Chris Barber, David Pykitt

Legenda CamelotuOdkrycie prawdy o krlu ArturzePrzekad Grzegorz Koodziejczyk Tytu oryginau JOURNEY TO AVALON Ksik t dedykujemy pamici Emrysa George 'a Bowena (1900-1983), profesora geografii Uniwersytetu Aberystwyth w Walii, ktrego dzieo skonio nas do tego, aby poszukiwa prawdziwej tosamoci krla Artura, idc ladami celtyckich witych. Spis treci; Wprowadzenie Rozdzia 1. Brytania w czasach rzymskich Rozdzia 2. Na tropie Czerwonego Smoka Rozdzia 3. Historyczny krl Artur Rozdzia 4. Ziemia Sylurw Rozdzia 5. W stron Korawalii Rozdzia 6. Na tropie Camelotu Rozdzia 7. Krl Artur i Okrgy St Rozdzia 8. Rycerze i wici Rozdzia 9. Historia zaklta w kamieniu Rozdzia 10. Wrogowie Brytw Rozdzia 11. Bitwa pod Llongborth Rozdzia 12. Krl wyrusza na wojn Rozdzia 13. Zwycistwo pod Badon Hill Rozdzia 14. Bitwa pod Camlanem Rozdzia 15. Droga do Avalonu Rozdzia 16. Artur, ksi Bretanii Rozdzia 17. Grobowiec w Glastonbury Rozdzia 18. Czy Henryk VII zna prawd? Dodatki; Bibliografia Glosariusz Przypisy Podzikowania

Wprowadzenie Poszukiwanie prawdy o krlu Arturze to jeden z najpopularniejszych wtkw literatury wiatowej. Nowe ksiki o tym bohaterze z VI wieku ukazuj si niemal kadego miesica, a jego imi pojawia si w radiu, telewizji i prasie prawie codziennie. Wikszo pisarzy poda jednak starymi, utartymi szlakami, co tylko utwierdza czytelnikw w przekonaniu, e owa legenda nigdy nie zostanie w peni wyjaniona. Ksik t pisalimy z myl, by odkry prawd o krlu Arturze, podchodzc do zagadnienia w inny sposb. Dziki dugim i wyczerpujcym badaniom zgromadzilimy mnstwo wzajemnie powizanych ze sob informacji, rzucajcych nowe wiato na histori redniowiecznej Brytanii. Z biegiem czasu tak zwane "ciemne wieki" coraz bardziej pogray si w mroku - rkopisy zaginy, ulegy zniszczeniu bd pady ofiar cenzury, przekazy pseudohistoryczne za same si skompromitoway. Niektrzy samozwaczy znawcy tematu posunli si nawet do autorytatywnego stwierdzenia, e Artur nigdy nie istnia. Z drugiej za strony wielu historykw ywi przekonanie, i by on czowiekiem z krwi i koci, ktrego tosamo trudno jednak ustali, gdy zawiera w sobie cechy wielu postaci historycznych. Na pocztek przyjrzyjmy si legendzie krla Artura. Najwaniejszym rdem w tej materii jest praca dwunastowiecznego kronikarza Geoffreya z Monmouth zatytuowana The History ofthe Kings of Britain (Historia krlw Brytanii). By on pierwszym szerzej znanym autorem, ktry przedstawi wiatu histori bohaterskiego krla. Rkopisy Geoffreya z Monmouth, przechowywane w Oksfordzie, okazay si dla nas niewyczerpanym rdem zagadek. Stworzy on, bowiem istn pajczyn niejasnych tropw, ktre przez wieki wprawiay w zdumienie uczonych, prbujcych rozwika staroytn tajemnic krla Artura. Historia Regum Britanniae, bo tak brzmi aciski tytu dziea, powstawaa w latach 1135-1148. Autor za, duchowny i poeta, pragn uchodzi za historyka. W pierwszym rozdziale ksiki Geoffrey opowiada o tym, jak zdoby materiay do swej pracy: Walter, arcydiakon Oksfordu, czowiek uczony w historii innych krajw, pokaza mi bardzo star ksig w jzyku brytyjskim, ktra w pikny sposb opowiadaa o dziejach wszystkich krajw i ich wadcw, od Brutusa do Cadwalladera. Za jego namow podjem si przekadu ksigi na acin. 1 Wikszo czytelnikw najbardziej zaciekawi ta cz pracy, ktra dotyczy krla Artura. Autor przedstawia ycie Artura od urodzenia poprzez wstpienie na tron w wieku pitnastu lat, kampanie przeciwko Saksonom, Piktom i Szkotom - w Irlandii, Islandii, na wyspach archipelagu Orkney, w Norwegii, Danii i Galii -a do ostatniej bitwy pod Camlan. Ginie w niej Mordred, rywal Artura, on za sam, miertelnie ranny, zostaje wyniesiony z pola bitwy i zabrany na wysp Avalon, gdzie ma by wyleczony. Wspaniae czyny Artura we wszystkich tych krajach nieuchronnie nasuwaj myl, e albo mamy do czynienia z powanymi bdami historyka, albo ze wiadomym przeinaczeniem w celu uczynienia z krla wikszego bohatera ni by nim w rzeczywistoci. Oto dowiadujemy si, e kiedy Lucjusz, cesarz rzymski, zada od Artura hodu, krl brytyjski wyruszy z wojskiem przez ca Europ, by zmierzy si z Rzymianami. Prawdopodobnie chodzi tu o Magnusa Maksymusa, znanego wrd Walijczykw pod imieniem Macsen Wledig. Maksymus by hiszpaskim Celtem, ktry okoo 368 roku przyby do Brytanii, gdzie sprawowa jaki wysoki urzd. Kiedy w 383 roku stacjonujce tam wierne mu oddziay rzymskie ogosiy Maksymusa cesarzem, ten przeprawi si do Galii. Po mierci cesarza Gracjana w zamachu, wiedziony ambicj Maksymus poprowadzi swoje legiony do Italii i w 387 roku zagrozi samemu Rzymowi, zmuszajc do ucieczki cesarza Walentyniana II.

