Citation style: Golik-Prus Aleksandra. (2010). Historia ... · nych języków łacina nadal...

Title: "Historia magistra vitae est" : podręcznik do języka łacińskiego dla studentów historii

Author: Aleksandra Golik-Prus

Citation style: Golik-Prus Aleksandra. (2010). "Historia magistra vitae est" : podręcznik do języka łacińskiego dla studentów historii. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

HISTORIA MAGISTRA VITAE EST

SPIS

TR

EŚC

I

1

SPIS

TR

EŚC

I

2

NR 120

Aleksandra Golik-Prus

HISTORIA MAGISTRA VITAE EST

PODRĘCZNIK DO JĘZYKA ŁACIŃSKIEGODLA STUDENTÓW HISTORII

Wydanie drugie poprawione i uzupełnione

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2010

SPIS

TR

EŚC

I

3

RECENZENCI WYDANIA PIERWSZEGO

Joanna RostropowiczHubert WolaninSP

IST

RE

ŚCI

4

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

PODSTAWOWA TERMINOLOGIA GRAMATYCZNA WRAZ ZE SKRÓTAMI . . . . 13

CZĘŚĆ I

LECTIO PRIMAAlfabet, wymowa, iloczas, akcent . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

LECTIO SECUNDA VEL ALTERADeklinacja I. Czasownik sum, esse, fui — indicativus praesentis, imperfecti, futuri I activi;imperativus i infinitivus praesentis activi czasownika esse . . . . . . . . . . 20

LECTIO TERTIAPodstawowe formy czasownika. Koniugacja 1 — infinitivus praesentis activi; indicativuspraesentis, imperfecti, futuri I activi; imperativus praesentis activi. Accusativus cum in-finitivo (ACI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

LECTIO QUARTADativus possessivus. Deklinacja II. Koniugacja 2 — infinitivus praesentis activi; indica-tivus praesentis, imperfecti, futuri I activi; imperativus praesentis activi . . . . . . 27

LECTIO QUINTAKoniugacja 3 — infinitivus praesentis activi; indicativus praesentis, imperfecti, futuri Iactivi; imperativus praesentis activi. Accusativus cum infinitivo . . . . . . . . 31

LECTIO SEXTAKoniugacja 3 — czasowniki zakończone na -ι. Zaimki określające: is, ea, id; idem,eadem, idem oraz ipse, ipsa, ipsum. Przyimki. Accusativus cum infinitivo . . . . . 33

LECTIO SEPTIMAKoniugacja 4 — infinitivus praesentis activi; indicativus praesentis, imperfecti, futuri Iactivi; imperativus praesentis activi. Infinitivus praesentis passivi. Powtórzenie odmianyrzeczowników I i II deklinacji. Wyjątki rodzajowe . . . . . . . . . . . . 38

LECTIO OCTAVAZaimki osobowe i dzierżawcze. Powtórzenie wiadomości . . . . . . . . . . 42

LECTIO NONAIndicativus perfecti, plusquamperfecti, futuri II (exacti) activi; infinitivus perfecti activi.Accusativus cum infinitivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

SPIS

TR

EŚC

I

5

LECTIO DECIMADeklinacja III. Typ spółgłoskowy — rzeczowniki deklinacji III. Koniugacja 1 — indicati-vus praesentis, imperfecti, futuri I passivi; imperativus i infinitivus praesentis passivi . . 49

LECTIO UNDECIMADeklinacja III. Typ samogłoskowy — rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w nom.s. na -e, -al, -ar. Przymiotniki o jednym zakończeniu. Przysłówki w stopniu równym . . 52

LECTIO DUODECIMADeklinacja III. Typ samogłoskowy — przymiotniki o trzech zakończeniach. Koniugacja 2— indicativus praesentis, imperecti, futuri I passivi; imperativus i infinitivus praesentispassivi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

LECTIO TERTIA DECIMADeklinacja III. Typ samogłoskowy — przymiotniki o dwóch zakończeniach. Superlativusprzymiotników i przysłówków. Genetivus partitivus. Koniugacja 3 — indicativus praesen-tis, imperfecti, futuri I passivi; imperativus i infinitivus praesentis passivi . . . . . 59

LECTIO QUARTA DECIMALiczebniki. Ablativus temporis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

LECTIO QUINTA DECIMADeklinacja III. Typ mieszany. Participium praesentis activi. Gerundium. Koniugacja 4 —indicativus praesentis, imperfecti, futuri I passivi; imperativus i infinitivus praesentispassivi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

LECTIO SEXTA DECIMAConiunctivus — funkcje. Koniugacja 1 — coniunctivus praesentis activi i passivi orazczasownika esse. Comparativus przymiotników i przysłówków. Ablativus comparativus . 73

LECTIO SEPTIMA DECIMAKoniugacje 2—4 — coniunctivus praesentis activi i passivi. Stopniowanie nieregularneprzymiotników i przysłówków . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

LECTIO DUODEVICESIMANominativus cum infinitivo (NCI) . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

LECTIO UNDEVICESIMADeklinacja IV. Participia: perfecti passivi, futuri activi, futuri passivi (gerundivum) . . . 82

LECTIO VICESIMAIndicativus perfecti, plusquamperfecti, futuri II passivi; infinitivus perfecti passivi . . . 86

LECTIO VICESIMA PRIMA (PRIMA ET VICESIMA)Verba deponentia. Zaimek wskazujący hic, haec, hoc; iste, ista, istud; ille, illa, illud . . 90

LECTIO VICESIMA ALTERA (ALTERA ET VICESIMA)Deklinacja V. Ablativus absolutus . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

LECTIO VICESIMA TERTIA (TERTIA ET VICESIMA)Infinitivus futuri activi i passivi. Konstrukcje ACI oraz NCI — powtórzenie . . . . . 97

LECTIO VICESIMA QUARTA (QUARTA ET VICESIMA)Składnia nazw miast. Zaimek względny qui, quae, quod oraz przeczący: nemo, nihil . . 101

SPIS

TR

EŚC

I

6

LECTIO VICESIMA QUINTA (QUINTA ET VICESIMA)Koniugacje 1—4 — coniunctivus imperfecti activi i passivi. Czasownik esse — co-niunctivus imperfecti activi. Consecutio temporum. Zdania pytajne niezależne i zależne(zaimkowe i partykułowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

LECTIO VICESIMA SEXTA (SEXTA ET VICESIMA)Coniunctivus perfecti, plusquamperfecti activi. Funkcje koniunktiwu w zdaniach głównych 108

LECTIO VICESIMA SEPTIMA (SEPTIMA ET VICESIMA)Czasowniki possum, fero, fio — nieregularności odmiany. Zdania złożone współrzędnie . 112

LECTIO DUODETRICESIMAZdania okolicznikowe warunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

LECTIO UNDETRICESIMAConiunctivus perfecti, plusquamperfecti passivi. Zdania okolicznikowe celu i podrzędnedopełnieniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

LECTIO TRICESIMAConiugatio periphrastica passiva. Zdania okolicznikowe czasu . . . . . . . . . 121

LECTIO TRICESIMA PRIMA (UNA ET TRICESIMA)Coniugatio periphrastica activa. Zdania okolicznikowe skutku i podrzędne podmiotowe . 123

LECTIO TRICESIMA ALTERA (ALTERA ET TRICESIMA)Czasowniki coepi, memιni, odi. Imperativus futuri activi i passivi. Zdania okolicznikoweprzyczyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

LECTIO TRICESIMA TERTIA (TERTIA ET TRICESIMA)Czasownik eo. Zdania okolicznikowe przyzwolenia . . . . . . . . . . . . 128

LECTIO TRICESIMA QUARTA (QUARTA ET TRICESIMA)Czasowniki volo, nolo, malo. Zdania okolicznikowe porównania . . . . . . . . 132

LECTIO TRICESIMA QUINTA (QUINTA ET TRICESIMA)Odmiana czasowników złożonych. Powtórzenie materiału. Zdania zaimkowe względne . 135

CZĘŚĆ II

TABLICE GRAMATYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

KALENDARZ RZYMSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

TEKSTY — WYBÓR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

SŁOWNICZEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

SPIS

TR

EŚC

I

7

PRZEDMOWA

Skrypt skierowany jest przede wszystkim do studentów historii studiów za-równo dziennych, jak i zaocznych, którzy rozpoczynają naukę języka łacińskie-go. Układ materiału ma umożliwić zdobycie praktycznej umiejętności rozumie-nia tekstów omawianych również na zajęciach z nauk pomocniczych historii.Stąd materiał gramatyczny obejmuje najistotniejsze zagadnienia z fonetyki orazfleksji i składni, a uwagę skoncentrowano na jego wielokrotnych repetycjachi wprowadzaniu pewnych nowych zagadnień gramatycznych nie na zasadzie jed-nokrotnego całościowego przedstawienia, lecz w sposób cząstkowy. W części Iteksty łacińskie oparto na wyborze zdań ilustrujących omawiane zagadnieniegramatyczne, zaczerpniętych ze źródeł oryginalnych, w większości z wyborutekstów średniowiecznych dokonanego przez Stanisława Krzyżanowskiegow Album Paleographicum. Taki dobór może budzić kontrowersje, ale wielolet-nia praktyka dydaktyczna na Wydziale Historii potwierdza, że studenci łatwiejprzyswajają język na bazie tego rodzaju zdań. Dla ułatwienia pracy z wieluzdań usunięto imiona własne, szczególnie w początkowych tekstach i zastąpio-no je rzeczownikami pospolitymi.

Na każdą jednostkę metodyczną części I składa się kilka, w większości w tejsamej kolejności powtarzających się partii, umożliwiających szybkie dotarcie dopotrzebnego fragmentu materiału:

1. Krótki tekst — zawiera nowe formy i zjawiska językowe, które studentpoznaje pod kierunkiem prowadzącego. Tekst stanowi również propozycję doćwiczenia fonetyki na zajęciach.

2. Słowniczek pod tekstami — zawiera słówka adekwatne do tekstu bezogólnie przyjętych skrótów (lekcje 1—10). Taki sposób zapisu, choć może spo-tkać się z zarzutem zbytniego upraszczania pracy studentów, stał się odpowie-dzią na ich postulaty; nierzadko bowiem na początku nauki odnalezienie słówekpodanych według przyjętych schematów staje się problemem; w lekcjach11—15 słówka podane są według zapisu słownikowego; w lekcjach 16—35brak słówek pod tekstem i należy je odnaleźć w słowniczku na końcu podręcz-nika. Takie stopniowanie trudności ma służyć wyrobieniu umiejętności samo-dzielnej pracy potrzebnej w przyszłym tworzeniu bazy słówek, występującychw tłumaczonych tekstach łacińskich.

3. Preparacje i komentarz gramatyczny pozwalają utrwalić wiadomości zdo-byte w czasie translacji tekstu i wprowadzają nowy materiał gramatyczny.

PRZ

ED

MO

WA

9

4. Ćwiczenie 1 i ćwiczenie 2 (exercitatio 1 i exercitatio 2) — pomyślane sąjako praca do samodzielnego wykonania w formie repetycji poznanego mate-riału gramatycznego lub translacji tekstu.

Konieczność umiejętnego korzystania przez studentów z różnych, dostęp-nych słowników zadecydowała o niezamieszczaniu w podręczniku jakiegokol-wiek słowniczka, którego zawartość i tak byłaby zbyt uboga w stosunku do po-trzeb. Zamieszczono jednak wykaz terminologii łacińskiej.

Część II podręcznika zawiera kolejno:1. Tablice gramatyczne pozwalające na szybkie repetycje wybranego mate-

riału, podane według różnego sposobu zapisu.2. Poszerzony wybór fragmentów tekstów z prozy łacińskiej od starożytno-

ści do XIX wieku; tu zatem będzie można — w zależności od potrzeb — zna-leźć w miarę pełną egzemplifikację tekstów historycznych.

3. Wykaz skrótów.4. Wykaz źródeł pomocnych w nauce łaciny.5. Słowniczek do lekcji 16—35.

PRZ

ED

MO

WA

10

WSTĘP

Łacina (łac. lingua Latina � ‘język łaciński’) to język indoeuropejski, wy-wodzący się z Lacjum (łac. Latium), krainy w starożytnej Italii. Łacina była ję-zykiem ojczystym Rzymian, a z czasem stała się językiem urzędowym całegoImperium Romanum. Najdawniejsze zabytki języka łacińskiego to inskrypcjei fragmenty praw czy pieśni kultowych.

Dla świata chrześcijańskiego językiem liturgicznym była greka, której znajo-mość na zachodzie imperium zaczęła szybko zanikać, w związku z czymw połowie IV wieku n.e. wprowadzono łacinę do liturgii, czemu wydatniesprzyjało ułożenie na przełomie IV/V wieku n.e. przez św. Ambrożego łaciń-skiej liturgii mszy, tzw. ambrozjańskiej i dokonanie przez św. Hieronima kano-nicznego przekładu Biblii na łacinę (tzw. Wulgata, od łac. vulgata � ‘rozpo-wszechniona’). Sobór watykański II utrzymał łacinę jako język liturgicznyKościoła katolickiego, dopuściwszy jednak możliwość odprawiania mszy w ję-zykach narodowych „w drodze wyjątku”. Wiadomo jednak, że z czasem stałosię to regułą.

Po upadku imperium i wybiciu się lokalnych dialektów do rangi pełnopraw-nych języków łacina nadal pozostawała językiem międzynarodowym oraz języ-kiem Kościoła katolickiego, choć począwszy od IX wieku zaczęła jednakz wolna tracić na znaczeniu, wypierana w literaturze i administracji zarównoprzez języki lokalne, jak i przez inne języki międzynarodowe — początkowofrancuski, później angielski. Do XVII wieku była wykorzystywana jako między-narodowy język dyplomacji, a jako język wykładowy na wyższych uczelniachprzetrwała do XIX wieku.

PRZ

ED

MO

WA

11

PODSTAWOWATERMINOLOGIA GRAMATYCZNAWRAZ ZE SKRÓTAMI

Rodzaje:

Masculinum (m) — rodzaj męskiFemininum (f) — rodzaj żeńskiNeutrum (n) — rodzaj nijaki

Liczby:

Singularis (s.) — liczba pojedynczaPluralis (pl.) — liczba mnoga

Przypadki:

Nominativus (nom.) — mianownikGenetivus (gen.) — dopełniaczDativus (dat.) — celownikAccusativus (acc.) — biernikAblativus (abl.) — narzędnikLocativus (loc.) — miejscownikVocativus (voc.) — wołacz

Tryby:

Indicativus (ind.) — tryb oznajmującyConiunctivus (con.) — tryb łączący (przypuszczający, warunkowy)Imperativus (imp.) — tryb rozkazujący

Czasy:

Praesens (praes.) — czas teraźniejszyImperfectum (impf.) — czas przeszły bezwzględny niedokonanyPerfectum (perf.) — czas przeszły bezwzględny dokonany

POD

STA

WO

WA

TE

RM

INO

LO

GIA

GR

AM

AT

YC

ZN

A...

13

Plusquamperfectum (pperf.) — czas przeszły względny (uprzedni) wyrażaczynność przeszłą, wcześniejszą od innejczynności przeszłej

Futurum I (primum) (fut. I) — czas przyszły bezwzględnyFuturum II (exactum) (fut. II) — czas przyszły względny (uprzedni) wyraża

czynność przyszłą, wcześniejszą od innejczynności przyszłej

Strony:

Activum (act.) — strona czynnaPassivum (pass.) — strona bierna

Nomina verbalia:

Infinitivus (inf.) — bezokolicznikParticipium (part.) — imiesłówGerundium (ger.) — rzeczownik czasownikowy

POD

STA

WO

WA

TE

RM

INO

LO

GIA

GR

AM

AT

YC

ZN

A...

14

wg projektu

POD

STA

WO

WA

TE

RM

INO

LO

GIA

GR

AM

AT

YC

ZN

A...

15

POD

STA

WO

WA

TE

RM

INO

LO

GIA

GR

AM

AT

YC

ZN

A...

16

LECTIO PRIMA

Alfabet, wymowa, iloczas, akcent

Spróbuj przeczytać i zaakcentować:

canis, agricola, agricultura, sic, ecclesia, cella, civitas, cymba, coetus, caelum,ceu, ae–r, iudex, sententia, dux, vita, aqua, bibliotheca, rhombus, philosophia,lingua, persuasio, vox, populus, senatus populusque Romanus.

Alfabet

Alfabet łaciński składa się z 24 liter:

A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U V X Y Za b c d e f g h i k l m n o p q r s t u v x y z

Wymowa

Litery te są znane w większości z alfabetu używanego do zapisu wyrazóww języku polskim, a ich wymowa nie odbiega w zasadniczy sposób od wymo-wy polskiej. Poniżej podane są różnice:

LE

CT

IOPR

IMA

17

2 — Historia...

Objaśnienie wymowy Pisownia Wymowac przed a, o, u, na końcu wyrazui przed spółgłoskami wymawia sięjak polskie k

castra — ‘obóz wojskowy’corpus — ‘ciało’culpa — ‘wina’actus — ‘akt’

kastrakorpuskulpaaktus

c przed e, i, y, ae, oe, eu wymawiasię jak polskie c

censor — ‘cenzor’civis — ‘współobywatel’cymba — ‘łódka, czółno’Caesar — ‘Cezar’coelum — ‘niebo’ceu — ‘tak jak’

censorciwiscymbacesarcelumceu

CZ

ĘŚĆ

I18

ae (pierwotnie ai) wymawia się jakpolskie e

Caesar — ‘Cezar’ cesar

oe (pierwotnie oi) wymawia sięjak polskie e

poena — ‘kara, pokuta’ pena

Uwaga!Jeśli nad e w połączeniach ae–, oë jest kreska lub dwie kropki, obie sa-mogłoski wymawia się oddzielnie, np.: ae–r, poëma � aer, poema (‘po-wietrze’, ‘poemat’)

i wymawia się jak polskie j, jeślii znajduje się na początku wyrazuprzed samogłoską oraz w środkuwyrazu między samogłoskami

w innych przypadkach i wymawiasię jak polskie i samogłoskowe

iam — ‘teraz, już’cuius — ‘czyjego’

facio — ‘robić, budować’

jamkujus

facio

y występuje w wyrazach pocho-dzenia greckiego

hypotheca — ‘hipoteka’ hypoteka

x wymawia się jak polskie ks rex — ‘król, władca’ reksv wymawia się jak polskie w Varsovia — ‘Warszawa’ warsowiaqu wymawia się jak polskie kw aqua — ‘woda’ akwath, ch, rh, ph wymawia się jakpolskie t, h, r, f

theatrum — ‘teatr’schola — ‘szkoła’rhetor — ‘retor’philosophia — ‘filozofia’

teatrumsholaretorfilozofia

ngu wymawia się jak polskie ngw lingua — ‘język’ lingwasu wymawia się jak polskie sw, je-śli po u występuje samogłoska na-leżąca do tej samej sylaby

suavis — ‘miły, piękny’ swawis

grupę ti wymawia się jak ti ratio — ‘liczenie, rozsądek’ ratioZmiany w łacinie średniowiecznej

ae i oe zastępowano przez ę lub e ecclesiae � ecclesię ||ecclesie — ‘kościoły’

eklesie

h przed samogłoską w miarę upły-wu czasu było pomijane

hortus � ortus — ‘ogród’ hortus,ortus

t występowało alternatywnie obokth

tus � thus — ‘kadzidło’ tus

f występowało alternatywnie obokph

Sofia � Sophia — ‘Zofia’ Zofia

y powstałe z ii, ij alys � aliis, alijs — ‘innym’ aliis

cd. tab.

Iloczas

W języku łacińskim samogłoski różnią się iloczasem, tzn. mogą być długie(oznaczane poziomą kreską nad odpowiednią samogłoską np. a–) lub krótkie(oznaczane łukiem o wygiętych w górę końcach nad odpowiednią samogłoskąnp. ă). Dyftongi ae–, oe– charakteryzują się długim iloczasem.

Sylaba jest długa, jeśli jest spełnione jedno z podanych niżej kryteriów,bądź oba:

1. Jej ośrodkiem jest samogłoska długa lub dyftong — tzw. sylaba długaz natury.

2. Jest sylabą zamkniętą (czyli po samogłosce występuje więcej niż jednaspółgłoska) — tzw. sylaba długa z pozycji.

Sylaba jest krótka, jeśli są spełnione oba kryteria podane niżej:— jej ośrodkiem jest samogłoska krótka — tzw. sylaba krótka z natury— jest sylabą otwartą (czyli po samogłosce występuje najwyżej jedna

spółgłoska).

Akcent

Akcent w języku łacińskim ma charakter dynamiczny i uzależniony jest odiloczasu sylab, czyli długości ich artykulacji, i pada na sylabę przedostatnią, je-śli jest ona długa. Ulega zaś przesunięciu na sylabę trzecią od końca, jeśli syla-ba przedostatnia jest krótka.

W podręczniku na potrzeby akcentowania zaznaczony został jedynie iloczassylaby przedostatniej.

Uwaga!Połączenie enklityki -ne, -que, -ve (wyrazu nieposiadającego własnego akcen-tu) z wyrazem poprzedzającym ją sprawia, że powstaje tak zwany zestrój ak-centowy, stanowiący dla praw akcentowania jeden wyraz złożony. Wyraz tenposiada regularny akcent padający na przedostatnią sylabę: dómιna w porów-naniu z domináque.

LE

CT

IOPR

IMA

19

2*

ze zrostu vv powstało w Vvladislaus � Wladislaus— ‘Władysław’

Wladislaus

ti zaczęto zastępowć ci, co byłokonsekwencją zmiany w wymowieti, polegającej na zastąpieniu arty-kulacji ti wymową ci

etiam � eciam — ‘także’ etiam, eciam

cd. tab.

LECTIO SECUNDA VEL ALTERA

Deklinacja ICzasownik sum, esse, fui — indicativus praesentis,imperfecti, futuri I activi;imperativus i infinitivus praesentis activiczasownika esse

Spróbuj przetłumaczyć tekst, uwzględniając to, że najczęściej w zdaniułacińskim na początku występuje podmiot, orzeczenie natomiast na końcu:

Ecclesia magna est. Ecclesiae magnae sunt. Iulia persona grata est. Cogito ergosum. Cogitasne? Es persona grata! Estne Iulia persona grata? Personae grataeestis. Estis personae gratae? Estisne personae gratae? Nostrae filiae personaegratae sunt.

W języku łacińskim wyodrębnić można pięć wzorów paradygmatów formal-nych, zwanych deklinacjami (odpowiednio D I, D II, D III, D IV, D V).

W odmianie podstawową czynnością jest ustalenie przynależności deklina-cyjnej, którą rozpoznaje się po końcówce dopełniacza liczby pojedynczej (gene-tiwu singularis).

CZ

ĘŚĆ

I20

ecclesιa, ecclesιae (f) — kościółmagnus, magna, magnum — wiel-

kisum, esse, fui — być, istniećIulιa, Iulιae (f) — Juliaperso–na, perso–nae (f) — osobaergo — zatem

cogιto, cogita–re, cogita–vi, cogita–-tum — myśleć

-ne — czy, czy nienoster, nostra, nostrum — naszfilιa, filιae (f) — córkagratus, grata, gratum — miły, -a,

-e

Końcówka genetiwu singularis

D ID IID IIID IVD V

-ae-i-is-us-ei

Z reguły temat otrzymuje się przez odcięcie końcówki genetiwu singularis.

Deklinacja I

Do deklinacji I należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego, których nominativussingularis kończy się na -a, natomiast genetivus singularis na -ae. W słownikurzeczownik podawany jest w nominatiwie, po nim pojawia się końcówka gene-tiwu oraz określenie rodzaju, np.: ecclesia, -ae (f).

ecclesia, -ae (f)mianownik dopełniacz określenie rodzaju

W trakcie odmiany zastępuje się końcówkę genetiwu odpowiednimi koń-cówkami przypadków.

SingularisNom.Gen.Dat.Acc.Abl.Voc.

ecclesι-a kościółecclesι-aeecclesι-aeecclesι-amecclesι-aecclesι-a

-a-ae-ae-am-a-a

PluralisNom.Gen.Dat.Acc.Abl.Voc.

ecclesι-aeecclesi-a–rumecclesι-isecclesι-asecclesι-isecclesι-ae

-ae-a–rum-is-as-is-ae

Tak samo, jak rzeczowniki deklinacji I, odmieniają się formy przymiotnikówdla rodzaju żeńskiego deklinacji I. W zapisie słownikowym znajdują się one nadrugim miejscu (formy tych przymiotników dla rodzaju męskiego i nijakiegoprzyjmują końcówki deklinacji II) w następującym schemacie:

gratus, grata, gratum — miły, -a, -e— gratus (m)

LE

CT

IOSE

CU

ND

AV

EL

ALT

ER

A

21

— grata (f)— gratum (n)

D II D I D II(m) (f) (n)gratus grata gratum

W ramach wszystkich deklinacji występuje następująca zgodność końcówek:Dat. pl. = abl. pl.Nom. pl. = voc. pl.Nom. s. = voc. s. (z wyjątkiem wyrazów deklinacji II mających

w nom. s. końcówkę -us)Dla rodzaju nijakiego nom. s. = acc. s. = voc. s.

nom. pl. = acc. pl. = voc. pl.

Uwaga!Do deklinacji I należą także rzeczowniki rodzaju męskiego oraz rzeczowniki,których rodzaj determinuje płeć, np.:agricola, agricolae (m) — rolniknauta, nautae (m) — żeglarzpoe–ta, poe–tae (m) — poetapince–rna, pince–rnae (m) — podczaszyBelga, Belgae (m) — BelgPersa, Persae (m) — Persincola, incolae (f) — mieszkanka lub incola, incolae (m) — mieszkaniec

Uwaga!1. dea, -ae (f) — bogini; filιa, -ae (f) — córka; libera, -ae (f) — była

niewolnica; w dat. i abl. pl. występuje czasem starsza forma — deabus, filia-bus, libertabus dla odróżnienia od form wyrazów należących do deklinacji II:deus, -i (m) — bóg; filιus, -i (m) — syn; libertus, -i (m) — wyzwoleniec; deisdeabusque — bogom i boginiom; filiis et filiabus — synom i córkom.

2. familιa, -ae (f) — rodzina; ten rzeczownik zachował swoją starszą formęgen. s. w wyrażeniach: pater familias — ojciec rodziny; mater familias —matka rodziny.

3. W rzeczownikach złożonych z przyrostkiem -cola, -gena gen. pl. możesię również kończyć na -um: genus agricolum = agricola–rum — rodzina rolni-ków.

CZ

ĘŚĆ

I22

Czasownik sum, esse, fui

sum, esse, fui — byćIndicativus

praesentis imperfecti futuri Iactivi

Singularis1. sum jestem2. es3. est

1. eram byłem/-am2. eras3. erat

1. ero będę2. eris3. erit

Pluralis1. sumus2. estis3. sunt

1. era–mus2. era–tis3. erant

1. erιmus2. erιtis3. erunt

Imperativus praesentis activi

Singularis Pluralis1. — 1. —2. es! bądź! 2. este! bądźcie!3. — 3. —

Infinitivus praesentis activiesse

EXERCITATIO 1Odmień przez przypadki w liczbie pojedynczej i mnogiej rzeczownik: per-

sona, następnie przymiotnik grata, a potem wyrażenie: persona non grata.

EXERCITATIO 2Przetłumacz na język łaciński:

kościołów, kościołowi, kościoła; wielkim kościołom, wielkimi kościołami, wiel-kiego kościoła; będziecie, bądźcie, byli, będzie, jesteś, bądź.

LE

CT

IOSE

CU

ND

AV

EL

ALT

ER

A

23

LECTIO TERTIA

Podstawowe formy czasownikaKoniugacja 1 — infinitivus praesentis activi;indicativus praesentis, imperfecti, futuri I activi;imperativus praesentis activiAccusativus cum infinitivo (ACI)

Spróbuj przetłumaczyć:

Ecclesia est. Ecclesia magna est. Ecclesiae sunt. Ecclesiae magnae sunt. Cogitoecclesiam esse. Cogito ecclesiam magnam esse. Ecclesias esse cogito. Ecclesiasmagnas esse cogito.

Podstawowe formy czasownika

cogιto, cogita–re, cogita–vi, cogita–tum(sum, esse, fui, —)

cogito (sum) — myślę (jestem) — 1. osoba liczby pojedynczej trybuoznajmującego czasu teraźniejszego strony czynnej

cogitare (esse) — myśleć (być) — bezokolicznik czasu teraźniejszegostrony czynnej

cogitavi (fui) — pomyślałem (byłem) — 1. osoba liczby pojedynczejtrybu oznajmującego czasu przeszłego bezwzględ-nego dokonanego strony czynnej

cogitatum (—) — aby pomyśleć (—) — tzw. supinum, tłumaczone najęzyk polski przez okolicznik celu (nie wszystkieczasowniki mają formę supinum).

Na oznaczenie koniugacji często podawana jest cyfra, np.:cogito, 1, cogitavi, cogitatumcogito, cogitavi, cogitatum, 1cogito 1cogito, -are, -avi, -atum

CZ

ĘŚĆ

I24

Podstawowe trzy formy czasownika pozwalają na wyodrębnienie — po od-cięciu zakończeń — tematu danego czasownika:— temat praesentis: cogita -re— temat perfecti: cogitav -i— temat supini: cogitat -umTematy te stanowią podstawę tworzenia form fleksyjnych czasownika, o którychbędzie mowa w dalszych częściach podręcznika.

Koniugacja 1

Do koniugacji 1 należą czasowniki o temacie praesentis zakończonym na -a,np. cogita-re. Jeśli po samogłosce -a- znajduje się inna samogłoska, samogłoska-a- ulega zanikowi, czego przykładem jest 1. osoba singularis, np. cogit-o. Te-mat pojawia się po odcięciu zakończenia infinitiwu praesentis activi -re np.:

cogita–-reIndicativus


Singularis1. cogιt-o myślę

2. cogιta-s3. cogιta-t

1. cogita–-ba-m myślałem

2. cogita–-ba-s3. cogita–-ba-t

1. cogita–-b-o będę myślał/pomyślę

2. cogita–-bi-s3. cogita–-bi-t

Pluralis1. cogita–-mus2. cogita–-tis3. cogιta-nt

1. cogita-ba–-mus2. cogita-ba–-tis3. cogita–-ba-nt

1. cogita-bι-mus2. cogita-bι-tis3. cogita–-bu-nt

Imperativus praesentis activiImperativus praesentis wyraża rozkaz, życzenie lub prośbę.

Singularis Pluralis1. — 1. —2. cogιta! pomyśl! 2. cogita–-te! pomyślcie!3. — 3. —

Uwaga!W łacinie archaicznej forma 1. osoby czasowników koniugacji 1 brzmiała:cogita-jo. W wyniku ściągnięcia, po zaniku -j-, pozostało długie -o, zawie-rające tematyczne -a jak i końcówkę osobową -o; zatem cogito.

LE

CT

IOT

ER

TIA

25

Accusativus cum infinitivo (ACI)

W tekstach łacińskich często spotykamy konstrukcję składniową accusa-tivus cum infinitivo (biernik z bezokolicznikiem). Na język polski tłumaczy sięją przez zdanie podrzędne dopełnieniowe lub podmiotowe, zaczynające się odspójników: że, iż, żeby, ażeby, jakoby, w którym odpowiednikiem łacińskiegoakusatiwu jest podmiot, a odpowiednikiem łacińskiego infinitiwu orzeczenie.Przy orzeczeniu imiennym odpowiednikiem łacińskiego łącznika, najczęściejwyrażonego przez określoną formę infinitiwu, jest forma osobowa czasownikabyć, a odpowiednikiem łacińskiego akusatiwu wyrażonego np. przez przymiot-nik jest orzecznik w mianowniku. Najpierw należy przetłumaczyć zdanie nad-rzędne, a potem samą konstrukcję.

Matrona ancillam castigat. = Właścicielka gani niewolnicę.

Matronam (A) ancillam castigare (CI) putatis. = Uważacie, że właścicielka ganiniewolnicę.

Matronae ancillas castigant. = Właścicielki ganią niewolnice.

Matronas (A) ancillas castigare (CI) putatis. = Uważacie, że właścicielki ganiąniewolnice.

Lingua Latina nota est. = Język łaciński znany jest.

Linguam (A) Latinam (A) notam (A) esse (CI) narras. = Twierdzisz, że językłaciński jest znany.

Uwaga!Infinitivus praesentis wyraża czynność równoczesną z czynnością wyrażonąprzez orzeczenie zdania nadrzędnego.

EXERCITATIO 1Podaj podstawowe formy czasowników, oddzielając temat od zakończenia,

podaj znaczenie każdej z nich i odmień czasowniki w trzech poznanych cza-sach:aequo 1causo 1probo 1

EXERCITATIO 2Wyraź w konstrukcji ACI zdania, rozpoczynając od zdania nadrzędnego:

Narramus... Puella grata ambulat. Puellae gratae ambulant.puella, puellae (f) — dziewczynaambulo, ambula–re, ambula–vi, ambula–tum — spacerować

CZ

ĘŚĆ

I26

LECTIO QUARTA

Dativus possessiusDeklinacja IIKoniugacja 2 — infinitivus praesentis activi;indicativus praesentis, imperfecti, futuri I activi;imperativus praesentis activi


Hortus magnus est. Ager magnus est. Horti et agri magni sunt. Hortum ma-gnum possideo. Hortos magnos possides. Dominus servum habet. Dominusmultos servos habet. Domino multi servi sunt. Frumentum in agro est.

Dativus possessivus

Stan posiadania można w języku łacińskim wyrazić, używając konstrukcjidativus possessivus. Osoba posiadacza występuje w datiwie; to, co posiada —w nominatiwie, orzeczeniem jest czasownik esse:

Domino servus est. [Właścicielowi jest niewolnik.] = Właściciel maniewolnika.

LE

CT

IOQ

UA

RTA

27

hortus, horti (m) — ogródmagnus, magna, magnum — wiel-

kisum, esse, fui — byćager, agri (m) — poleet — ipossideo, posside–re, posse–di, posse–-

ssum — posiadać

domιnus, domιni (m) — właściciel,pan, władca

multus, multa, multum — liczny,wiele

habeo, habe–re, habui, habιtum —mieć, posiadać

frume–ntum, frume–nti (n) — zboże

Deklinacja II

Do deklinacji II należą rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego, którychnom. s. zwykle kończy się w masculinum na -us, ø, w neutrum na -um, a gen.s. na -i.

Singularis(m) (n)

Nom.Gen.Dat.Acc.Abl.Voc.

hort-us ogród / ager-ø polehort-i / agr-ihort-ohort-umhort-ohort-e / ager -ø

-us / -ø-i-o-um-o-e / -ø

frume–nt-um zbożefrume–nt-ifrume–nt-ofrume–nt-umfrume–nt-ofrume–nt-um

-um-i-o-um-o-um


hort-i / agr-ihort -o–rumhort-ishort-oshort-ishort-i

-i-o–rum-is-os-is-i

frume–nt-afrument-o–rumfrume–nt-isfrume–nt-afrume–nt-isfrume–nt-a

-a-o–rum-is-a-is-a

Tak samo jak rzeczowniki deklinacji II odmieniają się formy przymiotnikówdla rodzaju męskiego i nijakiego deklinacji II. W zapisie słownikowym rodzajmęski znajduje się na pierwszym miejscu, rodzaj zaś nijaki — na trzecim,w schemacie:

gratus, grata, gratum = -us, -a, -um — wdzięczny— gratus — (m) -us— grata — (f) -a— gratum — (n) -umlubasper, aspera, asperum = -ø, -a, -um — szorstki— asper — (m) -ø— aspera — (f) -a— asperum — (n) -umpulcher, pulchra, pulchrum = -ø, -a, -um — piękny— pulcher -ø— pulchra -a— pulchrum -um

CZ

ĘŚĆ

I28

Uwaga!W odmianie rzeczownika i przymiotnika o temacie zakończonym na -eri o końcówce -ø występują formy zachowujące -e- w całej odmianie oraz for-my, w odmianie których -e- zanika. O tym, czy -e- pozostaje w odmianie, czyzanika, informuje postać gen. s. rzeczownika, a w zapisie słownikowym przy-miotników forma nom. s. rodzaju żeńskiego i nijakiego.

Uwaga!Genetivus pluralis obok końcówki -o–rum posiada niekiedy końcówkę -um:deo–rum = deum

Odmiana rzeczownika deus wraz z obocznościami:


deus bógdeideodeumdeodeus


deideo–rumdeis /diis/disdeosdeis /diis/disdei /dii/di

Uwaga!W łacinie z okresu późnego Cesarstwa i w łacinie średniowiecznej vocativusjest zazwyczaj równy nominatiwowi: agnus = agnus; deus = deus

Voc. s. rzeczownika filιus brzmi: fili!

Koniugacja 2

Do koniugacji 2 należą czasowniki o temacie praesentis zakończonym na -e,który pojawia się po odcięciu zakończenia infinitiwu praesentis activi -re, np.:

LE

CT

IOQ

UA

RTA

29

mone–-reIndicativus


Singularis1. mone-o upomi-

nam2. mone-s3. mone-t

1. mone–-ba-m upomina-łem

2. mone–-ba-s3. mone–-ba-t

1. mone–-b-o będę upomi-nać/upomnę

2. mone–-bi-s3. mone–-bi-t

Pluralis1. mone–-mus2. mone–-tis3. mone-nt

1. mone-ba–-mus2. mone-ba–-tis3. mone–-ba-nt

1. mone-bι-mus2. mone-bι-tis3. mone–-bu-nt


Singularis Pluralis1. — 1. —2. mone! upominaj! 2. mone–-te! upominajcie!3. — 3. —

Uwaga!Do tematu praesentis czasowników koniugacji 1 i 2 dodaje się:-o, -s, -t, -mus, -tis, -nt (dla utworzenia ind. praes. act.)-bam, -bas, -bat, -bamus, -batis, -bant (dla utworzenia ind. impf. act.)-bo, -bis, -bit, -bimus, -bitis, -bunt (dla utworzenia ind. fut. I act.)

