapłaństwie towarzyszyła mu od
dzieciństwa, nigdy nie pragnął innej drogi. Miejsce „Pod Górą”,
gdzie tkwiły jego korzenie, było mu zawsze bliskie, choć odda-
lił się od niego przestrzennie przez lata służby dyplomatycznej
za granicą, i dopiero jako patriarcha Wenecji mógł odwiedzać je
częściej, odpoczywając u boku rodziny co roku, letnią porą. Tutaj
odżywał, odnajdując niezmiennie prostotę życia przeniknięte-
go wiarą. Pod innym jeszcze względem powołanie do Wenecji
3 Pełna liczba obejmowała: Rzym, Konstantynopol, Aleksandrię, An-
tiochię, Jerozolimę.
4 Przypomniał tę wypowiedź długoletni sekretarz patriarchy i papieża
– Loris F. Capovilla (Roncalli 21).
18 Przed ostatnim etapem
stanowiło przypomnienie początku. Podczas pierwszych osobi-
stych rekolekcji, które odbywał jako patriarcha, zanotował: „Jest
zastanawiające, że Opatrzność przywiodła mnie znowu tam,
gdzie moje powołanie kapłańskie miało swe pierwsze poruszenia,
czyli ku służbie pasterskiej. Odnajduję się teraz w pełnym bezpo-
średnim posługiwaniu duszom. W istocie zawsze uważałem, że
dla męża Kościoła tak zwana dyplomacja musi być przeniknięta
duchem pasterskim, inaczej nie liczy się i ośmiesza świętą misję”5.
Stając przed wenecjanami 15 marca 1953 roku, podczas ingresu
w Bazylice San Marco, tak właśnie się przedstawił: jako „czło-
wiek, kapłan, pasterz”, o człowieku dodając, iż „chce być po prostu
waszym bratem, miłym, przystępnym, wyrozumiałym”.
Był wdzięczny papieżowi Piusowi XII za to, że dał mu okazję
takiego „schyłku” życiowej drogi. Zaczynał swe duszpasterstwo
w siedemdziesiątym drugim roku życia, czyli: „gdy inni je koń-
czą. Znajduję się więc na progu wieczności”. W jego zapiskach
i listach powracają wzmianki, że nowy etap jest ostatni, wieńczący
długą drogę życia. Myśl o krótkim czasie, jaki ma jeszcze przed
sobą, próbuje niekiedy spowolnić jego zapał, ale: „To się jej nie
uda, z pomocą Pana”. Spokojnie poddaje się Jego woli, jakakol-
wiek by nie była. Jednak oczywiste mu się wydaje, że w końcu
przecież umrze tutaj, u boku weneckiego patrona, św. Marka.
Dlatego notatki z pierwszych rekolekcji, które podsumowują
początek jego patriarchatu, zamykają się spostrzeżeniem i posta-
nowieniem: „Łuk mego pokornego życia – zbyt uhonorowanego,
znacznie ponad moje zasługi, przez Stolicę Świętą – z mej rodzin-
nej wioski schodzi pomiędzy kopuły i wieżyczki San Marco. Chcę
złożyć w moim testamencie prośbę o zachowanie dla mnie miej-
sca w krypcie bazyliki przy grobie Ewangelisty, który stał się tak
drogi i bliski mojemu duchowi i modlitwie. Marek syn św. Piotra,
św. Piotra uczeń i tłumacz”.
5 Jan XXIII, Dziennik duszy, przeł. J. Ledóchowska USJK, Kra-
ków 1967, s. 290; poprawiłem przekład na podstawie włoskiej wersji
w książce M. Roncallego.