Maksymus pad jednak ofiar zdrady w Auilla, zosta pojmany i stracony 28 lipca 388 roku. Geoffrey, wiadomie lub przez pomyk, skojarzy to wydarzenie z Arturem. Wiele razy Geoffrey wpada w puapk swoich materiaw rdowych, trudno jednak rozstrzygn, czy wiadomie, czy te przez przypadek myli tosamo postaci historycznych. Dzieem Geoffreya z Monmouth zajmiemy si szczegowo w apendyksach; postaramy si wykaza, jak powstay owe niecisoci i w jaki sposb mona wyuska z nich ziarno prawdy. Ksika Geoffreya z Monmouth wywoaa skutki dwojakiego rodzaju: literackie i polityczne. W cigu niespena stu lat opowieci o krlu Arturze zdobyy sobie olbrzymi popularno, gdy ksika trafia do czytelnikw we Francji, Niemczech i Woszech. Po szeciu wiekach od daty powstania zostaa uznana przez wikszo czytelnikw za wiarygodny przekaz historyczny, a redniowieczni poeci znaleli w niej niewyczerpane bogactwo materiau literackiego. Geoffrey z Monmouth doszed do wniosku, e Caerleon-upon-Usk w Gwent to miejsce, gdzie znajdowa si jeden z zamkw Artura; podobnie jak tworzcy w tym samym okresie Giraldus Cabrensis by pod wraeniem istniejcych tam wwczas ruin rzymskich i bez trudu wyobrazi sobie w tej scenerii Artura wydajcego przyjcie z okazji kolejnego zwycistwa nad wrogami. Gdy zblia si czas Zielonych wit, Artur, radujcy si swoim zwycistwem, postanowi zebra cay dwr i woy na gow koron krlestwa. Zdecydowa, e wezwie te przywdcw plemion, aby odebra ich hod. Chcia w ten sposb uwietni ceremoni, a przy okazji odnowi przymierze z poddanymi. Przedstawi plan dworzanom i zgodzi si, e najlepszym miejscem do tego celu jest Miasto Legionw. Pooone w Morgannwg (obecnie Gwent) nad rzek Usk niedaleko Zatoki Severn, w piknej okolicy, miasto owo przewysza bogactwem inne i znakomicie nadaje si do obchodw wielkiego wita. Rzeka opywa miasto z jednej strony, a wzdu niej cign si ki i zielone zagajniki. Tamtejsze paace ze zoconymi dachami rwna si mogz rzymskimi. 2 Jak si przekonamy, gwnym orodkiem krlestwa Artura byo miasto Caerwent (Yenta Silurum). Wydaje si, e Geoffrey albo pomyli Caerwent z Caerle-onem, albo wiadomie umieci tam dwr Artura ze wzgldu na bardziej malownicze pooenie tego drugiego miasta. Poeta Alfred Tennyson, ktry bez wtpienia czyta dzieo Geoffreya z Monmouth, przyby do Caerleon w 1856 roku w poszukiwaniu inspiracji do swego poematu Idylls of the King (Sielanki o krlu). Zatrzyma si w hotelu Hanbury Arms nad rzek. Napisa wwczas: "Rzeka Usk szemrze za drzwiami, a ja siedz tu jak Artur w Caerleonie". 3 Tennyson, rzecz jasna, kroczy ladami innych poetw, takich jak Sir Thomas Malory, w ktrego klasycznym dziele Morte d'Arthur (mier Artura) czytamy o legendarnym wadcy i gronie jego rycerzy odzianych w redniowieczne zbroje. W tym baniowym krlestwie wszystko jest moliwe dziki wielkiemu czarodziejowi imieniem Merlin. Tak, wic dla wikszoci czytelnikw historia krla Artura to romantyczna legenda o pochodzcym z nieprawego oa synu Uthera Pendragona, urodzonym w zamku Tintagel w Kornwalii. Jako modzieniec Artur poddany zostaje niezwykemu sprawdzianowi: ma wycign ze skay lnicy miecz, ktry w niej tkwi. Udaje mu si dokona tej sztuki i zostaje obrany krlem Brytyjczykw. Bierze za on pikn Ginewr i zamieszkuj we wspaniaym zamku Camelot, gdzie towarzyszy im grono rycerzy w byszczcych zbrojach, zwanych Rycerzami Okrgego Stou, ktrzy wyruszaj na bitwy, umiercaj olbrzymw i smoki, ratuj z opresji pikne damy, a przede wszystkim poszukuj nieuchwytnego witego Graala. Artur, zwycizca wielu bitew, starzeje si; podczas nieobecnoci krla w kraju jego nielubny syn, Mordred, prbuje sign po wadz. Na wie o buncie Artur wraca, by stoczy z armi Mordreda krwaw bitw pod Camlanem. Krl zabija Mordreda Excaliburem, swoim magicznym mieczem, sam jednak take otrzymuje mierteln ran. Nakazuje wiernemu

rycerzowi Bedewerowi zabra miecz i wrzuci go do jeziora. Z toni wynurza si delikatna do i wciga miecz w gbin. Artur zostaje przewieziony odzi na tajemnicz wysp Avalon, aby wyleczy rany Krl jest, rzecz jasna, niemiertelny - wraz ze swymi rycerzami zasypia w tajemnej jaskini, oczekujc na sygna, ktry go zbudzi. Wwczas Artur wrci i uratuje ojczyzn od zagraajcego jej wielkiego niebezpieczestwa. Ta romantyczna ba wywoaa mnstwo nieporozumie. Ludziom, ktrzy czytali jakkolwiek ksik o krlu Arturze bd ogldali o nim film, obraz ten bardzo mocno zapad w pami. Pisarze, poeci i historycy od wiekw prbuj osadza rne fragmenty legendy w scenerii romantycznej, dramatycznej lub realistycznej. W wyniku tych zabiegw w potocznej wiadomoci utaro si, e krlestwo Artura obejmowao Somerset, Dewon i Kornwali. Zamek Tintagel, gdzie wedle legendy urodzi si Artur, sta pono na malowniczej, ostrej skale smaganej wichrem i morskimi falami; co roku przybywaj tam teraz niezliczone zastpy turystw. Camelotem uczyniono Cadbury Castle - wielk staroytn fortec na wzgrzu. Swoj ostatni bitw Artur mia rzekomo stoczy pod Slaughter Bridge w pobliu Camelford, skd wierni rycerze zabrali go odzi do otoczonego wwczas wod Glastonbury, ktre przez pomyk wzito pniej za wysp i nazwano Avalonem. Tam w 1191 roku mnisi z Glastonbury dopenili dziea mistyfikacji twierdzc, e odnaleli grb krla Artura i jego ony Ginewry. Trzeba jasno powiedzie, e te silnie utrwalone wyobraenia o Arturze i jego krlestwie maj niewiele wsplnego z prawd historyczn. W rzeczywistoci Artur by, bowiem krlem brytyjskich Sylurw, a jego stolica znajdowaa si w poudniowo-wschodniej Walii. Ca histori przeniesiono do poudniowo-zachodniej Anglii, gdzie staa si rdem pokanych dochodw z turystyki. Materiay historyczne z okresu midzy 400 a 600 rokiem s zbyt skpe, aby zaspokoi potrzeby dzisiejszych historykw, ktrzy krc gowami i raz po raz stwierdzaj, e zagadki krla Artura nie da si rozwika. Fragmentaryczne i mao wiarygodne materiay trzeba, bowiem analizowa i porwnywa z innymi, rwnie niewiarygodnymi rdami. Charakter owych trudnoci trafnie uj John Morris w swej ksice The Ag ofArthur (Epoka Artura): Historyk badajcy pite i szste stulecie napotyka szczeglne trudnoci. Nie dysponuje relacjami wiarygodnych wiadkw takich, jak Tacyt czy Beda Venerabilis, ktre pozwoliyby mu wykluczy inne materiay jako mao wiarygodne lub zgoa sfabrykowane. Niczym archeolog musi odkopywa detale, z ktrych wikszo pokryta jest grub skorup osdw lub znieksztacona w pniejszych stuleciach. Trzeba, wic usun jak najwicej owych deformacji, prbowa dotrze do materiaw rdowych, porwnywa jedno zdanie z drugim i z reszt dowodw. 