EXERCITATIO 1Odmień przez przypadki: dominus magnus oraz ager magnus. Porównaj

voc. s. i voc. pl. poznanych dotąd deklinacji. Jaką regułę można utworzyć?Przetłumacz tytuł: Monumenta Poloniae Historica.

EXERCITATIO 2Odmień czasownik possideo 2 w trzech poznanych czasach. Wyszukaj

w słowniku jeden rzeczownik deklinacji II o temacie zakończonym na -er, któryzachowa -e- w odmianie, oraz drugi, który nie zachowa -e- w odmianie. Na-stępnie odmień je.

CZ

ĘŚĆ

I30

LECTIO QUINTA

Koniugacja 3 — infinitivus praesentis activi;indicativus praesentis, imperfecti, futuri I activi;imperativus praesentis activiAccusativus cum infinitivo


Ergo accede prior et fac iussa et eris tu et filii tui inter amicos regis et am-plificatus auro et argento... (Mb.I, 18)

Koniugacja 3

Do koniugacji 3 należą czasowniki o temacie praesentis zakończonym naspółgłoskę oraz o temacie zakończonym na -u, np. accedere, tribuere. Tematpojawia się po odcięciu zakończenia infinitiwu praesentis activi -ere:

LE

CT

IOQ

UIN

TA

31

ergo — zatemaccedo, accedere, acce–ssi, acce–s-

sum — przyjśćprior, prior, prius — pierwszy,

przedniejszyet — ifacιo, facere, feci, factum — czy-

nić, robićiussum, iussi (n) — rozkaz, polece-

nietu — tyfilιus, filιi (m) — syn

tuus, tua, tuum — twójinter (z acc.) — wśród, międzyamι–cus, amι–ci (m) — przyjacielrex, regis (m) — królamplifica–tus, amplifica–ta, amplifi-

ca–tum — wyróżniony (od: am-plifιco, amplifica–re, amplifica–vi,amplifica–tum — rozszerzać, wy-różniać)

aurum, auri (n) — złotoarge–ntum, arge–nti (n) — srebro

acced-ereIndicativus


Singularis1.

2.3.

acced-o przy-chodzę

acced-i-sacced-i-t

1. acced-e–ba-m przycho-dziłem

2. acced-e–ba-s3. acced-e–ba-t

1. acced-a-m będę przy-chodził/przyjdę

2. acced-e-s3. acced-e-t

Pluralis1.2.3.

acced-ι-musacced-ι-tisacced-u-nt

1. acced-eba–-mus2. acced-eba–-tis3. acced-e–ba-nt

1. acced-e–-mus2. acced-e–-tis3. acced-e-nt


Singularis Pluralis1. — 1. —2. acced-e! przyjdź! 2. acced-ι-te! przyjdźcie3. — 3. —

Accusativus cum infinitivo

Ecclesia magna est.Ecclesiam magnam esse dicimus.

Ecclesiae magnae sunt.Ecclesias magnas esse dicimus.

EXERCITATIO 1Odmień czasownik statuo 3 w trzech poznanych czasach.

Wypisz z tekstu wszystkie rzeczowniki. Oddziel temat od końcówki oraz określich przynależność deklinacyjną.

EXERCITATIO 2Przetłumacz:

Przyjdź przyjacielu! Mamy wielkie ogrody i pola. Et tu Brute contra me!

CZ

ĘŚĆ

I32

LECTIO SEXTA

Koniugacja 3 — czasowniki zakończone na -ιZaimki określające: is, ea, id;idem, eadem, idem oraz ipse, ipsa, ipsumPrzyimki. Accusativus cum infinitivo


Per aspera ad astra. Exemplis discimus. Verba docent, exempla trahunt.

Koniugacja 3 na -ι

Do koniugacji 3 należy też grupa czasowników o temacie praesentis zakoń-czonym na krótkie -ι, w których -i- przed -r- przechodzi w -e-:

cap-ereIndicativus


Singularis1.

2.3.

capι-o chwy-tam

capi-scapi-t

1. capi-e–ba-m chwyta-łem

2. capi-e–ba-s3. capi-e–ba-t

1. capι-a-m będę chwytał/chwycę

2. capι-e-s3. capι-e-t

LE

CT

IOSE

XTA

33

3 — Historia...

per (z acc.) — przezasper, aspera, asperum — szorstki,

trudnyad (z acc.) — doastrum, astri (n) — gwiazdaexe–mplum, exe–mpli (n) — przykład

disco, discere, didιci — uczyć sięverbum, verbi (n) — słowodoceo, doce–re, docui, doctum —

uczyćtraho, trahere, traxi, tractum —

ciągnąć

Pluralis1.2.3.

capι-muscapι-tiscapι-u-nt

1. capi-eba–-mus2. capi-eba–-tis3. capi-e–ba-nt

1. capi-e–-mus2. capi-e–-tis3. capι-e-nt


Singularis Pluralis1. — 1. —2. cap-e! chwytaj! 2. capι-te! chwytajcie!3. — 3. —

Uwaga!Imperativus praesentis activi czterech czasowników (dicere, ducere, facere,ferre) w 2. os. liczby pojedynczej pozbawiony jest wygłosowej samogłoski:dic! — mów!duc! — prowadź!fac! — rób!fer! — nieś!Częściej spotykane czasowniki koniugacji 3 na -ι to: facιo, capιo, fugιo i ichzłożenia, np.: afficιo, incipιo, refugιo

Zaimki określające: is, ea, id — ten, ta, toidem, eădem, idem — ten sam, ta sama, to samo

Cechą charakterystyczną odmiany zaimków jest zakończenie gen. s. -ius,dat. s. -i.

Singularis Pluralis(m)


iseι–useieumeo–

—

idemeiu–sdemeι–demeu–ndemeo–dem—


ei/iieo–rumeis/iiseoseis/iis—

eι–demeoru–ndemeι–sdem/iι–sdemeo–sdemeι–sdem/iι–sdem—

CZ

ĘŚĆ

I34

Singularis Pluralis(f)


eaeι–useieamea—

eădemeiu–sdemeι–demea–ndemea–dem—


eaeea–rumeis/iiseaseis/iis—

eae–demearu–ndemeι–sdem/iι–sdemea–sdemeι–sdem/iι–sdem—

Singularis Pluralis(n)


ideι–useiideo—

idemeiu–sdemeι–demidemeo–dem—


eaeo–rumeis/iiseaeis/iis—

eădemeoru–ndemeι–sdem/iι–sdemeădemeι–sdem/iι–sdem—

Zaimek określający: ipse, ipsa, ipsum— sam osobiście, sama osobiście,samo osobiście

Singularis(m) (f) (n)


ipseipsι–usipsiipsumipso—

ipsaipsι–usipsiipsamipsa—

ipsumipsι–usipsiipsumipso—


ipsiipso–rumipsisipsosipsis—

ipsaeipsa–rumipsisipsasipsis—

ipsaipso–rumipsisipsaipsis—

LE

CT

IOSE

XTA

35

3*

Uwaga!Przymiotniki zaimkowe mają zakończenie:gen s. -ι–usdat. s. -iNajczęściej spotykane toalιus, alιa, alιud — inny alterι–us/alterialter, altera, alterum — drugi alterι–us/alterineuter, neutra, neutrum — żaden z dwóch neutrι–us/neutrinullus, nulla, nullum — żaden nullι–us/nulli

Przyimki

Przyimki w języku łacińskim wymagają postawienia rzeczownika w okre-ślonym przypadku. Przypadek ten jest zawsze podany w słowniku.

Przyimki z acc.:

ad, adversus, ante, apud, circa (circum), circiter, cis (citra), contra, erga, extra,infra, inter, intra, iuxta (iuxtim), ob, penes, per, post, praeter, prope, propter,secundum, supra, ultra

Przyimki z abl.:

a (ab, abs), coram, cum, de, e (ex), prae, pro, sine

Przyimki z acc. albo z abl.:

in, sub, super


Amicum novum habemus. Eum hilarum esse cogitamus. — Mamy nowegoprzyjaciela. Uważamy, że (on) jest wesoły.

Amicos novos in schola nostra habemus. Eos hilaros esse cogitamus. — W na-szej szkole mamy nowych przyjaciół. Uważamy, że (oni) są weseli.

Amicum nostrum villam albam emere video. — Widzę, że nasz przyjaciel ku-puje białą willę.

CZ

ĘŚĆ

I36

EXERCITATIO 1Wypisz wszystkie bierniki zaimka is, ea, id. Przetłumacz:

Wladislaus dei gratia rex Polonie etc. Magnifice domine, amice nobis sinceredilecte. (JW, s. 68)

EXERCITATIO 2Odmień przez przypadki: id astrum.

Znajdź w słowniku 6 czasowników koniugacji 3; zapisz ich cztery podstawoweformy oraz podaj polskie tłumaczenie każdej z nich.

LE

CT

IOSE

XTA

37

LECTIO SEPTIMA

Koniugacja 4 — infinitivus praesentis activi;indicativus praesentis, imperfecti, futuri I activi;imperativus praesentis activiInfinitivus praesentis passiviPowtórzenie odmiany rzeczowników I i II deklinacjiWyjątki rodzajowe


Honestum ac beatum constat esse votum, immo sanctum patet esse commer-tium, dare sua transitoria et recipere pro his ęterna, terrena sibi displicere et cę-lestia possidere. (JW, s. 3)

CZ

ĘŚĆ

I38

hone–stus, hone–sta, hone–stum —szlachetny

ac — ibea–tus, bea–ta, bea–tum — zacny,

szczęśliwyconstat — wiadomosum, esse, fui — byćvotum, voti (n) — ślubimmo — dodatkowo, owszemsanctus, sancta, sanctum — świętypatet — jest jawnymcommertιum, commertιi (n) — zyskdo, da–re, dedi, datum — daćsuus, sua, suum — swójtransitorιus, transitorιa, transito-

rιum — przemijający

recipιo, recipere, rece–pi, rece–ptum— przyjąć

pro (z abl.) — w zamianhic, haec, hoc — ten, ta, toaete–rnus, aete–rna, aete–rnum (ęter-

nus, ęterna, ęternum) — wiecznyterre–nus, terre–na, terre–num —

ziemskidispliceo, displice–re, displicui, di-

splicιtum sibi — wzgardzić, niepodobać się

caele–stis, caele–ste (cęlestis, cęleste)— boski, niebiański

cęlestia — boskiepossideo, posside–re, posse–di,

posse–ssum — posiadać, otrzymać

Koniugacja 4

Do koniugacji 4 należą czasowniki o temacie praesentis zakończonym na -i,który pojawia się po odcięciu zakończenia infinitiwu praesentis activi -re:

venι–-reIndicativus


Singularis1.

2.3.

veni-o przycho-dzę

veni-sveni-t

1. veni-e–ba-m przycho-dziłem

2. veni-e–ba-s3. veni-e–ba-t

1. venι-a-m będę przy-chodzić/przyjdę

2. venι-e-s3. venι-e-t

Pluralis1.2.3.

venι–-musvenι–-tisvenι-u-nt

1. veni-eba–-mus2. veni-eba–-tis3. veni-e–ba-nt

1. veni-e–-mus2. veni-e–-tis3. venι-e-nt


Singularis Pluralis1. — 1. —2. veni! przyjdź! 2. venι–-te! przyjdźcie!3. — 3. —

Infinitivus praesentis passiviInfinitivus praesentis passivi powstaje przez dodanie do tematu praesentis

zakończenia -ri. Wyjątkiem jest 3 koniugacja, w której dodaje się zakończe-nie -i.

cogιto 1 cogita– -rimoneo 2 mone– -riaccedo 3 acced -ifacιo 3 fac -ivenιo 4 venι– -ri

Uwaga!Do tematu praesentis czasowników koniugacji 3 i 4 dodaje się:-o, -is, -it, -imus, -itis, -unt (dla utworzenia ind. praes. act.)-ebam, -ebas, -ebat, -ebamus, -ebatis, -ebant (dla utworzenia ind. impf. act.)-am, -es, -et, -emus, -etis, -ent (dla utworzenia ind. fut. I act.)

LE

CT

IOSE

PTIM

A

39

Powtórzenie odmiany rzeczownikówI i II deklinacjiWyjątki rodzajowe

Sprawdzając znaczenie rzeczownika w słowniku, należy zwrócić uwagę najego rodzaj, ponieważ istnieje dużo wyjątków rodzajowych. Odmiana samegorzeczownika nie ulega żadnej zmianie, czyli należy kierować się zasadą doboruodmiany rzeczownika według końcówki genetiwu singularis, natomiast przy-miotnik będzie dostosowany do rodzaju wybranego rzeczownika.pote–a, poe–tae (m) — poetaclarus (m), clara (f), clarum (n) — znany, -a, -e

Rzeczownik poeta odmienić należy według deklinacji I, gdyż wskazuje nato końcówka genetiwu singularis. Ponieważ jednak jest to wyjątek rodzajowy,jego określenie należy odmienić według deklinacji II (m).

Singularis(m)


poe–ta claruspoe–tae claripoe–tae claropoe–tam clarumpoe–ta claropoe–ta clare

poeta znany


poe–tae claripoe–ta–rum claro–rumpoe–tis clarispoe–tas clarospoe–tis clarispoe–tae clari

EXERCITATIO 1Odmień przez przypadki rzeczownik humus, humi (f) — ziemia z przymiot-

nikiem aridus, arida, aridum — suchy.Korzystając z dostępnych źródeł, spróbuj napisać 3 zdania w języku łacińskim,stosując różne, poznane czasy.

CZ

ĘŚĆ

I40


Eam ecclesiam magnam pulchramque esse cogitatisne?Eas ecclesias magnas pulchrasque esse cogitasne?Ecclesiam novam in oppido tuo aedificari scisne?Ecclesias novas in oppido tuo aedificari scisne?

LE

CT

IOSE

PTIM

A

41

LECTIO OCTAVA

Zaimki osobowe i dzierżawczePowtórzenie wiadomości


1. Me epistulam scribere videtisne?TeNosVos

2. Epistulam a me scribi videtisne?a tea nobisa vobis

Zaimek osobowy

Nom.Gen.

Dat.Acc.Abl.Voc.

ego jamei

mihimeme—

tu tytui

tibitete—

nos mynostri/nostrum

nas/z nasnobisnosnobis—

vos wyvestri/vestrum

was/z wasvobisvosvobis—

CZ

ĘŚĆ

I42

Zaimek zwrotny


—sui siebiesibisese—

Uwaga!Przyimek cum — ‘z’ w połączeniu z zaimkami osobowymi i zaimkiem zwrot-nym w języku łacińskim znajduje się za nimi i jest pisany łącznie: me–cum;te–cum; se–cum; nobι–scum; vobι–scum (nie stosuje się: cum me, cum te, cum se,cum nobis, cum vobis)

Zaimki dzierżawczeZaimki dzierżawcze odmieniają się według deklinacji I i II. Ich funkcja

bywa uwydatniana przez dodanie zaimka ipse, najczęściej w genetiwie: Mea ip-sius opera — za moim własnym staraniem.

meus, mea, meum — mójtuus, tua, tuum — twójsuus, sua, suum — swój (jego, jej)noster, nostra, nostrum — naszvester, vestra, vestrum — waszsuus, sua, suum — swój (ich)

Uwaga!W wocatiwie zaimek meus = brzmi: mi! i tłumaczy się go jako mój

Uwaga!Wiadomości przydatne w praktyce:1. Zwrot non solum — sed etiam: nie tylko — lecz także2. Spójniki et, atque, ac, -que — i3. cum (z abl.) — z (kim? czym?)

cum — tum: jak — takcum jako spójnik: kiedy, skoro, ponieważ, choć

4. suo — jedna z form w odmianie zaimka suus, sua, suum — swójsuo — szyję

5. W odmianie rzeczowników rodzaju nijakiego forma nom. s. powtarza sięw acc. i voc. s., w liczbie mnogiej w tych trzech przypadkach pojawia sięnajczęściej końcówka -a.

LE

CT

IOO

CTA

VA

43

EXERCITATIO 1Znajdź w słowniku, określ różne możliwe formy gramatyczne i przetłumacz:

libero nota malumlibero mundo malumnota mundonota malumWypisz ze słownika formy podstawowe następujących wyrazów:miser, liber, alter, noster, vester, vaferOkreśl ich temat i wskaż te, które zachowują -e- w odmianie.

EXERCITATIO 2Odmień przez przypadki w singularis i pluralis zaimek meus i rzeczownik

argumentum, argumenti (n) — dowód.

CZ

ĘŚĆ

I44

LECTIO NONA

Indicativus perfecti, plusquamperfecti,futuri II (exacti) activi;infinitivus perfecti activiAccusativus cum infinitivo


Ego Kazimerus dux notum facio universis [...] dominum Henricum hospitali[...] dedisse terram [...] totam integraliter, villas scilicet quattuor... (SK, s. 6)

Indicativus perfecti, plusquamperfecti, futuri II(exacti) activi

Podział czasowników na cztery koniugacje dotyczy wyłącznie form tworzo-nych od tematu praesentis. Formy, których podstawą jest temat perfecti, tworzo-ne są dla wszystkich czasowników jednakowo.

W czterech podawanych w słownikach formach podstawowych czasownikówwyróżnia się formę zakończoną na -i. Jeśli odetnie się -i, pozostanie temat per-fecti czasownika. W czasownikach zostało to zaznaczone tekstem półgrubym:

cogito, cogita-re, cogitav-i, cogitat-umpossideo, posside-re, possed-i, possess-um

LE

CT

ION

ON

A

45

ego — jadux, ducis (m) — książęnotus, nota, notum — znanyfacιo, facere, feci, factum — czynićunive–rsus, unive–rsa, unive–rsum —

wszyscydomιnus, domιni (m) — panHenricus, Henrici (m) — Henrykhospita–le, hospita–lis (n) — szpital

do, dare, dedi, datum — dać, prze-kazać

terra, terrae (f) — ziemiatotus, tota, totum — całyintegralιter — w całości, niepo-

dzielnievilla, villae (f) — osada, zagrodascilιcet — oczywiściequattuor — cztery

accedo, acced-ere, access-i, access-umfacio, fac-ere, fec-i, fact-umvenio, veni-re, ven-i, vent-umsum, esse, fu-i, —

Do otrzymanego w ten sposób tematu perfecti dodaje się:dla indikatiwu perfecti: -i, -isti, -it, -imus, -istis, -eruntdla indikatiwu plusquamperfecti: -eram, -eras, -erat, -eramus, -eratis,

-erantdla indikatiwu futuri II (secundi vel exacti): -ero, -eris, -erit, -erimus,

-eritis, -erint

CZ

ĘŚĆ

I46

Indicativusperfecti plusquamperfecti futuri II

activiSingularis

1. cogita–v-i po-myślałem

2. cogitav-ι–sti3. cogita–v-it

1. cogitav-eram myśla-łem/pomyślałem

2. cogitav-eras3. cogitav-erat

1. cogitav-ero pomyślę/będęmyśleć

2. cogitav-eris3. cogitav-erit

Pluralis1. cogitav-ιmus2. cogitav-ι–stis3. cogitav-e–runt

1. cogitav-era–mus2. cogitav-era–tis3. cogitav-erant

1. cogitav-erιmus2. cogitav-erιtis3. cogitav-erint

Singularis1. posse–d-i po-

siadłem2. possed-ι–sti3. posse–d-it

1. possed-eram posiada-łem/posiadłem

2. possed-eras3. possed-erat

1. possed-ero posiądę/będęposiadać

2. possed-eris3. possed-erit

Pluralis1. possed-ιmus2. possed-ι–stis3. possed-e–runt

1. possed-era–mus2. possed-era–tis3. possed-erant

1. possed-erιmus2. possed-erιtis3. possed-erint

Singularis1. acce–ss-i przy-

szedłem2. access-ι–sti3. acce–ss-it

1. access-eram przycho-dziłem/przyszedłem

2. access-eras3. access-erat

1. access-ero przyjdę/będęprzychodzić

2. access-eris3. access-erit

Uwaga!Zakończenie 3 os. s. ind. perf. act. -e–runt może pojawiać się w formie skróco-nej -e–re.

LE

CT

ION

ON

A

47

Pluralis1. access-ιmus2. access-ι–stis3. access-e–runt

1. access-era–mus2. access-era–tis3. access-erant

1. access-erιmus2. access-erιtis3. access-erint

Singularis1. fec-i zrobi-

łem2. fec-ι–sti3. fec-it

1. fec-eram robiłem/zro-biłem

2. fec-eras3. fec-erat

1. fec-ero zrobię/będę robić2. fec-eris3. fec-erit

Pluralis1. fec-ιmus2. fec-ι–stis3. fec-e–runt

1. fec-era–mus2. fec-era–tis3. fec-erant

1. fec-erιmus2. fec-erιtis3. fec-erint

Singularis1. ven-i przyby-

łem2. ven-ι–sti3. ven-it

1. ven-eram przybyłem/przybywałem

2. ven-eras3. ven-erat

1. ven-ero będę przybywał/przybędę

2. ven-eris3. ven-erit

Pluralis1. ven-ιmus2. ven-ι–stis3. ven-e–runt

1. ven-era–mus2. ven-era–tis3. ven-erant

1. ven-erιmus2. ven-erιtis3. ven-erint

Singularis1. fu-i byłem2. fu-ι–sti3. fu-it

1. fu-eram byłem2. fu-eras3. fu-erat

1. fu-ero będę2. fu-eris3. fu-erit

Pluralis1. fu-ιmus2. fu-ι–stis3. fu-e–runt

1. fu-era–mus2. fu-era–tis3. fu-erant

1. fu-erιmus2. fu-erιtis3. fu-erint

Uwaga!Perfectum wyraża czynność przeszłą dokonaną; może też wyrażać czynnośćskończoną, której skutki trwają.Plusquamperfectum występuje przeważnie w zdaniach podrzędnych i wyrażaczynność przeszłą, wcześniejszą od czynności zdania nadrzędnego.Futurum II występuje najczęściej w zdaniach podrzędnych i wyraża czynnośćprzyszłą, wcześniejszą od czynności zdania nadrzędnego.

Infinitivus perfecti activiBezokolicznik (inf. perf. act.) powstaje przez dodanie do tematu perfecti

przyrostka -ι–ssecogitav -ι–ssepossed -ι–sseaccess -ι–ssefec -ι–sseven -ι–ssefu -ι–sse

Oznacza on zarówno czynności dokonane, jak i niedokonane.


Dlugosius librum scripsit. = Długosz napisał książkę.Dlugossium (A) librum scripsisse (I) scimus. = Wiemy, że Długosz napi-

sał/pisał książkę.Dlugossιus, Dlugossιi (m) — Długosz

Uwaga!Infinitivus perfecti activi wyraża czynność wcześniejszą w stosunku do czyn-ności wyrażonej przez orzeczenie zdania nadrzędnego.

EXERCITATIO 1Wypisz formy podstawowe czasowników, występujących w powiedzeniu Ce-

zara, a następnie przetłumacz je:Veni, vidi, vici.

EXERCITATIO 2Odmień w indikatiwie perfecti, plusquamperfecti i futuri II activi czasownik

do — daję.

CZ

ĘŚĆ

I48

LECTIO DECIMA

Deklinacja III. Typ spółgłoskowy —rzeczowniki deklinacji IIIKoniugacja 1 — indicativus praesentis, imperfecti,futuri I passivi;imperativus i infinitivus praesentis passivi


Anno Domini Mo CCCCXVII [millesimo quadringentesimo septimo et deci-mo*] concilium generale fuit Constancie celebratum. In eodem concilio Johan-nes dictus Huss, Bohemus nacione, de heresi convictus et incendio miserabiliterconsumatus. (JW, s. 26)

LE

CT

IOD

EC

IMA

49

* Na temat liczebników zob. Lectio quarta decima.

annus, anni (m) — rokdomιnus, domιni (m) — Panconcilιum, concilιi (n) — zjazdgenera–lis, genera–lis, genera–le —

generalnysum, esse, fui — byćConstantιa, Constantιae (f) (Con-

stancia, Constanciae) — KonstancaConstancie — w Konstancycelebro, celebra–re, celebra–vi, ce-

lebra–tum — coś uroczyście ob-chodzić

in (z acc.) — do, nain (z abl.) — w, naidem, eădem, idem — ten sam, ta

sama, to samo

Joha–nnes, Joha–nnis (m) — Jandictus, dicta, dictum — zwanyBohe–mus, Bohe–mi (m) — Czechnatιo, natio–nis (f) (nacio, nacionis)

— narodowośćde (z abl.) — o, z powoduhaeresis, haeresis (f) (heresis, here-

sis) — herezjaconvι–ctus, convι–cta, convι–ctum —

prześladowany, skazanyincendιum, incendιi (n) — ogieńmiserabilιter — w sposób żałosnyconsuma–tus, consuma–ta, consuma–-

tum — spalony

4 — Historia...

Deklinacja III. Typ spółgłoskowy

Według deklinacji III (typu spółgłoskowego) odmieniają się:1. Rzeczowniki nierównozgłoskowe z jedną spółgłoską przed zakończeniem

gen. s. -is:Nom. tem-pus (2 sylaby)Gen. tem-po-ris (3 sylaby)

2. Kilka rzeczowników równozgłoskowych (ojciec, matka, brat, starzec,wieszcz, młodzieniec, pies — tzw. rodzina z psem):

Nom. iu-ve-nis (3 sylaby), pa-ter, ma-ter, fra-ter, se-nex, va-tes, ca-nis(2 sylaby)Gen. iu-ve-nis (3 sylaby), pa-tris, ma-tris, fra-tris, se-nis, va-tis, ca-nis(2 sylaby)



dux wódzduc-isduc-iduc-emduc-edux

[różne]-is-i-em-e[różne]

ius prawoiur-isiur-iiusiur-eius

[różne]-is-i[różne]-e[różne]


duc-esduc-umduc-ιbusduc-esduc-ιbusduc-es

-es-um-ιbus-es-ιbus-es

iur-aiur-umiur-ιbusiur-aiur-ιbusiur-a

-a-um-ιbus-a-ιbus-a

Koniugacja 1

CZ

ĘŚĆ

I50

Indicativuspraesentis imperfecti futuri I

passiviSingularis

1. cogιt-or jestemwymyślany

2. cogita–-ris3. cogita–-tur

1. cogita–-ba-r byłem wy-myślany

2. cogita-ba–-ris3. cogita-ba–-tur

1. cogita–-b-or będę wy-myślany/wymyślony

2. cogita-be-ris3. cogita-bι-tur

Imperativus praesentis passivi

Singularis Pluralis1. — 1. —2. cogita–-re! bądź wymyślony! 2. cogita-mιni! bądźcie wymyśleni!3. — 3. —

Infinitivus praesentis passivicogita–-ri być wymyślonym

EXERCITATIO 1Odmień czasownik należący do 1 koniugacji w indicatiwie praesentis, im-

perfecti, futuri I passivi. Znajdź w słowniku, określ różne możliwe formy gra-matyczne i przetłumacz:legis iudiceslegis iudices

EXERCITATIO 2W podanych słówkach oddziel temat od końcówki i odmień dwa wybrane

rzeczowniki:

LE

CT

IOD

EC

IMA

51

Pluralis1. cogita–-mur2. cogita-mιni3. cogita–-ntur

1. cogita-ba–-mur2. cogita-ba-mιni3. cogita-ba–-ntur

1. cogita-bι-mur2. cogita-bi-mιni3. cogita-bu–-ntur

aetas, aeta–tis (f) — wiekbos, bovis (m) (f) — wół, krowacinis, cineris (m) — popiółex(s)ul, ex(s)ulis (m) (f) — wygna-

niecfrigus, frigoris (n) — chłódignis, ignis (m) — ogień

opus, operis (n) — praca, dziełoos, oris (n) — ustaos, ossis (n) — kośćpax, pacis (f) — pokójtempus, temporis (n) — czastimor, timo–ris (m) — strach

4*

LECTIO UNDECIMA

Deklinacja III. Typ samogłoskowy — rzeczowniki rodzajunijakiego zakończone w nom. s. na -e, -al, -arPrzymiotniki o jednym zakończeniuPrzysłówki w stopniu równym


Galli Anonymi Chronicon1. De duce PopeloneErat in civitate Gneznensi, que nidus interpretatur sclauonice, dux nomine Po-pel, duos filios habens, qui more gentilitatis ad eorum tonsuram grandeconvivium preparavit, ubi plurimos suorum procerum et amicorum invitavit.Contigit autem ex occulto Dei consilio duos illuc hospites advenisse, qui nonsolum ad convivium (non) invitati, verum eciam a civitatis introitu cum iniuriasunt redacti.

CZ

ĘŚĆ

I52

Gallus Anonymus, Galli Anonymi(m) — Gall Anonim

chronιcon, chronιci (n) — kronikade (z abl.) — o (kim? czym?)sum, esse, fui — byćin (z abl.) — wcivιtas, -a–tis (f) — miastoGnezne–nsis, -e — gnieźnieńskiqui, quae (que), quod — którynidus, -i (m) — gniazdointerpretor 1 — tłumaczyćsclavonιce — po słowiańskudux, -cis (m) — książęnomen, -ιnis (n) — imięPopel, Popelo–nis (m) — Popiel

duo, duae, duo — dwafilιus, -ιi (m) — synhabens, habe–ntis — posiadającymos, -ris (m) — obyczajgentilιtas, -a–tis (f) — kraj macierzy-

styad (z acc.) — nais, ea, id — tentonsu– ra, -ae (f) — postrzyżynygrandis, -e — wspaniałyconvivιum, -ιi (n) — ucztapraepăro 1 (preparavit = praepara-

vit) — przygotowaćubi — gdzieplurιmus, -a, -um — liczny

Deklinacja III. Typ samogłoskowy

Według deklinacji III (typu samogłoskowego) odmieniają się rzeczownikirodzaju nijakiego zakończone w nom. s. na -e, -al, -ar.


mare morzemar-ismar-imaremar-imare

anιmal zwierzęanima–l-isanima–l-ianιmalanima–l-ianιmal

exe–mplar przykładexempla–r-isexempla–r-iexe–mplarexempla–r-iexe–mplar

-e, -al, -ar-is-i-e, -al, -ar-i-e, -al, -ar


mar-ιamar-ιummar-ιbusmar-ιamar-ιbusmar-ιa

animal-ιaanimal-ιumanimal-ιbusanimal-ιaanimal-ιbusanimal-ιa

exemplar-ιaexemplar-ιumexemplar-ιbusexemplar-ιaexemplar-ιbusexemplar-ιa

-ιa-ιum-ιbus-ιa-ιbus-ιa

Uwaga!Według typu samogłoskowego odmienia się też kilka równozgłoskowych rze-czowników rodzaju żeńskiego zakończonych w nom. s. na -is, które w acc. s.mają końcówkę -im, np.:turris, -is- turrim — wieżapuppis, -is- puppim — okrętsitis, -is- sitim — pragnienie

LE

CT

IOU

ND

EC

IMA

53

suus, -a, -um — swójproceres, procerum (m) — naczel-

nicyet — iamι–cus, -i (m) — przyjacielinvι–to 1 — zaprosićcontι–ngo, 3, -tιgi, -ta–ctum — zda-

rzać sięautem — zaśe/ex (z abl.) — z (kogo? czego?),

wedługoccu– ltus, -a, -um — tajemnyDeus, -i (m) — Bóg

consilιum, -ιi (n) — zamiarilluc — tamhospes, -ιtis (m) — gośćadvenιo 4 — przybyćnon solum — verum ecιam (=

etiam) — nie tylko — lecz takżeinvita–tus, -a, -um — zaproszonya/ab (z abl.) — od, przezintroιtus, -us (m) — wejściecum (z abl.) — z (kim? czym?)iniurιa, -ae (f) — krzywdareda–ctus, -a, -um — odpędzonysunt redacti — zostali powstrzymani

Przymiotniki o jednym zakończeniu

Przymiotniki deklinacji III w stopniu równym mogą mieć jedno zakończe-nie: -x, -ns lub -rs w nom. s., wspólne dla form trzech rodzajów gramatycznych.W zapisie słownikowym podaje się nom. s. oraz zakończenie gen. wraz z obo-wiązującą zmianą tematu. Zapis przymiotnika felix, -cis należy zatem interpre-tować następująco: nom. s. felix (m, f, n) oraz gen. s. felicis wspólny dlawszystkich rodzajów. Przymiotniki te odmieniają się według typu samogłosko-wego.



feli-x szczęśliwyfelι–c-isfelι–c-ifelι–c-emfelι–c-ifeli-x

feli-x szczęśliwafelι–c-isfelι–c-ifelι–c-emfelι–c-ifeli-x

feli-x szczęśliwefelι–c-isfelι–c-ifeli-xfelι–c-ifeli-x


felι–c-esfelic-ιumfelic-ιbusfelι–c-esfelic-ιbusfelι–c-es

felι–c-esfelic-ιumfelic-ιbusfelι–c-esfelic-ιbusfelι–c-es

felic-ιafelic-ιumfelic-ιbusfelic-ιafelic-ιbusfelic-ιa

Uwaga!Przymiotniki: vetus, veteris — dawny; pauper, pauperis — ubogi; dives,divιtis — bogaty — odmieniają się według typu spółgłoskowego deklina-cji III.

Przysłówki w stopniu równym

Przysłówki w stopniu równym tworzy się przez zastąpienie końcówki gen. s.przymiotników przyrostkiem:

-e dla przymiotników deklinacji I i II:carus,-a,-um (car-i) car-e

-ιter dla przymiotników deklinacji III:salu–ber, -bris, -bre (salubr-is) salubr-iter

CZ

ĘŚĆ

I54

fortis, -e (fort-is) fort-iterfelix (felic-is) felic-iter

-er dla przymiotników deklinacji III zakończonych na -ns:sapiens (sapient-is) sapient-er

EXERCITATIO 1Uzupełnij luki przysłówkami utworzonymi od podanych w nawiasie przy-

miotników i przetłumacz zdania:(celer, -is, -e)... vivere hoc proprium est hominis praesentis saeculi. Fac... (sa-piens, -ntis) opus, fer... (patiens, -ntis) onus.

EXERCITATIO 2Odmień przez przypadki rzeczownik rete, -is (n) — sieć oraz przymiotnik

iners, inertis — leniwy.

LE

CT

IOU

ND

EC

IMA

55

LECTIO DUODECIMA

Deklinacja III. Typ samogłoskowy —przymiotniki o trzech zakończeniachKoniugacja 2 — indicativus praesentis, imperecti,futuri I passivi;imperativus i infinitivus praesentis passivi


Caesar De bello Gallico I 43:Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic locus aequumfere spatium a castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum, ad con-loquium venerunt. Legionem Caesar, quam equis devexerat, passibus CC ab eotumulo constituit. Item equites Ariovisti pari intervallo constiterunt.

CZ

ĘŚĆ

I56

planitιes, -ei (f) — równinain (z acc.) — do, na / in (z abl.) —

w, nais, ea, id — tentumulus, -i (m) — pagórekterre–nus, -a, -um — ziemnysatis — dośćgrandis, -e — dużyhic, haec, hoc — tenfere — prawielocus, -i (m) — miejsceaequus, -a, -um — jednakowyspatιum, -ιi (n) — odległośća/ab (z abl.) — odcastra, -o–rum (n) — obózAriovι–stus, -i (m) — AriowistCaesar, -is (m) — Cezarabsum, -esse, -fui — być nieobec-

nym, znajdować się

eo– — tamut — jakdictus, -a, -um — powiedzianyad (z acc.) — docolloquιum, -ιi (n) — rozmowavenιo 4 — przybyćlegιo, -o–nis (f) — legionqui, quae, quod — któryequus, -i (m) — końdeveho 3, -ve–xi, -ve–ctum — spro-

wadzićpassus, -us (m) — krokconstituo 3, -ui, -u– tum — ustawićitem — takżeeques, -ιtis (m) — jeździecpar, paris — równyinterva–llum, -i (n) — odległośćconsto 1, -stιti, -statu– rus — stanąć

Deklinacja III. Typ samogłoskowy— przymiotniki o trzech zakończeniach

Przymiotniki deklinacji III w stopniu równym mogą mieć trzy zakończenia:-ø, -is, -e, osobne dla form przymiotników rodzaju męskiego, żeńskiego i nija-kiego. Odmieniają się one według typu samogłoskowego:



saluber zdrowysalu–br-issalu–br-isalu–br-emsalu–br-isaluber

salu–br-is zdrowasalu–br-issalu–br-isalu–br-emsalu–br-isalu–br-is

salu–br-e zdrowesalu–br-issalu–br-isalu–br-esalu–br-isalu–br-e

Pluralis(m) (f) (n)


salu–br-essalubr-ιumsalubr-ιbussalu–br-essalubr-ιbussalu–br-es

salubr-ιasalubr-ιumsalubr-ιbussalubr-ιasalubr-ιbussalubr-ιa

Koniugacja 2


passiviSingularis

1. mone-or jestemupominany

2. mone–-ris3. mone–-tur

1. mone–-ba-r byłem upo-minany

2. mone-ba–-ris3. mone-ba–-tur

1. mone–-bo-r będę upo-minany/upomniany

2. mone-be-ris3. mone-bι-tur

Pluralis1. mone–-mur2. mone-mιni3. mone–-ntur

1. mone-ba–-mur2. mone-ba-mιni3. mone-ba–-ntur

1. mone-bι-mur2. mone-bi-mιni3. mone-bu–-ntur

LE

CT

IOD

UO

DE

CIM

A

57


Singularis Pluralis1. — 1. —2. mone–-re! bądź upomniany! 2. mone-mιni! bądźcie upomnieni!3. — 3. —

Infinitivus praesentis passivimone–-ri być upominanym

Uwaga!Do tematu praesentis dodaje się dla czasowników koniugacji 1 i 2:-or, -ris, -tur, -mur, -mini, -ntur (dla utworzenia ind. praes. pass.)-bar, -baris, -batur, -bamur, -bamini, -bantur (dla utworzenia ind. impf.pass.)-bor, -beris, -bitur, -bimur, -bimini, -buntur (dla utworzenia ind. fut.I pass.)

EXERCITATIO 1Odmień czasownik teneo 2 w indikatiwie praesentis, imperfecti, futuri I pas-

sivi.

EXERCITATIO 2Odmień przez przypadki: ae–r saluber, aqua salubris, aedificium salubre.