19N
a dro
dze b
łogosław
ionego Jan
a XX
III
Ale życiowy łuk objął więcej, nie zatrzymał się na krypcie
San Marco. Nowy patriarcha nie poprzestał na dołączeniu do
swego testamentu wspomnianej prośby. Następnego roku (1954)
w czasie kolejnych rekolekcji, których owocem było sformułowa-
nie testamentu, przewidział ponadto, że gdyby nie było możliwe
pochowanie go w krypcie Bazyliki, wtedy życzyłby sobie, by
miejsce jego spoczynku „cielesnego” znalazło się w największej
weneckiej świątyni poświęconej Maryi, w „La Salute, pod mi-
łosiernym wzrokiem wspólnej Matki żywych i zmarłych”. Ale
postarał się następnie, by jego życzeniu co do pochówku w San
Marco nic nie zdołało przeszkodzić. W kolejnym roku dokonał
uroczystego przeniesienia do krypty Bazyliki szczątków sześciu
patriarchów z XIX i XX wieku, swoich poprzedników, a więc
– i dla niego nie mogło zabraknąć tu miejsca. Spełnienie przy-
szło – czy muszę dodawać? – inaczej. Związany ze św. Markiem
patriarcha musiał udać się tam, gdzie jego patron – śladami
św. Piotra. Gdy już okazało się, że nie Wenecja, ale Wieczne Mia-
sto będzie dopełnieniem drogi patriarchy, wtedy przyjął on imię,
wyrażające żywo jego więzy z uczniem i duchowym synem Pio-
tra, którego Pismo Świętego wspomina w pełnym brzmieniu jako:
Jana Marka6. W nowym imieniu Jan XXIII widział także trwanie
swej łączności „z umiłowanym patriarchatem Wenecji”. To sta-
nowi dodatkowy motyw, aby w perspektywie spełnienia mówić
dalej – w niniejszych rozważaniach – po prostu: o błogosławio-
nym Janie, weneckim patriarsze.
Tak odkrywamy tajemnicę weneckiego patriarchatu Jana:
w lokalnej oprawie miasta na lagunie zaczęło jawić się to, co w uni-
wersalnej skali Kościoła i świata objawił jego pontyfi kat. I w tym
sensie pobyt w Wenecji stanowił istotnie początek ostatniego etapu
jego drogi. Znajdujemy tutaj elementy „typowe” dla późniejsze-
go Papieża. Jednocześnie – Wenecja jest jedyna i niepowtarzalna,
więc i tutejsza posługa błogosławionego patriarchy miała rysy
6 Por. Dz 13,5.13; 15,37-39. Dalsze świadectwa o wyborze imienia
Jana w nawiązaniu do biblijnego Jana Marka: Roncalli 228.
20 Przed ostatnim etapem
specyfi czne, które ją wyróżniały. Jednak i najpiękniejsze miejsce,
choćby skłaniało do zatrzymania się, może do końca, stanowi je-
dynie przejście – dalej i głębiej. A zatem i Wenecja – czy raczej
ona przede wszystkim – pozostaje najwyżej przedostatnim etapem.
Przyswajanie Wenecji
W jednej ze swoich mów do wiernych w Bazylice San Marco
Błogosławiony zauważał: „Zwykło się mówić, że kto dobrze za-
czyna, dokonał połowy dzieła. Nie jest mi dozwolone kierować
moje spojrzenie zbyt daleko w przyszłość. Ale czy mój pobyt
pośród was będzie krótki, czy długi, składam go w ręce Pana,
i powierzam go współdziałaniu waszych dobrych woli i waszych
modlitw”. Jego słowa wiązały się z akcją, którą podjął po swoim
zmarłym poprzedniku: była to pasterska wizytacja diecezji, której
dokończenie, jak się okazało, miało zająć kolejne trzy lata. Dobrze
zapoczątkowane dzieło znaczyło wszakże więcej, obejmując inne
jeszcze działania – przejawy pasterskiej postawy patriarchy, lecz
i zwyczajnie jego budzącego sympatię człowieczeństwa. Tak obja-
wiał się stopniowo, pamiętamy: „człowiek, kapłan, pasterz”.
Jako człowiek odwołał się najpierw do swego pochodzenia.
W pierwszym wystąpieniu wobec wiernych w San Marco powo-
łał się na „mocne więzy”, łączące go z Wenecją. Przypomniał,
że Bergamo, w którego pobliżu przyszedł na świat, przez ponad
cztery wieki należało do Republiki Weneckiej, aż do jej końca
w 1797 roku. Stamtąd pochodził słynny Bartolomeo Colleoni,
zasłużony dla Serenissimy kondotier, który także po śmierci
przysłużył się miastu pozostawioną fortuną, zaś upamiętnia go
najwspanialszy wenecki pomnik – jeździec na koniu – wznoszący
się na jednym z placów7. A dalej, patriarcha czuł się związany
7 Pomnik miał stanąć na Piazza San Marco; jednak nie było to w zwy-
czaju Republiki, zatem stanął na placyku San Giovanni e Paolo, do
którego przylega Scuola San Marco. Więcej w rozdz. 5: „Znak uskrzy-
dlonego lwa”.