4 Jedn z najwikszych trudnoci, z jakimi musielimy si zmierzy przy pracy nad t ksik, byo napisanie jej w takim stylu, aby wspczesny czytelnik nie poama sobie jzyka na imionach i nazwach miejscowoci staroytnej Anglii. Staralimy si unika zangielszczania walijskich nazwisk, aby pozosta wiernymi prawdzie. Trzeba, bowiem pamita, e w owych czasach tym samym jzykiem mwiono od Strathclyde po Kornwali i Bretani, znan wwczas jako Armoryka. Jedynym jzykiem uywanym podwczas w pimie bya acina. Wikszo czytelnikw zna imiona Artura, Ambrozjusza, Ginewry, Merlina, Lancelota i Bedewera, jako e stanowi one integraln cz legendy krla Artura. Jednak postacie te nie byy tylko tworami wyobrani pisarzy takich, jak Thomas Malory czy Alfred Tennyson. Wikszo z nich istniaa naprawd i nosia brytyjskie lub walijskie imiona, ktre miay take aciskie odpowiedniki. Warto podkreli, e historia Artura ulega pomieszaniu i zaciemnieniu w duej mierze, dlatego, i pierwotne imiona bohaterw zostay z upywem stuleci zangielszczone i zmienione wedle gustw romantycznych pisarzy.

Aby uatwi zadanie czytelnikom nieobeznanym z walijskimi imionami, wybralimy rozwizanie kompromisowe, uywajc zarwno dobrze znanych, tradycyjnych imion, jak i atwiejszych do wymwienia imion walijskich oraz aciskich tam, gdzie uznalimy to za waciwe. Wyruszamy w podr przez pogrone w mroku wieki staroytnej historii w poszukiwaniu prawdy o krlu Arturze, brytyjskim bohaterze z VI wieku, ktry sta si legend ju za ycia, a po mierci zawadn wyobrani wielu pokole. Chris Barber i David Pykitt

Rozdzia 1 Brytania w czasach rzymskich Rzymska okupacja Brytanii trwaa 350 lat. Kraj zosta podbity, a zdobywcy stopniowo wprowadzili swj styl ycia. Rzymianie zbudowali setki fortec i liczc prawie 10 tysicy kilometrw dugoci sie traktw wojskowych doskonaej jakoci, ktrym dorwnay dopiero wspczesne drogi. Rzymianie zawsze budowali fortece w miejscach o strategicznym znaczeniu. Chester, Wroxeter i Gloucester stany w miejscach dogodnych jako punkty wyjcia do podboju Walii, bronic jednoczenie dostpu do rwniny plemionom z gr. Carlisle, York i Lincoln strzegy wanych szlakw komunikacyjnych i byy bardzo istotne z wojskowego punktu widzenia. Londyn stanowi centrum strategicznego systemu drg czcego ca Brytani i miejscem, z ktrego mona byo w razie potrzeby wysya zaopatrzenie do fortec. Na kontynencie za, po drugiej stronie Cieniny Dover, system szlakw komunikacyjnych siga Rzymu. Std wzio si stare powiedzenie: "Wszystkie drogi prowadz do Rzymu". Jedna z najwaniejszych fortec wzniesionych przez Rzymian podczas podboju Walii znajdowaa si w Caerleon-upon-Usk w Gwencie. W 75 roku naszej ery Rzymianie usypali wa z ziemi i otoczyli go fos. W 110 roku stan tam mur z wieyczkami dugoci 540 metrw i szerokoci 450 metrw, otaczajcy obszar 20 hektarw, a pniej stopniowo powstao prawdziwe miasto z kamienn fortec. Budulec przewoono na barkach rzekami Severn i Usk. Stacjonowa tam II legion Augusta pod dowdztwem Juliusza Frontinusa. W okresie najwikszego rozkwitu miasta garnizon liczy 6000 ludzi. By to wietnie wyszkolony legion sprowadzony w celu podbicia zamieszkujcych te ziemie Sylurw, dowodzonych przez dzielnego celtyckiego krla Caratacusa. Caerg Wysg (Forteca nad rzek Usk) to staroytna nazwa osady, ktra bya duym orodkiem handlowym na dugo przed czasami rzymskimi. Kiedy Rzymianie zajli osad, nazwali j Isca Silurum. Pierwszy czon nazwy pochodzi od pobliskiej rzeki Usk, a drugi od zamieszkujcego te tereny plemienia, zwanego przez Rzymian Sylurami. Forteca bya jednym z trzech obozowisk legionw w rzymskiej Brytanii i gwnym miastem w poudniowej Walii. Nazwa Caerleon to walijskie tumaczenie Castra Legionum; skrcon nazw legionu - LEG II AVG - znaleziono na licznych cegach odkopanych w czasie wieloletnich prac wykopaliskowych. Oczom Giraldusa Cambrensisa (Geralda Walijskiego), ktry przyby tam w 1190 roku, ukazay si imponujce rzymskie ruiny. Oto jego relacja: Prawdziwe staroytne miasto, umiejtnie zbudowane przez Rzymian. Nadal mona podziwia liczne lady jego dawnej wietnoci, wspaniae paace o zoconych dachach, wzniesione na podobiestwo rzymskiego przepychu... pikne anie, ruiny wity i teatrw, a wszystko otoczone wysokim murem, ktrego cz jeszcze stoi. W obrbie murw mona oglda podziemne budowle, kanay wodne, przejcia i najbardziej niezwyke ze wszystkiego przemylnie zbudowane piece, pozwalajce przenosi ciepo wskimi przewodami w cianach.1 W przedsionku kocioa w Caerwencie mona zobaczy niezwykle interesujcy, pokryty inskrypcjami kamie. Inskrypcja upamitnia zbudowanie pomnika Tyberiusza Klaudiusza Paulinusa z polecenia plemiennego senatu "wsplnoty Sylurw". Napis datowany jest na 220 rok naszej ery, okrelenie "wsplnota Sylurw" potwierdza za wielk rol celtyckiego plemienia w tym regionie kraju. Rzymianie nigdy nie zdoali w peni podporzdkowa sobie Sylurw i musieli szuka kompromisu, ktry doprowadzi do ustanowienia Rzymskiej Republiki Sylurw. Po zoeniu broni plemi uzyskao prawo do swobodnego rozwoju, jego terytorium za sigao od Pencraig na wschodzie i Moccas na pnocy do Hereford. Rzymska