CZ

ĘŚĆ

I58

LECTIO TERTIA DECIMA

Deklinacja III. Typ samogłoskowy— przymiotniki o dwóch zakończeniachSuperlativus przymiotników i przysłówkówGenetivus partitivusKoniugacja 3 — indicativus praesentis, imperfecti,futuri I passivi;imperativus i infinitivus praesentis passivi


Is miles fortissimus omnium erat. Sueborum gens est longe maxima et bellico-sissima Germanorum omnium.

Deklinacja III. Typ samogłoskowy— przymiotniki o dwóch zakończeniach

Przymiotniki deklinacji III w stopniu równym mogą mieć dwa zakończenia:-is wspólne dla form przymiotników rodzaju męskiego i żeńskiego oraz -e dlaform przymiotników rodzaju nijakiego. Zapis przymiotnika: fortis, -e należy za-tem interpretować następująco: fortis (m) (f), forte (n).

LE

CT

IOT

ER

TIA

DE

CIM

A

59

is, ea, id — ten, ta, tomiles, -ιtis (m) — żołnierzfortis, -e — dzielnyomnis, -e — każdy, wszyscysum, esse, fui — byćSue–bi, -o–rum (pl.) — Swebowie

gens, -tis (f) — plemięlonge — zdecydowanie, dalekomaxιmus, -a, -um — największybellico–sus, -a, -um — wojowniczyGerma–ni, -o–rum (pl.) — Germanie



fort-is dzielnyfort-isfort-ifort-emfort-ifort-is

fort-is dzielnafort-isfort-ifort-emfort-ifort-is

fort-e dzielnefort-isfort-ifort-efort-ifort-e

Pluralis(m) (f) (n)


fort-esfort-ιumfort-ιbusfort-esfort-ιbusfort-es

fort-ιafort-ιumfort-ιbusfort-ιafort-ιbusfort-ιa

Superlativus przymiotników i przysłówków

Stopień najwyższy (gradus superlativus) przymiotników łacińskich tworzysię przez dodanie do tematu przymiotników i przysłówków zakończeń:-issιmus, -issιma, -issιmum (dla przysłówka: -issιme).

gratus, grata, gratum — miłytemat: grat-grat-issimus, grat-issima, grat-issimum (przysłówek: grat-issime)

fortis, fortis, forte — dzielnytemat: fort-fort-issimus, fort-issima, fort-issimum (przysłówek: fort-issime)

Przymiotniki o temacie zakończonym na -er tworzą superlativus przez doda-nie do stopnia równego formy rodzaju męskiego zakończeń: -rιmus, -rιma,-rιmum (dla przysłówka: -rιme).

asper, aspera, asperum — szorstkiasper-rimus, asper-rima, asper-rimum (przysłówek asper-rime)

pulcher, pulchra, pulchrum — pięknypulcher-rimus, pulcher-rima, pulcher-rimum (przysłówek pulcher-rime)

saluber, salubris, salubre — zdrowysaluber-rimus, saluber-rima, saluber-rimum (przysłówek saluber-rime)

CZ

ĘŚĆ

I60

Sześć przymiotników zakończonych na -ilis tworzy superlativus przez za-mianę -is na: -lιmus, -lιma, -lιmum (dla przysłówka: -lιme).

facιlis, -e — łatwydifficiιlis, -e — trudnysimιlis, -e — podobnydissimιlis, -e — niepodobnygracιlis, -e — smukłyhumιlis, -e — niski

facil-, difficil-, simil-, dissimil-, gracil-, humil + limus, -lima, -limum

Genetivus partitivus (dopełniacz cząstkowy)

Występuje przy stopniu najwyższym, wyższym, liczebnikach oraz zaimkachi oznacza pewną całość, z której wyróżnia się jakąś część:

Homo sapientissimus omnium animalium est. Ze wszystkich istotczłowiek jest najmądrzejszy. Unus omnium, nemo vestrum. Jeden zewszystkich, żaden z was.

Koniugacja 3

LE

CT

IOT

ER

TIA

DE

CIM

A

61


passiviSingularis

1. acce–d-or jestemprzyłączony

2. acced-e-ris3. acced-ι-tur

1. acced-e–ba-r byłemprzyłączany

2. acced-eba–-ris3. acced-eba–-tur

1. acce–d-a-r będę przy-łączany/przyłączony

2. acced-e–-ris3. acced-e–-tur

Pluralis1. acced-ι-mur2. acced-i-mιni3. acced-u–-ntur

1. acced-eba–-mur2. acced-eba-mιni3. acced-eba–-ntur

1. acced-e–-mur2. acced-e-mιni3. acced-e–-ntur

Singularis1. capι-or jestem

chwytany2. cape-ris3. capι-tur

1. capi-e–ba-r byłem chwy-tany

2. capi-eba–-ris3. capi-eba–-tur

1. capι-a-r będę chwyta-ny/schwytany

2. capi-e–-ris3. capi-e–-tur


Singularis Pluralis1. — 1. —2. acced-ere! bądź przyłączony 2. accedi-mιni! bądźcie przyłączeni3. — 3. —

Singularis Pluralis1. — 1. —2. cap-ere! bądź chwytany 2. capi-mιni! bądźcie chwytani3. — 3. —

Infinitivus praesentis passiviacce–d-i być przyłączonymcap-i być schwytanym


Annus domini 1367. Bithomienses cives plebanum suum et praedicatorem inter-ficiunt: ab eoque tempore argenti et plumbi minera apud eos aruit (JW, s. 15).

Bithomie–nsis, -e — bytomski

EXERCITATIO 2Odmień przez przypadki: tempus difficile. Odmień w ind. praes. impf. fut. I

pass. czasownik: interficio.Utwórz stopień najwyższy przymiotnika i przysłówka od trzech wybranych zesłownika przymiotników.

CZ

ĘŚĆ

I62

Pluralis1. capι-mur2. capi-mιni3. capi-u–-ntur

1. capi-eba–-mur2. capi-eba-mιni3. capi-eba–-ntur

1. capi-e–-mur2. capi-e-mιni3. capi-e–-ntur

LECTIO QUARTA DECIMA

LiczebnikiAblativus temporis


Ferunt eum septuaginta duas edificasse (= edificavisse) lapideas eclesias, aliiseptuaginta et septem cenobia sive monasteria. Erat enim devotissimus Cristicultor et cleri verus amator ad omne opus bonum zelum habens. Nostris tempo-ribus iam minime tales inveniuntur, plus desolatores et invasores eclesiaruminvenies, quam fundatores. (JW, s. 20)

LE

CT

IOQ

UA

RTA

DE

CIM

A

63

fero, ferre, tuli, latum — nieść,twierdzić

is, ea, id — ten, ta, to(ae =) edifιco 1 — wznosićlapideus, -a, -um — kamienny(ecc =) eclesιa, -ae (f) — kościółalιus, alιa, alιud — innycenobιum, -ιi (n) — klasztorsive — alboenim — bowiemmonasterιum, -ιi (n) — klasztordevo–tus, -a, -um — oddany(Ch =) Cristus, -i (m) — Chrystuscultor, -o–ris (m) — czcicielclerus, -i (m) — duchowieństwoverus, -a, -um — prawdziwyama–tor, -o–ris (m) — przyjaciel

ad (z acc.) — doomnis, -e — każdyopus, operis (n) — praca, działaniebonus, -a, -um — dobryzelus, -i (m) — współzawodnictwo,

zapałhabens, -ntis — posiadającynoster, -tra, -trum — nasztempus, -oris (n) — czasiam — jużminιme — w najmniejszym stopniutales, -is — takiinvenιo 4 — znaleźć, spotkaćplus — quam — więcej — niżdesola–tor, -o–ris (m) — burzycielinva–sor, -o–ris (m) — najeźdźcafunda–tor, -o–ris (m) — założyciel

Liczebniki

CZ

ĘŚĆ

I64

Liczebniki (numeralia)Główne (cardinalia) Porządkowe (ordinalia)

III

IIIIVV

VIVII

VIIIIXX

XIXII

XIIIXIVXV

XVIXVII

XVIIIXIXXX

XXI

XXVIIIXXIXXXX

XLL

LXLXX

LXXXXC

CCC

CCCCD

DDC

unus, -a, -umduo, -ae, -otres, -iaquattuorquinquesexseptemoctonovemdecemundecimduodecimtredecimquattuordecimquindecimsedecimseptendecimduodevigι–ntiundevigι–ntivigι–ntivigι–nti unusunus et vigι–ntiduodetrigι–ntaundetrigι–ntatrigι–ntaquadragι–ntaquinquagι–ntasexagι–ntaseptuagι–ntaoctogι–ntanonagι–ntacentumduce–nti, -ae, -atrece–nti, -ae, -aquadringe–nti, -ae, -aquinge–nti, -ae, -asesce–nti, -ae, -a

primus, -a, -umsecu–ndus, -a, -um/alter, -a, -umtertιus, -a, -umquartusquintussextusseptιmusocta–vusnonusdecιmusundecιmusduodecιmustertιus decιmusquartus decιmusquintus decιmussextus decιmusseptιmus decιmusduodevicesιmusundevicesιmusvicesιmusvicesιmus primusunus et vicesιmusduodetricesιmusundetricesιmustricesιmusquadragesιmusquinquagesιmussexagesιmusseptuagesιmusoctogesιmusnonagesιmuscentesιmusducentesιmustrecentesιmusquadringentesιmusquingentesιmussescentesιmus

Uwaga!Odmieniają się liczebniki porządkowe oraz główne 1—3; setki 200—900. Po-zostałe liczebniki główne są nieodmienne. Łacińskie liczebniki główne, od-miennie niż w języku polskim, pełnią funkcję przydawki i nie wpływają naprzypadek rzeczownika.

Odmiana liczebnika unus, una, unum (odmiana zaimkowa)

(m) (f) (n)Nom.Gen.Dat.Acc.Abl.Voc.

unus jedenunι–usuniunumuno—

una jednaunι–usuniunamuna—

unum jednounι–usuniunumuno—

Odmiana liczebnika duo, duae, duo (odmiana dawnego dualisu)


duo dwóchduo–rumduo–busduosduo–bus—

duae dwiedua–rumdua–busduasdua–bus—

duo dwaduo–rumduo–busduoduo–bus—

Odmiana liczebnika tres, tres, trιa (odmiana pluralis deklinacja III)


tres trzechtrιumtrιbustrestrιbus—

tres trzytrιumtrιbustrestrιbus—

trιa trzytrιumtrιbustrιatrιbus—

LE

CT

IOQ

UA

RTA

DE

CIM

A

65

5 — Historia...

DCCDCCCCMMMM

septinge–nti, -ae, -aoctinge–nti, -ae, -anonge–nti, -ae, -amilleduo milιa

septingentesιmusoctingentesιmusnongentesιmusmillesιmusbis millesιmus

Uwaga!Liczebnik milιa jako jedyny spośród liczebników ma status rzeczownikarodzaju nijakiego, występującego tylko w liczbie mnogiej, np.: tria milia i wy-stępuje z rzeczownikiem w genetiwie jako przydawką, np.: tria milia discipu-lorum

(n)Nom.Gen.Dat.Acc.Abl.Voc.

milιa + gen.milιummilιbusmilιamilιbus—

Liczby dwucyfrowe, w których na miejscu jednostek jest 8 lub 9, wyraża sięzwykle przez odejmowanie od pełnej, następnej dziesiątki dwójki lub jedynki:

2 = duode...1 = unde...

np.28 = duodetricesimus29 = undetricesimus

Liczebniki porządkowe odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I i II, np.:primus, prima, primum

Uwaga!Liczebniki główne, będące nazwami setek, odmieniają się tylko w liczbiemnogiej regularnie jak przymiotniki deklinacji I i II, np.:ducent-i D IIducent-ae D Iducent-a D II

Ablativus temporis

Po pytaniu: kiedy? rzeczowniki występują w ablatiwie bez przyimka:saeculo primo — w pierwszym wieku; media nocte — w środku nocy= o północyW łacinie kościelnej (odmiennie od datowania w łacinie klasycznej)datę oznacza się podobnie jak w języku polskim: dzień liczebnikiemporządkowym, miesiąc — w genetiwie, np. die tertio Ianuarii — trze-ciego dnia stycznia.

CZ

ĘŚĆ

I66

EXERCITATIO 1Odczytaj i przetłumacz:

Anno Domini. AD MMVIII. Hoc mense. Anno tertio. Datum Romae, apudSanctum Petrum, die septima mensis Iulii, Anno Domini MMVII, Pontificatus(= gen. s.) Nostri tertio.

EXERCITATIO 2Wyraź za pomocą cyfr rzymskich oraz liczebników głównych i porządko-

wych:298, 999, 2019, 1159

LE

CT

IOQ

UA

RTA

DE

CIM

A

67

5*

LECTIO QUINTA DECIMA

Deklinacja III. Typ mieszanyParticipium praesentis activiGerundiumKoniugacja 4 — indicativus praesentis, imperfecti,futuri I passivi;imperativus i infinitivus praesentis passivi


Omnes studiosi cogitantes finem translationis facerunt:Bernardo Dei gratia Clarevallensi abbati, viro venerabili et reverendo, omnipraeconio digno et merito sanctitatis insigni, Matthaeus eiusdem gratia Cra-coviensis episcopus et comes... (JW, s. 65)

Item canonici ecclesie kathedralis [...] liberandi habeant (con. praes.) potesta-tem... (SK, s. 25)

CZ

ĘŚĆ

I68

omnis, -e — każdy, wszystek, wszel-ki

studio–sus, -i (m) — studentcogιto 1 — myślećfinis, -is (m, f) — koniectranslatιo, -o–nis (f) — tłumaczeniefacιo, 3, feci, factum — robićBerna–rdus Clarevalle–nsis, Bernar-

di Clarevallensis (m) — Bernardz Clairvaux

Matthae–us, Matthaei (m) — Ma-teusz, biskup krakowski

gratιa, -ae (f) — łaskaDeus, -i (m) — Bóg

abbas, -a–tis (m) — opatvir, -i (m) — mążvenerabιlis, -e — czcigodnyrevere–ndus, -a, -um — szanowanypraeconιum, -ιi (n) — pochwaładignus, -a, -um — godnymerιtum, -i (n) — zasługasanctιtas, -a–tis (f) — świętośćinsι–gnis, -e — wspaniałyidem, eădem, idem — ten samepiscopus, -i (m) — biskupcomes, -ιtis (m) — towarzyszCracoviensis, -e — krakowski

Deklinacja III. Typ mieszany

Według deklinacji III (typu mieszanego) odmieniają się rzeczowniki rów-nozgłoskowe zakończone na -is, -es oraz rzeczowniki nierównozgłoskowe, któreprzed końcówką gen. s. -is mają co najmniej dwie spółgłoski:

Nom. pa-nis / se-des (2 sylaby)Gen. pa-nis / se-dis (2 sylaby)

Nom. ars (1 sylaba)Gen. ar-tis (2 sylaby)


fin-is koniecfin-isfin-ifin-emfin-efin-is

fam-es głódfam-isfam-ifam-emfam-efam-es

urbs miastourb-isurb-iurb-emurb-eurbs

-is, -es, [różne]-is-i-em-e-is, -es, [różne]


fin-esfin-ιumfin-ιbusfin-esfin-ιbusfin-es

fam-esfam-ιumfam-ιbusfam-esfam-ιbusfam-es

urb-esurb-ιumurb-ιbusurb-esurb-ιbusurb-es

-es-ιum-ιbus-es-ιbus-es

Participium praesentis activi

Participium praesentis activi tworzy się przez dodanie do tematu praesentisw nominatiwie dla 1 i 2 koniugacji przyrostka -ns, dla 3 i 4 przyrostka -ens, na-tomiast w genetiwie dla 1 i 2 koniugacji -ntis, a dla 3 i 4 -entis. Participium toodmienia się według typu mieszanego.

cogιto, 1 = cogita-re, cogitav-i, cogitat-ummoneo, 2 = mone-re, monu-i, monit-umacce–do, 3 = acced-ere, access-i, access-um

LE

CT

IOQ

UIN

TAD

EC

IMA

69

item — równieżcanonι–cus, -i (m) — kanonikecclesιa, -ae (= e) — kościół(c =) kathedra–lis, -e — katedralny

libero 1 — zwalniaćhabeo 2, -ui, -ιtum — posiadaćpote–stas, -a–tis (f) — władza

facιo, 3 = fac-ere, fec-i, fact-umhaurιo, 4 = hauri-re, haus-i, haust-um

Nom. cogιta-ns (myślący, -a, -e)Gen. cogita–-ntis

Nom. mone-ns (upominający, -a, -e)Gen. mone–-ntis

Nom. acce–d-ens (zbliżający, -a, -e się)Gen. acced-e–ntis

Nom. facι-ens (czyniący, -a, -e)Gen. faci-e–ntis

Nom. haurι-ens (czerpiący, -a, -e)Gen. hauri-e–ntis

Język polski ma dwa imiesłowy czasu teraźniejszego:— nieodmienny przysłówkowy na -ąc— odmienny przymiotnikowy na -ący, -ąca, -ąceW języku łacińskim występuje tylko odmienna forma imiesłowu. Przy tłuma-czeniu należy dostosować imiesłów do wyrazu, który określa:

język łaciński język polski

cogitans — myśląc— myślący, -a, -e

cogitans homo — człowiek myślącycogitantes homines — ludzie myślący

Uwaga!Jeśli participium praesentis activi występuje w funkcji przymiotnika, maw abl. s. końcówkę -i.

Gerundium — rzeczownik odczasownikowy

Nom.

Gen.Dat.Acc.

Abl.

cogita–-re my-ślenie

cogita–-nd-icogita–-nd-ocogita–-read cogita–-nd-umcogita–-nd-o

mone–-re upo-minanie

mone–-nd-imone–-nd-omone–-read mone–-nd-ummone–-nd-o

acced-ere zbli-żanie się

acced-e–nd-iacced-e–nd-oacced-eread acced-e–nd-umacced-e–nd-o

haurι–-re czer-panie

hauri-e–nd-ihauri-e–nd-ohaurι–-read hauri-e–nd-umhauri-e–nd-o

CZ

ĘŚĆ

I70

Gerundium rządzi tym samym przypadkiem co czasownik, określa jeprzysłówek. Składa się z tematu praesentis, przyrostka -nd- charakterystycznegodla czasowników koniugacji 1 i 2 oraz -end- dla czasowników koniugacji 3 i 4oraz końcówek deklinacji II rodzaju nijakiego w liczbie pojedynczej. Formaakusatiwu zakończona na -ndum występuje zawsze z przyimkiem ad, np.:ad cogitandum — do myśleniaStudiosus amat cogitare — Student lubi myślenie/myśleć.

Koniugacja 4


passiviSingularis

1. haurι-or jestemwyczerpany

2. haurι–-ris3. haurι–-tur

1. hauri-e–ba-r byłem wy-czerpany

2. hauri-eba–-ris3. hauri-eba–-tur

1. haurι-a-r będę wy-czerpany

2. hauri-e–-ris3. hauri-e–-tur

Pluralis1. haurι–-mur2. hauri-mιni3. hauri-u–-ntur

1. hauri-eba–-mur2. hauri-eba-mιni3. hauri-eba–-ntur

1. hauri-e–-mur2. hauri-e-mιni3. hauri-e–-ntur


Singularis Pluralis1. — 1. —2. haurι–-re! bądź wyczerpany! 2. hauri-mιni! bądźcie wyczerpani!3. — 3. —

Infinitivus praesentis passivihaurι–-ri — być wyczerpanym

EXERCITATIO 1Od podanych czasowników utwórz participium praesentis activi i podaj na-

stępujące przypadki: abl. s., gen. pl., acc. pl. we wszystkich rodzajach:iuro 1 adicio 3haereo 2 nescio 4dico 3

LE

CT

IOQ

UIN

TAD

EC

IMA

71

Utwórz i odmień przez przypadki gerundium czasowników: obsecro 1; tra-do 3.

Przetłumacz:[...] ad hoc votum complendum addo castores de Malogost et de Kizc. (SK,

s. 5)

EXERCITATIO 2Napisz, do którego typu odmiany deklinacji III należą podane wyrazy. Uza-

sadnij swój wybór:aperιens, -e–ntis vectι–gal, -a–lis (n)lux, -cis (f) pauper, -erissal, salis (m) oratιo, -o–nis (f)pater, -tris (m) acer, acris, acremons, -ntis (m) civis, -is (m) (f)mitis, -e

CZ

ĘŚĆ

I72

LECTIO SEXTA DECIMA

Coniunctivus — funkcjeKoniugacja 1 — coniunctivus praesentis activi i passivioraz czasownika esseComparativus przymiotników i przysłówkówAblativus comparativus

Uwaga! Począwszy od tej lekcji większości słówek należy szukać w słow-niczku na końcu podręcznika.


In nomine Sanctę et Indiuiduę Trinitatis. Notum sit omnibus catholicis, tam fu-turi quam presentis temporis. (SK, s. 3)

Coniunctivus — funkcje

W zdaniach głównych koniunktiwus może wyrażać przypuszczenie, życze-nie, możliwość, rozkaz, powątpiewanie. Na język polski tłumaczy się go przeztryb rozkazujący lub warunkowy.

W zdaniach podrzędnie złożonych koniunktiwus może wskazywać na zależ-ność składniową zdania podrzędnego od nadrzędnego i informować o stosunkuczasowym czynności wyrażonej przez orzeczenie zdania podrzędnego do czyn-ności wyrażonej przez orzeczenie zdania nadrzędnego.

Koniugacja 1 oraz czasownik esse

Formy koniunktiwu praesentis tworzy się przez dodanie do tematu praesen-tis koniugacji 1 przyrostka -e- oraz końcówek osobowych:

LE

CT

IOSE

XTA

DE

CIM

A

73

Coniunctivuspraesentis

activi passivi activiSingularis

1. orne-m zdobiłbym

2. orne-s3. orne-t

1. orne-r byłbym ozdo-biony

2. orne–-ris3. orne–-tur

1. sim byłbym

2. sis3. sit

Pluralis1. orne–-mus2. orne–-tis3. orne-nt

1. orne–-mur2. orne-mιni3. orne–-ntur

1. simus2. sitis3. sint

Comparativus przymiotników i przysłówków

Stopień wyższy (gradus comparativus) przymiotników łacińskich tworzy sięprzez dodanie do tematu (zamiast końcówki gen.: -i lub -is) przyrostków tema-tycznych: -ιor, -ιor, -ιus. Przyrostek -ius występuje tylko dla rodzaju nijakiegoliczby pojedynczej w trzech przypadkach: nominatiwie, akusatiwie i wocatiwie.

Stopień wyższy przymiotnika dla rodzaju nijakiego -ιus pełni funkcję stop-nia wyższego przysłówka.

gratus, grata, gratum — miłytemat: grat-gratior-ø, gratior-ø, gratius-ø — milszy, -a, -e (przysłówek: gratius —

milej)

fortis, fortis, forte — mężnytemat: fort-fortior-ø, fortior-ø, fortius-ø — mężniejszy, -a, -e (przysłówek: fortius

— mężniej)

asper, aspera, asperum — szorstkitemat: asper-asperior-ø, asperior-ø, asperius-ø — bardziej szorstki, -a, -e (przy-

słówek: asperius — bardziej szorstko)

pulcher, pulchra, pulchrum — pięknytemat: pulchr-pulchrior-ø, pulchrior-ø, pulchrius-ø — piękniejszy, -a, -e (przysłówek:

pulchrius — piękniej)

CZ

ĘŚĆ

I74

saluber, salubris, salubre — zdrowytemat: salubr-salubrior-ø, salubrior-ø, salubrius-ø — bardziej zdrowy, -a, -e (przy-

słówek: salubrius — bardziej zdrowo)

Uwaga!Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się według typu spółgłoskowegodeklinacji III.

Ablativus comparativus

W języku łacińskim porównanie wyraża się na dwa sposoby:1. Wyraz, z którym coś się porównuje, występuje w ablatiwie: nive candi-

dior — bielszy niż śnieg2. Wyraz, z którym się coś porównuje, występuje — podobnie jak w języku

polskim — w nominatiwie poprzedzonym quam (niż, od): candidior quam nix— bielszy niż śnieg

nix, nivis (f) — śniegcandιdus, -a, -um — biały

Uwaga!Odmiana rzeczownika nieregularnego vis (f) — siła oraz vir, -i (m) — mąż


vis——vimvi—

virvirivirovirumvirovir


viresvirιumvirιbusviresvirιbusvires

viriviro–rumvirisvirosvirisviri

LE

CT

IOSE

XTA

DE

CIM

A

75


omnibus viribus fortior teomnibus viris fortior quam tu

Utwórz stopień wyższy przymiotników: acer, dignus, reverendus, miser.

EXERCITATIO 2Odmień w indikatiwie oraz koniunktiwie praesentis activi i passivi czasow-

nik: aedifico 1.

CZ

ĘŚĆ

I76

LECTIO SEPTIMA DECIMA

Koniugacje 2—4 — coniunctivus praesentis activii passiviStopniowanie nieregularne przymiotnikówi przysłówków


Quam obligacionem pie factam ad meos transfero legittimos successores, quiDeo propicio tamquam ecclesie filii nunquam eas non solum uiolabunt, aut, neuiolentur, insudabunt, sed etiam ut speramus concessis ampliora cumulabunt...(SK, s. 11)

Koniugacje 2—4

Coniunctivus praesentis activi i passivi czasowników koniugacji 2—4 tworzysię przez dodanie do tematu praesentis przyrostka -a- oraz końcówek osobowych:

Coniuncivuspraesentis

activi passiviSingularis

1. mone- (acce–d-, capι-, haurι-)

2. mone- (acce–d-, capι-, haurι-)3. mone- (acce–d-, capι-, haurι-)

am przypominałbym

asat

1. mone-ar byłbymprzypomniany

2. mone-a–ris3. mone-a–tur

Pluralis1. mone- (acced-, capi-, hauri-)2. mone- (acced-, capi-, hauri-)3. mone- (acce–d-, capι-, haurι-)

a–musa–tisant

1. mone-a–mur2. mone-am ιni3. mone-a–ntur

LE

CT

IOSE

PTIM

AD

EC

IMA

77

Stopniowanie nieregularne (zmiana tematu)przymiotników i przysłówków

Stopień równy Stopień wyższy Stopień najwyższybonus, -a, -umbene

malus, -a, -ummale

magnus, -a, -ummagnopere

parvus, -a, -umparum

multi, -ae, -amultum

melιor, melιusmelιus

peior, peiuspeius

maior, maiusmaius

minor, minusminus

plures, pluraplus

optιmus, -a, -umoptιme

pessιmus, -a, -umpessιme

maxιmus, -a, -ummaxιme

minιmus, -a, -umminιme

plurιmi, -ae, -aplurιmum

dobrydobrze

złyźle

wielkibardzo

małymało

liczni/wieluwiele

EXERCITATIO 1Odszukaj w tekście przysłówki, przymiotniki i imiesłowy, określ ich formę

gramatyczną oraz przestopniuj wybrany przymiotnik.

EXERCITATIO 2Odmień w koniunktiwie praesentis activi i passivi czasowniki: cumulo,

mereo, garrio oraz concedo.

CZ

ĘŚĆ

I78

LECTIO DUODEVICESIMA

Nominativus cum infinitivo (NCI)


Caesar, De bello Gallico, IV 1:Suebi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannis singula milia armato-rum bellandi causa ex finibus educunt. Reliqui, qui domi manserunt, se atqueillos alunt; hi rursus in vicem anno post in armis sunt, illi domi remanent. Sicneque agri cultura nec ratio atque usus belli intermittitur.

Nominativus cum infinitivo (NCI)

W składni NCI osobowa forma czasownika wyrażona w passivum współ-tworzy z infinitiwem orzeczenie złożone i zawsze występuje w związku zgodyz podmiotem. Łącznikiem jest osobowa forma czasownika, orzecznikiem —bezokolicznik. Orzeczenie zawiera wykładnik nacechowanej modalności = chy-ba, podobno, prawdopodobnie.Zdanie proste:

Ecclesia aedificatur. = Kościół jest budowany.podmiot orzeczenie.

Zdanie proste wyrażone w składni NCI:Ecclesia aedificari dicitur. = Mówi się, że kościół jest budowany. =

Kościół prawdopodobnie jest budowany.podmiot orzecznik łącznikN CI

LE

CT

IOD

UO

DE

VIC

ESI

MA

79

Suebi, -o–rum (pl.) — SwebowieGerma–ni, -o–rum (pl.) — Germano-

wie

domi — w domu (porównaj s. 83)domus, domus (f) — dom

W ramach składni NCI w funkcji osobowej formy czasownika w passivumnajczęściej używa się form następujących czasowników, które mogą występo-wać we wszystkich osobach:videor — wydaje się, że; dicor — mówi się, że; putor — uważa się, że; existi-mor — mniema się, że; iudicor — sądzi się, że; credor — wierzy się, że; scri-bor — pisze się, że; audior — słyszy się, że.

Uwaga!Czasownik videre — widzieć w stronie biernej, w języku łacińskim tłumaczysię jako wydawać się, np.: videor — wydaje się, że ja; videris — wydaje się,że ty; ...

Felix esse videor = Wydaje się, że jestem szczęśliwy/-a. = Chyba jestem szczę-śliwy/szczęśliwa.

Felix esse videris = Wydaje się, że jesteś szczęśliwy/-a. = Chyba jesteś szczę-śliwy/szczęśliwa.

Felix esse videtur = Wydaje się, że jest szczęśliwy/-a. = Chyba jest szczęśli-wy/szczęśliwa.

Felices esse videmur = Wydaje się, że jesteśmy szczęśliwi/-e. = Chyba jeste-śmy szczęśliwi/szczęśliwe.

Felices esse videmini = Wydaje się, że jesteście szczęśliwi/-e. = Chyba jeste-ście szczęśliwi/-e.

Felices esse videntur = Wydaje się, że są szczęśliwi/-e. = Chyba są szczęśli-wi/szczęśliwe.

Liber (N) a me legi (CI) videtur. = Wydaje się, że książka jest czytana przezemnie. = Książka jest chyba czytana przeze

mnie.Libri (N) a me legi (CI) videntur. = Wydaje się, że książki są czytane przeze

mnie. = Książki są chyba czytane przezemnie.

EXERCITATIO 1Spróbuj przetłumaczyć:

Livius, Ab urbe condita, XXX 19Ad Hannibalem legati ab Carthagine revocantes eum in Africam venerunt.Frendens gemensque ac vix lacrimis temperans Hannibal dicitur legatorum ver-ba audisse = (audivisse).

Hannιbal, -is (m) — Hanibal Afrι–ca, -ae (f) — AfrykaCartha–go, -ιnis (f) — Kartagina

CZ

ĘŚĆ

I80

EXERCITATIO 2Od podanych przymiotników utwórz przysłówki; następnie utwórz stopień

wyższy i najwyższy obu form:humιlis, -e celeber, -bris, -eingens, -ntis durus, -a, -umdulcis, -e ioco–sus, -a, -um

LE

CT

IOD

UO

DE

VIC

ESI

MA

81

6 — Historia...

LECTIO UNDEVICESIMA

Deklinacja IV. Participia: perfecti passivi, futuri activii futuri passivi (gerundivum)

Spróbuj przetłumaczyć (nazwy własne pozostaw bez zmian):

Do insuper ad restituendos predictarum uillarum boves tabernam in Cechou.[...] His omnibus etiam addo ad seruicium prefati hospitalis rusticos, qui aliqua-ndo decimi erant in Chrober, quos frater meus dux Bolezlaus aliquando trans-miserat in Cuiauiam, sed eosdem ipso concedente in predictam Zagost reduxi,ibidem perpetuo remansuros, quorum hęc sunt nomina [...]. (SK, s. 5)

Deklinacja IV

Według deklinacji IV odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego:

Singularis(m) (n)


sena–t-us senatsena–t-ussenat-uisena–t-umsena–t-usena–t-us

-us-us-ui-um-u-us

gel-u lódgel-usgel-ugel-ugel-ugel-u

-u-us-u-u-u-u


sena–t-ussenat-uumsenat-ιbussena–t-ussenat-ιbussena–t-us

-us-uum-ιbus-us-ιbus-us

gel-uagel-uumgel-ιbusgel-uagel-ιbusgel-ua

-ua-uum-ιbus-ua-ιbus-ua

CZ

ĘŚĆ

I82

Uwaga!Rzeczownik domus odmienia się częściowo według deklinacji II, częściowowedług IV:

Singularis PluralisNom.Gen.Dat.Acc.Abl.Voc.

dom-us domdom-usdom-uidom-umdom-odom-us


dom-usdom-uum (dom-o–rum)dom-ιbusdom-osdom-ιbusdom-us

Uwaga!domum (acc.) — do domudomo (abl.) — z domudomi (loc.) — w domu

Uwaga!Według deklinacji IV odmienia się też kilka rzeczowników rodzaju żeńskiego,np.:manus, -us — rękaportιcus, -us — portykquercus, -us — dąb

Participia

Tematpraesentis perfecti supini

cogito, 1 =possideo, 2 =accedo, 3 =haurio, 4 =

cogita-reposside-reacced-erehauri-re

cogitav-ipossed-iaccess-ihaus-i

cogitat-umpossess-umaccess-umhaust-um

LE

CT

IOU

ND

EV

ICE

SIM

A

83

Participiumpraesentis activi perfecti passivi

Nom.Gen.

Nom.Gen.

cogιta-ns (myślący, -a, -e)cogita–-ntis

mone-ns (upominający, -a, -e)mone–-ntis

cogita–t-us, -a, -um (pomyślany, -a, -e)

monιt-us, -a, -um (upominany, -a, -e)

6*

Participium perfecti passivi tworzy się przez dodanie do tematu supini koń-cówek rodzajowych: -us, -a, -um, np. cogitatus — pomyślany.

Participium futuri activi tworzy się przez dodanie do tematu supini przyrost-ka -ur- oraz końcówek rodzajowych: -us, -a, -um. Wyraża ono chęć, zamiar:mający, -a, -e (zamiar)... np. cogitaturus — mający zamiar przemyśleć.

Participium futuri passivi (gerundivum) tworzy się przez dodanie do tematupraesentis activi czasowników koniugacji 1 i 2 przyrostka -nd-, natomiast ko-niugacji 3 i 4 przyrostka -end- oraz końcówek rodzajowych -us, -a, -um. Wy-raża ono konieczność, powinność, tłumaczy się to participium jako: ten (ta,to), który powinien być..., np. cogitandus — ten, który powinien być przemy-ślany.

Formy wszystkich trzech imiesłowów dla rodzaju żeńskiego odmieniają sięwedług deklinacji I, a dla rodzaju męskiego i nijakiego — według deklinacji II.

EXERCITATIO 1Utwórz wszystkie imiesłowy od czasownika erro 1 i przetłumacz.Odmień episcopatus, -us (m).


Nos Bolezlaus Dei gracia dux Mazouie in remissionem peccatorum nostrorumecclesie Beate Matris Domini, immo episcopatui Mazoviensi, in villis omnibus

CZ

ĘŚĆ

I84

Nom.

Gen.Nom.Gen.

acce–d-ens (zbliżający, -a, -esię)

acced-e–ntishaurι-ens (pijący, -a, -e)hauri-e–ntis

acce–ss-us, -a, -um (zbliżony, -a, -e)

haust-us, -a, -um (wypity, -a, -e)

futuri passivi(gerundivum) futuri activi

(dla 1 i 2 koniugacji)

cogita–-ndus, -nda, -ndum(ten, który powinien być przemyślany)mone–-ndus, -nda, -ndum(ten, który powinien być upomniany)

(dla 3 i 4 koniugacji)

acced-e–ndus, -e–nda, -e–ndum(ten, który powinien być zbliżony)hauri-e–ndus, -e–nda, -e–ndum(ten, który powinien być wypity)

cogitat-u–rus, -u–ra, -u–rum(mający zamiar myśleć)monit-u–rus, -u–ra, -u–rum(mający zamiar upomnieć)

access-u–rus, -u–ra, -u–rum(mający zamiar zbliżyć się)haust-u–rus, -u–ra, -u–rum(mający zamiar pić)

tam episcopi et canonicorum, quam abbatum et aliarum ecclesiasticarum perso-narum, hanc conferimus libertatem, videlicet vt omnes liberi homines, villas ip-sas incolentes, non citentur, non iudicentur a palatino uel castellano nostro uelab alio aliquot iudice nec a nobis. (SK, s. 17)

LE

CT

IOU

ND

EV

ICE

SIM

A

85

LECTIO VICESIMA

Indicativus perfecti, plusquamperfecti, futuri II passivi;infinitivus perfecti passivi


[...] sicut prius de omnibus villis et incolis earum dicti monasterii plenius estexpressum. (SK, s. 21—22)

Acta sunt hec in Gnezna, in crastino sancti Adalberti anno ab Incarnacione Do-mini MoCoCoLo secundo, presentibus hiis testibus [...]. (SK, s. 23)

Et hec omnia per nos et nostros barones confirmata sunt in colloquio [...]. (SK,s. 26)

Indicativus perfecti, plusquamperfecti,futuri II passivi

Indikatiwus trzech czasów (perf., pperf., fut. II pass.) tworzy się przezpołączenie participium perfecti passivi z formami osobowymi czasownika esse:

dla indikatiwu perfecti: sum, es, est, sumus,estis, sunt

dla indikatiwu plusquamperfecti: eram, eras, erat, era–mus,era–tis, erant

dla indiaktiwu futuri II (secundi vel exacti): ero, eris, erit, erιmus,erιtis, erunt

Podany został wzór odmiany tylko jednego czasownika, gdyż dla form two-rzonych od tematu supini podział na cztery koniugacje nie obowiązuje:

CZ

ĘŚĆ

I86

haurio, haurire, hausi, haust-um

Singularis1. haust-us, haust-a, haust-um2. haust-us, haust-a, haust-um3. haust-us, haust-a, haust-um

sum pochłonięty, -a zostałem, -amesest

Pluralis1. haust-i, haust-ae, haust-a2. haust-i, haust-ae, haust-a3. haust-i, haust-ae, haust-a

sumusestissunt


eram pochłonięty, -a zostałem, -ameraserat


eramuseratiserant


ero pochłonięty, -a zostanęeriserit


erimuseritiserunt

Zapis powyższej odmiany można coraz bardziej upraszczać:

Singularis1. haust-us, -a, -um2. haust-us, -a, -um3. haust-us, -a, -um

sumesest

Pluralis1. haust-i, -ae, -a2. haust-i, -ae, -a3. haust-i, -ae, -a

sumusestissunt

LE

CT

IOV

ICE

SIM

A

87


erameraserat


eramuseratiserant


eroeriserit


erimuseritiserunt


sum/eram/eroes/eras/erisest/erat/erit


sumus/eramus/erimusestis/eratis/eritissunt/erant/erunt

Singularis1. haust-us, -a, -um2.3.