Republika Sylurw obejmowaa znaczn cz Gwentu, cz Glamorganu na zachodzie i Gloucestershire na wschodzie odbijay si promienie soneczne. Odlege o 13 kilometrw Yenta Silurum z pewnoci nie mogo si rwna ze splendorem Isca Silurum, ktre stao si kwater legionu Britannia Secunda. Tam znajdowaa si rezydencja pretora, tam umieszczono rzymskiego ora, i to miejsce wyznaczono na siedzib sdu. W 77 roku n.e. do miasta przyby Juliusz Agrykola, ktry sta si najsawniejszym gubernatorem Brytanii. Natychmiast przystpi do podporzdkowywania plemion Ordowikw i Deceanglikw, zamieszkujcych tereny znane obecnie pod nazw Clwyd, a potem zdoby Anglesey. Zakoczywszy w ten sposb podbj Walii, skierowa uwag na pnoc. 2 Juliusz zakada baz w miecie Chester, zwanym wwczas Deva od rzeki Dee, i w 79 roku zwycia plemi Brigantw. Wtedy przenosi kwater do Eboracum (dzisiejszy York). Stamtd prowadzi kampanie w pnocnej czci kraju i umacnia swoje pozycje, budujc drogi i acuch fortec. Eboracum staje si siedzib XIX legionu i gwnym orodkiem wojskowym rzymskiej Brytanii, dlatego nazywane jest Altera Roma - drugim Rzymem. Zromanizowana stolica kraju plemienia Brigante, zwana Insurium Brigantium, znajdowaa si 20 kilometrw na pnocny zachd od Yorku. Obecnie w miejscu tym istnieje wie Aldborough. Prowadzc tamtdy drog Agrykola wyrusza do Szkocji. Przez Stirling i Perth dotar do Inchtuthill, gdzie zbudowa kolejn wan baz wojskow. acuch fortec, cigncy si od Firth do Clyde, sta si pnocn granic cesarstwa rzymskiego. Rzymianie postanowili nie posuwa si dalej na pnoc ze wzgldu na trudne do przebycia grzyste tereny i opr walecznych szkockich plemion. Okoo 121 roku n.e. do Brytanii uda si cesarz Hadrian. Wziwszy pod uwag trudnoci, jakich przysparzali Piktowie, postanowi, e prowincja powinna otrzyma trwa pnocn granic. Wybra miejsce pooone o wiele bardziej na poudnie od fortec Agrykoli. Granica miaa czy Tyne Gap nad Solway Firth z Wallsend nad Tyne. W cigu piciu lat powsta wwczas, cigncy si w poprzek Brytanii, Wa Hadriana - imponujcy przykad budownictwa rzymskiego. Mia 112 kilometrw dugoci, a broniy go rozmieszczone w pewnej odlegoci od siebie fortece. Co jedn rzymsk mil stay baszty bdce kwaterami stranikw. Midzy basztami znajdoway si dwie wieyczki wykorzystywane do przesyania sygnaw. Mur mia od 6 do 7 metrw szerokoci i 2 do 4 metrw gruboci. Jest to jedna z najwspanialszych rzymskich budowli na wiecie. Po dojciu do wadzy Antoniusza Pliniusza w 138 roku n.e. Rzymianie postanowili stworzy drug, zabezpieczon waem granic, wysunit bardziej na pnoc, wzdu acucha fortec Agrykoli, cignc si od Firth do Clyde. Tym razem, ze wzgldu na popiech, zbudowano wa wycznie z ziemi, bez uycia kamienia. Mia on 59 kilometrw dugoci, czyli poow tego, co Wa Hadriana. Bieg od Old Kirkpatrick nad rzek Clyde do Bridgeness w pobliu Corriden nad rzek Forth. Budowl nazwano Waem Antoniusza. Wkrtce jednak Rzymianie porzucili pnocn granic cesarstwa, zostawiajc budowl na pastw wrogich plemion i ywiow, i wycofali legiony za znacznie bezpieczniejszy Wa Hadriana. Z Caerleonu wysyano czasami wzmocnienia do tej pnocnej bazy. Dla II legionu oznaczao to prawie piciusetkilometrowy marsz rzymskimi traktami. Warta na Wale Hadriana z pewnoci nie bya dla legionistw niczym przyjemnym; zwaszcza zim stranicy musieli si czu przeraliwie samotni, kiedy spogldali na pnoc na ponury, nikncy we mgle horyzont. Te olbrzymie way miay za zadanie uatwi legionom obron pnocnej rubiey rozlegego imperium przed walecznym plemieniem Szkotw. Dzi moe si to wydawa dziwne, e nazw t nadano pierwotnie mieszkacom pnocnej czci Irlandii, i a do dziesitego wieku Szkoci oznaczali Irlandczykw, a Irlandi nazywano Szkocj. Wielu Szkotw z Ulsteru przeprawiao si przez morze na tereny krainy, ktra pniej zostaa nazwana Szkocj. Osiedlili si wzdu zachodniego wybrzea na pnoc od Wau Antoniusza (na obszarze zwanym obecnie Argyll), gdzie zaoyli krlestwo Dalriada. Osadnicy ze Szkocji przybyli

rwnie do Walii i zamieszkali w Dyfed oraz w poudniowej czci kraju. Przynieli ze sob swj jzyk i utworzyli wasne krlestwo. Jedna grupa przedostaa si w gry i zaoya dynasti na terenie nazwanym pniej Brycheiniog (Breconshire). Ci pierwsi irlandzcy osadnicy pozostawili po sobie lady w postaci inskrypcji na licznych obeliskach z V i VI wieku w hrabstwach Pembrokeshire, Carmarthenshire i Breconshire. W 197 roku cesarz Septymus Sewer podzieli Brytani na dwie czci, ktre nazwano Grn Brytani i Doln Brytani. Dolna Brytania zajmowaa pnocn cz wyspy i take dzielia si na dwie czci - Britannia Secunda i Flavia Caesarentis. Poudnie, czyli Grna Brytania, skadao si z Britannia Prima i Maxima Caesarentis. Stolice nowych prowincji pnocnych znajdoway si w Yorku i Lincoln, ktre to nazwy przetrway do dzi. Stolic Britannia Prima byo Ciren-cester, centrum administracyjne Maxima Caesarentis miecio si w Londynie. Wrd historykw panuje przekonanie, e Rzymianie nazwali poudniow cz kraju Grn Brytani, poniewa znajdowaa si bliej Rzymu. Grn i Doln Brytani rzdzio trzech wodzw, ktrych tytuy s istotne, poniewa Brytyjczycy zachowali je po odejciu Rzymian. Nosili oni tytuy: Comes Britanniae, Comes Litoris Saxonici i Dux Britanniarum. Najwyszym dowdc wojskowym by Comes Britanniae (Hrabia Brytanii), ktry mia za zadanie broni kraju przed obcymi najedcami. Dwaj pozostali wodzowie, o nieco niszej randze, byli jego podwadnymi. Jeszcze dugo po odejciu Rzymian Brytyjczycy zachowywali w dawnej postaci struktur obronn stworzon przez okupantw. Wydaje si, e Comes Britanniae by tym samym, co Amherawdyr (cesarz), ktry to tytu wymieniany jest we wczesnej walijskiej literaturze. Spord wszystkich brytyjskich bohaterw nosi go tylko Artur. Kiedy saksoscy najedcy zaczli nka wschodnie wybrzea Brytanii, Rzymianie postanowili zbudowa acuch fortec od Wash do Solent. Dowodzenie nimi powierzono oficerowi, zwanemu Comes Litoris Saxonici (hrabia wybrzea saksoskiego". Jego zadaniem byo broni nadbrzenych fortec przed najazdami wrogich band. Plemiona saksoskie zaczy pustoszy wybrzea Brytanii w III wieku n.e. Fortece powstrzymyway ich a do poowy VI wieku. Obowizkiem wodza, zwanego Dux Britanniorum, byo strzec Wau Hadriana przed atakami Piktw. Obrona tak dugiej granicy, cigncej si wzdu gr Peninw, z pewnoci nie naleaa do atwych. W 367 roku Piktowie i Szkoci zdoali przedosta si przez Wa Hadriana, a jednoczenie Saksoni wyldowali na wschodnim wybrzeu. Poczone siy najedcw pustoszyy kraj i zmusiy do wycofania si armie hrabiego Brytanii i hrabiego saksoskiego wybrzea. Brytania pozostaa czci cesarstwa rzymskiego do roku 410, kiedy to do Rzymu wkroczyli Wizygoci i legiony zostay wycofane z wyspy. Cesarz Honoriusz oficjalnie zrzek si wadzy nad wysp w licie, w ktrym informowa Brytyjczykw, e od tej pory musz si broni sami. Decyzja ta koczya trwajce 367 lat panowanie rzymskie w Brytanii i zostawiaa wysp na asce Piktw, Szkotw, Anglw, Saksonw i Jutw. Ze wszystkich stron Brytyjczykw otaczali wrogowie i ju wkrtce Piktowie zaczli najeda tereny Brytanii od pnocy. Po prawie czterech stuleciach rzymskich rzdw Brytyjczycy poczuli si bezpiecznie pod ochron okupanta i wydaje si cakiem naturalne, e przejli ich system obronny. Okres bezporednio po wycofaniu si Rzymian, kiedy to przed powstaniem krlestw saksoskich na pewien czas wadz przejli Celtowie, jest pod wieloma wzgldami najciekawszy w naszej historii... Wanie wwczas narodziy si jzyki, ideay i tradycje dominujce po dzi dzie na wikszej czci obszaru Wysp Brytyjskich. Nora Chadwick. 3

Rozdzia 2 Na tropie Czerwonego Smoka Na wzgrzu, z ktrego rozciga si widok na Caernarfon w Gwyned stoj ruiny Segontium, fortecy wzniesionej w 78 roku przez Agrykol przed podbiciem przeze Anglesey. Neniusz, mnich z zachodniej Walii, umieci Cair Segeint (Segontium) wrd dwudziestu omiu miast, ktre wymieni w ukoczonej okoo 800 roku kronice Historia Brittonum. Mona si domyla, e ruiny fortecy byy imponujce, skoro zwrciy uwag kronikarza. We fragmencie Mabinogionu, zatytuowanym The Dream ofMacsen Wledig (Sen Macsena Wlediga), czytamy o zwizkach Magnusa Maksymusa - zwanego przez Walijczykw Macsenem Wledigiem - z Segontium. W tej opowieci znajdujemy sen Maksymusa o tym, jak przeprawia si on przez morze, przekracza gry na obcym ldzie i dociera do "najpikniejszej rwniny, jak kiedykolwiek byo dane ujrze miertelnikowi".1 U ujcia rzeki bohater trafia do zamku ze zotym sklepieniem i cianami zdobionymi drogocennymi kamieniami. W wielkiej sali na zotym krzele siedziaa dziewczyna niezwykej urody. I wanie w tym momencie, kiedy sen zaczyna si robi naprawd interesujcy, Maksymus si przebudzi. Nie mg jednak usun z pamici obrazu piknej dziewczyny. Poszukujc jej, trafia w kocu do rzymskiej fortecy Segontium w Gwyneddzie. Tam poznaje ksiniczk Elen, wygldajc dokadnie tak samo, jak dziewczyna ze snu. Rzecz jasna zakochuj si w sobie i pobieraj.2 Magnus Maksymus by hiszpaskim oficerem, ktry przyby do Brytanii jako urzdnik w orszaku hrabiego Teodozjusza Starszego w 368 roku. Po wyjedzie hrabiego Piktowie znw najechali Brytani, ale Maksymus zdoa wyprze ich poza Wa Hadriana i dziki temu mieszkacy nowych prowincji Strathclyde i Manau Guotodin mogli cieszy si pokojem. Synowi Magnusa powierzono piecz nad prowincj Strathclyde, prowincj Manau Guotodin za zarzdza ksi o rzymsko-brytyjskim pochodzeniu - Paternus "Czerwona Tunika", pradziad Cuneddy Wlediga. Maksymus wybra si na poudnie do Gwyneddu, aby odbudowa i obsadzi garnizonem opuszczon fortec Segontium, ktr uczyni swoj gwn kwater. Wanie tam pozna i polubi ksiniczk Elen z brytyjskiej rodziny krlewskiej, ktrej dom znajdowa si w Caer Seint yn Arfon, czyli pniejszym Caernarfon. Ojcem Elen by Eudaf Hen, znany jako Oktawiusz Starszy, ktry nosi miano Dux Gewissei, to znaczy Ksicia Gwent, Erging i Ewyas. Walijskim odpowiednikiem tytuu Gewissei by lwy s, ktre to sowo zachowao si w nazwach miejscowoci Ewyas Harold i Ewyas Lacey w Herefordshire. Oprcz Gwentu pod panowaniem Eudafa znajdoway si te tereny Hwiccasw, brytyjskiej chrzecijaskiej grupy ludnoci, ktra wymieszaa si potem z Anglosasami. Ziemie te zostay pniej podzielone midzy hrabstwa Hereford, Gloucester, Worcester, Warwick i prowincje Wye i Severn, do ktrych nalea te teren lasu Forest Dean. 3 Biorc za on brytyjsk ksiniczk, Magnus Maksymus przej wadz nad oddziaami stacjonujcymi w Segontium, ktre stay si potem jego osobist gwardi. Elen otrzymaa w posagu Caernarfon, Carmarthen i Caerleon. Tereny te tworz liter L wzdu wybrzey Walii i na podstawie ich wielkoci mona wnioskowa na temat stanu posiadania tej wielkiej brytyjskiej rodziny krlewskiej. Wedug legendy Elen spowodowaa, e ufortyfikowane miasta poczono traktami; potwierdzenie tego atwo znale w nazwach rzymskich drg w Walii, takich jak Sarn Elen, Fford Elen, Llwybr Elen. Znacz one odpowiednio: Grobla Elen, Droga Elen i cieka Elen. Z Segontium rzymskie trakty wiody przez gry na wschd do Chester, na poudnie do Carmarthen i Caerleonu, ktrego cz jeszcze dzisiaj nazywana jest Sarn Elen, czyli Grobla Elen.