Pluralis1. haust-i, -ae, -a2.3.


Optymalną formą do nauczenia się tworzenia indikatiwu perfecti, plusquam-perfecti oraz futuri II passivi jest poniższy schemat, gdzie w miejsce myślnikawstawia się temat supini:

CZ

ĘŚĆ

I88

Singularis1. -us, -a, -um2.3.


Pluralis1. -i, -ae, -a2.3.


Infinitivus perfecti passivi

Infinitivus perfecti passivi składa się z participium perfecti passivi oraz z in-finitiwu praesentis activi czasownika esse. Jego polskie odpowiedniki obejmujązarówno formy dokonane, jak i niedokonane. Końcówki fleksyjne participiumsą ograniczone do dwóch przypadków:nominatiwu dla konstrukcji NCI, np.:

Singularishaust-us esse, haust-a esse, haust-um esse że zostałem

pochłonięty, że byłem pochłanianyPluralis

haust-i esse, haust-ae esse, haust-a esselub akusatiwu dla konstrukcji ACI, np.:

Singularishaust-um esse, haust-am esse, haust-um esse

Pluralishaust-os esse, haust-as esse, haust-a esse

EXERCITATIO 1Utwórz infinitivus perfecti passivi oraz indicativus perfecti, plusquamperfec-

ti i futuri II passivi czasownika: committo.

EXERCITATIO 2Określ formę gramatyczną podanych form czasownika, a następnie prze-

tłumacz:exprimebat, exprimetur, exprimuntur, exprime, exprimam, expresseram, expres-serint, expressa est, expressa sunt, expressae eratis, expressae erunt.

LE

CT

IOV

ICE

SIM

A

89

LECTIO VICESIMA PRIMA(PRIMA ET VICESIMA)

Verba deponentiaZaimek wskazujący hic, haec, hoc; iste, ista, istud;ille, illa, illud


Hanc demum huiusmodi mee recognitionis uel etiam prouisionis in futurumcartulam sigillo, quo in presentiarum utor, mandaui roborari. Datum in Varca,anno Domini Mo CCoXXXo primo, VII idus nouembris. (SK, s. 12)

Verba deponentia

W języku łacińskim istnieje grupa czasowników, które przybierają formystrony biernej, znaczenie natomiast mają czynne. Podzielone są regularnie nacztery koniugacje, pozbawione są jednak odmiany w stronie czynnej. Pojawiająsię więc w trzech formach podstawowych: 1. osobie s. indikatiwu praesentispassivi, infinitiwie praesentis passivi i 1. osobie s. indikatiwu perfecti passivi.

Porównaj:cogιto 1 = cogita–-re, cogita–v-i, cogita–t-ummyślę myśleć pomyślałem aby pomyślećimιtor 1 = imita–-ri, imita–t-us sumnaśladuję naśladować naśladowałemreor 2 = re-ri rat-us sumsądzę sądzić osądziłemlabor 3 = lab-i laps-us sumupadam upadać upadłemsortιor 4 = sortι–-ri, sortι–t-us sumwybieram wybierać wybrałem

CZ

ĘŚĆ

I90

Uwaga!Gerundivum tych czasowników zachowuje znaczenie bierne.

Czasowniki te tworzą jednak następujące formy nieosobowe strony czynnej:— participium praesentis activi: imιtans, -ntis— participium futuri activi: imitatu–rus, -a, -um— infinitivus futuri activi: imitatu–rus, -a, -um esse

Jeśli w tekście pojawia się czasownik w stronie biernej, należy sprawdzićw słowniku, czy jest to czasownik pełny (posiadający stronę czynną i bierną),czy tzw. verbum deponens.

Uwaga!Istnieje kilka czasowników (tzw. verba semideponentia), które praesens, im-perfectum i futurum I tworzą tylko w stronie czynnej, natomiast perfectum,plusquamperfectum i futurum II tylko w stronie biernej.audeo 2 ośmielam się aude–re ośmielać się ausus sum ośmieliłem sięgaude–o 2 cieszę się gaude–re cieszyć się gavι–sus sum — ucieszy-

łem sięsoleo 2 mam zwyczaj sole–re mieć zwyczaj solι–tus sum — miałem

zwyczajfido 3 ufam fidere ufać fisus sum — zaufałem

Uwaga!Czasownik reve–rtor tworzy czasy odwrotnie niż czasowniki podane wyżej.reve–rtor 3 wracam reve–rti wracać reve–rti powróciłem

Zaimek wskazujący hic, haec, hoc — ten, ta, to(blisko nadawcy)



hichuι–ushuichunchoc—

haechuι–ushuichanchac—

hochuι–ushuichochoc—

LE

CT

IOV

ICE

SIM

APR

IMA

(PR

IMA

ET

VIC

ESI

MA

)

91


hiho–rumhishoshis—

haeha–rumhishashis—

haecho–rumhishaechis—

Zaimek wskazujący iste, ista, istud — ten, ta, to(blisko odbiorcy)



isteistι–usistiistumisto—

istaistι–usistiistamista—

istudistι–usistiistudisto—


istiisto–rumistisistosistis—

istaeista–rumistisistasistis—

istaisto–rumistisistaistis—

Zaimek iste może posiadać dodatkowe, negatywne nacechowanie: tenokropny, ten godny pogardy, ale też: ten wielki, ten znany.

CZ

ĘŚĆ

I92

Zaimek wskazujący ille, illa, illud —tamten, tamta, tamto



illeillι–usilliillumillo—

illaillι–usilliillamilla—

illudillι–usilliilludillo—


illiillo–rumillisillosillis—

illaeilla–rumillisillasillis—

illaillo–rumillisillaillis—

Uwaga!Jeśli zaimki hic i ille, użyte w jednym zdaniu, odnoszą się do obiektów wy-mienionych poprzednio, wtedy ille wskazuje na obiekt wymieniony wcześniej,hic na wymieniony później.

EXERCITATIO 1Odmień w indikatiwie praesentis, imperfecti i futuri I czasownik for 1. Na-

stępnie przetłumacz.

EXERCITATIO 2Przetłumacz: odważyła się, zaufamy, powrócili byli.

Augusto imperatore Christus natus est.

LE

CT

IOV

ICE

SIM

APR

IMA

(PR

IMA

ET

VIC

ESI

MA

)

93

LECTIO VICESIMA ALTERA(ALTERA ET VICESIMA)

Deklinacja VAblativus absolutus


Perfectis tunc omnibus imperator a prefato duce magnis muneribus decoratur et,quod maxime sibi placuit, trecentis militibus loricatis. (JW, s. 30)

Deklinacja V

Według deklinacji V odmieniają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego.


r-es rzeczr-eir-eir-emr-er-es

-es-ei-ei-em-e-es


r-esr-erumr-ebusr-esr-ebusr-es

-es-erum-ebus-es-ebus-es

CZ

ĘŚĆ

I94

Uwaga!Rodzaju męskiego jest rzeczownik meridies. Natomiast rzeczownik dies dlaoznaczenia konkretnego terminu ma rodzaj żeński, np.: dies constituta — wy-znaczony dzień, dla oznaczenia ogólnego pojęcia czasu rodzaj męski, np.: diesfestus — dzień świąteczny.

Ablativus absolutus

Ablativus absolutus (AA) jest to połączenie rzeczownika (zaimka lub przy-miotnika) w ablatiwie i ablatiwu participium praesentis activi lub perfecti pas-sivi, użytymi w funkcji przydawki, pozostającymi zatem w związku zgodyz wyżej wspomnianym rzeczownikiem (zaimkiem lub przymiotnikiem) co doliczby, rodzaju i przypadka. W konstrukcji zastosowanie mają tylko participiumpraesentis activi oraz participium perfecti passivi. Participium praesentis activiwyraża czynność równoczesną z czynnością orzeczenia zdania głównego i sy-gnalizuje użycie strony czynnej, natomiast participium perfecti passivi wyrażaczynność wcześniejszą w stosunku do czynności orzeczenia zdania głównegooraz sygnalizuje użycie strony biernej. Tłumacząc AA na język polski, należyutworzyć zdanie okolicznikowe, rozpoczynające się od spójników: kiedy, ponie-waż, jeśli, chociaż itd., albo posłużyć się zwrotem przyimkowym. Rzeczownik(zaimek) w ablatiwie stanowi funkcjonalny odpowiednik podmiotu, participiumw ablatiwie — funkcjonalny odpowiednik orzeczenia:

1. interpellante G(umpone) nuncio — gdy Gumpo wysłannik wstawiasię; za wstawiennictwem wysłannika Gumpona. (SK, s. 2)

2. his intellectis — gdy te zostały poznane; po poznaniu tych. (SK,s. 3)

Uwaga!Zamiast participium może wystąpić drugi rzeczownik oznaczający urząd,wiek, działającą osobę:Cicerone consule — za konsulatu Cyceronainvita Minerva — wbrew Minerwie

EXERCITATIO 1Przetłumacz:Caesar, De bello Gallico, IV 1

Ea quae secuta est hieme, qui fuit annus Cn[eio] Pompeio, M[arco] Crasso con-sulibus, Usipetes Germani et item Tencteri magna [cum] multitudine hominumflumen Rhenum transierunt, non longe a mari, quo Rhenus influit. Causa trans-

LE

CT

IOV

ICE

SIM

AA

LTE

RA

(ALT

ER

AE

TV

ICE

SIM

A)

95

eundi fuit quod ab Suebis complures annos exagitati bello premebantur et agricultura prohibebantur.


Inimica, inquit, sunt ignavia virtuti, canitiei deliramentum, iuventuti segnities.Non enim est virtus, quae ignava est, non canities quae delira, non iuventusquae segnis. (JW, s. 11)

CZ

ĘŚĆ

I96

Caesar, -is (m) — CezarGallicus, -a, -um — galijskiCneius, -i Pompeius, -i; Marcus,

-i Crassus, -i (m) — GnejuszPompejusz, Marcus Krassus (kon-sulowie z 55 roku)

Usipetes, -um (pl.) — UzypetowieTencteri, -o–rum (pl.) — Tenktero-

wieSuebi, -o–rum (pl.) — SwebowieGermani, -o–rum (pl.) — GermanieRhenus, -i (m) — Ren

LECTIO VICESIMA TERTIA(TERTIA ET VICESIMA)

Infinitivus futuri activi i passiviKonstrukcje ACI oraz NCI — powtórzenie


[...] quia ęcclesiam in honore Dei et beati Johannis Baptystę in aliquot prenomi-natorum locorum iamdudum me constructurum (esse) deuoueram [...]. (SK,s. 5)

Infinitivus futuri activi

Infinitivus futuri activi składa się z participium futuri activi oraz z infini-tiwu praesentis activi czasownika esse. Jego polskie odpowiedniki obejmują za-równo formy dokonane, jak i niedokonane. Końcówki fleksyjne participium sąograniczone do dwóch przypadków:nominatiwu dla konstrukcji NCI, np.:


haust-ur-us esse, haust-ur-a esse, haust-ur-um esse że po-chłonę, że będę pochłaniać

Pluralishaust-ur-i esse, haust-ur-ae esse, haust-ur-a esse

lub akusatiwu dla konstrukcji ACI, np.:Singularis

(m) (f) (n)haust-ur-um esse, haust-ur-am esse, haust-ur-um esse

Pluralishaust-ur-os esse, haust-ur-as esse, haust-ur-a esse

LE

CT

IOV

ICE

SIM

AT

ER

TIA

(TE

RT

IAE

TV

ICE

SIM

A)

97

7 — Historia...

Infinitivus futuri activi czasownika esseInfinitivus ten składa się z participium futuri activi oraz z infinitiwu prae-

sentis activi czasownika esse. Końcówki fleksyjne participium są ograniczonedo dwóch przypadków:nominatiwu dla zastosowania w konstrukcji NCI:


futurus esse = fore, futura esse = fore, futurum esse = fore żebędę

Pluralisfuturi esse = fore, futurae esse = fore, futura esse = fore

oraz akusatiwu dla zastosowania w konstrukcji ACI:Singularis

(m) (f) (n)futurum esse = fore, futuram esse = fore, futurum esse = fore

Pluralisfuturos esse = fore, futuras esse = fore, futura esse = fore

Infinitivus futuri passivi

Infinitivus futuri passivi składa się z supinum określonego czasownika orazz formy iri. Jego polskie odpowiedniki obejmują zarówno formy dokonane, jaki niedokonane, np.:haurio 4, hausi, haustumhaustum iri że zostanę pochłonięty, że będę pochłaniany

Uwaga!Infinitivus futuri wyraża czynność późniejszą w stosunku do czasu czynnościwyrażonej przez orzeczenie zdania nadrzędnego.

Konstrukcja ACI — powtórzenie

Pamiętać należy zawsze o dokładnym sprawdzeniu rodzaju i liczby akusati-wu, będącego funkcjonalnym odpowiednikiem podmiotu oraz czasu i strony in-finitiwu, będącego funkcjonalnym odpowiednikiem orzeczenia. Ponieważw skład infinitiwu perfecti passivi oraz infinitiwu futuri activi wchodzą odpo-wiednie participia, to muszą one pozostawać w związku zgody z akusatiwem,będącym odpowiednikiem podmiotu.

CZ

ĘŚĆ

I98

dla activumFabrum (A) ecclesiam aedificare (CI)Fabrum (A) ecclesiam aedificavisse (CI) videmus.Fabrum (A) ecclesiam aedificaturum esse (CI)(Widzimy, że robotnik = buduje, (z)budował, będzie budować/zbudujekościół.)

Fabros (A) ecclesiam aedificare (CI)Fabros (A) ecclesiam aedificavisse (CI) videmus.Fabros (A) ecclesiam aedificaturos esse (CI)(Widzimy, że robotnicy = budują, (z)budowali, będą budować/zbudująkościół.)

dla passivumEcclesiam (A) a fabro aedificari (CI)Ecclesiam (A) a fabro aedificatam esse (CI) videmus.Ecclesiam (A) a fabro aedificatum iri (CI)(Widzimy, że kościół = jest budowany, był budowany/został zbudowa-ny, będzie budowany/zostanie zbudowany przez robotnika.)

Ecclesiam (A) a fabris aedificari (CI)Ecclesiam (A) a fabris aedificatam esse (CI) videmus.Ecclesiam (A) a fabris aedificatum iri (CI)(Widzimy, że kościół = jest budowany, był budowany/został zbudowa-ny, będzie budowany/zostanie zbudowany przez robotników.)

Konstrukcja NCI — powtórzenie

Ponieważ w skład infinitiwu perfecti passivi oraz infinitiwu futuri activiwchodzą odpowiednie participia, to muszą one pozostawać w związku zgodyz podmiotem. W NCI orzeczenie zawiera wykładnik nacechowanej modalności,w tłumaczeniu na język polski oddawany przez partykułę chyba:

Faber (N) ecclesiam aedificare (CI)Faber (N) ecclesiam aedificavisse (CI) videtur.Faber (N) ecclesiam aedificaturus esse (CI)(Wydaje się, że robotnik (N) buduje, (z)budował, będzie budować/zbu-duje (CI) kościół./ Robotnik chyba buduje, (z)budował, będzie budo-wać/zbuduje kościół.)

Fabri (N) ecclesiam aedificare (CI)Fabri (N) ecclesiam aedificavisse (CI) videntur.Fabri (N) ecclesiam aedificaturi esse (CI)

LE

CT

IOV

ICE

SIM

AT

ER

TIA

(TE

RT

IAE

TV

ICE

SIM

A)

99

7*

(Wydaje się, że robotnicy (N) budują, (z)budowali, będą budować/zbu-dują (CI) kościół./ Robotnicy chyba budują, (z)budowali, będą budo-wać/zbudują kościół.)

EXERCITATIO 1Przekształć zdania z przykładu dla ACI w passivum tak, żeby (A) wystąpił

w pluralis.

EXERCITATIO 2Utwórz sześć łacińskich bezokoliczników od czasownika praeparo 1.

CZ

ĘŚĆ

I100

LECTIO VICESIMA QUARTA(QUARTA ET VICESIMA)

Składnia nazw miastZaimek względny qui, quae, quodoraz przeczący: nemo, nihil


Actum in Plocezk in domo Fratrum Predicatorum [...]. (SK, s. 16)Datum in villa Piantek in colloquio, presente domino duce [...]. (SK, s. 17)Actum Reichwalde anno 1687.

Składnia nazw miast

W klasycznym języku łacińskim nazwy miast i małych wysp w funkcji oko-liczników miejsca występowały bez przyimka:

1. Po pytaniu skąd? (unde?) stosowano ablatiwus: Ierosolyma, Varsovia,Cracovia, Vratislavia, Roma, Gedano, Leopoli, Athenis

2. Po pytaniu dokąd? (quo?) stosowano akusatiwus: Ierosolymam, Var-soviam, Cracoviam, Vratislaviam, Romam, Gedanum, Leopolim, Athenas.

3. Po pytaniu gdzie? (ubi?) stosowano:a) genetiwus dla rzeczowników I i II deklinacji w liczbie pojedynczej: Iero-

solymae, Varsoviae, Cracoviae, Vratislaviae, Romae, Gedani;b) ablatiwus dla rzeczowników III deklinacji i rzeczowników I i II deklinacji

występujących tylko w liczbie mnogiej (pluralia tantum), np.: Leopoli, Athenis.W łacinie średniowiecznej reguły te nie zawsze były przestrzegane.

LE

CT

IOV

ICE

SIM

AQ

UA

RTA

(QU

AR

TAE

TV

ICE

SIM

A)

101

Ierosolyma, -ae — JerozolimaVarsovιa, -ae — WarszawaCracovιa, -ae — KrakówVratislavιa, -ae — Wrocław

Roma, -ae — RzymGeda–num, -i — GdańskLeopolis, -is — LwówAthe–nae, -a–rum (pl.) — Ateny

Uwaga!Dokąd? acc.: domum — do domu, rus — na wieśSkąd? abl.: domo — z domu, rure — ze wsiGdzie? loc.: domi — w domu, ruri — na wsi

Zaimek względny: qui, quae, quod — który, -a, -e



quicuiuscuiquemquo—

quaecuiuscuiquamqua—

quodcuiuscuiquodquo—


quiquo–rumquibusquosquibus—

quaequa–rumquibusquasquibus—

quaequo–rumquibusquaequibus—

Uwaga!quam (przy stopniu wyższym) — jak, niżquam — acc. s. (f) zaimka qui, quae, quod

Zaimki przeczące: nemo — nikt, nihil — nic


nemonullι–usnemιninemιnemnullo—

nihilnullι–us reinulli reinihilnulla re—

CZ

ĘŚĆ

I102


[...] excepto uno Romano uineario nomine Barbez et exceptis quattuor decimishominibus de Ki [...] Positis allodiis intermediis [...]. Nihil est incertius vulgo.(SK, s. 6; 8)

EXERCITATIO 2Spróbuj przetłumaczyć:Caesar De bello Gallico, VI 16, 17

Natio est omnis Gallorum admodum dedita religionibus, atque ob eam causam,qui sunt affecti gravioribus morbis quique in proeliis periculisque versantur, autpro victimis homines immolant aut se immolaturos vovent [...]. Deum maximecolunt Mercurium. Huius sunt plurima simulacra, hunc viarum atque itinerumducem, hunc ad qaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximam arbitran-tur.

LE

CT

IOV

ICE

SIM

AQ

UA

RTA

(QU

AR

TAE

TV

ICE

SIM

A)

103

LECTIO VICESIMA QUINTA(QUINTA ET VICESIMA)

Koniugacje 1—4 — coniunctivus imperfecti activii passiviCzasownik esse — coniunctivus imperfecti activiConsecutio temporumZdania pytajne niezależne i zależne (zaimkowei partykułowe)


Quid est summum hominis bonum? Quid fecisti? Ubi fuisti? Veniesne hodie?Num mater tua mortua est? Utrum Romam ibis an hic manebis? Dic, quid sen-tias? Pater quaesivit, vellemne secum ire?

Koniugacje 1—4

Coniunctivus imperfecti tworzy się przez dodanie do tematu praesentisprzyrostka -re- oraz końcówek osobowych:

Coniunctivusimperfecti


1. cogita–-re-m myślałbymposside–-re-maccede–-re-mcape-re-mhaurι–-re-m

1. cogita–-re-r byłbym rozważnyposside–-re-raccede–-re-rcape-re-rhaurι–-re-r

CZ

ĘŚĆ

I104

2. cogita–-re-sposside–-re-saccede–-re-scape-re-shaurι–-re-s

3. cogita–-re-tposside–-re-taccede–-re-tcape-re-thaurι–-re-t

2. cogita-re–-risposside-re–-risaccede-re–-riscape-re–-rishauri-re–-ris

3. cogita-re–-turposside-re–-turaccede-re–-turcape-re–-turhauri-re–-tur

Pluralis1. cogita-re–-mus

posside-re–-musaccede-re–-muscape-re–-mushauri-re–-mus

2. cogita-re–-tisposside-re–-tisaccede-re–-tiscape-re–-tishauri-re–-tis

3. cogita–-re-ntposside–-re-ntaccede–-re-ntcape-re-nthaurι–-re-nt

1. cogita-re–-murposside-re–-muraccede-re–-murcape-re–-murhauri-re–-mur

2. cogita-re-mιniposside-re-mιniaccede-re-mιnicape-re-mιnihauri-re-mιni

3. cogita-re–-nturposside-re–-nturaccede-re–-nturcape-re–-nturhauri-re–-ntur

Czasownik esse — coniunctivus imperfecti activi

Singularis1. essem/forem byłbym/byłabym2. esses/fores3. esset/foret

Pluralis1. esse–mus/fore–mus2. esse–tis/fore–tis3. essent/forent

LE

CT

IOV

ICE

SIM

AQ

UIN

TA(Q

UIN

TAE

TV

ICE

SIM

A)

105

Consecutio temporum — następstwo czasów

Zasada, do której stosuje się większość zdań podrzędnych. (W łacinieśredniowiecznej często nie przestrzegano reguł klasycznych w użyciu czasów).Coniunctivus pełni funkcję syntaktyczną, służy do zaznaczania zależności zda-nia podrzędnego.

1. Jeśli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie występuje w jednym z czasówgłównych (praesens, futurum I, II, imperativus), to w zdaniu podrzędnym:

— czynność uprzednią coniunctivus perfecti— czynność równoczesną wyraża coniunctivus praesentis— czynność następczą participium futuri activi + od-

powiednia forma koniunktiwupraesentis activi czasownika esse(= sim ...)

feceris?Quaero (quaeram, quaesivero, quaere), quid facias?

facturus sis?(Pytam, zapytam, zapytaj co zrobiłeś, robisz, zrobisz?)

2. Jeśli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie występuje w jednym z czasów hi-storycznych (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum), to w zdaniu pod-rzędnym:

— czynność uprzednią coniunctivus plusquamperfecti— czynność równoczesną wyraża coniunctivus imperfecti— czynność następczą participium futuri activi + (odpo-

wiednia forma koniunktiwu im-perfekti activi czasownika esse =essem ...)

fecisses?Quaerebam (quaesivi, quaesiveram), quid faceres?

facturus esses?(Pytałem, zapytałem, co (z)robiłeś, robiłeś, zrobisz?)

Zdania pytajne niezależne i zależne

Zdania pytajne niezależne posiadają zazwyczaj orzeczenie w indikatiwie:Quo vadis?

Zdania pytajne zależne mają orzeczenie w koniunktiwie według zasad con-secutio temporum. Mogą wystąpić zdania pytajne partykułowe: Interrogo te,utrum maneas, necne? — Pytam cię, czy pozostaniesz, czy nie?

CZ

ĘŚĆ

I106

oraz zaimkowe: Rogavi eum, quid de ea re sentiret. — Zapytałem go, co myślio tej sprawie?

EXERCITATIO 1Spróbuj przetłumaczyć:Caesar, De bello Gallico IV, 5

Est enim hoc Gallicae consuetudinis, uti et viatores etiam invitos consistere co-gant et, quid quisque eorum de quaque re aut audierit aut cognoverit, quaerantet mercatores in oppidis vulgus circumsistat, quibus ex regionibus veniant quas-que ibi res cognoverint, pronuntiare cogant.

EXERCITATIO 2Odmień w koniunktiwie imperfecti czasowniki: narro oraz moror. L

EC

TIO

VIC

ESI

MA

QU

INTA

(QU

INTA

ET

VIC

ESI

MA

)

107

LECTIO VICESIMA SEXTA(SEXTA ET VICESIMA)

Coniunctivus perfecti, plusquamperfecti activiFunkcje koniunktiwu w zdaniach głównych


Notum sit omnibus...Innotescat omnibus...

Quicumque autem aliquid horum uiolare attemptauerit, anathema sit. (SK, s. 5)

Coniunctivus perfecti activi

Coniunctivus perfecti activi tworzy się przez dodanie do tematu perfecti:-erim, -eris, -erit, -erimus, -eritis, -erint, np.:sum, esse, fu-i

Singularis1. fu-erim byłbym2. fu-eris3. fu-erit

Pluralis1. fu-erιmus2. fu-erιtis3. fu-erint

CZ

ĘŚĆ

I108

Coniunctivus plusquamperfecti activi

Coniunctivus plusquamperfecti activi tworzy się przez dodanie do tematuperfecti: -issem, -isses, -isset, -issemus, -issetis, -issent, np.:sum, esse, fu-i

Singularis1.2.3.

fu-ι–ssem byłbymfu-ι–ssesfu-ι–sset

Pluralis1.2.3.

fu-isse–musfu-isse–tisfu-ι–ssent

Funkcje koniunktiwu w zdaniach głównych

Coniunctivus w zdaniach głównych wyraża nacechowany stosunek mó-wiącego do wypowiadanych treści. W zależności od rodzaju tego stosunku i od-niesienia do planu czasowego używa się form koniunktiwu w różnych czasach.

Coniunctivus hortativusConiunctivus hortativus wyraża wezwanie, zachętę w 1. osobie liczby mno-

giej koniunktiwu praesentis: Gaudeamus — cieszmy się; ne gaudeamus — niecieszmy się!

Przeczeniem jest: ne.

Coniunctivus dubitativusConiunctivus dubitativus wyraża wahanie dla teraźniejszości w koniunkti-

wie praesentis: Quid faciam? — Co mam robić?, dla przeszłości w koniun-ktiwie imperfecti: Quid facerem? — Co miałem robić?

Przeczeniem jest: non.

Coniunctivus iussivusConiunctivus iussivus wyraża rozkaz, polecenie w 3. osobie liczby poje-

dynczej lub mnogiej koniunktiwu praesentis:Discat (discant) puella (puellae) cantare! — niech dziewczyna(-y) uczy(-ą) sięśpiewać!Audiatur et altera pars! — Należy wysłuchać i drugą stronę!lub w 2. osobie koniunktiwu praesentis (używany zamiennie z imperatiwem):Prudenter agas! — Postępuj rozważnie!

LE

CT

IOV

ICE

SIM

ASE

XTA

(SE

XTA

ET

VIC

ESI

MA

)

109

Coniunctivus prohibitivusConiunctivus prohibitivus wyraża zakaz dla teraźniejszości w 1. osobie licz-

by mnogiej oraz 3. osobie liczby pojedynczej lub mnogiej koniunktiwu praesen-tis, stanowi uzupełnienie dla imperatiwu:Ne timeamus! — Nie bójmy się!dla przeszłości w 2. osobie koniunktiwu perfecti:Ne quaesieris — Nie pytaj!


Coniunctivus concessivusConiunctivus concessivus wyraża przyzwolenie dla teraźniejszości w ko-

niunktiwie praesentis, dla przeszłości w koniunktiwie perfecti.W tłumaczeniu na język polski wprowadza się: choćby, dajmy na to, że.

Omnia possideat Minos, non possidet aërea — Choćby Minos wszystko posia-dał, nie posiada powietrza.


Coniunctivus potentialisConiunctivus potentialis wyraża możliwość dla teraźniejszości w koniunkti-

wie praesentis; dla przeszłości w koniunktiwie perfecti:Quid sit pace dulcius? — Co może być słodszego od pokoju?Quis hoc crediderit? — Kto w to uwierzy?W wyrażeniach ogólnych występuje 2. osoba liczby pojedynczej koniunktiwuimperfecti: putares — można było sądzić.


Coniunctivus irrealisConiunctivus irrealis wyraża nierzeczywistość dla teraźniejszości w koniun-

ktiwie imperfecti, dla przeszłości w koniunktiwie plusquamperfecti:Si venires nunc multis auxilio esses. — Jeśli przyszedłbyś teraz, wiele mógłbyśpomóc. (ale nie przyszedłeś)


Coniunctivus optativusConiunctivus optativus wyraża życzenie realne dla teraźniejszości lub

przyszłości wyrażone w koniunktiwie praesentis; dla przeszłości w koniunkti-wie perfecti:Utinam falsus vates sim/fuerim! — Obym był fałszywym prorokiem! (możliwe,że się mylę/myliłem)lub życzenie nierealne dla teraźniejszości lub przyszłości wyrażone w koniunk-tiwie imperfecti, dla przeszłości w koniunktiwie plusquamperfecti:Utinam ne aeger esses! — Obyś nie był chory! (ale jesteś)

CZ

ĘŚĆ

I110

Utinam temporibus antiquis vixissem! — Obym żył w dawnych czasach! (alenie żyję)W tłumaczeniu wprowadza się: utinam — oby.


EXERCITATIO 1Odmień w koniunktiwie poznanych dotychczas czasów czasowniki: dare,

scribere.


Tribuat tibi secundum cor tuum, et omne consilium tuum confirmet.Ne derelinquas me Domine Deus meus: ne discesseris a me.Exaudi Deus orationem meam, et ne despexeris deprecationem meam. (P. XIX5; XXXVII 22; LIV 2)

LE

CT

IOV

ICE

SIM

ASE

XTA

(SE

XTA

ET

VIC

ESI

MA

)

111

LECTIO VICESIMA SEPTIMA(SEPTIMA ET VICESIMA)

Czasowniki possum, fero, fio —nieregularności odmianyZdania złożone współrzędnie


[...] saluo eo, si forte per graciam domini pape aliquid potero habere.Concedo etiam eidem archiepiscopo et canonicis Gneznensibus pro dampnis,que eis per guerram nostram sunt illata, ut gentes extraneas inuitent et in uillisecclesiarum locent [...]Omnes uero ascripticii a seruitute, que dicitur pouoz, preuod, naraz, nastaua,preuori immunes fiant. (SK, s. 13)

Czasowniki possum, fero, fio

possum, posse, potui — móc

Indicativus Coniunctivuspraesentis activi

Singularis1.2.3.

possum mogępotespotest

1. possim mógłbym2. possis3. possit

Pluralis1.2.3.

possumuspote–stispossunt

1. possι–mus2. possι–tis3. possint

CZ

ĘŚĆ

I112

Indicativus Coniunctivusimperfecti activi

Singularis1.2.3.

poteram mogłempoteraspoterat

1. possem mógłbym2. posses3. posset

Pluralis1.2.3.

potera–muspotera–tispoterant

1. posse–mus2. posse–tis3. possent

Indicativus Coniunctivusfuturi I activi

Singularis1.2.3.

potero będę mógłpoterispoterit

1. —2. —3. —

Pluralis1.2.3.

poterιmuspoterιtispoterunt

1. —2. —3. —

fero, ferre, tuli, latum — nieść

Indicativus praesentisactivi passivi

Singularis1.2.3.

fero niosęfersfert

1. feror jestem niesiony2. ferris3. fertur

Pluralis1.2.3.

ferιmusfertisferunt

1. ferιmur2. ferimιni3. feru–ntur


Singularis Pluralis1. — 1. —2. fer! nieś! 2. ferte! nieście!3. — 3. —

LE

CT

IOV

ICE

SIM

ASE

PTIM

A(S

EPT

IMA

ET

VIC

ESI

MA

)

113

8 — Historia...

Coniunctivus imperfectiactivi passivi

Singularis1.2.3.

ferrem niósłbymferresferret

1. ferrer byłbym niesiony2. ferre–ris3. ferre–tur

Pluralis1.2.3.

ferre–musferre–tisferrent

1. ferre–mur2. ferremιni3. ferre–ntur

Pozostałe formy tworzy się regularnie według koniugacji 3.

fio, fie–ri, (factus sum) — stawać się

Indicativus praesentis activiSingularis

1.2.3.

fio staję sięfisfit

Pluralis1.2.3.

fimusfitisfiunt


Singularis Pluralis1. — 1. —2. fi! stań się! 2. fite! stancie się3. — 3. —

Zdania złożone współrzędnie

Zdanie złożone współrzędnie składa się z tylu zdań składowych, ile jestorzeczeń, a stosunek łączący zdania składowe polega na równorzędności. Roz-poczynają je spójniki: et, aut, vel, autem, tamen, ergo, itaque, nam, enim itp.

Id senatus decrevit populusque iussit. — Senat to ustanowił, a lud roz-kazał.

CZ

ĘŚĆ

I114

EXERCITATIO 1Odmień czasowniki possum, fero, fio w indikatiwie i koniunktiwie perfecti

i plusquamperfecti activi.

EXERCITATIO 2Wypisz formy podstawowe czasowników: potuerimus, contuli, translatum

erit, elatae sunt, fiet.

LE

CT

IOV

ICE

SIM

ASE

PTIM

A(S

EPT

IMA

ET

VIC

ESI

MA

)

115

8*

LECTIO DUODETRICESIMA

Zdania okolicznikowe warunku


Item si tres homines et infra liberi predium ecclesie inhabitauerint, aut cum as-scripticiis mixti, aut preter eos manentes, omni et plena gaudeant libertate, quagaudent asscriptici. (SK, s. 28)

Zdania okolicznikowe warunku

Zdania okolicznikowe warunku zaczynają się od spójników si — jeśli, nisi— jeśli nie, jeżeliby nie, jeśliby nie, gdyby nie, sin — jeśli zaś, jeżeli zaś,quodsi — jeśli więc. Tworzą ze zdaniem nadrzędnym tzw. okres warunkowy(modus). W obu zdaniach orzeczenie najczęściej występuje w tym samym try-bie.

zdanie warunkowe + zdanie nadrzędne = okres warunkowypoprzednik + następnik = okres warunkowy

Wyróżnia się trzy okresy warunkowe ze względu na postawę modalną nadawcykomunikatu względem sytuacji istniejącej w całym komunikownym zdaniu:

1. Okres rzeczywistości (modus realis) z orzeczeniem w indikatiwie:Si hoc dicis, erras. — Jeśli to mówisz, mylisz się.Si hoc dixisti, erravisti. — Jeśli to powiedziałeś, pomyliłeś się.

2. Okres możliwości (modus potentialis) z orzeczeniem dla teraźniejszościi przyszłości w koniunktiwie praesentis, dla przeszłości w koniunktiwie perfecti:

Si hoc dicas, erres. — Jeślibyś to mówił, mógłbyś się mylić.Si hoc dixeris, erraveris. — Jeślibyś to powiedział, mógłbyś się pomy-

lić.3. Okres nierzeczywistości (modus irrealis) z orzeczeniem dla teraźniejszo-

ści i przyszłości w koniunktiwie imperfecti, dla przeszłości w koniunktiwieplusquamperfecti. W tłumaczeniu na język polski najczęściej występuje spójnikgdyby:

CZ

ĘŚĆ

I116

Si hoc diceres, errares. — Gdybyś to mówił, myliłbyś się. (ale niemówiłeś)

Si hoc dixisses, erravisses. — Gdybyś był to powiedział, pomyliłbyś się(ale nie powiedziałeś)

EXERCITATIO 1Odmień w singularis i pluralis rzeczowniki: villa, colloquium, mediator.

EXERCITATIO 2Przetłumacz i nazwij okres warunkowy:

Si tacuisses philosophus mansisses. Si vis pacem, para bellum. Si hodie ad nosveniatis, gaudeamus. Si Deus pro nobis, quis contra nos.

LE

CT

IOD

UO

DE

TR

ICE

SIM

A

117

LECTIO UNDETRICESIMA

Coniunctivus perfecti, plusquamperfecti passiviZdania okolicznikowe celu i podrzędne dopełnieniowe


[...] cum tamen non solum ille frater, immo et gener suus Vloscibor, quin eciamet patruus suus Domaslaus monachus presentes aderant, qui precibus obtinu-erunt apud iam dictum episcopum, ut misericordiam faceret, dando eis partemoptatam in diuisione ipsius predii memorati [...]. (SK, s. 9)

Coniunctivus perfecti passivi

Coniunctivus perfecti passivi tworzy się przez dodanie do participium per-fecti passivi form koniunktiwu praesentis czasownika esse (sim ...), np.: haurio,haurire, hausi, haustum.

Singularis1.

2.3.

haustus, -a, -um

haustus, -a, -umhaustus, -a, -um

sim pochłoniętyzostałbym

sissit

Pluralis1.2.3.

hausti, -ae, -ahausti, -ae, -ahausti, -ae, -a

simussitissint

CZ

ĘŚĆ

I118

Coniunctivus plusquamperfecti passivi

Coniunctivus plusquamperfecti passivi tworzy się przez dodanie do partici-pium perfecti passivi form koniunktiwu imperfecti czasownika esse (essem...),np.: haurio, haurire, hausi, haustum.

Singularis1.2.3.

haustus, -a, -umhaustus, -a, -umhaustus, -a, -um

essem pochłonięty zostałbymessesessetPluralis

1.2.3.

hausti, -ae, -ahausti, -ae, -ahausti, -ae, -a

esse–musesse–tisessent

Schemat tworzenia czasów złożonych w stronie biernej (porównaj s. 86—89).