We nie Macsena Wlediga, ktry stanowi fragment Mabinogionu, opisane s podre cesarza Maksymusa. Przyby on na polowanie do Caerfyrddin (Carmarthen) i rozbi namioty w miejscu zwanym po dzi dzie - Cadair Macsen. A do XVIII wieku forteca na wzgrzu Pen-y-Gaer w Gwyneddzie, ktra stanowi rzadko spotykany przykad budowli obronnej typu Chevaux-de-frise, nazywaa si Pen Caer Elen. Jest to gsty szereg ustawionych na sztorc kamieni, bardzo trudnych do przebycia. Podobne mury znaj duj si w Hiszpanii, skd pochodzi m Elen, Magnus Maksymus. W cigu ostatnich piciu lat ycia Magnus Maksymus sta si jednym z najsawniejszych ludzi w Europie i wywar olbrzymi wpyw na pocztki walijskiej tradycji narodowej. Jego popularno wrd onierzy doprowadzia do tego, e w 383 roku zosta obwoany przez legionistw cesarzem. Prawowity cesarz Gracjan bardziej interesowa si polowaniem ni sprawami pastwowymi. Maksymus poprowadzi swoj armi pod sztandarem Czerwonego Smoka z Segontium do Galii, aby zmierzy si z Gracjanem. 4 Nie ulega wtpliwoci, e Maksymus by zrcznym i ambitnym czowiekiem i przeprawi si przez kana wiadom rosncej niechci ludu do Gracjana. W Galii spotka si z ciepym przyjciem zarwno wrd onierzy, jak i wrd cywilw. Gracjan tymczasem prbowa szuka schronienia u swego modszego brata Walentyniana II, ktry panowa w Italii. Opuszczony przez wasnych onierzy, w towarzystwie kilku ludzi, Gracjan przekroczy Alpy, ale zosta schwytany w Lyonie i 25 sierpnia 383 roku zdradziecko zamordowany przez jednego z oficerw Maksymusa, Andragathiusa. Elen i jej brat Cynan towarzyszyli Maksymusowi podczas podboju Galii i to wanie wtedy Elen zdobya sobie przydomek Luyddog, co oznacza "idca na czele zastpw". Armi Cynana stanowi kontyngent emigrantw z Sylurii (Gwent) i Gorwenydd (w Glamorgaie). W nagrod za udzia w kampanii Cynan otrzyma nadmorsk cz Bretanii, zwan Armoryka.5 Maksymus zawojowa Hiszpani, lecz kiedy podbi Itali, wadca Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego Teodozjusz I wysa przeciw niemu armi. Okrty Teodozjusza przelizny si pod bokiem floty Maksymusa, jego armia ldowa za zwyciya go w Panonii. Maksymus zosta pojmany i stracony w pobliu Aquileii 28 sierpnia 388 roku. Tego samego roku wdz Teodozjusza Flawiusz Arbogastes schwyta i zabi najstarszego syna Maksymusa Gwythyra (Wiktora), ogoszonego przez ojca cesarzem. Wedug Historia Brittonum Neniusza wojska wyprowadzone przez Maksymusa do Galii nie wrciy do kraju, lecz osiedliy si w prowincji Armoryka w Bretanii. Elen za wrcia do Brytanii jako dziedziczka rozlegych posiadoci. Dzieci Maksymusa odziedziczyy jednak posiadoci ojca. Owain, syn z pierwszego maestwa z Ceindrech zosta krlem terytorium nazwanego pniej Glywysing. Zamieszka w Llamweryd (obecnie St. Donafs na poudniu Glamorganu) i zbudowa paac w stylu rzymskim w pobliskim Caer Mead, ktry prawdopodobnie zosta doszcztnie spalony przez Irlanczykw, gdy zdobyli oni w 420 roku Cr Worgan (obecnie Liantwit Major). Gdy wie o mierci Maksymusa dotary do Brytanii, zgromadzenie ludowe ogosio Owaina pendragonem, zwierzchnikiem wszystkich ksit. Jednak Owain zgin w 394 roku, bronic przed Irlandczykami fortecy Dinas Ffaraon ("Fortecy Ognistego Faraona") w Arfon. Po mierci Owaina na tereny wok Segontium zaczli nieustannie napada Irlandczycy. I cho wrg nie zdoa wedrze si do ufortyfikowanego miasta, Elen wraz z rodzin postanowia wyjecha do Armoryki. Pozostaa tam ze swym bratem Cynanem, ktremu Magnus Maksymus nada tytu Dux Armoricani. 6 Antoniusz Donatus, drugi syn Maksymusa i Ceindrech, sta si protoplast celtyckich krlw wyspy Ma. Po wyjedzie Magnusa na kontynent Antoniusz zosta krlem Strathclyde i Galloway, gdzie zaoy dynasti. Pniej osiad na wyspie Ma i otrzyma krlewskie namaszczenie z rk witego Garmona.