Zdania okolicznikowe celu

Zdania te odpowiadają na pytania: po co?, na co? Rozpoczynają się od spój-ników: ut, uti — aby, żeby, ażeby, ne — aby nie, neve — i aby nie, quo — abyprzez to. Orzeczenie występuje w koniunktiwie według zasad consecutio tempo-rum. Ponieważ cel nigdy nie jest wcześniejszy od czynności zdania nadrzędne-go, w praktyce orzeczenie występuje w koniunktiwie praesentis dla teraźniej-szości i w koniunktiwie imperfecti dla przeszłości:

Edimus, ut vivamus. — Jemy, aby żyć.Curro, ne sero veniam. — Biegnę, aby nie przyjść za późno.Currebam, ne sero venirem. — Biegłem, aby nie przyjść za późno.

Zdania podrzędne dopełnieniowe

Zdania te rozpoczynają się od spójników: ut, uti — że, żeby, ne — aby nie,neve — i aby nie, quominus — aby nie/ że nie. Występują po czasownikacho znaczeniu prośby, pragnienia, lęku, pozwolenia, zachęty, obawy, zwątpienia,sprzeciwu itd. Zdania podrzędne dopełnieniowe mają orzeczenie w koniunkti-wie praesentis lub imperfecti według zasad consecutio temporum:

Timeo, ne stultus tibi videar. — Obawiam się, że wydam ci się niero-zumny.

Curo, ut valeam. — Staram się, aby być zdrowym.Timeo, ne veniat. — Boję się, że przyjdzie. (obawa, że coś się stanie)

LE

CT

IOU

ND

ET

RIC

ESI

MA

119

Timebam, ne non veniret. — Bałem się, że przyjdzie. (obawa, że cośsię nie stanie)

EXERCITATIO 1Odmień w koniunktiwie perfecti i plusquamperfecti passivi czasownik: obti-

neo.


Hec autem ut perpetua et inuiolata a me et a posteris meis consistant, iuramentoconfirmo et munimine sigilli mei corroboro. (SK, s. 13)

CZ

ĘŚĆ

I120

LECTIO TRICESIMA

Coniugatio periphrastica passivaZdania okolicznikowe czasu


Postmodum vero euolutis duobus annis, cum prefatus Baranus predictam tran-sactionem cauillose conaretur inficiari [...] super eadem uilla publice conuenit.[...] et presertim cum iuste petentibus non est denegandus assensus [...]. (SK,s. 9; 48)

Coniugatio periphrastica passiva (CPP) —koniugacja omowna bierna

Koniugację omowną bierną tworzy participium futuri passivi połączonez formami czasownika esse. Wyraża ona konieczność, nieuchronność. Koniuga-cja ta może występować w dwóch postaciach:

1. Podmiotowo — z podmiotem gramatycznym w nominatiwie. Tworzą jątylko czasowniki przechodnie (tworzące stronę bierną).

Libertas conferenda est — Należy nadać przywilej.Libertates conferendae sunt — Należy nadać przywileje.

2. Bezpodmiotowo. Tworzą ją wtedy czasowniki nieprzechodnie i przechod-nie:

Amandum est — Trzeba kochać.Orandum est — Trzeba się modlić.Tibi orandum est — Ty musisz się modlić.

Osoba, która ma wykonać czynność, występuje w datiwie auktoris (dativusauctoris — sprawcy):

Libertas duci conferenda est — Książę powinien nadać przywilej.

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

121

Zdania okolicznikowe czasu

Zdania te odpowiadają na pytania: kiedy?, dokąd?, dopóki? Rozpoczynająsię od spójników: cum — gdy, kiedy, donec — tak długo jak, postquam —skoro, antequam — zanim itp. Jeśli jest w nich mowa o wypadkach minionychi pojawia się dodatkowe znaczenie przyczynowe, orzeczenie występuje w ko-niunktiwie według zasad consecutio temporum, po czasach historycznych. Jeśliwyrażają czynność powtarzającą się lub stanowią interpretację treści zdanianadrzędnego, orzeczenie występuje w nich w indikatiwie:

Quis non, cum haec videat, irriserit? — Kto, widząc te rzeczy, nie ro-ześmiałby się?

Donec eris felix, multos numerabis amicos. — Tak długo, jak będzieszszczęśliwy, będziesz mieć wielu przyjaciół.

Fuit tempus, cum rura colerent homines neque urbem haberent. — Byłczas, gdy ludzie mieszkali na wsi i nie zakładali miasta.

EXERCITATIO 1a) Wyraź podane zdanie w CPP:

Dux ecclesiam aedificare debet (debuit, debebit).b) Przetłumacz zdania zawierające CPP:

Hominibus medio aevo orandum erat. Homini medio aevo orandum erat. As-scriptici duci iudicandi erant.

c) Przetłumacz:Antequam illucescit, erumpamus.

EXERCITATIO 2Utwórz wszystkie imiesłowy od czasownika convenio i podaj tłumaczenie

nominatiwu singularis.

CZ

ĘŚĆ

I122

LECTIO TRICESIMA PRIMA(UNA ET TRICESIMA)

Coniugatio periphrastica activaZdania okolicznikowe skutku i podrzędne podmiotowe


Notum sit omnibus [...], quod ego Ladizlaws Dei gracia dux Polonię duas aure-as cruces [...] emerim [...]. (SK, s. 1—2)

[...] notum facimus presentibus et futuris, quod castris Beate Marie VirginisGloriose episcopatus Plocensis, Ruz videlicet et Swece, in iudiciis, foro, taber-nis, venacionibus et aliis iuribus, sicut antiquitus habuerunt, [...] plenam etomnimodam conferimus libertatem et nostri sigilli munimine roboramus. (SK,s. 23—24)

Coniugatio periphrastica activa (CPA) —koniugacja omowna czynna

Na coniugatio periphrastica activa składa się participium futuri activi po-łączone zazwyczaj tylko z formami czasownika esse (w łacinie klasycznej).Wyraża ona chęć, zamiar:

Dux cruces aureas empturus (est) et ecclesiae donaturus est. — Książęma zamiar zakupić złote krzyże i ofiarować kościołowi.

Zdania okolicznikowe skutku

Zdania skutkowe rozpoczynają się od spójników: ut, uti — że, ut non — żenie, żeby nie, ut nemo — że nikt, ut nihil — że nic itp. Często w zdaniu nad-

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

PRIM

A(U

NA

ET

TR

ICE

SIM

A)

123

rzędnym pojawiają się słowa: ita, sic, tam — tak; adeo — tak bardzo, tot —tyle, tantus, -a, -um — tak wielki.Orzeczenie występuje w:— koniunktiwie praesentis, gdy skutek jest aktualny w momencie mówienia,— koniunktiwie imperfecti, jeśli skutek jest aktualny (lub możliwy)

w przeszłości i ma charakter trwającego przez jakiś czas stanu czy procesu,— koniunktiwie perfecti, gdy skutek zaistniał w przeszłości i ma charakter

zamkniętego w czasie:

Nemo adeo ferus est, ut non mitescere possit. — Nikt nie jest tak bardzo nie-okrzesany, żeby nie mógł złagodnieć.

Tantus timor exercitum occupavit, ut animos omnium perturbaret. — Tak wiel-kie przerażenie zawładnęło wojskiem, że zmąciło umysły wszystkich.

Adeone pudorem perdidisti, ut hoc dicere ausus sis? — Czy do tego stopniastraciłeś poczucie wstydu, że odważyłeś to powiedzieć?

Na język polski zdania skutkowe tłumaczy się przez: który by, co by, że,żeby itd.

Zdania podrzędne podmiotowe

Zdania podmiotowe z odcieniem skutkowym występują po wyrażeniach, np.:accidit (fit), ut (bene accidit, quod) — zdarza się, że (dobrze się

składa, że)fieri potest (non potest), ut — może (nie może) się zdarzyć, żesequitur, efficitur, ut — wynika, że itp.:Ex eo efficitur, ut omne corpus mortale sit. — Wynika z tego, że każ-

de ciało jest śmiertelne.Po quod orzeczenie występuje w indikatiwie; natomiast po ut w koniunktiwiewedług zasad consecutio temporum.


Homines ecclesiam aedificaturi sunt (erant).Nos Boleslaus Dei gracia dux Polonie notum facimus vniuersis hanc paginaminspecturis, quod ob remedium anime nostre [...] confirmamus omnes libertatesdatas et concessas beati Petri ecclesie in Posnan [...]. (SK, s. 29)

EXERCITATIO 2Odmień w singularis i pluralis wszystkie przymiotniki oraz imiesłowy

z exercitatio 1.Utwórz 1. osobę singularis koniunktiwu wszystkich czasów czasownika confir-mo.

CZ

ĘŚĆ

I124

LECTIO TRICESIMA ALTERA(ALTERA ET TRICESIMA)

Czasowniki coepi, memιni, odiImperativus futuri activi i passiviZdania okolicznikowe przyczyny


[...] sed etiam ut speramus concessis [libertatibus] ampliora cumulabunt, quiaque semel Deo sunt oblata, profanum est ad humanos vsus nedum abusus revo-care [...]. (SK, s. 27)

Czasowniki coepi, memιni, odi

Czasowniki z niepełną odmianą (verba defectiva) tworzą formy tylko od te-matu perfecti:

coep-i, coepisse — zacząćmemιn-i, meminisse — pamiętaćod-i, odisse — nienawidzieć

Do tematu perfecti coep-/memin-/od- dodaje się regularnie końcówki:dla indikatiwu perfecti: -i, -ι–sti, -it, -ιmus, -ι–stis, -e–runt

koniunktiwu perfecti: -erim, -eris, -erit, -erιmus, -erιtis,-erint

dla indikatiwu plusquamperfecti: -e–ram, -e–ras, -e–rat, -era–mus, -era–tis,-e–rant

koniunktiwu plusquamperfecti: -ι–ssem, -ι–sses, -ι–sset, -isse–mus,-isse–tis, -ι–ssent

dla indikatiwu futuri II: -ero, -eris, -erit, -erιmus, -erιtis, -erintkoniunktiwu futuri II: ---------------------------------------------

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

ALT

ER

A(A

LTE

RA

ET

TR

ICE

SIM

A)

125

Uwaga!Infinitivus perfecti activicoep-isse, memin-isse, od-isse

Uwaga!Imperativus futuri activitworzy jedynie czasownik memini

Singularis Pluralis1. — 1. —2. meme–nto! pamiętaj! 2. memento–te! pamiętajcie!3. — 3. —

Imperativus futuri activi i passivi

Imperativus futuri wyraża polecenie, które ma być wykonane w przyszłości.Przeczeniem jest ne. Ta forma gramatyczna znajduje zastosowanie przedewszystkim w sformułowaniach prawniczych, np.:observo 1, teneo 2, lego 3, audio 4, sum

Imperativus futuriactivi passivi

Singularis1. —2. observa–-to obserwuj!

tene–-toleg-ιtoaudι–-toes-to bądź

3. observa–-to niech obserwuje!tene–-toleg-ιtoaudι–-toes-to niech będzie!

1. —2. observa–-tor bądź obserwowany!

tene–-torleg-ιtoraudι–-tor—

3. observa–-tor niech będzie obserwowany!tene–-torleg-ιtoraudι–-tor—

Pluralis1. —2. observa-to–te obserwujcie!

tene-to–teleg-ito–teaudi-to–tees-to–te bądźcie!

1. —2. —

CZ

ĘŚĆ

I126

3. observa–-nto niech obserwują!tene–-ntoleg-u–ntoaudi-u–ntos-unto niech będą!

3. observa–-ntor niech będą obserwowani!tene–-ntorleg-u–ntoraudi-u–ntor—

Salus rei publicae suprema lex esto! — Dobro państwa niech będzie najwyż-szym prawem!

Zdania okolicznikowe przyczyny

Jeśli zdania rozpoczynają się od spójników: quod, quoniam, quia — ponie-waż, gdyż, dlatego że, skoro, kiedy, to orzeczenie występuje w indikatiwie:

Gaudeo, quod venisti. — Cieszę się, ponieważ przyszedłeś.Jeśli rozpoczynają się od spójników: cum — ponieważ, dlatego że; praesertimcum — zwłaszcza że, to orzeczenie występuje w koniunktiwie według zasadconsecutio temporum:

Caesar Aeduos accusat, quod ab iis non sublevetur, praesertim cumeorum precibus adductus bellum susceperit. — Cezar oskarżał Eduów,że nie jest przez nich wspierany, zwłaszcza że powodowany ich proś-

bami podjął walkę.

EXERCITATIO 1Utwórz wszystkie bezokoliczniki czasownika observo 1.


Quia soli diuinitati conuenit in nullo deficere et omnium memoriam habere,ideo conditionis humanae fragilitas artificio sibi remedium quaesivit, in quo vi-gor fabrice naturalis opificis uoluntate defecit. (SK, s. 18)

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

ALT

ER

A(A

LTE

RA

ET

TR

ICE

SIM

A)

127

LECTIO TRICESIMA TERTIA(TERTIA ET TRICESIMA)

Czasownik eoZdania okolicznikowe przyzwolenia


De quibus asscripticiis si aliquis occidatur, solucionem capitis ecclesia recipiet[...] ita tamen quod tantum homo ecclesie tres uidelicet marcas soluat argenti,pro uerberato uero marcam unam, quas et ecclesia ab alio recipiet in hoc casu.(SK, s. 25)Ubios cum Suebi finibus expellere non potuissent, tamen vectigales sibi fece-runt.

Czasownik eo

eo, ire, ii, itum — iśćIndicativus


Singularis1.2.3.

eo idęisit

1. ibam szedłem, szłam2. ibas3. ibat

1. ibo pójdę, będę iść2. ibis3. ibit

Pluralis1.2.3.

imusitiseunt

1. iba–mus2. iba–tis3. ibant

1. ibιmus2. ibιtis3. ibunt

CZ

ĘŚĆ

I128

Coniunctivuspraesentis imperfecti futuri I

activiSingularis

1.2.3.

eameaseat

1. irem2. ires3. iret

1. —2. —3. —

Pluralis1.2.3.

ea–musea–tiseant

1. ire–mus2. ire–tis3. irent

1. —2. —3. —


Singularis Pluralis1. — 1. —2. i! idź! 2. i-te! idźcie!3. — 3. —

Participium praesentis activiNom. i-ensGen. eu–-ntis

Gerundium

Nom.Gen.Dat.Acc.

Abl.Voc.

ι–reeu–ndieu–ndoι–read eu–ndumeu–ndo—

Infinitivuspraesentis perfecti futuri

activiire isse itu–rus, itu–ra, itu–rum esse...

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

TE

RT

IA(T

ER

TIA

ET

TR

ICE

SIM

A)

129

9 — Historia...

Uwaga!Czasownik ten zachował w passivum kilka form dla 3. osoby liczby pojedyn-czej:itur/iba–tur/ibιtur/ea–tur/ire–tur/eu–ndum est (idzie się/szło się/pójdzie się/poszłobysię/trzeba pójść).

Zdania okolicznikowe przyzwolenia

Zdania okolicznikowe przyzwolenia odpowiadają na pytania: mimo co?,wbrew czemu? Rozpoczynają się od spójników, po których orzeczenie możewystąpić:

1. w indikatiwie:quamquam — chociaż

Quamquam abest culpa, suspicione tamen non caret. — Chociaż niema winy, to jednak pozostaje podejrzenie.

2. jak w zdaniach warunkowych:etsi, tametsi — chociaż, mimo, że

Socrates semper verum dixit, tametsi ei nocebat. — Sokrates zawszemówił prawdę, nawet jeśli mu to szkodziło.

3. w koniunktiwie według zasad consecutio temporum:quamvis, cum — chociaż

Quamvis mihi haec res placeat, tamen repudianda est. — Chociażby misię ta rzecz podobała, jednak trzeba ją odrzucić.

4. dla teraźniejszości w koniunktiwie praesentis, dla przeszłości w koniunk-tiwie perfecti:

licet, ut — chociażUt desint vires, tamen est laudanda voluntas. — Chociaż brakuje sił,

należy pochwalić samą chęć.W zdaniu nadrzędnym występuje często: tamen — jednak.

EXERCITATIO 1Wypisz formy podstawowe czasowników, od których pochodzą wymienione

formy i przetłumacz:inibant, ieras, inite, exierunt, exibitis, exi.Przetłumacz: Sic itur ad astra.

CZ

ĘŚĆ

I130


Caeser, De bello Gallico. IV, 31At Caesar, etsi nondum eorum consilia cognoverat, tamen et ex eventu naviumsuarum et ex eo quod obsides dare intermiserant fore id quod accidit suspicaba-tur. Itaque ad omnes casus subsidia comparabat. Nam et frumentum ex agris co-tidie in castra conferebat et, quae gravissime adflictae erant naves, earummateria atque aere ad reliquas reficiendas utebatur et quae ad eas res erant usuiex continenti comportari iubebat. Itaque, cum summo studio a militibus admi-nistraretur, XII navibus amissis, reliquis ut navigari <satis> commode posseteffecit.

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

TE

RT

IA(T

ER

TIA

ET

TR

ICE

SIM

A)

131

9*

LECTIO TRICESIMA QUARTA(QUARTA ET TRICESIMA)

Czasowniki volo, nolo, maloZdania okolicznikowe porównania


Ceterum dominus I(vo) iam dictus episcopus, uolens hanc actionem firmam etratam obseruari et inuiolabilem permanere [...]. (SK, s. 10)

Ascripticios uillarum ecclesie in nullo casu [...] iudicari uolo [...]; et si in ali-quot condemnati fuerint, archiepiscopus recipiat in castellatura Znegnensi et inuilllas, in quibus suas locauerit curias. (SK, s. 13)Melior est certa pax quam dubia victoria.

Czasowniki volo, nolo, malo

volo, velle, volui — chcęnolo, nolle, nolui — nie chcęmalo, malle, malui — wolę

Czasowniki te odmieniają się według koniugacji 3, formy indikatiwu i ko-niunktiwu praesentis oraz koniunktiwu imperfecti tworzone są nieregularnie:

Indicativus praesentis activiSingularis

1.2.3.

volo chcęvisvult

1. nolo nie chcę2. non vis3. non vult

1. malo wolę2. mavis3. mavult

Pluralis1.2.3.

volumusvultisvolunt

1. nolumus2. non vultis3. nolunt

1. malumus2. mavu–ltis3. malunt

CZ

ĘŚĆ

I132

Indicativus imperfecti activiSingularis

1.2.3.

vole–bam chciałemvole–basvole–bat

1. nole–bam nie chciałem2. nole–bas3. nole–bat

1. male–bam wolałem2. male–bas3. male–bat

Pluralis1.2.3.

voleba–musvoleba–tisvole–bant

1. noleba–mus2. noleba–tis3. nole–bant

1. maleba–mus2. maleba–tis3. male–bant

Indicativus futuri I activiSingularis

1.

2.3.

volam będę chcieć,zechcę

volesvolet

1. nolam nie będę chcieć,nie zechcę

2. noles3. nolet

1. malam będę woleć

2. males3. malet

Pluralis1.2.3.

vole–musvole–tisvolent

1. nole–mus2. nole–tis3. nolent

1. male–mus2. male–tis3. malent


Singularis Pluralis1. — 1. —2. noli! nie chciej! 2. nolι–te! nie chciejcie!3. — 3. —

Coniunctivus praesentis activiSingularis

1.2.3.

velim chciałbymvelisvelit

1. nolim nie chciałbym2. nolis3. nolit

1. malim wolałbym2. malis3. malit

Pluralis1.2.3.

velι–musvelι–tisvelint

1. nolι–mus2. nolι–tis3. nolint

1. malι–mus2. malι–tis3. malint

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

QU

AR

TA(Q

UA

RTA

ET

TR

ICE

SIM

A)

133

Coniunctivus imperfecti activiSingularis

1.2.3.

vellem chciałbymvellesvellet

1. nollem nie chciałbym2. nolles3. nollet

1. mallem wolałbym2. malles3. mallet

Pluralis1.2.3.

velle–musvelle–tisvellent

1. nolle–mus2. nolle–tis3. nollent

1. malle–mus2. malle–tis3. mallent

Uwaga!Zachował się też: imperativus futuri I activi: nolι–to! nolι–to! nolito–te! nolu–nto!oraz partcipium praesentis activi: volens, -entis; nolens, -entis

Zdania okolicznikowe porównania

Zdania okolicznikowe porównania rozpoczynają się od spójników: quam —niż; ut, sicut, quomodo — jakby; atque, ac — jak, tak samo jak; od zaimkawzględnego, itp. Orzeczenie występuje w indikatiwie lub koniunktiwie:

Serius misi litteras, quam vellem. — Później wysłałem list, niżchciałem.

Nemo nostrum idem est in senectute, qui fuit iuvenis. — Nikt z nas niejest taki sam w starości, jakim był w młodości.

W zdaniach tego typu występują odpowiadające sobie zaimki (niekiedy zaimekwskazujący jest tylko domyślny).

EXERCITATIO 1Odmień czasowniki volo, nolo, malo w indikatiwie perfecti, plusquamper-

fecti, futuri II activi.


Nec ad construccionem nouorum castrorum eos cogi volumus, sed ad reedifica-cionem antiquorum tenebuntur [...]. (SK, s. 29)

CZ

ĘŚĆ

I134

LECTIO TRICESIMA QUINTA(QUINTA ET TRICESIMA)

Odmiana czasowników złożonychPowtórzenie materiałuZdania zaimkowe względne

Spróbuj przetłumaczyć, a następnie, zachowując sens, zamień pluralis nasingularis wszystkich wyrazów.

Sunt autem huiusce libertates, exempciones et emunitates dicti monasterii etomnium villarum, prediorum et sorcium eius, que iure hereditario et titulo legi-time possessionis tenet, quas villas, sortes et eadem predia suis nominibus sin-gillatim inferius statuimus subscribenda [...]. (SK, s. 30)

Czasowniki złożone

affero, affe–rre, attuli, alla–tum — przynieść

Indicativus Coniunctivus Indicativus Coniunctivus Imperativuspraesentis

activi passivi activiSingularis

1. afferoprzynoszę

2. affers3. affert

1. afferamprzyniósłbym

2. afferas3. afferat

1. afferorjestem

przynoszony2. affe–rris3. affe–rtur

1. affe–rarbyłbym

przynoszony2. affera–ris3. affera–tur

1. —

2. affer!3. —

Pluralis1. afferιmus2. affe–rtis3. affe–runt

1. affera–mus2. affera–tis3. afferant

1. afferιmur2. afferimιni3. afferu–ntur

1. affera–mur2. afferamιni3. affera–ntur

1. —2. affe–rte!3. —

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

QU

INTA

(QU

INTA

ET

TR

ICE

SIM

A)

135

Indicativus Coniunctivus Indicativus Coniunctivusimperfecti


1. affere–bamprzynosiłem

2. affere–bas3. affere–bat

1. affe–rremprzynosiłbym

2. affe–rres3. affe–rret

1. affere–barbyłem przy-noszony

2. affereba–ris3. affereba–tur

1. affe–rrerbyłbym przy-noszony

2. afferre–ris3. afferre–tur

Pluralis1. affereba–mus2. affereba–tis3. affere–bant

1. afferre–mus2. afferre–tis3. affe–rrent

1. affereba–mur2. afferebamιni3. affereba–ntur

1. afferre–mur2. afferremιni3. afferre–ntur

Indicativus Coniunctivus Indicativus Coniunctivusfuturi I


1. affe–ram przy-niosę, będę

przynosić2. affe–res3. affe–ret

1. —

2. —3. —

1. affe–rar będęprzyniesiony

2. affere–ris3. affere–tur

1. —

2. —3. —

Pluralis1. affere–mus2. affere–tis3. affe–rent

1. —2. —3. —

1. affere–mur2. afferemιni3. affere–ntur

1. —2. —3. —

Infinitivus praesentis activi i passivi:affe–rre afffe–rri

Indicativus Coniunctivus Indicativus Coniunctivusperfecti


1. attul-iprzyniosłem

2. attul-ι–sti3. attul-it

1. attul-erimprzyniósłbym

2. attul-eris3. attul-erit

1. alla–tus, -a, -umsum

zostałem przy-niesiony

2. es3. est

1. alla–tus, -a, -umsim

zostałbym przy-niesiony

2. sis3. sit

CZ

ĘŚĆ

I136

Pluralis1. attul-ιmus

2. attul-ι–stis3. attul-e–runt

1. attul-erιmus

2. attul-erιtis3. attul-erint

1. alla–ti, -ae, -asumus

2. estis3. sunt

1. alla–ti, -ae, -asimus

2. sitis3. sint

Indicativus Coniunctivus Indicativus Coniunctivusplusquamperfecti


1. attul-e–ramprzyniosłem

2. attul-e–ras3. attul-e–rat

1. attul-ι–ssemprzyniósłbym

2. attul-ι–sses3. attul-ι–sset

1. alla–tus, -a, -umeram

zostałem przy-niesiony

2. eras3. erat

1. alla–tus, -a, -umessem

zostałbym przy-niesiony

2. esses3. esset

Pluralis1. attul-era–mus

2. attul-era–tis3. attul-e–rant

1. attul-isse–mus

2. attul-isse–tis3. attul-ι–ssent

1. alla–ti, -ae, -aera–mus

2. era–tis3. erant

1. alla–ti, -ae, -aesse–mus

2. esse–tis3. essent

Indicativus Coniunctivus Indicativus Coniunctivusfuturi II


1. attul-eroprzyniosę

2. attul-eris3. attul-erit

1. —

2. —3. —

1. alla–tus, -a, -umero

zostanęprzyniesiony

2. eris3. erit

1. —

2. —3. —

Pluralis1. attul-erιmus

2. attul-erιtis3. attul-erint

1. —

2. —3. —

1. alla–ti, -ae, -aerιmus

2. erιtis3. erunt

1. —

2. —3. —

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

QU

INTA

(QU

INTA

ET

TR

ICE

SIM

A)

137

Zdania zaimkowe względne

Rozpoczynają się od form zaimka względnego: qui, quae, quod lubprzysłówków względnych: ubi (gdzie), unde (skąd), quo (dokąd) itd. Zastępująlub rozszerzają różne części zdania nadrzędnego (podmiot, dopełnienie, przy-dawkę itd.). Gdy służą do określania wyrazu lub zdania, a wyrażają czynnościrzeczywiste ich orzeczenie występuje w indikatiwie np.:Deum colit, qui novit. = Czci boga (ten), który (go) zna.

Mogą też charakteryzować się dodatkowym nacechowaniem okoliczniko-wym: skutku, przyzwolenia, warunku, przyczyny czy celu i wtedy ich orzecze-nie występuje w koniunktiwie według zasad consecutio temporum np.:

Magna est vis veritatis, quae facile se per se ipsa defendat. — Wielkajest moc prawdy, która (ponieważ) łatwo broni się sama przez siebie.


Cvi innouationi hii testes presentes affuerunt [...]. (SK, s. 10)

Odmień czasownik: infero, inferre, intuli, illatum — wnieść według podanegowyżej wzoru.


Biblia Sacra, Vulgata, Liber Machabeorum I, 39—41Et factum est postquam percussit Alexander Philippi Macedo qui primus re-gnavit in Graecia egressus de terra Cetthim Darium regem Persarum et Medo-rum, constituit proelia multa et omnium obtinuit munitiones et interfecit regesterrae et pertransiit usque ad fines terrae et accepit spolia multitudinis gentiumet siluit terra in conspectu eius et congregavit virtutem exercituum fortem nimiset exaltatum est et elevatum cor eius et obtinuit regiones gentium et tyrannos etfacti sunt illi in tributum et post haec decidit in lectum et cognovit quia morituret vocavit pueros suos nobiles qui secum erant nutriti a iuventute et divisit illisregnum suum cum adhuc viveret et regnavit Alexander annis duodecim et mor-tuus est et obtinuerunt pueri eius regnum unusquisque in loco suo et inposu-erunt sibi omnes diademata post mortem eius et filii eorum post eos annis mul-tis et multiplicata sunt mala in terra et exiit ex eis radix peccatrix Antiochusillustris, filius Antiochi regis qui fuerat Romae obses et regnavit in anno cente-simo tricesimo et septimo regni Graecorum.

CZ

ĘŚĆ

I138

wg projektu

LE

CT

IOT

RIC

ESI

MA

QU

INTA

(QU

INTA

ET

TR

ICE

SIM

A)

139

CZ

ĘŚĆ

I140

TABLICE GRAMATYCZNE

Deklinacje

Rzeczowniki pochodzenia greckiego

Deklinacja I Deklinacja II

Singularis PluralisNom.Gen.Dat.Acc.Abl.Voc.

Aene-asAene-aeAene-aeAene-an (-am)Aene-aAene-a


These-usThese-i (-os)These-o (-i)These-um (-a)These-oThese-u

Rzeczowniki pochodzenia greckiego tworzące liczbę mnogą przyłączają koń-cówki łacińskie, ale w gen. pl. może również wystąpić końcówka grecka -on:Bucolic-on — bukolik.

Deklinacja III


Hercul-esHercul-isHercul-iHercul-em (-en)Hercul-eHercul-es (-e)

Me Hercule! — Na Herkulesa!W gen. pl. może wystąpić również końcówka -on: Metamorphose-on — Meta-morfoz.

Zestawienie końcówek nominatiwu i genetiwu rzeczowników deklinacjiI—V (= D I—V)

TA

BL

ICE

GR

AM

AT

YC

ZN

E

141

D I D II D III D IV D VNom. (f) -a (m) -us, -ø różne (m) (f) (n) (m) -us (f) -es

(n) -um (n) -uGen. -ae -i -is -us -ei

Schemat końcówek III deklinacji

Singularis Pluralis(m) (f) (n) (m) (f) (n)

Nom.=Voc. -is, -es, -e, -s, ø -es -a/(-ia)Gen. -is -um/(-ium)Dat. -i -ibusAcc. -em (dla (n) postać Nom.) -es -a/(ia)Abl. -e/(-i) -ibus

Schemat końcówek przymiotników

Deklinacja I i II

(m) (f) (n)D II D I D II-us -a -umbonus, bona, bonum = bonus 3-ø -a -umasper, aspera, asperum = asper, -era, -erumpulcher, pulchra, pulchrum = pulcher, -chra, -chrum

Deklinacja III

(m) (f) (n)D III D III D III-ø -is -eacer, acris, acre = acer, -cris, -cre-is -is -enobilis, nobilis, nobile = nobilis, -e-x, -ns, -rs -x, -ns, -rs -x, -ns, -rsfelix, felix, felix = felix, gen. -icis = felix, -icissapiens sapiens sapiens = sapiens, gen. -ntis = sapiens, -ntisiners iners iners = iners, gen. -rtis = iners, -rtis

142C

ZĘ

ŚĆII

Koniugacje

Ogólny schemat zakończeń czasowników w indikatiwie i koniunktiwie.

Praesensactivum passivum

Indicativus Coniunctivus Indicativus ConiunctivusSingularis

1. -o/-m

2. -s3. -t

1. -am/(-em dlakoniugacji 1)

2. -as/-es3. -at/-et

1. -or/-r2. -ris3. -tur

1. -ar/(-er dlakoniugacji 1)

2. -aris/-eris3. -atur/-etur

Pluralis1. -mus2. -tis3. -nt

1. -amus/-emus2. -atis/-etis3. -ant/-ent

1. -mur2. -mini3. -ntur

1. -amur/-emur2. -amini/-emini3. -antur/-entur

ImperfectumSingularis

1. -bam2. -bas3. -bat

1. -rem2. -res3. -ret

1. -bar2. -baris3. -batur

1. -rer2. -reris3. -retur

Pluralis1. -bamus2. -batis3. -bant

1. -remus2. -retis3. -rent

1. -bamur2. -bamini3. -bantur

1. -remur2. -remini3. -rentur

Futurum ISingularis

1. -bo/-am2. -bis/-es3. -bit/-et

1. —2. —3. —

1. -bor/-ar2. -beris/-eris3. -bitur/-etur

1. —2. —3. —

Pluralis1. -bimus/-emus2. -bitis/-etis3. -bunt/-ent

1. —2. —3. —

1. -bimur/-emur2. -bimini/-emini3. -buntur/-entur

1. —2. —3. —

TA

BL

ICE

GR

AM

AT

YC

ZN

E

143

Ogólny schemat infinitiwów

Infinitivusactivi passivi

praesentis-re -ri (dla 3 koniugacji -i)

perfecti-isse Nom. s. -us, -a, -um + esse

Nom. pl. -i, -ae, -a

Acc. s. -um, -am, -um + esseAcc. pl. -os, -as, -a

futuriNom. s. -urus, -ura, -urum + esseNom. pl. -uri, -urae, -ura

Acc. s. -urum, -uram, -urum + esseAcc. pl. -uros, -uras, -ura

supinum + iri

144C

ZĘ

ŚĆII

KALENDARZ RZYMSKI

Rok i miesiące

Stosowany obecnie w Europie kalendarz, podobnie jak liczba dni w po-szczególnych miesiącach i ich nazwy w większości języków europejskich, po-chodzą od Rzymian. Pierwotny kalendarz Latynów był księżycowy i liczył 10miesięcy, jednak od końca V wieku przed Chrystusem (według tradycji już zakróla Numy Pompiliusza, czyli na przełomie wieków VIII i VII) przez całyokres Republiki rok dzielono na 12 miesięcy: Ianuarius, Februarius, Martius,Aprilis, Maius, Iunius, Quinctilis, Sextilis, September, October, November, De-cember. Pierwszym miesiącem był początkowo Martius (nazwany tak od imie-nia boga Marsa), o czym świadczą zawierające w sobie liczebniki 7—10 nazwySeptember, October, November i December. Ianuarius zaczął być uznawany zamiesiąc rozpoczynający nowy rok, od 153 r. p.n.Chr. Ówczesne miesiąceliczyły po 29 dni, jedynie Februarius miał 28 dni, cały zaś rok liczył 355 dni,toteż aby dostosować kalendarz do roku słonecznego, co pewien czas kolegiumpontyfików skracało Februarius do 23 dni i dodawano do niego przestępny mie-siąc zwany Intercalaris.

Dopiero Gajusz Juliusz Cezar jako pontifex maximus przeprowadziłw 46—45 r. p.n.Chr. reformę, pozwalającą dostosować rok rzymski do rokusłonecznego, którego długość uczeni aleksandryjscy ustalili na 365 i 1/4 dnia.Najpierw Cezar wydłużył 46 r. do 445 dni, zaś od 45 r. zmienił liczbę dni po-szczególnych miesięcy. Odtąd Ianuarius, Martius, Maius, Quinctilis, Sextilis,October i December miały po 31 dni, pozostałe po 30 dni, zaś Februarius jakomiesiąc przestępny liczył 28 lub (najpierw co 3 lata, a od Augusta co 4) 29 dni.Na cześć Cezara oraz Oktawiana Augusta miesiące Quinctilis i Sextiliszastąpiono odpowiednio nazwami Iulius (w roku 44 p.n.Chr.) i Augustus(w roku 8 p.n.Chr.). Sam zaś kalendarz z korektą wprowadzoną w 1582 rokuprzez papieża Grzegorza XIII obowiązuje do dziś. Datę dzienną Rzymianie od-nosili do następujących trzech terminów w każdym miesiącu kolejno:

Kalendae, -arum — l. dzień miesiąca (istnieje też pisownia Calendae,-arum)

Nonae, -arum — 5. lub w przypadku marca, maja, lipca i października7. dzień miesiąca

KA

LE

ND

AR

ZR

ZY

MSK

I

145

10 — Historia...

Idus, Iduum — 13. lub w przypadku marca, maja, lipca i październi-ka 15. dzień miesiąca.

Dzień poprzedzający Kalendy, Nony i Idy określano pridie (wczoraj, dzieńprzed) z acc.Inne daty określano ante diem (a.d.), odejmując ilość dni od najbliższego, na-zwanego dnia, łącznie z nim, np.: data zamordowania Cezara, czyli 15 marca,to w zapisie rzymskim z użyciem abl. temporis: Idibus Martiis.Dzień poprzedzający tę datę zapisywano jako: pridie Idus Martias.Dzień następny najczęściej określano jako: ante diem + liczebnik + Kalendasz nazwą miesiąca w acc. plur., np.:25 grudnia zapisywano jako ante diem octavum Kalendas Ianuarias.

Rzymski zapis poszczególnych miesięcy przedstawia tabela:

Dni miesiąca

marzec, maj,lipiec, październik

styczeń, sierpień,grudzień

kwiecień, czerwiecwrzesień, listopad luty

1. Kalendis2. a.d. VI Nonas3. a.d. V Nonas4. a.d. IV Nonas5. a.d. III Nonas6. Pridie Nonas7. Nonis8. a.d. VIII Idus9. a.d. VII Idus

10. a.d. VI Idus11. a.d. V Idus12. a.d. IV Idus13. a.d. III Idus14. Pridie Idus15. Idibus16. a.d. XVII Kal.17. a.d. XVI Kal.18. a.d. XV Kal.19. a.d. XIV Kal.20. a.d. XIII Kal.21. a.d. XII Kal.22. a.d. XI Kal.23. a.d. X Kal.

Kalendisa.d. IV Nonasa.d. III NonasPridie NonasNonisa.d. VIII Idusa.d. VII Idusa.d. VI Idusa.d. V Idusa.d. IV Idusa.d. III IdusPridie IdusIdibusa.d. XIX Kalendasa.d. XVIII Kal.a.d. XVII Kal.a.d. XVI Kal.a.d. XV Kal.a.d. XIV Kal.a.d. XIII Kal.a.d. XII Kal.a.d. XI Kal.a.d. X Kal.

Kalendisa.d. IV Nonasa.d. III NonasPridie NonasNonisa.d. VIII Idusa.d. VII Idusa.d. VI Idusa.d. V Idusa.d. IV Idusa.d. III IdusPridie IdusIdibusa.d. XVIII Kal.a.d. XVII Kal.a.d. XVI Kal.a.d. XV Kal.a.d. XIV Kal.a.d. XIII Kal.a.d. XII Kal.a.d. XI Kal.a.d. X Kal.a.d. IX Kal.

Kalendisa.d. IV Nonasa.d. III NonasPridie NonasNonisa.d. VIII Idusa.d. VII Idusa.d. VI Idusa.d. V Idusa.d. IV Idusa.d. III IdusPridie IdusIdibusa.d. XVI Kal.a.d. XV Kal.a.d. XIV Kal.a.d. XIII Kal.a.d. XII Kal.a.d. XI Kal.a.d. X Kal.a.d. IX Kal.a.d. VIII Kal.a.d. VII Kal.

146C

ZĘ

ŚĆII

24. a.d. IX Kal.25. a.d. VIII Kal.26. a.d. VII Kal.27. a.d. VI Kal.28. a.d. V Kal.

29. a.d. IV Kal.30. a.d. III Kal.31. Pridie Kalendas

AprilesIuniasAugustasNovembres

a.d. IX Kal.a.d. VIII Kal.a.d. VII Kal.a.d. VI Kal.a.d. V Kal.

a.d. IV Kal.a.d. III Kal.Pridie KalendasFebruariasSeptembresIanuarias

a.d. VIII Kal.a.d. VII Kal.a.d. VI Kal.a.d. V Kal.a.d. IV

a.d. III Kal.Pridie KalendasMaiasIuliasOctobresDecembres

a.d. VI Kal.a.d. V Kal.a.d. IV Kal.a.d. III Kal.Pridie Kalendas

Martias

Daty roczne tak w czasach Republiki, jak i Cesarstwa podawano zazwyczajza pomocą imion urzędujących w danym roku konsulów w ablatiwie. Główniew źródłach literackich pojawiała się także rachuba lat od założenia Rzymu —ab Urbe condita, który miał powstać w 753 r. p.n.Chr.

Dni tygodnia

Niezależnie od podziału na kalendy, nony oraz idy w okresie Republikii wczesnego Cesarstwa wyróżniano okresy ośmiodniowe, tzw. nundinae. Nazwata pochodzi od odbywających się co 8 dni targów (również nundinae) i jest ety-mologicznie związana z liczebnikiem novem. Rzymianie do 7 dni zwykłychwliczali jeszcze poprzedzający je i następujący po nich dzień targowy. W IV w.po Chr. utrwalił się ostatecznie w całym Imperium Romanum znany wcześniejna greckim Wschodzie podział na okresy siedmiodniowe, czyli tygodnie (łac.septimana). Nazwy dni początkowo odnosiły się do planet, co uległo zmianiepo zwycięstwie chrześcijaństwa:

poniedziałek dies Lunae feria secundawtorek dies Martis feria tertiaśroda dies Mercurii feria quartaczwartek dies Iovis feria quintapiątek dies Veneris feria sextasobota dies Saturni sabbatumniedziela dies Solis (dies) Dominica

KA

LE

ND

AR

ZR

ZY

MSK

I

147

10*

TEKSTY — WYBÓR*

Scriptores latini

I Instytucje ustrojowe republiki rzymskiej

LiviusAb urbe condita I, 42—44 (Reforma wojskowa i polityczna Serwiusza Tuliusza)

Peropportune ad praesentis quietem status bellum cum Veientibus — iamenim indutiae exierant — aliisque Etruscis sumptum (+ est). In eo bello et virtuset fortuna enituit Tulli; fusoque ingenti hostium exercitu haud dubius rex, seupatrum seu plebis animos periclitaretur, Romam rediit. Adgrediturque inde adpacis longe maximum opus, ut quemadmodum Numa divini auctor iuris fuisset,ita Servium conditorem omnis in civitate discriminis ordinumque quibus intergradus dignitatis fortunaeque aliquid interlucet posteri fama ferrent. Censumenim instituit, rem saluberrimam tanto futuro imperio, ex quo belli pacisquemunia non viritim, ut ante, sed pro habitu pecuniarum fierent; tum classes cen-turiasque et hunc ordinem ex censu discripsit, vel paci decorum vel bello. Exiis qui centum milium aeris aut maiorem censum haberent octoginta confecitcenturias, quadragenas seniorum ac iuniorum; prima classis omnes appellati(+ sunt) [...] Additae (+ sunt) huic classi duae fabrum centuriae quae sine ar-mis stipendia facerent. [...] Secunda classis intra centum usque ad quinque etseptuaginta milium censum instituta (+ est), et ex iis, senioribus iunioribusque,viginti conscriptae (+ sunt) centuriae. [...] Tertiae classis in quinquaginta mi-lium censum esse voluit; totidem centuriae et hae eodemque discrimine aeta-tium factae. [...] In quarta classe census quinque et viginti milium, totidem cen-turiae factae. [...] Quinta classis aucta (+ est), centuriae triginta factae(+ sunt) [...]; in his accensi cornicines tubicinesque in duas centurias distributi

148C

ZĘ

ŚĆII

* Wybór tekstów dotyczących starożytności został dokonany według chronologicznegoporządku kształtowania się państwowości rzymskiej. Natomiast zakres materiału przeznaczonegodo tłumaczenia pozostaje opcjonalny, w zależności od liczby godzin przeznaczonych na naukęłaciny oraz decyzji prowadzącego i studentów. Dla ułatwienia tłumaczenia po znaku równości,w nawiasach okrągłych podane zostały formy oboczne, po znaku plus nieskrócone. Podmioti orzeczenie zdania nadrzędnego zostały wyróżnione pogrubieniem, zdań podrzędnych — liniąpojedynczą. W tekstach Sprawozdań, począwszy od sprawozdania dotyczącego Iasniovanienses,podkreślone zostały jedynie wszystkie podmioty i orzeczenia.

(+ sunt): undecim milibus haec classis censebatur. Hoc minor census reliquammultitudinem habuit; inde una centuria facta est, immunis militia. Ita pedestriexercitu ornato distributoque, equitum ex primoribus civitatis duodecim scripsitcenturias; sex item alias centurias, tribus ab Romulo institutis, sub iisdemquibus inauguratae erant nominibus fecit. [...] Haec omnia in dites a pauperibusinclinata (+ sunt) onera. Deinde est honos additus. Non enim, ut ab Romulotraditum (+ est) ceteri servaverant reges, viritim suffragium eadem vi eo-demque iure promisce omnibus datum est; sed gradus facti (+ sunt), ut nequeexclusus quisquam suffragio videretur et vis omnis penes primores civitatis es-set; equites enim vocabantur primi, octoginta inde primae classis centuriae,ibi si variaret — quod raro incidebat — secundae classis; nec fere unquam infraita descenderunt ut ad infimos pervenirent. Nec mirari oportet hunc ordinemqui nunc est post expletas quinque et triginta tribus, duplicato earum numerocenturiis iuniorum seniorumque, ad institutam ab Ser[vio] Tullio summam nonconvenire. Censu perfecto quem maturaverat metu legis de incensis latae cumvinculorum minis mortisque, edixit ut omnes cives Romani, equites peditesque,in suis quisque centuriis, in campo Martio prima luce adessent. Ibi instructumexercitum omnem suovetaurilibus lustravit, idque conditum lustrum appellatum(+ est), quia is censendo finis factus est. Milia octoginta eo lustro civium censadicuntur; adicit scriptorum antiquissimus Fabius Pictor, eorum qui arma ferrepossent eum numerum fuisse. Ad eam multitudinem urbs quoque amplificandavisa est. Addit duos colles, Quirinalem Viminalemque.

LiviusAb urbe condita VI, 35 (Uprawnienia trybunów ludowych)

Occasio videbatur rerum novandarum propter ingentem vim aeris alieni,cuius levamen mali plebes nisi suis in summo imperio locatis nullum speraret;[...] accingendum ad eam cogitationem esse; conando agendoque iam eo gra-dum fecisse plebeios unde, si porro adnitantur, pervenire ad summa et patribusaequari tam honore quam virtute possent. In praesentia tribunos plebis fieri pla-cuit, quo in magistratu sibimet ipsi viam ad ceteros honores aperirent; creatiquetribuni C[aius] Licinius et L[ucius] Sextius promulgavere (= promulgaverunt)leges omnes adversus opes patriciorum et pro commodis plebis: unam de aerealieno, ut deducto eo de capite quod usuris pernumeratum esset id quod supe-resset triennio aequis portionibus persolveretur; alteram de modo agrorum, nequis plus quingenta iugera agri possideret; tertiam, ne tribunorum militum co-mitia fierent consulumque utique alter ex plebe crearetur; cuncta ingentia etquae sine certamine maximo obtineri non possent. Omnium igitur simul rerum,quarum immodica cupido inter mortales est, agri, pecuniae, honorum discri-mine proposito conterriti patres, cum trepidassent (= trepidavissent) publicisprivatisque consiliis, nullo remedio alio praeter expertam multis iam ante certa-

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

149

minibus intercessionem invento collegas adversus tribunicias rogationes compa-raverunt, qui ubi tribus ad suffragium ineundum citari a Licinio Sextioque vide-runt, stipati patrum praesidiis nec recitari rogationes nec sollemne quicquamaliud ad sciscendum plebi fieri passi sunt. Haud inritae cecidere (= ceciderunt)minae: comitia praeter aedilium tribunorumque plebi nulla sunt habita. Lici-nius Sextiusque tribuni plebis refecti nullos curules magistratus creari passisunt; eaque solitudo magistratuum et plebe reficiente duos tribunos et iis comi-tia tribunorum militum tollentibus per quinquennium urbem tenuit.

SuetoniusDe vita caesarum, Caesar 41—42 (Ustrój republiki rzymskiej w czasie rządówCezara)

[Scilicet Caesar] Senatum supplevit, patricios adlegit, praetorum, aediliumquaestorum, minorum etiam magistratuum numerum ampliavit (= amplificavit);nudatos opere censorio aut sententia iudicum de ambitu condemnatos restituit.Comitia cum populo partitus est, ut exceptis consulatus competitoribus de ce-tero numero candidatorum pro parte dimidia quos populus vellet pronuntiaren-tur, pro parte altera quos ipse dedisset. [...] Admisit ad honores et proscripto-rum liberos. Iudicia ad duo genera iudicum redegit, equestris ordinis acsenatorii; tribunos aerarios, quod erat tertium, sustulit. Recensum populi necmore nec loco solito, sed vicatim per dominos insularum egit atque ex vigintitrecentisque milibus accipientium frumentum e publico ad centum quinquagintaretraxit; ac ne qui novi coetus recensionis causa moveri quandoque possent, in-stituit, quotannis in demortuorum locum ex iis, qui recensi non essent, subsor-titio a praetore fieret. Octoginta autem civium milibus in transmarinas coloniasdistributis, ut exhaustae quoque urbis frequentia suppeteret, sanxit, ne quis civismaior annis viginti minorve + decem +, qui sacramento non teneretur, plustriennio continuo Italia abesset. Omnisque (= omnesque) medicinam Romaeprofessos et liberalium artium doctores, quo libentius et ipsi urbem incolerent etceteri adpeterent, civitate donavit. De pecuniis mutuis disiecta novarum tabula-rum expectatione, quae crebro movebatur, decrevit tandem, ut debitores credi-toribus satisfacerent per aestimationem possessionum, quanti quasque ante civi-le bellum comparassent (= comparavissent). [...] Cuncta collegia praeterantiquitus constituta distraxit. Poenas facinorum auxit; et cum locupletes eo fa-cilius scelere se obligarent, quod integris patrimoniis exulabant, parricidas, utCicero scribit, bonis omnibus, reliquos dimidia parte multavit.

CiceroAd Atticum, V, 21 (Uprawnienia polityczne namiestnika prowincji)

Ego aestivis confectis Quintum fratrem hibernis et Ciliciae praefeci. Q[uin-tum] Volusium tui Tiberi generum, certum hominem sed mirifice etiam absti-

150C

ZĘ

ŚĆII

nentem, misi in Cyprum ut ibi pauculos dies esset, ne cives Romani pauci quiillic negotiantur ius sibi dictum negarent; nam evocari ex insula Cyprios non li-cet. Ipse in Asiam profectus sum Tarso Nonis Ianuariis, non me hercule dicipotest qua admiratione Ciliciae civitatum maximeque Tarsensium. Postea ve-roquam Taurum transgressus sum, mirifica exspectatio Asiae nostrarum dioe-cesium quae sex mensibus imperi mei nullas meas acceperat litteras, numquamhospitem viderat. Illud autem tempus quotannis ante me fuerat in hoc quaestu.Civitates locupletes ne in hiberna milites reciperent magnas pecunias dabant,Cyprii talenta Attica cc; qua ex insula [...] nummus nullus me obtinenteerogabitur. Ob haec beneficia quibus illi obstupescunt nullos honores mihi nisiverborum decerni sino, statuas, fana, tethrippa prohibeo nec sum in ulla re aliamolestus civitatibus. [...]

II Ekspansja Rzymu i narastanie konfliktów socjalnych

SallustiusBellum Iugurthinum, 41 (Przemiany w społeczeństwie rzymskim II w.)

Ceterum mos partium et factionum ac deinde omnium malarum artium pau-cis ante annis Romae ortus est otio atque abundantia earum rerum, quae primamortales ducunt. Nam ante Carthaginem deletam populus et senatus Romanusplacide modesteque inter se rem publicam tractabant, neque gloriae neque do-minationis certamen inter civis (= cives) erat: metus hostilis in bonis artibuscivitatem retinebat. Sed ubi illa formido mentibus decessit, scilicet ea, quae ressecundae amant, lascivia atque superbia incessere (= intercesserunt). Ita quodin adversis rebus optaverant otium, postquam adepti sunt, asperius acerbiusquefuit. Namque coepere (= coeperunt) nobilitas dignitatem, populus libertatemin libidinem vertere, sibi quisque, ducere, trahere, rapere. Ita omnia in duaspartis (= partes) abstracta sunt, res publica, quae media fuerat, dilacerata(+ est). Ceterum nobilitas factione magis pollebat, plebis vis soluta atque di-spersa in multitudine minus poterat. Paucorum arbitrio belli domique agitaba-tur; penes eosdem aerarium provinciae magistratus gloriae triumphiqueerant; populus militia atque inopia urgebatur; praedas bellicas imperatorescum paucis diripiebant: interea parentes aut parvi liberi militum, uti quisquepotentiori confinis erat, sedibus pellebantur. Ita cum potentia avaritia sinemodo modestiaque invadere, polluere et vastare (= invaderunt, polluerunt et va-staverunt) omnia, nihil pensi neque sancti habere, quoad semet ipsa praecipi-tavit. Nam ubi primum ex nobilitate reperti sunt, qui veram gloriam iniustae po-tentiae anteponerent, moveri civitas et dissensio civilis quasi permixtio terraeoriri coepit.

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

151

SallustiusConiuratio Catilinae, 16—18, 20

[Scilicet Catilina] Sed iuventutem, quam, ut supra diximus, illexerat, multismodis mala facinora edocebat. Ex illis testis (= testes) signatoresque falsoscommodare; fidem, fortunas, pericula vilia habere, post, ubi eorum famamatque pudorem attriverat, maiora alia imperabat. Si causa peccandi in praesensminus suppetebat, nihilo minus insontis (= insontes) sicuti sontis (= sontes) cir-cumvenire, iugulare: scilicet, ne per otium torpescerent manus aut animus, gra-tuito potius malus atque crudelis erat. His amicis sociisque confisus Catilina,simul quod aes alienum per omnis (= omnes) terras ingens erat et quod pleriqueSullani milites largius suo usi rapinarum et victoriae veteris memores civile bel-lum exoptabant, opprimundae rei publicae consilium cepit. In Italia nullus exer-citus, Cn[eius] Pompeius in extremis terris bellum gerebat; ipsi consulatumpetenti magna spes, senatus nihil sane intentus: tutae tranquillaeque res omnes,sed ea prorsus opportuna Catilinae. Igitur circiter Kalendas Iunias L[ucio] Cae-sare et C[aio] Figulo consulibus primo singulos appellare, hortari alios, aliostemptare; opes suas, inparatum rem publicam, magna praemia coniurationisdocere. Ubi satis explorata sunt, quae voluit, in unum omnis (= omnes) convo-cat, quibus maxuma necessitudo et plurumum audaciae inerat. Eo convenere(= convenerunt) senatorii ordinis [...]; praeterea ex equestri ordine [...]; ad hocmulti ex coloniis et municipiis domi nobiles. Erant praeterea complures paulooccultius consili huiusce participes nobiles, quos magis dominationis spes hor-tabatur quam inopia aut alia necessitudo. Ceterum iuventus pleraque, sedmaxume nobilium, Catilinae inceptis favebat; quibus in otio vel magnifice velmolliter vivere copia erat, incerta pro certis, bellum quam pacem malebant.Fuere (= fuerunt) item ea tempestate, qui crederent M[arcum] Licinium Cras-sum non ignarum eius consili fuisse; quia Cn[eius] Pompeius, invisus ipsi, ma-gnum exercitum ductabat, cuiusvis opes voluisse contra illius potentiam cresce-re, simul confisum, si coniuratio valuisset, facile apud illos principem se fore.Catilina ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt, tametsi cum sin-gulis multa saepe egerat, tamen in rem fore credens universos appellare et co-hortari in abditam partem aedium secedit atque ibi omnibus arbitris proculamotis orationem habuit.

Velleius PaterculusHistoria Romana, II, 30 (Powstanie Spartakusa)

Metellus et Pompeius ex Hispaniis triumphaverunt; sed Pompeius, hocquoque triumpho adhuc eques Romanus, ante diem quam consulatum iniret,curru urbem invectus est. Quem virum quis non miretur per tot extraordinariaimperia in summum fastigium evectum iniquo tulisse animo, C[aii] Caesarisabsentis in altero consulatu petendo senatum populumque Romanum rationem

152C

ZĘ

ŚĆII

habere: adeo familiare est hominibus omnia sibi ignoscere, nihil aliis remitte-re, et invidiam rerum non ad causam, sed ad voluntatem personasque dirigere.Hoc consulatu Pompeius tribuniciam potestatem restituit, cuius Sulla imagi-nem sine re reliquerat. Dum Sertorianum bellum in Hispania geritur, quattuor etsexaginta fugitivi e ludo gladiatorio Capua profugientes duce Spartaco, raptisex ea urbe gladiis, primo Vesuvium montem petiere (= petierunt), mox cre-scente in dies multitudine gravibus variisque casibus adfecere (= adfecerunt)Italiam. Quorum numerus in tantum adulevit, ut qua, ultima dimicavere (= di-micaverunt) acie, nonaginta milia hominum se Romano exercitui opposuerint.Huius patrati gloria penes M[arcum] Crassum fuit, mox rei publicae omniumconsensu principem.

FlorusEpitome, II, 8 (Powstanie Spartakusa)

Enimvero et servilium armorum dedecus feras; nam etsi per fortunam inomnia obnoxii, tamen quasi secundum hominum genus sunt et in bona liberta-tis nostrae adoptantur: bellum Spartaco duce concitatum quo nomine appellemnescio, quippe cum servi militaverint, gladiatores imperaverint, illi infimae sor-tis homines, hi pessumae auxere (= auxerunt) ludibriis calamitatem. Sparta-cus, Crixus, Oenomaus effracto Lentuli ludo cum triginta aut amplius eiusdemfortunae viris Capua servisque ad vexillum vocatis cum statim decem milia am-plius coissent, homines non modo effugisse contenti, iam et vindicari volebat.Prima sedes velut ara Veneris mons Vesuvius placuit. Ibi cum obsiderentura Clodio Glabro, per fauces cavi montis vitineis delapsi vinculis ad imas eiusdescendere (= descenderunt) radices et exitu inviso nihil tale opinantis ducisimpetu castra rapuerunt [...] totamque pervagarunt (= pervagaverunt) Campa-niam. [...] Adfluentibus in diem copiis cum iam esset iustus exercitus, e vimini-bus pecudumque tegumentis inconditos sibi clipeos et ferro ergastulorum re-cocto gladios ac tela fecerunt [...]. Nec abnuit ille de stipendiario Thracemiles, de milite desertos, inde latro, deinde in honorem virium gladiator. Quidefunctorum quoque proelio ducum funera imperatoriis celebravit exsequiis,captivosque circa rogum iussit armis depugnare, quasi plane expiaturus omnepraeteritum dedecus, si de gladiatore munerator tum fuisset. Inde iam consula-res quoque adgressus in Appennino Lentuli exercitum cecidit, apud MutinamGai Crassi castra delevit. Quibus elatus victoriis de invadenda urbe Romana —quod satis est turpitudini nostrae — deliberavit. Tandem enim totis imperii vi-ribus contra myrmillonem consurgunt pudoremque Romanum Licinius Cras-sus adseruit; a quo pulsi fugatique — pudet dicere — hostes in extrema Italiaerefugerunt. Ibi circa Bruttium angulum clusi, cum fugam in Siciliam pararentneque navigia suppeterent, ratesque ex trabibus et dolia conexa virgulis in rapi-dissimo freto frustra experirentur, tamen eruptione facta dignam viris obiere

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

153

(= obierunt) mortem et, quod sub gladiatore duce oportuit, sine missione pu-gnatum est. Spartacus ipse in primo agmine fortissime dimicans quasi impera-tor occisus est.

CiceroPro lege Manilia, XXII (Stosunki na prowincji)

Atque in hoc bello Asiatico et regio non solum militaris illa virtus, quae estin Cn[eio] Pompeio singularis, sed aliae quoque virtutes animi magnae et mul-tae requiruntur. Difficile est in Asia, Cilicia, Syria regnisque interiorum natio-num ita versari nostrum imperatorem, ut nihil aliud nisi de hoste ac de laudecogitet. Deinde etiam si qui sunt pudore ac temperantia moderatiores, tameneos esse talis (= tales) propter multitudinem cupidorum hominum nemo arbi-tratur. Difficile est dictu, Quirites, quanto in odio simus apud exteras nationespropter eorum, quos ad eas per hos annos cum imperio misimus, libidines etiniurias. Quod enim fanum putatis in illis terris nostris magistratibus religio-sum, quam civitatem sanctam, quam domum satis clausam ac munitam fuisse?Urbes iam locupletes et copiosae requiruntur, quibus causa belli propter diri-piendi cupiditatem inferatur. Libenter haec coram cum Q[uinto] Catulo etQ[uinto] Hortensio, summis et clarissimis viris, disputarem. Noverunt enim so-ciorum volnera, vident eorum calamitates, querimonias audiunt. Pro sociis voscontra hostis (= hostes) exercitum mittere putatis, an hostium simulatione con-tra socios atque amicos? Quae civitas est in Asia quae non modo imperatorisaut legati, sed unius tribuni militum animos ac spiritus capere possit?

CiceroIn Verrem, II, 3, 207—208 (Wyzysk prowincji)

Lugent omnes provinciae, queruntur omnes liberi populi, regna deniqueetiam omnia de nostris cupiditatibus et iniuriis expostulant; locus intra Oce-anum iam nullus est neque tam longinquus neque tam reconditus quo non perhaec tempora nostrorum hominum libido iniquitasque pervaserit; sustinere iampopulus Romanus omnium nationum non vim, non arma, non bellum, sed luc-tum, lacrimas, querimonias non potest. In eius modi re ac moribus, si is quierit adductus in iudicium, cum manifestis in flagitiis tenebitur, alios eadem fe-cisse dicet, illi exempla non deerunt: rei publicae salus deerit, si improborumexemplis improbi iudicio ac periculo liberabuntur. Placent vobis hominum mo-res? Placet ita geri magistratus ut geruntur? Placet socios sic tractari, quod re-stat, ut per haec tempora tractatos (+ esse) videtis? Cur haec a me opera con-sumitur? Quid sedetis? Cur non in media oratione mea consurgitis atquedisceditis? Vultis autem istorum audacias ac libidines aliqua ex parte resecare?Desinite dubitare utrum sit utilius propter multos improbos uni parcere, anunius improbi supplicio multorum improbitatem coercere.

154C

ZĘ

ŚĆII

III Ustrój cesarstwa

Monumentum Ancyranum 1—2, 5—8, 10, 13—15, 34—35 (Podstawy prawnepryncypatu)

Rerum gestarum divi Augusti, quibus orbem terrarum imperio populiRom[ani] subiecit, et inpensarum, quas in rem publicam populumque Romanumfecit, incisarum in duabus aheneis pilis, quae sunt Romae positae, exemplar su-biectum (+ est). Annos undeviginti natus exercitum privato consilio et privataimpensa comparavi, per quem rem publicam dominatione factionis oppressamin libertatem vindicavi. Quas ob res senatus decretis honorificis in ordinemsuum me adlegit C[aio] Pansa A[ulo] Hirtio consulibus, consularem locum sen-tentiae dicendae simul dans, et imperium mihi dedit. Res publica ne quid detri-menti caperet, me pro praetore simul cum consulibus providere iussit. Populusautem eodem anno me consulem, cum co[nsul] uterque bello cecidisset, ettriumvirum rei publicae constituendae creavit. Dictaturam et apsenti (= absenti)et praesenti a populo et senatu Romano mihi oblatam M[arco] Marcello etL[ucio] Arruntio consulibus non accepi. Non recusavi in summa frumenti pe-nuria curationem annonae, quam ita administravi, ut intra paucos dies metu etpericlo praesenti populum universum meis impensis liberarem. Consulatum tumdatum annuum et perpetuum non accepi. Consulibus M[arco] Vinucio et Q[uin-to] Lucretio et postea P[ublio] et Cn[eio] Lentulis et tertium Paulo Fabio Maxi-mo et Q[uinto] Tuberone senatu populoque Romano consentientibus, princepssenatus fui usque ad eum diem, quo scripseram haec, per annos quadraginta.Pontifex maximus, augur, quindecimvirum sacris faciundis, septemvirum epu-lonum, frater arvalis, sodalis Titius, fetialis fui. Patriciorum numerum auxiconsul quintum iussu populi et senatus. Senatum ter legi. In consulatu sextocensum populi conlega M[arco] Agrippa egi. Lustrum post annum alterum etquadragesimum feci. Quo lustro civium Romanorum censa sunt capita quadra-giens centum millia et sexaginta tria millia. Iterum consulari cum imperio lu-strum solus feci C[aio] Censorino et C[aio] Asinio co[nsulibus]. Quo lustrocensa sunt civium Romanorum capita quadragiens centum millia et ducentatriginta tria millia. Tertium consulari cum imperio lustrum conlegaTib[erio] Caesare filio meo feci Sex[to] Pompeio et Sex[to] Appuleio co[nsuli-bus]. Quo lustro censa sunt civium Romanorum capita quadragiens centummillia et nongenta triginta et septem millia. Legibus novis latis complura exem-pla maiorum exolescentia iam ex nostro usu revocavi et ipse multarum rerumexempla imitanda posteris tradidi. Nomen meum senatus consulto inclusumest in saliare carmen et sacrosanctus ut essem in perpetuum et quoad viverem,tribunicia potestas mihi esset, per legem sanctum est. Pontifex maximus ne fie-rem in vivi conlegae locum, populo id sacerdotium deferente mihi, quod patermeus habuerat, recusavi. Cepi id sacerdotium aliquod post annos eo mortuo

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

155

demum, qui id tumultus occasione occupaverat, cuncta ex Italia ad comitia meacoeunte tanta multitudine, quanta Romae nunquam ante fuisse narraturP[ublio] Sulpicio C[aio] Valgio consulibus. Ianum Quirinum, quem clausumesse maiores nostri voluerunt, cum per totum imperium populi Romani terramarique esset parta victoriis pax, cum prius, quam nascerer, a condita urbe bisomnino clausum fuisse prodatur memoriae, ter me principe senatus clauden-dum esse censuit. Filios meos, quos iuvenes mihi eripuit fortuna, Gaium et Lu-cium Caesares honoris mei causa senatus populusque Romanus annum quin-tum et decimum agentis (= agentes) consules designavit, ut eum magistratuminirent post quinquennium. Et ex eo die, quo deducti sunt in forum, ut interes-sent consiliis publicis decrevit senatus. Equites autem Romani universi princi-pem iuventutis utrumque eorum parmis et hastis argenteis donatum appellave-runt. Plebei Romanae viritim HS (= sestertios) trecenos numeravi extestamento patris mei, et nomine meo HS quadringenos ex bellorum manibiisconsul quintum dedi, iterum autem in consulatu decimo ex patrimonio meo HSquadringenos congiari viritim pernumeravi, et consul undecimum duodecimfrumentationes frumento privatim coempto emensus sum, et tribunicia potesta-te duodecimum quadringenos nummos tertium viritim dedi. Quae mea congia-ria pervenerunt ad hominum milia nunquam minus quinquaginta et ducenta.Tribuniciae potestatis duodevicessimum consul XII trecentis et viginti milibusplebis urbanae sexagenos denarios viritim dedi. In colonis militum meorumconsul quintum ex manibiis viritim milia nummum singula dedi; acceperunt idtriumphale congiarium in colonis hominum circiter centum et viginti milia.Consul tertium decimum sexagenos denarios plebei, quae tum frumentum pu-blicum accipiebat, dedi; ea millia hominum paullo plura quam ducenta fue-runt. In consulatu sexto et septimo, bella ubi civilia exstinxeram per consen-sum universorum potitus rerum omnium, rem publicam ex mea potestate in se-natus populique Romani arbitrium transtuli. Quo pro merito meo senatus con-sulto Augustus appellatus sum et laureis postes aedium mearum vestiti(+ sunt) publice coronaque civica super ianuam meam praefixa est clu-peusque aureus in curia Iulia positus (+ est), quem mihi senatum populumqueRomanum dare virtutis clementiae iustitiae pietatis caussa testatum est per eiusclupei inscriptionem. Post id tempus praestiti omnibus dignitate, potestatis au-tem nihilo amplius habui quam qui fuerunt mihi quoque in magistratu conlegae(= collegae). Tertium decimum consulatum cum gerebam, senatus et equesterordo populusque Romanus universus appellavit me patrem patriae idque investibulo aedium mearum inscribendum esse atque in curia et in foroAug[usto] sub quadrigis, quae mihi ex s. c [senatus consulto] positae sunt, de-crevit. Cum scripsi haec, annum agebam septuagesumum sextum.

156C

ZĘ

ŚĆII

SuetoniusDe vita caesarum, Tiberius, 28—30 (Stosunek cesarzy do senatu)

Sed et adversus convicia malosque rumores et famosa de se ac suis carminafirmus ac patiens subinde iactabat in civitate libera linguam mentemque libe-ras esse debere; et quondam senatu cognitionem de eius modi criminibus ac reisflagitante: „Non tantum”, inquit, „otii habemus, ut implicare nos pluribus ne-gotiis debeamus [...]”. Extat et sermo eius in senatu percivilis: „Siquidem locu-tus aliter fuerit, dabo operam ut rationem factorum meorum dictorumque red-dam; si perseveraverit, in vicem eum odero”. Atque haec eo notabiliora erant,quod ipse in appellandis venerandisque et singulis et universis prope excesserathumanitatis modum. [...] Et deinde omnis adloquens: „Dixi et nunc et saepealias, p. c. [patres conscripti], bonum et salutarem principem, quem vos tanta ettam libera potestate instruxistis, senatui servire debere et universis civibussaepe et plerumque etiam singulis; neque id dixisse me paenitet, et bonos etaequos et faventes vos habui dominos et adhuc habeo”. Quin etiam speciemlibertatis quandam induxit conservatis senatui ac magistratibus et maiestate pri-stina et potestate. Neque tam parvum quicquam neque tam magnum publiciprivatique negotii fuit, de quo non ad patres conscriptos referretur: de vectigali-bus ac monopoliis, de extruendis reficiendisve operibus, etiam de legendo velexauctorando milite ac legionum et auxiliorum discriptione, denique quibus im-perium prorogari aut extraordinaria bella mandari, quid et qua[m] forma[m] re-gum litteris rescribi placeret. Praefectum alae de vi et rapinis reum causam insenatu dicere coegit. Numquam curiam nisi solus intravit; lectica quondam in-tro latus aeger comites a se removit.

TacitusAnnales, XIII, 4—5, Neron (Stosunek cesarzy do senatu)

Ceterum peractis tristitiae imitamentis curiam ingressus et de auctoritatepatrum et consensu militum praefatus, consilia sibi et exempla capessendiegregie imperii memoravit, neque iuventam armis civilibus aut domesticis di-scordiis imbutam; nulla odia, nullas iniurias nec cupidinem ultionis adferre.Tum formam futuri principis praescripsit, ea maxime declinans, quorum recensflagrabat invidia. Non enim se negotiorum omnium iudicem fore, ut clausisunam intra domum accusatoribus et reis paucorum potentia grassaretur; nihil inpenatibus suis venale aut ambitioni pervium; discretam domum et rem publi-cam. Teneret antiqua munia senatus, consultum tribunalibus Italia et publicaeprovinciae adsisterent: illi patrum aditum praeberent, se mandatis exercitibusconsulturum (+ esse). Nec defuit fides, multaque arbitrio senatus constitutasunt: ne quis ad causam orandam mercede aut donis emeretur, ne designatis[quidem] quaestoribus edendi gladiatores necessitas esset. Quod quidem adver-sante Agrippina, tamquam acta Claudii subverterentur, obtinuere (= obtinu-

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

157

erunt) patres, qui in Palatium ob id vocabantur, ut adstaret additis a tergo fori-bus velo discreta, quod visum arceret, auditus non adimeret.

Scriptores historiae augustaeMaximinus, VIII (Stosunek cesarzy do senatu)

Sed occiso Alexandro Maximinus primum e corpore militari et nondum se-nator sine decreto senatus Augustus ab exercitu appellatus est filio sibimet inparticipatum dato; de quo pauca, quae nobis sunt cognita, mox dicemus. Maxi-minus autem ea fuit semper astutia, ut milites non virtute regeret, sed etiampraemiis et lucris sui amantissimos redderet. Numquam ille annonam cuiuspiamtulit. Numquam sivit, [ut] quis in exercitu miles faber aut alterius rei, ut ple-rique sunt, artifex esset, solis venationibus legiones frequenter exercens. Sed in-ter has virtutes tam crudelis fuit, ut illum alii Cyclopem, alii Busirem, alii Sci-ronam, nonnulli Falarem, multi Tyfona vel Giganta vocarent. Senatus eumtantum timuit, ut vota templis publice privatimque, mulieres etiam cum suis li-beris facerent, ne ille umquam urbem Romam videret. Audiebant enim alios incrucem sublatos, alios animalibus nuper occisi inclusos, alios feris obiectos,alios fustibus alisos, atque omnia haec sine dilectu dignitatis, cum videretur dis-ciplinam velle regere militarem. Cuius exemplo civilia etiam corrigere voluit,quod non convenit principi, qui velit diligi. Erat enim ei persuasum nisi crude-litate imperium non teneri; simul et verebatur, ne propter humilitatem generisbarbarici a nobilitate contemneretur; meminerat praeterea se Romae etiama servis nobilium contemptum esse, ita ut ne a procuratoribus quidem eorumvideretur; et, ut se habent stultae opiniones, tales eos contra se sperabat futuros(+ esse), cum iam imperator esset. Tantum valet conscientia degeneris animi.

TacitusAnnales, I 3 (Sposoby obejmowania władzy — dziedziczenie)

Ceterum Augustus subsidia dominationi Claudium Marcellum sororis fi-lium admodum adulescentem pontificatu et curuli aedilitate, M[arcum] Agrip-pam ignobilem loco, bonum militia et victoriae socium, geminatis consulatibusextulit, mox defuncto Marcello generum sumpsit; Tiberium Neronem et Clau-dium Drusum privignos imperatoriis nominibus auxit, integra etiam tum domosua. Nam genitos Agrippa Gaium ac Lucium in familiam Caesarum induxerat,necdum posita puerili praetexta principes iuventutis appellari, destinari consulesspecie recusantis flagrantissime cupiverat. Ut Agrippa vita concessit, LuciumCaesarem euntem ad Hispaniensis exercitus, Gaium remeantem Armenia et vul-nere invalidum mors fato propera vel novercae Liviae dolus abstulit, Drusoquepridem extincto Nero solus e privignis erat, illuc cuncta vergere: filius, collegaimperii, consors tribuniciae potestatis adsumitur omnisque per exercitus osten-tatur, non obscuris, ut antea, matris artibus, sed palam hortatu. Nam senem Au-

158C

ZĘ

ŚĆII

gustum devinxerat adeo, uti nepotem unicum Agrippam Postumum, in insulamPlanasiam proiecerit, rudem sane bonarum artium et robore corporis stolide fe-rocem, nullius tamen flagitii conpertum. At hercule Germanicum Druso ortumocto apud Rhenum legionibus inposuit adscirique per adoptionem a Tiberioiussit, quamquam esset in domo Tiberii filius iuvenis, sed quo pluribus muni-mentis insisteret.

Aurelius VictorDe caesaribus, 13 (Sposoby obejmowania władzy — adopcja)

Namque Ulpium Traianum Italica, urbe Hispaniae, ortum, amplissimi ordi-nis tamen atque etiam consulari loco, arrogatum accepit dedit. Hoc aegre cla-rior domi seu militiae reperietur. Quippe primus aut solus etiam vires Roma-nas trans Istrum propagavit domitis in provinciam Dacorum pileatis †satisquenationibus, Decibalo rege ac †Sardonios [...]. Castra suspectioribus atqueopportunis locis exstructa (+ sunt), ponsque Danubio impositus (+ est), ac de-ductae (+ sunt) coloniarum pleraeque. Adhuc Romae a Domitiano coepta fo-rum atque alia multa plusquam magnifice coluit ornavitque, [...] Aequus cle-mens patientissimus atque in amicos perfidelis [...] usque eo innocentiaefidens, uti praefectum praetorio Suburanum nomine, cum insigne potestatis, utimos erat, pugionem daret, crebro monuerit: „Tibi istum ad munimentum meicommitto, si recte agam; sin aliter, in me magis”: quod moderatorem omniumvel errare minus fas sit. Quin etiam vinolentiam, quo vitio uti Nerva angebatur,prudentia molliverat, curari vetans iussa post longiores epulas. His virtutibusacto imperio annos prope viginti, cum terrae motu gravi apud Antiochiam cete-raque Syriae extremis afficeretur, rogatu patrum Italiam repetens morbo periitgrandaeva aetate ascito prius ad imperium Hadriano civi propinquoque.

Aurelius VictorDe caesaribus, 39 (Przemiany ustrojowe w III w. n.e.)