Severa, crka Maksymusa i Elen, polubia Yortigerna Chudego. Zwizek w przynis znaczne korzyci polityczne Yortigernowi, albowiem po mierci Elen Severa, jako eska spadkobierczyni rodu, odziedziczya tereny nalece do Edafa Hena, ktry by ksiciem Gewissei, Gwentu, Ergingu i Ewyas. W ten sposb Yortigern zdoby posiadoci ony, stajc si ksiciem Gewissei i jednym z najpotniejszych wadcw poudniowej Brytanii. Konstantyn Bogosawiony, syn Maksymusa i Elen, by jeszcze maym dzieckiem w 388 roku, gdy zgin jego ojciec. Wiele lat spdzi na wygnaniu w Armoryce pod opiek swego krewnego Aldwra, ktry panowa w tamtejszej walijskiej kolonii. Kilka lat pniej nkani przez Piktw i Irlandczykw Romano-brytyjczycy zwrcili si do Aldwra o pomoc wojskow. Wysa on do Brytanii swego brata, witego Garmona, i Konstantyna na czele silnego oddziau. Konstantyn bez wtpienia marzy o powrocie z dugiego wygnania w Armoryce, gdy pragn upomnie si o wadz w pnocnej Walii. Nie byo to jednak atwe, poniewa, gdy w 383 roku Magnus Maksymus wyprowadzi z Segontium ostatni rzymski oddzia, tereny wok fortecy wpady w rce miejscowych plemion goidelickich (irlandzkich). Zagarnli oni hrabstwo Mona (Anglesey) i wiksz cz pnocnej Walii. Cunedda Wledig Cunedda Wledig by wodzem plemienia Yotadini, zamieszkujcego na pnocny wschd od Wau Hadriana. Uwaa si go za wadc rozlegego terytorium od Carlisle do Wearmouth, ktrym zarzdza ze swego zamku w Carlisle. Prawdopodobnie pochodzi z wielkiego rodu, gdy jego dziad Paternus nosi przydomek "Czerwona Tunika" - wskazywaoby to, e piastowa wysokie stanowisko za czasw rzymskich i nosi purpurowy paszcz. Cunedda by rzymskim oficerem, ktry obj funkcj Dux Britanniarum, czyli dowdcy si strzegcych Wau Hadriana. Imi Cunedda to odpowiednik angielskiego imienia Kenneth, jego przydomek - Wledig - oznacza, e dowodzi jedn z najwaniejszych armii. Wedle walijskiej tradycji wita Cuneddy skadaa si z 900 jedcw, a wdz nosi odznak swojego urzdu, ktr stanowi zoty pas. W pewnym walijskim wierszu znajdujemy okrelenie "pas Cuneddy". 7 Kiedy Konstantyn Bogosawiony zwrci si do Cuneddy z prob o usunicie irlandzkich osadnikw, ktrzy zajli wysp Mon (Anglesey) i wiksz cz pnocnej Walii, Cunedda wysa tam swoich dziewiciu synw z wojskiem. Synowie Cuneddy nazywali si Tybion, Ysfael, Rhufon, Dunod, Ceredig, Afloeg, Einion Yrth, Dogfael i Edern. Najstarszy syn, Tybion, zmar w rodzinnej prowincji Manau Guotodin, wic na wypraw wyruszy zamiast niego syn, Meirion. Zdoali oni wyprze Goidelw i w nagrod otrzymali od ksit Gwyneddu ziemie odebrane irlandzkim osadnikom. Nowe posiadoci synw i wnuka Cuneddy Wlediga leay po obu stronach linii biegncej od Rhuddlan nad Morzem Irlandzkim do Cardigan nad zatok Cardigan, tworzc klin przecinajcy Wali z pnocnego wschodu na poudniowy zachd. Pozostaa cz terytorium po obu stronach klina pozostaa w rkach Magnusa Maksymusa, ktrego syn Konstantyn Bogosawiony panowa w ksistwie Arfon w pnocno-zachodniej Walii; drugi syn, Antoniusz, otrzyma wysp Ma, zi Yortigern Chudy - obszar na poudniowy wschd od wyspy Wight, sigajcy od prowincji Powys do Gwentu.8 Siy ekspedycyjne Cuneddy wyruszay z Manau Guotodin do pnocnej Walii wycznie po to, aby pomc braciom Brytom, ale pniej Cunedda wpad na pomys, e warto skorzysta z okazji i podbi nowe ziemie. Zdoby wadz nad Wali, zapraszajc celtyckie plemiona do zachodniej czci Brytanii i proponujc utworzenie konfederacji pod swoim przewodnictwem. Dlatego wszystkie pniejsze dynastie wadcw Gwyneddu wywodz si od niego. Wadza Cuneddy przesza na synw i wnukw, jego praprawnuk Maelgwyn Gwynedd, "Smok z Wyspy", dorwna potg wielkiemu przodkowi.

Uporawszy si z Irlandczykami, Konstantyn Bogosawiony powrci do dawnej siedziby swej rodziny w Caernarfon, ktre nazywao si ju wwczas Caer Gystenin. Z wdzicznoci za wyparcie Goidelw i Piktw Brytowie wybrali Konstantyna na pendragona zjednoczonych pastw Brytanii. 9 W Triadach walijskich Konstantyna Bogosawionego okrela si mianem jednego z "trzech cudzoziemskich ksit Brytanii". Dziki jego osobie tytu pendragona odzyska monarszy majestat. Przydomek "wity" Konstantyn zawdzicza Kocioowi brytyjskiemu. Wsplnie z Tewdrigiem, krlem Garth Madryn, ufundowa klasztor Cr Tewdws (Chr Teodozjusza) blisko wybrzea Zatoki Severa. Pierwszym przeorem klasztoru zaoyciele mianowali Patryka Mac Lommana, bratanka w. Patryka, Apostoa Irlandii. Jednak klasztor wraz z uczelni zosta wkrtce zburzony przez irlandzkich piratw. Odbudowa go w. Garmon, ktry uczyni przeorem w. Illtyda. Klasztor nazywany by ju wwczas Llanikk-tyd Fawr. Pniej nazwa ulega anglizacji i brzmi teraz Llantwit Major. Konstantyn Bogosawiony wznis take Llangystennin (koci Konstantyna) w Gwyneddzie oraz Lann Custenhin Garth Benni (koci i klasztor Konstantyna Bogosawionego) w Welsh Bicknor w Herefordshire. Yortigern Chudy Za pomoc w pozbyciu si Irlandczykw Konstantyn nagrodzi swego szwagra Yortigerna, zwanego po walijsku Gwrtheyrn Gwrtheneu, darem w postaci zamku Dinas Ffaraon Dandde, ktry znajdowa si na wzgrzu w Gwynedd. Jednak Konstantyn po kilku latach zmar. Nigdy nie dowiemy si na pewno, czy pad ofiar zarazy w 443 roku, czy zgin zamordowany na polecenie Yortigerna. Wydaje si, e Yortigern zdoa zatuszowa spraw, zabierajc z klasztoru najstarszego syna zmarego, Konstantyna Modszego, i na pewien czas umieszczajc go na tronie cesarskim. Mody Konstantyn nie stanowi wwczas zagroenia dla planw Yortigerna, ktry chcia przej cakowit wadz. Darzy wuja penym zaufaniem, czemu da wyraz przekazujc w jego rce Wielk Rad Brytanii. Przebiegy stary lis od razu zacz knu spisek z myl o zagarniciu korony. 