Sed postquam odore tabescentium membrorum scelus proditum est, ducumconsilio tribunorumque Valerius Diocletianus domesticos regens ob sapientiamdeligitur, magnus vir, his moribus tamen: quippe qui primus ex auro vestequaesita serici ac purpurae gemmarumque vim plantis concupiverit. Quaequamquam plus quam civilia tumidique et affluentis animi, levia tamen praeceteris. Namque se primus omnium Caligulam post Domitianumque dominumpalam dici passus (+ est) et adorari se appellarique uti deum. [...] Namque ubicomperit Carini discessu Helianum Amandumque per Galliam excita manuagrestium ac latronum, quos Bagaudas incolae vocant, populatis late agris ple-rasque urbium tentare, Maximianum statim fidum amicitia quamquam semia-grestem, militiae tamen atque ingenio bonum imperatorem iubet. Huic posteacultu numinis Herculio cognomentum accessit, uti Valerio Iovium. [...] Eodem

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

159

tempore Orientem Persae, Africam Iulianus ac nationes Quinquegentanaegraviter quatiebant. Adhuc apud Aegypti Alexandriam Achilleus nomine do-minationis insignia induerat. His de causis Iulium Constantium, Galerium Ma-ximianum, cui cognomen Armentario erat, creatos (+ esse) Caesares in affinita-tem vocant. Prior Herculii privignam, alter Diocletiano editam sortiunturdiremptis prioribus coniugiis, ut in Nerone Tiberio ac Iulia filia Augustus quon-dam fecerat. His sane omnibus Illyricum patria fuit: qui, quamquam hu-manitatis parum, ruris tamen ac militiae miseriis imbuti satis optimi reipublicaefuere (= fuerunt). [...] Quare constat sanctos prudentosque sensu mali promp-tius fieri, contraque expertes aerumnarum, dum opibus suis cunctos aestimant,minus consulere. Sed horum concordia maxime edocuit virtuti ingeniumusumque bonae militiae, quanta his Aureliani Probique instituto fuit paene satesse. Denique Valerium ut parentem seu dei magni suspiciebant modo; quodquale quantumque sit, ab urbis conditione ad nostram aetatem propinquorumfacinoribus patefactum est. Et quoniam bellorum moles, de qua supra memo-ravimus, acrius urgebat, quadripartito imperio cuncta, quae trans Alpes Galliaesunt, Constantio commissa (+ sunt), Africa Italiaque Herculio, Illyrici ora adus-que Ponti fretum Galerio; cetera Valerius retentavit. [...] Neque minore studiopacis officia vincta (+ sunt) legibus aequissimis ac remoto pestilenti frumenta-riorum genere, quorum nunc agentes rerum simillimi sunt. [...] Veterrimae reli-giones castissime curatae (+ sunt), ac mirum in modum novis adhuc cultisquepulchre moenibus Romana culmina et ceterae urbes ornatae (+ sunt), maximeCarthago, Mediolanum, Nicomedia, [...] celebrato regni vicesimo anno valen-tior curam reipublicae abiecit, cum in sententiam Herculium aegerrime tra-duxisset, cui anno minus potentia fuerat. Et quamquam aliis alia aestimantibusveri gratia corrupta sit, nobis tamen excellenti natura videtur ad communemvitam spreto ambitu descendisse.

LactantiusDe mortibus persecutorum, 7 (Przemiany ustrojowe w III w n.e.)

Diocletianus, qui scelerum inventor et malorum machinator fuit, cum di-sperderet omnia, ne a deo quidem manus potuit abstinere. Hic orbem terrae si-mul et avaritia et timiditate subvertit. Tres enim participes regni sui fecit inquattuor partes orbe diviso et multiplicatis exercitibus, cum singuli eorum longemaiorem numerum militum habere contenderent, quam priores principes habu-erant, cum soli rem publicam gererent. Adeo maior esse coeperat numerus ac-cipientium quam dantium, ut enormitate indictionum consumptis viribus colo-norum desererentur agri et culturae verterentur in silvam. Et ut omnia terrorecomplerentur, provinciae quoque in frusta concisae (+ sunt); multi praesides etplura officia singulis regionibus ac paene iam civitatibus incubare, item ratio-nales multi et magistri et vicarii praefectorum, quibus omnibus civiles actus

160C

ZĘ

ŚĆII

admodum rari, sed condemnationes tantum et proscriptiones frequentes, exac-tiones rerum innumerabilium non dicam crebrae, sed perpetuae, et in exactioni-bus iniuriae non ferendae (+ sunt). Haec quoque tolerari <non> possunt quaead exhibendos milites spectant. Idem insatiabili avaritia thesauros numquamminui volebat, sed semper extraordinarias opes ac largitiones congerebat, ut eaquae recondebat integra atque inviolata servaret. Idem cum variis iniquitatibusimmensam faceret caritatem, legem pretiis rerum venalium statuere conatusest; tunc ob exigua et vilia multus sanguis effusus (+ est), nec venale quicqu-am metu apparebat et caritas multo deterius exarsit, donec lex necessitateipsa post multorum exitium solveretur.

IV Sprawy wewnętrzne imperium rzymskiego w dobie cesarstwa

TacitusAnnales, II, 52 (Prowincje. Stosunek ludności do panowania rzymskiegoPowstanie Takfarinasa)

Eodem anno coeptum (+ est) in Africa bellum, duce hostium Tacfarinate.Is natione Numida, in castris Romanis auxiliaria stipendia meritus, mox deser-tor, vagos primum et latrociniis suetos ad praedam et raptus congregare, deinmore militiae per vexilla et turmas componere, postremo non inconditae turbaesed Musulamiorum dux haberi. Valida ea gens et solitudinibus Africae propin-qua, nullo etiam tum urbium cultu, cepit arma Maurosque accolas in bellumtraxit: dux et his, Mazippa divisusque exercitus, ut Tacfarinas lectos viros etRomanum in modum armatos castris attineret, disciplina et imperiis suesceret,Mazippa levi cum copia incendia et caedis (= caedes) et terrorem circumferretcompulerantque Cinithios, haud spernendam nationem, in eadem, cum FuriusCamillus pro consule Africae legionem et quod sub signis sociorum in unumconductos ad hostem duxit, modicam manum, si multitudinem Numidarumatque Maurorum spectares; sed nihil aeque cavabatur quam ne bellum metueluderent; spe victoriae inducti sunt ut vincerentur. Igitur legio medio, levescohortes duaeque alae in cornibus locantur. Nec Tacfarinas pugnam de-trectavit. Fusi (+ sunt) Numidae, multosque post annos Furio nomini partum(+ est) decus militiae. Nam post illum reciperatorem urbis filiumque eius Ca-millum penes alias familias imperatoria laus fuerat; atque hic, quem memora-mus, bellorum expers habebatur. Eo pronior Tiberius res gestas apud senatumcelebravit; et decrevere (= decreverunt) patres triumphalia insignia, quod Ca-millo ob modestiam vitae impune fuit.

(Powstanie w Brytanii, XIV, 31—32)

Rex Icenorum Prasutagus, longa opulentia clarus, Caesarem heredem du-asque filias scripserat, tali obsequio ratus regnumque et domum suam procul

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

161

11 — Historia...

iniuria fore. Quod contra vertit, adeo ut regnum per centuriones, domus per se-rvos velut capta vastarentur. Iam primum uxor eius Boudicca verberibus ad-fecta (+ est) et filiae stupro violatae sunt; praecipui quique Icenorum, quasicunctam regionem muneri accepissent, avitis bonis exuuntur, et propinqui re-gis inter mancipia habebantur. Qua contumelia et metu graviorum, quando informam provinciae cesserant, rapiunt arma, commotis ad rebellationem Tri-novantibus et qui alii nondum servitio fracti resumere libertatem occultis coniu-rationibus pepigerant, acerrimo in veteranos odio. Quippe in coloniam Camulo-dunum recens deducti pellebant domibus, exturbabant agris, captivos, servosappellando, foventibus impotentiam veteranorum militibus similitudine vitae etspe eiusdem licentiae. Ad hoc templum divo Claudio constitutum quasi arxaeternae dominationibus adspiciebatur, delectique sacerdotes specie religionisomnes fortunas effundebant. Nec arduum videbatur exscindere coloniam nul-lis munimentis saeptam; quod ducibus nostris parum provisum erat, dumamoenitati prius quam usui consulitur. Inter quae nulla palam causa delapsumCamuloduni simulacrum Victoriae ac retro conversum (+ est), quasi cederethostibus. Et feminae in furore[m] turbatae adesse exitium canebant, exter-nosque fremitus in curia eorum auditos (+ est), consonuisse ululatibus theatrumvisamque speciem in aestuario Tamesae subversae coloniae; iam Oceanuscruento adspectu, ac labente aestu humanorum corporum effigies relictae, utBritanni[s] ad spem, ita veterani[s] ad metum trahebantur. Sed qua proculSuetonius aberat, petivere (= petiverunt) a Cato Deciano procuratore auxi-lium. Ille haud amplius quam ducentos sine iustis armis misit; et inerat modicamilitum manus. Tutela templi freti, et impedientibus qui occulti rebellionisconscii consilia turbabant, neque fossam aut vallum praeduxerunt, neque mo-tis senibus et feminis iuventus sola restitit: quasi media pace incauti multitu-dine barbarorum circumveniuntur. Et cetera quidem impetu direpta aut in-censa sunt: templum, in quo se miles conglobaverat, biduo obsessumexpugnatumque (+ est). Et victor Britannus, Petil[l]o Ceriali, legato legionisnonae, in subsidium adventanti obvius, fudit legionem, et quod peditum inter-fecit: Cerialis cum equitibus evasit in castra et munimentis defensus est. Quaclade et odiis provinciae, quam avaritia e[ius] in bellum egerat, trepidus procu-rator Catus in Galliam transiit.

TacitusAnnales, XI, 24 (Przedstawiciele prowincji w senacie)

His atque talibus haud permotus princeps et statim contra disseruit et voca-to senatu ita exorsus est: ‘maiores mei, quorum antiquissimus Clausus origineSabina simul in civitatem Romanam et in familias patriciorum adscitus est,hortantur uti paribus consiliis in re publica capessenda, transferendo huc quodusquam egregium fuerit. Neque enim ignoro Iulios Alba, Coruncanios Came-

162C

ZĘ

ŚĆII

rio, Porcios Tusculo, et ne vetera scrutemur, Etruria Lucaniaque et omni Italiain senatum accitos (+ esse), postremo ipsam ad Alpis (= Alpes) promotam(+ esse) ut non modo singuli viritim, sed terrae, gentes in nomen nostrum coa-lescerent. Tunc solida domi quies et adversos externa floruimus, cum Transpa-dani in civitatem recepti (+ sunt), cum specie deductarum per orbem terrae le-gionum additis provincialium validissimis fesso imperio subventum est. Numpaenitet Balbos ex Hispania nec minus insignis (= insignes) viros e GalliaNarbonensi transivisse? Manent posteri eorum nec amore in hanc patriam no-bis concedunt. Quid aliud exitio Lacedaemoniis et Atheniensibus fuit, quam-quam armis pollerent, nisi quod victos pro alienigenis arcebant? At conditornostri Romulus tantum sapientia valuit ut plerosque populos eodem die hostis(= hostes), dein civis (= cives) habuerit. Advenae in nos regnaverunt: liberti-norum filiis magistratus mandare non, ut plerique falluntur, repens, sed prioripopulo factitatum est. At cum Senonibus pugnavimus: scilicet Vulsci etAequi numquam adversam nobis aciem instruxere (= instruxerunt). Captia Gallis sumus: sed et Tuscis obsides dedimus et Samnitium iugum subiimus.Ac tamen, si cuncta bella recenseas nullum breviore spatio quam adversus Gal-los confectum (+ esse): continua inde ac fida pax. Iam moribus artibus adfinita-tibus nostris mixti aurum et opes suas inferant potius quam separati habeant.Omnia, patres conscripti, quae nunc vetustissima creduntur, nova fere: plebeiimagistratus post patricios, Latini post plebeios, ceterarum Italiae gentium postLatinos. Inveterascet hoc quoque, et quod hodie exemplis tuemur, inter exem-pla erit.’

SenecaDe ira, III, XL 2—4 (Kwestia niewolnictwa)

Castigare vero irascentem et ultro obirasci incitare est: varie adgredierisblandeque, nisi forte tanta persona eris ut possis iram comminuere, quemadmo-dum fecit divus Augustus, cum cenaret apud Vedium Pollionem. Fregerat unusex servis eius crustallinum; rapi eum Vedius iussit ne vulgari quidem more pe-riturum: murenis obici iubebatur, quas ingentis (= ingentes) in piscina contine-bat. Quis non hoc illum putaret luxuriae causa facere? Saevitia erat. Evasite manibus puer et confugit ad Caesaris pedes, nihil aliud petiturus quam ut ali-ter periret, ne esca fieret. Motus est novitate crudelitatis Caesar et illum qui-dem mitti, crustallina autem omnia coram se frangi iussit conplerique piscinam.Fuit Caesari sic castigandus amicus; bene usus est viribus suis: ‘e conviviorapi homines imperas et novi generis poenis lancinari? Si calix tuus fractusest, viscera hominis distrahentur? Tantum tibi placebis ut ibi aliquem duciiubeas ubi Caesar est?’

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

163

11*

SenecaEpistulae morales ad Lucilium, V, 47, 1—5 (Kwestia niewolnictwa)

Libenter ex iis qui a te veniunt cognovi familiariter te cum servis tuis vive-re: hoc prudentiam tuam, hoc eruditionem decet. ‘Servi sunt.’ Immo homines.‘Servi sunt’ Immo contubernales. ‘Servi sunt.’ Immo humiles amici. ‘Servisunt.’ Immo conservi, si cogitaveris tantundem in utrosque licere fortunae.Itaque rideo istos qui turpe existimant cum servo suo cenare: quare, nisi quiasuperbissima consuetudo cenanti domino stantium servorum turbam circumde-dit? Est ille plus quam capit, et ingenti aviditate onerat distentum ventrem acdesuetum iam ventris officio, ut maiore opera omnia egerat quam ingessit. Atinfelicibus servis movere (= moverunt) labra ne in hoc quidem ut loquantur, li-cet; virga murmur omne compescitur, et ne fortuita quidem verberibus excep-ta sunt, tussis, sternumenta, singultus; magno malo ulla voce interpellatumsilentium luitur; nocte tota ieiuni mutique perstant. Sic fit ut isti de dominoloquantur quibus coram domino loqui non licet. At illi quibus non tantum co-ram dominis sed cum ipsis erat sermo, quorum os non consuebatur, paratierant pro domino porrigere cervicem, periculum imminens in caput suum aver-tere; in conviviis loquebantur, sed in tormentis tacebant. Deinde eiusdem ar-rogantiae proverbium iactatur, totidem hostes esse quot servos: non habemusillos hostes sed facimus.

Codex Theodosiani 5.19.1 [= brev.5.11.1] (Kolonat)

Impp. (= imperatores) valent. (= valentinianus) et valens aa. ad clearchumvicarium Asiae. Non dubium est, colonis arva, quae subigunt, usque adeo alie-nandi ius non esse, ut, et si qua propria habeant, inconsultis atque ignorantibuspatronis in alteros transferre non liceat. Dat. (= datum) VI. kal. (= kalendis)febr. (= februariis) valentin. (= valentiniano) et valente aa. coss. (= consulibus)Interpretatio: In tantum dominis coloni in omnibus tenentur obnoxii, ut ne-scientibus dominis nihil colonus neque de terra neque de peculio suo alienarepraesumat.

TacitusAnnales, XV, 44 (Konflikty religijne. Pierwsze prześladowania chrześcijan)

Et haec quidem humanis consiliis providebantur. Mox petita (+ sunt) [a]dis piacula aditique Sibyllae libri, ex quibus supplicatum Volcano et CereriProserpinaeque, ac propitiata (+ est) Iuno per matronas, primum in Capitolio,deinde apud proximum mare, unde hausta aqua templum et simulacrum deaeperspersum est; et sellisternia ac pervigilia celebravere (= celebraverunt) fe-minae, quibus mariti erant. Sed non ope humana, non largitionibus principisaut deum (= deorum) placamentis decedebat infamia, quin iussum (+ esse) in-cendium crederetur. Ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et quaesitissimis

164C

ZĘ

ŚĆII

poenis adfecit, quos per flagitia invisos vulgus Chrestianos appellabat. Auctornominis eius Christus Tibero imperitante per procuratorem Pontium Pilatumsupplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiablilis superstitio rursumerumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam,quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. Igitur pri-mum correpti qui fatebantur, deinde indicio eorum multitudo ingens haud pro-inde in crimine incendii quam odio humani generis convicti sunt. Et pereunti-bus addita (+ sunt) ludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirentaut crucibus adfixi [aut flammandi atque], ubi defecisset dies, in usu[m] noctur-ni luminis urerentur. Hortos suos ei spectaculo Nero obtulerat, et circense lu-dicrum edebat, habitu aurigae permixtus plebi vel curriculo insistens. Undequamquam adversus sontes et novissima exempla meritos miseratio oriebatur,tamquam non utilitate publica, sed in saevitiam unius absumerentur.

LactantiusDe mortibus persecutorum, 34 (Konflikty religijne. Edykt Galeriusza)

„Inter cetera quae pro rei publicae semper commodis atque utilitate disponi-mus, nos quidem volueramus antehac iuxta leges veteres et publicam discipli-nam Romanorum cuncta corrigere atque id providere, ut etiam Christiani, quiparentum suorum reliquerant sectam, ad bonas mentes redirent, siquidem qua-dam ratione tanta eosdem Christianos voluntas invasisset et tanta stultitia occu-passet (= occupavisset), ut non illa veterum instituta sequerentur, quae forsitanprimum parentas eorundem constituerant, sed pro arbitrio suo atque ut isdemerat libitum, ita sibimet leges facerent quas observarent, et per diversa variospopulos congregarent. Denique cum eiusmodi nostra iussio extitisset, ut ad ve-terum se instituta conferrent, multi periculo subiugati, multi etiam deturbatisunt. Atque cum plurimi in proposito perseverarent ac videremus nec diiseosdem cultum ac religionem debitam exhibere nec Christianorum deum obser-vare, contemplatione mitissimae nostrae clementiae intuentes et consuetudinemsempiternam, qua solemus cunctis hominibus veniam indulgere, promptissimamin his quoque indulgentiam nostram credidimus porrigendam (+ esse). Ut de-nuo sint Christiani et conventicula sua componant, ita ut ne quid contra discipli-nam agant. <Per> aliam autem epistolam iudicibus significaturi sumus quiddebeant observare. Unde iuxta hanc indulgentiam nostram debebunt deumsuum orare pro salute nostra et rei publicae ac sua, ut undique versum res publi-ca praestetur incolumis et securi vivere in sedibus suis possint.”

SuetoniusDe vita caesarum. Divus Augustus, 21 (Barbarzyńcy w granicach imperium)

Domuit autem partim ductu partim auspiciis suis Cantabriam, Aquitaniam,Pannoniam, Delmatiam cum Illyrico omni, item Raetiam et Vindelicos ac Sa-

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

165

lassos, gentes Inalpinas. Coercuit et Dacorum incursiones, tribus eorum duci-bus cum magna copia caesis, Germanosque ultra Albim fluvium summovit, exquibus Suebos et Sigambros dedentis (= detentes) se traduxit in Galliam atquein proximis Rheno agris conlocavit. [...] Qua virtutis moderationisque fama In-dos etiam ac Scythas, auditu modo cognitos, pellexit ad amicitiam suam popu-lique Romani ultro per legatos petendam. Parthi quoque et Armeniam vindi-canti facile cesserunt et signa militaria, quae M[arco] Crasso et M[arco]Antonio ademerant, reposcenti reddiderunt obsidesque insuper optulerunt, de-nique, pluribus quondam de regno concertantibus, nonnisi ab ipso electum pro-baverunt.

Album Paleographicum

Huius itaque tam sanctę negotationis amore ego Zbilud Polonię ciuis super-na inspirante gratia medullitus ignescens, decorem domus Dei et locum habita-tionis glorię suę diligens, simulque in libro uitę cum iustis conscribi cupiens,patrimonii mei liberi portionem, uillas scilicet has: Erglzko cum lacu integro,Ztrassowo, Pogenroza et in Lokna forum cum tawerna omnium bonorum largi-tori Deo ad gloriam et laudem eiusque genitrici et sancto Petro ad honoremcum infimę deuotionis humilitate contradidi et exinde in una conscriptarumuillarum, Loknę uidelicet, domicilium Deo fieri, dotari, inuestiri cum deuoti de-siderii puritate institui.

SK, s. 3

+ In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti amen. Ego Kazimerus dux no-tum facio uniuersis Christi fidelibus presentibus et futuris, dominum Henricumducem, fratrem meum, hospitali sancti Johannis Jerosolimorum pro animabuspatris nostri et matris atque pro sua ipsius anima dedisse terram, quę dicitur Za-gost, totam integraliter, uillas scilicet quattuor cum omni circuitione, sicuti co-mes Petrus Magnus eam circuiuit et signauit, cum omnibus, quę in ipsis uilliserant, pastoribus uidelicet omnibus, iumentariis, uineariis, lagenariis et omnibusrusticis, qui in ipsis uillis morabantur, excepto uno Romano uineario nomineBarbez et exceptis quatuor decimis hominibus de Ki, quibus ibidem mansioconcessa fuerat ad tempus, donec alibi eis prouideretur, cum omni quoquesuppellectili reliqua, equabus scilicet, bubus, uaccis, ouibus atque porcis. Sed etaliam dedit uillam nomine Vlazoa cum omnibus suis pertinentiis, siluis uideli-cet, agris, pratis atque mellificis, quotquot in ea erat. Dedit quoque preter hęcomnia tabernam in Cachoo libere a predicto hospitali possidendam. Ego igiturKazimerus, qui Dei gratia successi heres et possessor bonorum fratris mei pięmemorię ducis Henrici, omnia predicta, quę contulerat hospitali sancti Johannis,concedo eidem hospitali iure perpetuo possidenda, pro anima patris mei et ma-

166C

ZĘ

ŚĆII

tris et pro anima eiusdem fratris mei ducis H(enrici), et pro mea ipsius anima<addens> insuper hominibus omnibus sancti Johannis libertatem omnium tribu-torum uel seruitiorum, quę more Polonico ab aliis rusticis fieri solent: ne so-luant tributum in foro, ne hospites ducant uel pascant, ne falconarios uel canumductores suscipiant, ne in expeditionem uadant, ne ad opus castri seruiant siuesoluant. Testes huius facti: ego Kazimerus dux, dominus Lupus episcopusPlozensis, per cuius manum elemosina data est, dominus Spentozlaus, Ra-doslaus, Paulus subcamerarius; preter hos quoque dominus Jaxo et alii nobilesmulti et omnes episcopi, qui conuenerant ad colloquium in Milice, IIII kalen-das septembris.

SK, s. 6—7

Dagome iudex

Item in alio tomo sub Iohanne XV papa Dagome iudex et Ote senatrix etfilii eorum: Misicam et Lambertus — nescio cuius gentis homines, putoautem Sardos fuisse, quoniam ipsi a III iudicibus reguntur — leguntur beatoPetro contulisse unam civitatem in integro, que vocatur Schinesghe, cumomnibus suis pertinentiis infra hos affines, sicuti incipit a primo latere lon-gum mare, fine Bruzze usque in locum, qui dicitur Russe et fines Russe exten-dente usque in Craccoa et ab ipsa Craccoa usque ad flumen Oddere recte inlocum, qui dicitur Alemure, et ab ipsa Alemura usque in terram Milze recteintra Oddere et exinde ducente iuxta flumen Oddera usque in predictam civita-tem Schinesghe.

Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae

Annus Domini milesimus ducentesimus quadragesimus primus.

Thartari a Wratislavia Legniczam vadunt, contra quos Henricus dux po-tentissimo animo exercitum colligit.

Thartari et ab exploratoribus propriis et ab aggrestibus, qui in illorum ma-nus incidebant, docti, aput Legniczensem civitatem plures katholicorum gentesconvenisse, illuc ire pergunt et a Wratislavia versus Legniczense opidum,omnia in circuitu dando in flammas, reflectunt iter. [...] Henricus dux Wrati-slawiensis filius suus, dum hec aguntur, tam Maioris Polonie quam Silesie mili-tes et armigeros, sed et rusticanos et agrestes homines, spe pociunde de Tharta-ris victorie quam maxime fretus, in arma coegerat nonnullosque dato donativoconduxerat plures voluntarii et cruce signati (iam enim auctoritate apostolica

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

167

in multis regionibus crux contra Thartaros velut communes et publicos Chri-stiane religionis hostes predicabatur) se illi coniunxerant.

Henricus dux cum Thartaris alacriter congreditur; ubi dum pene iamvictor esset, Thartarorum infascinatione exercitus eius debilitates adeo caedi-tur, ut ne ipse quidem Henricus dux servari potuerit.

Constat siquidem Thartaros ab origine sua et usque presens in tempus divi-nandi, augurandi, ariolandi et incantandi arte et sciencia semper in bellis etextra usos fuisse, et illam etiam in certamine cum Polonis tunc gesto exercuisse,nec inter barbaros naciones altera reperitur, que de suis sortilegiis, divinacio-nibus et incantacionibus, quantum hec, cum quid agendum est, magis confidant.Thartarorum itaque exercitus intelligens Polonos iam pene victores, ex nebula,fumo et fetore, magno pavore et quasi quadam desperacione percussos esse, cla-more horrido sublato, in Polonos se vertit et aciebus eorum, que in id tempusintegre erant, disruptis [...] Polonorum residuum agmen in fugam vertit. Henri-cum tamen ducem fortissimo pugnantem nondum suus exercitus deseruerat.[...] Thartari clamore ingenti et vocum inconditarum strepitu sublato capiunt[Henricum] et extra certaminis locum, quantum geminates est baliste iactus,pertractum, framea caput abscindunt, corpus insignibus omnibus detractum nu-dum relinquunt.

Caeso Henrico duce ac eius exercitu Thartari ad arcem Leginiczensem ap-plicant; quam cum defendi a militibus viderent, in Moraviam discedunt; inte-rim dux Henricus et alii occisi sepeliuntur.

Maxima victoria de duce Henrico et suo exercitu ceterisque ducibus suis au-xiliatoribus Thartari potiti, lectis spoliis et unicuique (quatenus numerus inte-remptorum sciri posset) una auricula abscissa novem grandes saccos usque adsummum auriculis replent, et ducis Henrici capite in hastam longiorem erectoad Legniczense castrum (opidum enim metu Thartarorum exustum fuerat) ap-plicant caputque ducis Henrici castrensibus ostentant. [...] Exinde Rathiborien-sem oram adeunt, et in Bolesicsco diebus octo demorati, in Moraviam cummagna cede secedunt. Corpus ducis Henrici post dies plures ad sepulturamquesitum, dum inter cadavera, eo quod testa truncum esset, dinosci non posset,relicta sua ducissa Anna signum dante, quod in pede levo sex digitos haberet,tandem repertum est et in Wratislaviam deductum, in ecclesia sancti Iacobiaput fratres Minores solutis omnibus, in chori medio sepultum.

Annus Domini milesimus ducentesimus nonagesimus quintus.

Przemislao Posnaniensi duci ob singularis virtutis et pietatis specimen dia-dema universali et concordi voto baronum Poloniae decernitur atque ipse perGnesnensem archiepiscopum in regem, concors vero sua in reginam Poloniaecoronatur.

Benignitas Agni Celestis [...] suscitavit namque spiritum viri heroici et eatempestate illustris Przemislai Poznaniensis ducis, qui [...] ad hoc unum sollici-

168C

ZĘ

ŚĆII

tum studium animumque intenderat, ut reliquias patrie [...] ad culmen regium etunam monarchiam redigeret, sanctam illam et futuram felicem ratus, si suo du-catu suisque consiliis et auspiciis pro pluribus principibus unum regem et mo-narcham sortiretur. [...] Grandi itaque et supra vires supraque etatem animo fre-tus, quamvis varios et frequentes videret naturales dominos in Regni Polonieprovinciis principari, non cupidine terreni imperii, non ambicione regii fastus,sed sola pietate caritateque in patriam permotus (+ est) [...] Divinitate inspiran-te se constituit in animo et destinat monarcham. [...] anno Nativitatis Domininostri millesimo ducentesimo nonagesimo quinto, die Solis vicesima sexta men-sis Iunii, alias die Dominico in sanctorum Iohannis et Pauli martirum celeberri-mus pater Iacobus Swinka Gneznensis archiepiscopus in ecclesia metropolita-na Gneznensi, celebratis ex more de Spiritu Sancto missarum solenniisprefatum Premislaum ducem in regem, ducissam vero et consortem suam Rich-szam in reginam Polonie iungit, sublimat et diademate regio, quod, mirum dic-tum, studio arteque virorum ecclesiasticorum per plures transactas etates serva-tum custoditumque est, coronat.

Wladislaus Loktek dux Cuyaviae eligitur in regem Poloniae.

Ne autem regnum Polonie per occisionem Przemislai regis divisionum guer-rarumque laqueis contingeret involvi et per principes tirannosque vicinos in pre-dam direpcionemque exponi, prelati baronesque Polonie Regni et ducatusPomeranie convencione generali in Poznania, id primum existimarunt (= existi-maverunt), ut aliquem principem prudentem, animosum et maturum in regemsubstituant attento, quod rex Przemislaus nullum virilis sexus [...] reliquerit he-redem. [...] Votis igitur singulorum scrutatis omnium deliberacione, consilio etassensu Wladislaus cognomento Loktek Cuyawie dux [...] in regem et domi-num Polonie eligitur, assumitur et nominatur, tum quod princeps esset rare etsingularis animositatis et prudencie, tum quod illi [...] dictorum Poznaniensis etKalischensis ducatuum iure iusto et legitimo debebatur successio. Hic quoqueunus credebatur, qui distractum in plures ducatus Polonie Regnum ad uniuscorporis reduceret compaginem et adunaret illud in vere stabilitatis unitatem.

Sprawozdania

In villa Lipowiecz.

Ecclesia filialis sub titulo Inventionis Sancti Crucis lignea cum curricula inmedio ecclesiae 2 campanullas continente. Dedicationem dominica festum. Pa-trocini accidente celebrat. Altare e (= est) novum mappis sufficienter tectum.Calix dicitur haerere inter rusticos. Supercillium est. Missale antiqum. Caeteraapparamenta pro celebrandis Divinis, quae qvater (sic) in anno absolvuntur ex

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

169

parochiali adferuntur. Sedilia transeunt. Suggestus miserabilis. Coemete-rium commodum bene clausum, tecta bona. Proventus ecclesiae ex eleemosy-na et campanis.

In civitate Fridek.

Ecclesia murata cum turri et duabus capellis per crucem et aliis duabus po-sterioribus, sub titulo sancti Ioannis Baptistae, cuius anniversarium dedicationisrecolitur dominica ante festum sancti Michaelis sub iure patronatus illustrissimidomini ibidem. Altaria habet decora. In summo altari (quod est sancti IoannisBaptistae) est tabernaculum, ubi asservatur Sanctissima Eucharistia in ciborioargenteo, coram pendet lampas cum lumine perpetuo.Supellex habetur ex argenteo.Monstrantia argentea maiori ex parte inaurata magna, altera parva. Ciboria 2,calices cum patenis 6, pacificale 1, anathemata 3, urceolorum cum pelvi inau-ratorum par 1, lampades 2, thuribulum cum navicula 1.Ex stanno.Urceolorum cum pelvi paria 5, pixis pro hostiis 1, lavacrum cum pelvi, scutel-la pro cineribus sacris 1, candelabrorum par 1, amphorellarum pro floribus pa-ria 3, ampullarum pro sanctibus liquoribus paria 2.

In villa Nawsie.

Sicut ab antiquo tenentur, ita et nunc et futuris temporibus moderno Ja-bluncoviensi parocho eiusque successoribus pro 6 modiis frumenti agros colere,et prout decet, conseminare, deinde ex area parochiali per unum currum fimi adagrum parochi, qui illis monstrabitur, evehere et ibi dejicere (sic), circa agrumparochialem, quolibet anno sepimentum facere debent, et tenentur: hic iudexdicti pagi attendet, sub certa poena relicta ad arcem Tessinensem assignanda:pro hoc labore et opere illorum dominus parochus et futuri, illis vasculumocto olarum cerevisiae Jabluncoviensis dare tenentur. Item messalia iuxta an-tiqua regestra pro festo sancti Martini mundum frumentum aut pecuniam proutTeschinii in foro venditur, absque nulla contrarietate. Item cultores novalium per9 grossos inguilini vero per 9 grossos domino parocho dare, et eum contentaretenetur.

In villa Grudecensi.

Grudenses uti ab antiquo, sic et modo et in futurum domino parocho Ia-bluncoviensi pro 6 modiis siliginis, in autumno agrum excolere et decenter con-seminare obligantur, pro hoc labore illorum dominus parochus illis prandiumet 4 oleis cerevisiae dare tenetur. Item loco missalium omnes gazanii agros,hortosque suos habentes, tenentur pro festo sancti Martini parocho Jablun-coviensi per 12 grossos quos iudex ab illis colligere, et in summa tradere debet.

170C

ZĘ

ŚĆII

In villa Millikuw.

Millikovienses, Buckovienses et Mostenses, cum sint bene possessio nati,agrosque et hortos bonos habentes, idcirco moderno et futuris parochis Iablun-coviensibus loco decimarum per 12 grossos circa festum Sancti Martini dare, ettales pecunias sub poena certissima iudices ab illis colligere, et domino parochocomplete tradere tenetur. Item per unum currum lignorum quolibet anno ad pa-rochiam advehere. Item uti antiquitas ex praedictis pagis obligabuntur perunam personam ex domo tempore messis colligendi avenam et foenum sic etnunc et in futurum quandocunque illis dominus parochus insinuabit, talimodo ad peragendas horas, operas mittere tenentur. Buckovienses omnes,Piscenses et Bisicenses incolae, qui agros et hortos habent moderno et futurisJablucoviensis parochis loco messalium pro festo sancti Martini per 12 grososet ingvilini per 3 grosos dare tenentur. Has pecunias, iudices velut in aliispagis sub poena colligere et domino parocho complete extradere debent. Itemsicut etiam ab antiquo frumenta hyemalia et aestivalia, avenam hordeum, et aliadiversi generis frumenta metere, et in horreum devehere tenebuntur. Id ipsumetiam defacto et futuris temporibus exequi, et talia frumenta tempestive, dumillis insinuabiter colligere et ad horreum aggregare debent, pro quo laboreeorum tenetur illis parochus unum vasculum octo olarum cerevisiae dare. Itemquolibet anno uti et alii pagi unum currum lignorum ad parochiam advehere, etagros parochiales sepimentis cingere tenentur.

Iasniovanienses.

Respiciendo id, quod non pridem colonias finxerint, et tamen in admini-strandis sacramentis parochi opera utantur, pro festo sancti Martini loco missa-lium per 9 grossos, ingvili vero per 2 grossos absque ulla controversia tribuere.Item per unum currum lignorum quolibet anno ad parochiam sub poena arbitra-ria devehere: et hos omnes proventus et obligationes nominatorum pagorumsubditi moderno et futuris parochis Iabluncoviensibus, absque omni procrasti-natione dare, et peragere sub muleta ad arcem destinanda tenentur. Et haecomnia et singula continentur in certo privilegio Adami Yenceslai ducis Teschi-nensis cuius datum Teschinii die 4 Octobris anno 1615. Parochum hic agit reve-rendus pater Iacobus Herdos legitime investitus ad alendum vicarium ex vene-rabilissimi Officii decrete obligatur.

Tertia parochialis ecclesia in oppido Strumen.

Ecclesia sub titulo sanctae Barbarae a quodam Francisco Nicolao Brochicz-ki Anno 1495 erecta, antea fuit, sed alia sub titulo Sancti Crucis, Michaelis Ar-changelis, sanctorum Simonis et Judae, ac sanctae Catharinae fundata, patet hocex quodam privilegio anno domini 1454 Cracoviae 20 februarii dato. Collatrix

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

171

inclyta Silesiae Camera. Altare cum tabernaculo novo deaurato, habet maiusnovum deauratum ciborium argenteum inauratum et debite occlusum. A parteEvangelii est etiam parvulum altare, neque hoc maius neque minus consecra-tum, in portatili celebratur. Monstrantia nova argentea ex parte inaurata. Lam-pas ex simplici lamina, diebus festivis et dominicis accenditur. Olea Sanctaoccluduntur in ipso baptiserio, quod mundum est et eleganti operculo novoornatum cum lebete. Fenestrae sunt integrae sed non munitae ferro. Pavimen-tum mundum. Sugesstus pulcher novus ex parte deauratus. Organum novum.Sedilia sat commoda. Imago Sanctae Hedvigis. Confessionale extat. Vexillorumantiquorum paria 4. Vasculum cupreum pro aqua lustrali. Santissima Euchari-stia publice defertur ad infirmos. Sacristia bene munita, habet pro sacrificiomissae necessaria haec: calices 3 cum patenis argenteos, duos inauratos, crucemargenteam, recenter curatam, casulas 6 ex sericea mea 7, duas novas, veteres 5,albas cum humeralibus et cingulis, superpellicia 2 cum tunicellis: pro monstran-tibus 4, pluvile 1, mappae pro altaribus sunt 10, strophia diversi coloris sunt 5,antepedia 3, candelabra 6, stannea recenter curata. Item candelabra 2, pensiliaex aurichalco, urceoli 2, stannei olim modo argentei, missale unum recentius etalterum antiquum Vratislavienis. Campanullae 3 parvae. Pelvis seu lavacrum insacristia deest. Hostiae sunt mundae, pro quibus pinsendis forma ferrea. Inul-gentiae pro festo Sanctissimae Trinitatis sunt actu. Sepulchrum in hedomadaSacra extruitur: et omnes eo tempore coeremoniae fiunt, ubi et Diebus Rogatio-num et Santi Marci ad capellam Sancti Crucis in hospitali. Matutinum diebusdominicis non habetur. Cathechisimus sit post meridiem aptem post vesperas,pueri non nisi qui frequentant scholas conveniunt: imagunculae illis non distri-buuntur. Ave Maria pulsatur. Missae celebrantur diebus ferialibus per hebdo-madam bis velter. Vitrici duo iurati. Parochus fere omnes deprehendit in oppidohaereticos modo 700 numerat, qui ecclesiae accesserunt, et vix vestant 13 cives.Campanae maiores hoc anno refusae 2 in kampanili solido, tertia super eccle-siam, quae est tota bene tecta. Coemeterium bene clausum arbustis scatens obignem. Ossarium conveniens. Locus non adest separatus ob angustiam, pro in-fantibus non baptisatis. Haec ecclesia habet redditus, si penderentur, sat bonos,nimirum ex octo piscinis iuxta literas in membrana, seu privilegium, quod se-rvatur in cista comunitatis, quae annum censum, ut sequens earundem. Specifi-catio dictabit, fuerunt: ex prima magna dicta 12 thaleros. Secunda Guldowskia-na dicta 3 thaleros. Tertia profunda dicta 4 thaleros 18 grossos profunda dicta4 thaleros 18 grossos. Quarta Kaczmariana 4 thaleros. Quinta Terliskana 2 tha-leros, 6 grossos. Sexta supra oppidum Spitalna dicta 2 thaleros 18 grossos. Sep-tima ad confmia Vistulae sita 30 grossos. Octava ad eadem confinia 30 grossos.Sunt etiam litterae in membrana reservatae in cista ecclesiae cum duabus his pi-scinulis ad terminos Vistulae sitis. In paratis habet ecclesia 24 thaleros superdebita ecclesiae. Syngraphae 3 a civibus datae servantur a vitricis ecclesiae.Item supra tres ibidem tribus sunt syngraphae qui ecclesiae debent. Tribus Pel-

172C

ZĘ

ŚĆII

lianum 17 thaleros lanionum 20 thaleros. Item syngrapha Thomae Sticzkala su-per 12 thaleros. Habet autem ecclesia maxima gravamina, nam magistratusiuxta terminas obligationes capitalem summa neque interesse a pluribus annisnon vult pendere: literae quadruplices in membrana scripta habentur. Item duaspraesentationes ad Sanctam Crucem in membrana.

Fundationes et proventus parochi.

Fundatio pro altari Sancti Nicolai 18 aureorum hungaricorum supra universi-tatem bonorum oppidi Strumenensis non persolvitur. Altera pro altari SanctiCrucis in hospitali 17 aureorum iusti ponderis Supra Teutonicum Vistulametiam non persolvitur. Ex villa vero Poyolow (sic!) 16 thaleros, silesiticos, quiad duos terminos per octo thaleros pro festo sancti Viti, et sancti Martini pen-duntur, actu currit. Item ex villa Golasovitz 8 thaleros silesticos duobus termini-bus: pro festo sancti Mathiae medietatem, alteram pro festo sancti Jacobi Maio-ris originalia harum duarum fundationum in cista communitatis, priorum veroapud dominum parochum loci reservantur. Ex piscinis ecclesiae 10 thaleros per-cipit. Mensalem grossum uti et strenam tum ex oppido quam pagis. A qualibetbraxatura cerevisiae 4 quarta, et secundariae aliquid. Hortum in quo vivaria pi-scium sunt, mox ad aedes parochiales, quae actu novae et sat amplae aedifican-tur, dominus parochus concurrit suis sumptibus. Colliculum etiam habet in quosunt arbores frugifera, uti et in hospitalis horto sub anno censu 2 thaleros utitur,agrum kaunt dictum: 3 piscinas sub agris oppidi. Pascua inter pecora cameraria.De missalibus ex arce strumensi 3,5 modios siliginis et totidem avenae percipit.Ex oppido et duobus pagis 11 modios silignis, avenae vero 10,5 modios. Lignaetiam tenentur advehere aliqui hortulani et rustici. Domuncala recenter curatasumptibus domini parochi quae elocatur ingvilinis, ut potest, optime.

Proventus scholae.Rector scholae habet 8 thaleros silesiticos, duas piscinulas, hortum inter

hortos oppidi, alterum ad domum. Ex tribus pagis panes. Ex ecclesia, a passio-nibus, 12 grossos patronalia, recordationes per annum 4.

Proventus ecclesiae hospitalis ad Sanctam Crucem.Ex fundatione super pagum Nowinczo 4 florenos. Ex piscina ad fluvium

Suczkam dum elocatur 2 thaleros, ex altera dicta Niesitowska 5 thaleros.Organista habet salarii 4 thaleros a magistratu, ab ecclesia 3. Haec ecclesiapropter alluviem aquae tota iam concidit, nisi locum extat. Parochum hic agitreverendus pater Joannes Isidorus Ianus legitime investitus, vir sedulus etexemplaris.

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

173

Proventus parochi.

In grano tritici siliginis et avenae ex omnibus pagis in unum collecti nonnisi ad 6 maldrata absque 6 virtelionis extendunt, quae ex aliquibus pagis cumsumma aut certo nulla percipiunt. Item ex agris praedii Golleszoviensis quodli-bet anno tempore messis 10 sexagenae tritici, et 10 mandeliones avenae pendun-tur. Item domuncularii et ingvilini pendere annue tenentur singuli l grossum pa-rocho ex pagis sequentibus: Goleszuw, Tissownitz, Godissuw, Bażanowitz etKozakowicz (!). Ex villa vero Ustroni, Wisła et Hermanicz, quantitatem butyripro uno grosso omnes incolae tribuere tenentur. Agri parochiales sunt in 6 faci-le aut pluribus locis per partes intra colonorum Golessoviensium agros sparsi,in quibus diversi grani pro hyeme et aestate 9 circiter modii seminari possunt.Habet etiam unam piscinulam in villa Kozakowicz. Scholae aedificium transit,hortos habet duos, in uno seminari potest, sed scholiarcha nullos proventus ha-bet praeter scholae grossum, ex quo vivere cogitur praeterea a quovis domuncu-lario octo, et ingvilino 4 obulos.

In villa Ustroni

Ecclesia filialis lignea consecrata esse videtur ex antiqua illius erectione,sub titulo Sancti Clementis papae et martyris: cuius anniversarium dedicationisproxima dominica ante festum sancti Martini episcopi confessoris recolitur. Al-tare maius, ante quod collocata sunt duo candelabra maiora, profanatum videtur,in portatili celebratur. Ad cornu Evangelii in minori choro altare minorum sim-plicissimum. Fons baptismalis simplex, sed clauditur. Vexilla duo. Suggestus,sedilia utrinque. Lebes pro aqua benedicta. Crucifixus in medio ecclesiae unus,alter in altari maiori. Sacristia ad latus Evangelii lignea, suppellectilem habetexiguam et fere nullam. Casulas antiquissimas ad usum ineptas 2, et tertiamnovam, velum novum pro calice, humerale, mappas 5, mantilia 2, antependia 3,thuribulum, campanas in campanili 2, tertiam in turri in medio ecclesiae erecta.

In villa Wisła.

Ecclesia lignea inter asperrimos montes sita putatur ab haereticis extructa.Parochum his agit pro nunc reverendus pater Gallus Twaruszka legitime investi-tus.

Septima parochialis ecclesia in villa Punczow.

Ecclesia parochialis murata cum fornice, reparata, sub titulo sancti GeorgiiMartyris erecta, in qua signa extant consecrationis, anniversarium dedicationiscelebratur post festum sanctae Hedwigis, dominica immediate sequente.

Ius patronatus spectat ad suam Caesaream Regiamque Maiestatem. Altaresummum antiquum cum duobus reliquiariis, et cum duo minora collateralia vi-dentur esse consecrata olim sunt enim omnia clausa. Tabernaculum mundum

174C

ZĘ

ŚĆII

non bene clausum, ubi servatur Sanctissima Eucharistia in ciborio. Thuribulumantiquum. Baptisterium commodum bene clausum. Olea sacra sub sera servan-tur. Sacristia murata sat lucida bene munita, habet unum calicem, corporalia 2,purificatoria 4, vela 4, casulas antiquas 2, tertiam novam, albam cum humeraliet cingulo, urceolos 2 vitreos, missale romanum, agenda, superpellicia 2, cande-labra 6, mappas 7, mantilia 3, antependium ad altare l, formam pro pinsendishostiis. Suggestus transit. Fenestra reparata. Sedilia bene ordinata. Vasculumcum aqua benedicta ad ingressum templi est. Vexilla 2, pavimentum commo-dum. Ianuae bene munitae. In campanili ligneo ecclesiae iuncto 3 campanae.Coemeterium bene munitum, mundum arboribus refertum cum cruce. Ossariummuratum. Infantes non baptizati, foris extra coemeterium sepeliuntur. Ave Ma-ria ordinate pulsatur. Feretrum novum decens.

Proventus parochi. Ex duobus pagis Punczow et Dzingielow sunt 5 maldratasiliginis et avenae. Agri parochiales conseminatur octo modiis et duobus circitervirtelionibus, pratum ex quo colliguntur 4 curros hoeni, hortum et silvulam. Ae-des cum doubus cubiculis inferius, tertio superius parvo et camara sunt commo-dae, quae reparabuntur ecclesiae sumptibus verum imposterum. Parochiani ad-stringi debent ad reparationem.

Scholiarchae sedes habent hortos duos, agrum, in quo seminantur 10 modiihabet a colonis scholiarcha 32 libones panis.

Quarta parochialis ecclesia sedis Fraystadienis in villa Teuto-Lutina seuDeutsch Lautin.

Ecclesia parochialis sancti Ioannis Baptistae cum turri lignea: creditur con-secrata (+ esse) ex anniversario dedicationis, quod celebratur dominica secundapost festum patrocinii: est sub iure patronatus loci domini. Altare summumsancti Ioannis Baptistae non consecratum pro quo habetur portatile, cuius in-scriptio est anno 1645 die 30 iulii a reverendissimo et perillustri domino IoanneBalthazare Liesche de Hornau episcopo Nicopolo suffraganeo Vratislaviense.Intra reliquiae sanctorum Caelestini et Gaudentii martyrorum occlusa sunt. La-teralia duo, videlicet ex parte Evangelii Beatissimae Virginis et ex parte episto-lae sancti Nicolai episcopi non consecrata, et ex eadem parte capella lapideasine altari, propter supulturam erecta. Tabernaculum decens in magno altari, inquo in ciborio argenteo deaurato asservabatur, quod securitatis ergo ad filialemacceptum est. Fons baptismalis bonus, et bene clausus. Confessionale in debitoet patenti loco. Sacristia apta et bene munita, numerat ad divina officia requisitaapparamenta: calicem l argenteum inauratum, casulas, albam, mappas requisi-tas, romanum missale, candelabra stannea 4, agenda, thuribulum ex aurichalco,lebetem pro aqua lustrali, vexillorum aliquot pana.

Redditus ecclesiae sunt ex sacculo, legitis piis, et pulsu campanarum. Habeteadem ecclesia in fundis colonorum radicatos 456 thaleros in summa capitali 13grossos 3 haleros uti patet ex regestris anno 1662, sub censu annuo. Campanae

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

175

tres benedictae in turri, quarta supra ecclesiam, una minor ad sacristiam, etparvulae 2 ad missam. Coemeterium bene septum ante quod crux erecta; in eo-dem post ossarium sepeliuntur non baptizati. Hic aedes parochiales non extant.Ager est, et piscinae in eo.

In villa Dittmersdorff seu Dzietzmorowicz.

Ecclesia filialis ad Teuto-Lutinensem spectans, sub titulo sanctae MariaeMagdalenae lignea, cum turri lignea pariter: creditur consecrata ex anniversariodedicationis dominica prima post festum sancti Michaelis celebrari solito. Alta-re summum est sanctae Mariae Magdalenae non consecratum, pro quo est por-tatile, cuius inscriptio anno 1660, 6 martii, a reverendissimo domino NikolaoOborsky episcopo laodicensi, sanctibus Pontii, Abrahami, Feliciole martyrorumcontinens. Altare ad cornu evangelii Beatissimae Virginis Mariae, alterum adcornu epistolae sanctae Hedvigis neutrum consecratum. Tabernaculum decensin summo altarii pro Sanctissima Eucharistia, quae in ciborio argenteo decenterasservatur. Monstrantia ex aurichalco pro utraque ecclesiae.

Sexta parochialis ecclesia sedis Fraystadiensis in villa Reichwaldt.

Ecclesia parochialis murata, quae fuit in manibus haereticorum reconciliatatamen et antiqua lignea diruta, ex huius lignis domus parochialis cum duplicicubiculo aedificata. Est sub iure patronatus illustrissimi domini Ioannis Franci-sci comitis de Wirbna. Habet altaria 3, in portatili celebratur. Sacristia muratabene clausa, habet suppellectilem: calicem argenteum inauratum, corporalia,vela, casulas 5, albas 2 cum humeralibus et cingulis, superpellicia 2, duplicesstanneos urceolos cum pelvibus, mappas requisitas, mantilia, antependia 5, can-delabra stannea 8, thuribulum cum navicula, lebetem pro aqua benedicta, vexil-la, monstrantiam ex aurichalco, agenda duplicia et libros ecclesiae.

Redditus ecclesiae ex certis fundis 4 thaleros 3 grossos 3 haleros, ex saccu-lo, piis legatis et pulsu campanarum. Pagi huc spectant duo: Reichwaldt et Za-bloti, ex quibus parochus deberet percipere septem maldrata et 6 modios siligi-nis et avenae.

Connotavit sequentia p.t. parochus Raychwaldensis reverendus Martin Gre-gorides Silesius Kozlensis.

Habebam etiam a quavis braxatura l urnam cerevisiae ex arce modo non nisi6 quartas percipio et insuper dare debui scripto tenui recognitionem illustrissi-mo domino comiti instigante reverendissimo patre Mauro benedictino Tynecen-si, commendatario Orloviensi, etiam has 6 quartas mihi non iure fundationis,sed ex gratia illius dari. Debebantur quoque et dabantur mihi duo mandelionescarpionum, et duo mandeliones luciorum, praeter unum vasculum zuban, sedistud totum mihi subtrahitur nota bene denegantur mihi etiam messalia ex agrisrusticorum, ex quibus praedium factum est, per aliquot annos. Item quavis coc-

176C

ZĘ

ŚĆII

tura deberet mihi dari ex tenore. Fundationis quemadmodum antecessoribusmeis dabatur, et ego quoque per complures annos percipiebam, l urna cerevi-siae, praeterea incisio libera lignorum in silvis domini Raychwaldensis pro ne-cessitate et fruitione tantum domus parochialis, atque etiam l sexagenam pi-scium, semis luciorum et semis carpionum, et unum vasculum variorumpiscium, super quibus rebus in vivis adhuc testes extant, nimirum: Iacobus Ru-dik, qui est 90 annorum et Nikolaus Scuta, qui desuper testificari, et testimo-nium exhibere volunt. Aides parochiales sunt exiguae, ruinosae et in terrammersae, quas reparare veluti et horreum, stabula sepimentus tenentur ex vi ori-ginalis fundationis parochiani: sed cum magna mea in senectute molestationepastori suo obedire volunt, et restaurare non curant. Deus illis parcat, qui mihiiam ad finem vitae meae iniuriam et molestias faciunt. Habeo quidem agrumpro quindecim modiis, sed sterilem, quo ad longitudinem 14 stadiorum, quo adlatitudinem tantum sunt 26 plus minus areolarum, sed ubi mihi aliquid in illosemino, damna ingentia mihi cum pecoribus in illis parochiani causant. Paneshabet scholaris 60 a Reichwaldensibus tanttum et l silesiticum ab iisdem. Exarce 14 boemorum grossos propter fundos ad praedium conversos. Haec omniabona conscientia et fide sacerdotali pro futura memoria connotavi.

Martines Gregorides SilesiusKozlensis, parochus Reichwaldensis.Orate pro eo.

Relatio reverendi patris Nicolai Norberti Turski parochi Reichwaldensi.

Ad gratiosissimum venerabilissimi et illustrissimi episcopalis officii manda-tum, iuxta praescriptionum ordinationem hanc humillimam et conscientiosampraesto informationem. Primo. De decimis manipularibus nihil percipio, solum-modo messaliorum quotannis tria maldrata et duos modios siliginis, et tantumavenae, de grano tam vili a plerisque colonis, ut illud denuo ventillare sit neces-se: ad mensuram parvam cum iniuria mea, non ex integro, de quibus de iure etiustitia plus percipere deberem, prout antecessores mei percipiebant sicut et de-facto, quod illustrissimus comes Ioannes Carolus de Wurben ex novem optimiset vastissimis colonorum fundis praedium fecerit, et parocho tantum ex septemdat messalia, in super ad huc parvae arcensis mensurae.

Secundo. In eodem pago Reichwaldensi est aliud praedium ex quo parochusnihil percipit, sed loco illorum, prout iuste colligere licet (nam originale funda-tionis tempore antecessorum meorum una cum parochia et rebus parochi combu-stum est) percipiebat quotannis parochus, prout scripto in antiquo missali, et aliisscriptis, (quae omnia etiam non dubito, quin archipresbyteralia, et commissarialiaarchiva legitime consignata habebunt) antecessores fide et conscientia sacerdotalitestati sunt: primo mediam sexagenam carpionum, mediam luciorum, et unumvasculum minorum piscium. Secundo quavis coctura unam urnam cerevisiae.

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

177

12 — Historia...

Tertio. Liberam habuit incisionem lignorum in silva domini fundi pro ne-cessitate tantum domus parochialis.

Quarto. Habuit duos colonos subditos ex mente piissimorum fundatorum,quatenus melius parochi subsistere, Deo et animabus servire possent, qui coti-dianum parocho equis et propriis personis praestabant laborem, nunc tantummiser parochus unius diei labore et duabus gallinis contentari debet, ubi verocoram Deo grandis eidem sit iniuria.

Tertio (sic!). Coloni in pago Reichwaldensi sunt fere quadraginta, vastosamplosque agros omnes habentes, ut illos conseminare non possint, sed adia-centibus vicinis conseminandos conducant: gleba pro tritico non adeo bona, etpro omni alio grano sat vilis. In eodem pago gazarii sunt triginta, plerique opi-fices, uti sartores, sutores, textores, fabri, lanio, quatuor molitores, reliqui rusti-co labore viventes. Sarta tecta autem parochiae conservare, sepimenta erigere,et quidquid necessitas reparandi postulat, id praestare parochiani obligantur.

Quarto (sic!). Parochus habet ex antiquo quartam partem tantum partemfundi respectu unius coloni, quae pars fere tota lignis betulinis spinis et tribulisconsita est, et coli non potest.

Quinto. Est adhuc pagellus ad ecclesiam Reichwaldensem spectans, dictusZabloti, quadrante milliaris ab ecclesia distans, in quo ante paucos annos subantecessore meo fuerunt coloni quindecim, a quibus quotannis parochus perci-piebat, prout aliquid adhuc coloni testantur, ab uno quoque 3 virteliones siligi-nis, 3 avenae. Nunc autem ex septem vastissimis praedium fecit dominus fundiillius qui non tantum ex praedio messalia parocho non dant, sed etiam ex octoresiduis colonorum fundis, successores domini messalia omnia percipiunt, etloco illorum parocho quotannis tantum semi alterum thalerum pecuniae dant,laboremque unius diei octo tantum coloni praestant. In praedictorum vero colo-norum fundis, sicut et praedii gleba optima fundi lati et vasti, praesertim prae-dium ut ex illo ordinarie (nil dicendo de alio grano) siliginis mundae percipiantplus minus ducentas sexagenas. In praedicto pago gazarii sunt paucis exceptisfere omnes opifices.

Sexto. Ecclesiam habeo unicam matrem videlicet, ad quam tantum praedic-tus spectat pagellus.

Septimo. Vicinam habeo ecclesiam Polono-Ostravienesem cum tribus filiali-bus medio bono miliarii a mea distantem, quae ecclesia Polono-Ostraviensis, vi-cinissimam meae filialem habet in pago Hermanitz, qui statim pago Reichwal-densi adiungitur, et quondam ad ecclesiam Reichwaldensem spectabat, quodfacile tam testimoniis hominum, quam scriptis antecessorum probari et demon-strari potest.

Octavo. Alteram vicinam ecclesiam habeo Teuto-Lutinensem cum una filialivel potii parochiali Dittmersdorffensi, unam medio miliari, alteram tribus qua-drantibus a mea distantem.

178C

ZĘ

ŚĆII

Nono. Tertiam ecclesiam Orloviensem Religiosorum Tynecensium. Reliquaeecclesiae a mea maioris sunt distantiae. Actum Reichwaldae anno 1687, die3 septembris.Nicolaus Norbertus TurskiParochus Reichwaldensis.

Decima parochialis ecclesia sedis Loslensis in villa Ruptava.

Ecclesia parochialis lignea sub titulo sancti Bartholomaei erecta. Dedicatio-nem celebrat dominica secunda post festum sancti Michaelis, non censetur ta-men esse consecrata. Ius patronatus praetendunt haeredes pagi. In altare maioriest tabernaculum, ubi asservatur Sanctissima Eucharistia in pixide argentea:praeterea sunt 2 lateralia altaria etiam non consecrata uti maius. Portatile adhi-betur, monstrantiam habet argenteam inauratam, calicem argenteum inauratumcum patena unum, alterum ex cupro etiam inauratum, tertium stanneum, vela 9,purificatoria et alia ad missae sacrificium necessaria, casulas 4, missale roma-num, agenda duplicia, mappas, antependia, candelabra.

Suggestus, scamna, fenestrae subsistunt. In campanili 3 campanae. Redditusecclesiae sunt: ex taberna 30 grossos, item ex horto fabri 2 grossos, praetereaa piscinula 15 grossos, de reliquo ex sacculo et pulsu campanarum.

Proventus parochi sunt 6 maldrata, et medium ex sequentibus pagis: Rupta-wa, Moszczenicza, Cissowka et Schostkowicze. Agri satis ampli, in quibus exparte silvae succreverunt et serviunt pro usu domestico parochi. Aides parochia-les utcunque commodae cum duobus cubiculis.

Proventus scholaris sunt: libones panis a quolibet colono Ruptaviae, quorumsunt 18 quatuor, et Boemorum grossos, ex Moszczenicza per l libonem. In Rup-tawa habet agros 9 iugerum, in latitudine 25 sulcos continentem, et silvulampro usu domestico. In Moszczenicza habet 20 sulcorum: ab hoc agro conduciturdatur l thalerus silesiticus et 12 grossos.

In villa Moszczenica.

Ecclesia filialis ad Ruptaviensem spectans, lignea, sub titulo Sancti Nicolaiepiscopi erecta. Dedicationem celebrat post festum Sanctae Hedvigis, eam domi-nica. Altare maius non est consecratum, sicut et laterale ad latus epistolae. Porta-tile adhibetur, sacristia numerat pro suppellectili inter caeterea tenua: calicem ar-genteum cum patena inauratum l, alterum stanneum loco ciborii, pacificale exaurichalco, casulas 3, albas 2, superpellicium l, candelabra stannea 2, missale ro-manum, urceolos stanneos, campanulas 2, vexilla 6, suggestus et fenestrae com-modae. Fons baptismalis ex lapide bene tectus. Crux prope coemeterium.

TE

KST

Y—

WY

BÓ

R

179

12*

LITERATURA

Źródła

D l u g o s i u s J.: Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae. Vol. 7—8.Varsaviae 1975.

K r z y ż a n o w s k i S.: Album Paleographicum. Kraków 1953 — SK.Sprawozdania wizytacyjne biskupów wrocławskich (z roku 1717). Dekanaty:

cieszyński, frysztacki, frydecki, wodzisławski, bielski. W: „Acta HistoricaSilesiae Superiors”, T. 1. Wyd. I. P a n i c. Tłum. B. B a n o t - S o w a,I. P a n i c. Cieszyn 1994.

W y r o z u m s k i J.: Wybór tekstów do ćwiczeń z łaciny średniowiecznej. Kra-ków 1965 — JW.

Bibliografia — wybór

J o u g a n A.: Słownik kościelny łacińsko-polski. Warszawa 1958.K o r p a n t y J.: Mały słownik łacińsko-polski. Warszawa 2001.K u m a n i e c k i K.: Słownik łacińsko-polski. Warszawa 1982.S a m o l e w i c z Z., S o ł t y s i k T.: Składnia łacińska. Oprac. K. B i e -

l a w s k i, A. G o r z k o w s k i. Bydgoszcz 2000.Słownik łacińsko-polski. Red. M. P l e z a. T. 1—4. Warszawa 1998—1999.W i k a r j a k J.: Gramatyka opisowa języka łacińskiego. Warszawa 1978.

Strony internetowe

http://forumromanum.org/literature/index.htmlthe Latin Library

TA

BL

ICE

GR

AM

AT

YC

ZN

E

181

182C

ZĘ

ŚĆII

SŁOWNICZEK

a/ab (z abl.) — dla, od, przezabu–sus, -us (m) — zużycieactιo, -o–nis (f) — czynność, działaniead (z acc.) — do, na, przyAdalbertus, -i (m) — Wojciechaddo 3, -dιdi, -dιtum — dodaćadsum, adesse, affui — być obecnymager, -gri (m) — poleago 3, egi, actum — pędzić, działaćaliqua–ndo — kiedyś, niekiedyaliquis, aliqua, aliquid — ktoś, cośaliquot — kilka, niektórzyalius, alia, aliud — innyalo 3, alui, altum — żywić, utrzymywaćamplιus — ponadtoanathema, -ătis (n) — przekleństwo,

klątwaannus, -i (m) — rokantiquιtus — od dawnaapud (z acc.) — u, przy, wobecarchiepiscopus, -i (m) — arcybiskuparge–ntum, -i (n) — srebroarma, -o–rum (n) — brońarma–tus 3 — uzbrojonyascripticιus 3 — przypisany do glebyasse–nsus, -us (m) — przyzwolenieatque — i, aatte–mpto 1 — próbować, zamierzaćaureus 3 — złotyaut — alboautem — zaśbaro, -o–nis (m) — żołnierz najemny, ba-

ronbea–tus 3 — szczęśliwy, błogosławionybello 1 — walczyćbellum, -i (n) — wojnaBolezlaus, -i (m) — Bolesław

bonum, -i (n) — dobrobos, bovis (m, f) — wół, krowacanonicus, -i (m) — kanonikcaput, -ιtis (n) — głowacartu–la, -ae (f) — kartka, pismocastellatu–ra, -ae (f) — urząd np. burmi-

strza, zamekcastrum, -i (n) — obóz, zamekcasus, -us (m) — przypadekcatholicus 3 — katolickicausa, -ae (f) — przyczynacavillo–sus 3 — szyderczy, chytrycertus 3 — pewnyceterus 3 — pozostałycolloquιum, -ιi (n) — rozmowaconce–do 3, -ce–ssi, -ce–ssum — odcho-

dzić, przyzwalaćconde–mno 1 — skazać, wykląćconfero, -ferre, -tuli, colla–tum — spro-

wadzić, zanieśćconfι–rmo 1 — utwierdzać, upewniaćconor 1 — próbowaćconstruo 3, -stru–xi, -stru–ctum — nagro-

madzić, budowaćconvenιo 4, -ve–ni, -ve–ntum — zejść sięcrastιnus 3 — jutrzejszy, przyszłycrux, crucis (f) — krzyżcultu–ra, -ae (f) — uprawacum — gdy, ponieważ, choćcum (z abl.) — z (kim? czym?)cumulo 1 — gromadzićcurιa, -ae (f) — władza, urząddam(p)num, -i (n) — strata, karade (z abl.) — o (kim? czym?), w stosun-

kudecoro 1 — ozdobić, uświetnićdemum — na koniec

SŁO

WN

ICZ

EK

183

denego 1 — wypierać siędeus, -i (m) — bógdevoveo 2, -vo–vi, -vo–tum — poświęcićdico 3, dixi, dictum — powiedzieć,

nazwaćdivisιo, -o–nis (f) — podziałdo 1, dedi, datum — dać, użyczyćdomιnus, -i — pan, bógdomus, -us (f) — domdubιus 3 — wątpliwy, niepewnydux, ducis (m) — książęecclesιa, -ae (f) — kościółedu–co 3, -du–xi, -du–ctum — wyciągnąć,

wyprowadzićemo 3, emi, emptum — kupowaćemunιtas, -a–tnis (f) — zwolnienieeo — tamżeeo, ire, ii, itum — iśćepiscopus, -i (m) — biskupet — ietιam — takżeevo–lvo 3, -vo–lvi, -volu–tum — minąć,

przetoczyćex (z abl.) — zexemptιo, -o–nis (f) — uwolnienieexpe–llo 3, -puli, -pu–lsum — wypędzić,

odrzucićexprιmo 3, -pre–ssi, -pre–ssum — wyci-

snąć, odtworzyćextraneus 3 — zewnętrzny, obcyfacιo 3, feci, factum — czynić, robićfilιus, -ιi (m) — synfinis, -is (m, f) — granica, koniecfio, fie–ri, factus sum — stawać sięfirmus 3 — silny, mocnyforte, -is (n) — siła, przypadekforum, -i (n) — rynekfrater, -tris (m) — bratfutu–rus 3 — przyszłygaudeo 2, gavι–sus sum — cieszyć sięgener, -eri (m) — zięćgens, gentis (f) — rodzajglorio–sus 3 — chlubny, zaszczytnyGnezne–nsis, -e — gnieźnieńskigratιa, -ae (f) — łaskague–rra, -ae (f) — wojna

habeo 2, -ui, -ιtum — mieć, posiadaćhereditarιus 3 — odzidziczonyhic, haec, hoc — ten, ta, tohomo, -ιnis (m) — człowiekhonor, -o–ris (m) — zaszczythospita–le, is (n) — szpitalhuiusmodi — tego rodzajuhuma–nus 3 — ludzkiiamdudum — już od dawnaibι–dem — tamżeIdus, -uum (f) — Idyille, illa illud — ów, owa, owoimmo — zaisteimmu–nis, -e — wolny od obciążeńimpera–tor, -o–ris (m) — władcain (z acc.) — do, nain (z abl.) — w, naincarnatιo, -o–nis (f) — wcielenieincola, -ae (m) — mieszkaniecindividuus 3 — niepodzielnyinfero, inferre, intuli, illatum — wnieśćinferus 3 — niskiinficιo 3, -fe–ci, -fe–ctum — mieszać, pla-

mićinfra — niżej, podinhabιto 1 — zamieszkiwaćinnote–sco 3, -notui — stawać się zna-

nym, ogłosićinsudo 1 — pocić sięinsuper — powyżej, ponadtointermι–tto 3, -mι–si, -mι–ssum — zaprze-

stać, przerywaćinviolabιlis, -e — nietykalnyinvι–cto 1 — zapraszaćis, ea, id — ten, ta, toitem — również, podobnieiudicιum, -ιi (n) — sądiudιco 1 — sądzić, mniemaćius, iuris (n) — prawoiustus 3 — sprawiedliwyJoha–nnes, -is (m) Baptι–sta, -ae (m) —

Jan Baptystalegitιmus 3 — prawnyliber, -bera, -berum — wolnylibe–rtas, -a–tis (f) — wolność, przywilejloco 1 — umieścić

184SŁ

OW

NIC

ZE

K

locus, -i (m) — miejscelorica–tus 3 — opancerzonymagnus 3 — wielkimando 1 — polecaćmaneo 2, mansi, mansum — pozosta-

wać, oczekiwaćmarca, -ae (f) — markaMarιa,-ae (f) — Mariamater, -tris (f) — matkamemoro 1 — wspominaćmeus 3 — mójmisceo 2, miscui, mι–xtum — mieszaćmisericordιa, -ae (f) — litośćmona–chus, -i (m) — mnichmonasterιum, -ιi (n) — klasztormortuus 3 — zmarłymunι–men, -ιnis (n) — obrona, przyłoże-

nie pieczęcimunus, -eris (n) — danina, obowiązekne — aby nienedum — pominąwszy, żeneque — nec — i nienomen, -ιnis (n) — imię, nazwanon solum — sed etiam — nie tylko —

lecz takżenoster, -tra, -trum — nasznotus 3 — znanyNove–mber, -bris (m) — listopadnullus 3 — żadennum — czynunquam — nigdyobligatιo, -o–nis (f) — powinnośćobse–rvo 1 — przestrzegać, czcićobtineo 2, -tinui, -te–ntum — posiadać,

osiągnąćoccιdo 3, -cιdi, -ca–sum — upadać, za-

chodzićoffero, offerre, obtuli, obla–tum — przy-

nieść, okazaćomnimodus 3 — wszechstronnyomnis, -e — każdy, wszystekopto 1 — wybierać, życzyć sobiepagus, -i (m) — wieśpapa, -ae (m) — papieżpars, -tis (f) — częśćpater, -tris (m) — ojciec

patruus 3 — stryjowskipax, -cis (f) — pokójper (z acc.) — przezperficιo 3, -fe–ci, -fe–ctum — dokonaćpermaneo 2, -ma–nsi, -ma–nsum — miesz-

kać, pozostaćperputuus 3 — nieprzerwanypeto 3, -ι–vi, -ι–tum — pragnąć, żądaćpius 3 — pobożnyplaceo 2, -ui, -cιtum — podobać sięplenus 3 — pełnyPloce–nsis, -e — płockipossessιo, -o–nis (f) — posiadłość, posia-

daniepossum, posse, potui — mócpost (z acc.) — popostmodum — późniejpraedι–ctus 3 — rzeczony, wymienionypraedιum, -ιi (n) — nieruchomośćpraesens, -e–ntis — obecny, teraźniejszypraese–rtim cum — zwłaszcza, żepraeter (z acc.) — obok, opróczpredica–tor, -o–ris (m) — mówca, kazno-

dziejapraefor 1 — przepowiadaćpraenomιno 1 — określaćprex, precis (f) — prośbaprius — wcześniejpro (z abl.) — za, w obronieprofa–nus 3 — bezbożnypropitιus 3 — przychylnyprovisιo, -o–nis (f) — przewidywanie,

opiekapublιcus 3 — państwowyquaero 3, -sι–vi, -sι–tum — szukać, pytaćqui, quae, quod — któryquia — ponieważquicu–mque, quaecu–mque, quidcu–mque

— ktokolwiek, każdyquin — żeby niequota–nnis — co rokuratιo, -o–nis (f) — racja, rozumrecipιo 3, -ce–pi, -ce–ptum — przyjmo-

wać, cofać sięrecognitιo, -o–nis (f) — badanie, prze-

gląd

SŁO

WN

ICZ

EK

185

redu–co 3, -du–xi, -du–ctum — wstrzymy-wać, sprowadzić

relιquus 3 — pozostałyremaneo 2, -ma–nsi, -ma–nsum — pozo-

stawaćreor 2 ratus sum — rozważaćrestituo 3, -ui, -u–tum — przywrócićrevoco 1 — przywołaćroboro 1 — wzmocnićrursus — znowurustιcus 3 — wiejskisalvo 1 — uratowaćsanctus 3 — świętysemel — razsentιo 4, sensi, sensum — czućservitιum, -ιi (n) — powinnośćservιtus, -u–tis (f) — niewola, służbasi — jeślisic — taksicut — tak jaksigι–llum, -i (n) — pieczęćsingilla–tim — pojedynczo, osobnosinguli, -ae, -a — pojedynczysolutιo, -o–nis (f) — uwolnieniesolvo 3, solvi, solu–tum — uwolnićsors, -tis (f) — losspero 1 — spodziewać sięstatuo 3, -ui, -u–tum — ustanowićsubscrι–bo 3, -scrι–psi, -scrι–ptum — pod-

pisaćsucce–ssor, -o–ris (m) — następcasummus 3 — najwyższysuper — ponadsuus 3 — swój

tabe–rna, -ae (f) — karczmatam — quam — tak — jaktamen — jednaktamquam — jakbytempus, -oris (n) — czasteneo 2, tenui, te–ntum — trzymaćtestis, -is (m) — świadektitulus, -i (m) — tytułtransactιo, -o–nis (f) — dokonanie, układtransfero, -ferre, -tuli, -la–tum — prze-

nieśćtransmι–tto 3, -mι–si, -mι–ssum — prze-

nieśćtrinιtas, -a–tis (f) — trójcatunc — wtedytuus 3 — twójusus, -us (m) — użycie, zwyczajut — aby, jak, żeutor 3, usus sum — używaćVarca, -ae (f) — Warkavectiga–lis, -e — podatkowyvel — albovenatιo, -o–nis (f) — polowanievenιo 4, veni, ventum — przychodzićverbero 1 — uderzaćvero — zaśvicis (gen.), vicem, vice — zmianavictorιa, -ae (f) — zwycięstwovidelιcet — oczywiści, naturalnievilla, -ae (f) — zagrodaviolo 1 — obrazićvirgo, -ιnis (f) — dziewica, pannavolo, velle, volui — chcieć

186SŁ

OW

NIC

ZE

K

TA

BL

ICE

GR

AM

AT

YC

ZN

E

187NOTATKI

188C

ZĘ

ŚĆII

NOTATKI

TA

BL

ICE

GR

AM

AT

YC

ZN

E

189NOTATKI

190C

ZĘ

ŚĆII

NOTATKI

TA

BL

ICE

GR

AM

AT

YC

ZN

E

191NOTATKI

Na okładce i stronach działowych wykorzystano — dzięki uprzejmości Dyrekcji — skanyrękopisów, znajdujących się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej

REDAKTOR

Katarzyna Więckowska

PROJEKTANT OKŁADKI I STRON DZIAŁOWYCH

Tomasz Gut

REDAKTOR TECHNICZNY

Małgorzata Pleśniar

KOREKTOR

Lidia Szumigała

Copyright © 2010 byWydawnictwo Uniwersytetu ŚląskiegoWszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 1644-0552ISBN 978-83-226-1949-0

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiegoul. Bankowa 12B, 40-007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.ple-mail: [email protected] II poprawione i uzupełnione. Ark. druk. 12,0.Ark. wyd. 11,0. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 18 zł

Łamanie: Pracownia Składu KomputerowegoWydawnictwa Uniwersytetu ŚląskiegoDruk i oprawa: PPHU TOTEM s.c.M. Rejnowski, J. Zamiaraul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław

192C

ZĘ

ŚĆII

Citation style: Golik-Prus Aleksandra. (2010). Historia ... · nych języków łacina nadal...

Documents

Transcript of Citation style: Golik-Prus Aleksandra. (2010). Historia ... · nych języków łacina nadal...