10 Podstpnie zamordowa modego Konstantyna, a jego modszych braci Ambrozjusza i Uthyra zmusi do ucieczki. Schronili si w Armoryce, tak jak niegdy ich ojciec. Yortigern mg wtedy bez przeszkd sign po koron i wadz w krlestwie. Aby zabezpieczy si przed rzymsko-brytyjsk interwencj, Yortigern zwrci si z prob o pomoc do pastw teutoskich. Najbardziej obawia si tego, e Brytyjczycy poprosz o wsparcie Rzymian stacjonujcych w Galii pod dowdztwem Aecjusza. Jednoczenie Yortigern potrzebowa wojska do odparcia atakw Piktw dowodzonych przez Drusta Mac Erpa, ktrzy gotowali si do podbicia brytyjskich nizin. Wprawdzie granice byy dobrze bronione, lecz Piktowie eglowali swobodnie wzdu wschodnich wybrzey Brytanii i ldowali tam, gdzie chcieli. W celu zabezpieczenia si przeciw inwazji z morza Yortigern sprzymierzy si z najlepszymi wczesnymi eglarzami, jakimi byli Saksoni. Gdy jednak wykonali ju oni swoje zadanie, Brytyjczycy odmwili dalszego ich finansowania. Aby przeciwstawi si nieposusznym Brytyjczykom, Yortigern zmuszony zosta do wynajcia kolejnych oddziaw najemnikw. Ci jednak z wasnej inicjatywy, wbrew woli Yortigerna, pomnoyli liczebno oddziaw tak bardzo, e w kocu byli zdolni do pokonania obu zwanionych stron. 11 W 446 roku, w czasie trzeciej kadencji Aecjusza jako konsula, Brytyjczycy zwrcili si do z prob o powstrzymanie osadnictwa byych sprzymierzecw. Brytowie zostali wyparci do Severa, a ich stolic stao si miasto Caerleon-upon--Usk w Gwent. Gdy okazao si, e petycja do Aecjusza nie przyniosa skutku, znaczna cz brytyjskiej arystokracji

wyemigrowaa do Armoryki. Ten swoisty exodus magnatw wraz ze straami przybocznymi z pewnoci osabi siy opierajce si naporowi Saksonw. Skonno Yortigerna do przymierza z pastwami saksoskimi braa si z chci wykorzystania ich przeciw zromanizowanym Brytom i Piktom, lecz zjednoczeni sprzymierzecy nieoczekiwanie zaczli dziaa na wasn rk. Yortigern rywalizowa, wic o wadz w Brytanii z rzymsko-brytyjskimi rodami z Sylurii i Armoryki. Jednoczenie zagraa mu bunt oddziaw saskich, ktre sprowadzi do kraju. Doprowadziwszy do wzmocnienia oddziaw braci Hengista i Horsy, Yortigera ugruntowa jeszcze bardziej przymierze z Saksonami, biorc za on Alis Ronwen, siostr Hengista. Aby zjednoczy siy saksoskie pod dowdztwem Hengista, Yortigern podarowa braciom znaczny obszar ziemi. Wnet jednak okazao si, e popeni bd: wojowniczych najemnikw nie byo atwo zjedna sobie darami, poniewa nciy ich wiksze upy, ktre mogli atwo zdoby. W 455 roku Aecjusz zosta zamordowany i Yortigern nie mg ju liczy na pomoc z Galii. Plemiona saksoskie zbuntoway si i wyruszyy na krwaw wojn przeciwko Brytom. Armi Yortigerna dowodzili jego dwaj najstarsi synowie: Ybrtimer Bogosawiony i Catigern. 12 Pierwsza bitwa miaa miejsce w 455 roku pod Aylesford nad rzek Medway. Catigern i Horsa zwarli si w miertelnej walce, kiedy szala zwycistwa przechylaa si ju na korzy najedcw. Catigern zosta pochowany w staroytnym megalitycznym grobowcu Kifs Coty w pobliu Aylesford w hrabstwie Kent. Horsa, jego przeciwnik, spocz pod stosem kamieni w Fort Horsted. 13 Rok pniej Brytowie pod wodz Yortimera zwyciyli w bitwach pod Darenth, Stonar i Dartford, chwilowo wypierajc Saksonw do ich fortecy na wyspie Thanet. Jednak decydujc bitw pod Crayford w cichej dolinie niedaleko Orpington wygrali najedcy, ktrymi dowodzi Hengist i jego syn Oeric Oesc. Brytowie uciekli z Kentu i schronili si w Londynie. Wkrtce potem Ybrtimer zmar otruty przez swoj macoch Alis Ronwen. Yortigern zrozumia wwczas, e Saksoni stanowi prawdziwe zagroenie i e jedynym wyjciem s negocjacje. Hengist zaprosi brytyjskich wodzw na narad poczon z bankietem w Caer Caradoc. Zanim jednak przybyli, rozkaza swoim podwadnym zabi Brytw. Sygnaem mia by jego okrzyk: "Saksoni, dobdcie noy!" Widzc mier trzystu swoich ludzi i pragnc ratowa ycie, Yortigern zgodzi si odda Saksonom trzy spord najbogatszych prowincji Brytanii, zwane obecnie Essex, Sussex i Middlesex. T synn masakr opisa Neniusz w kronice Historia Brittonum, a potwierdzenie relacji mona znale w Gesta Regum Anglorum. Ta tragiczna w skutkach zdrada miaa jednak take pozytywny skutek: Yortigern utraci bowiem zaufanie Brytw, ktrzy zaczli wspiera dziaania wnuka Magnusa Maksymusa, Ambrozjusza, wychowanego na wygnaniu w krlewskim domu Emyr Llydaw. Przygotowa si on do odzyskania swego dziedzictwa. Ambrozjusz Ambrozjusz Aurelianus, zwany przez Walijczykw Emrysem Wledigiem, by najstarszym synem Konstantyna Bogosawionego, a wic wnukiem Magnusa Maksymusa, nazywanego te Macsenem Wledigiem. Gildas okrela Ambrozjusza mianem ostatniego Rzymianina i najwikszego przeciwnika Saksonw. On i jego ojciec Konstantyn byli, zatem ogniwami czcymi cesarstwo rzymskie z niepodleg Brytani. Nie ulega wtpliwoci, e Gildas darzy Ambrozjusza wielkim szacunkiem, gdy tylko jemu spord wszystkich rodakw oszczdzi krytyki w swoich dzieach. Okreli go jako "czowieka z prawdziwym charakterem, ktry jako jedyny z Rzymian zdoa przetrwa wstrzs wielkiej historycznej

zawieruchy i mier rodzicw z krlewskiego rodu, a ktrego potomstwo nie jest godne imienia szlachetnych przodkw". 14 Neniusz opisuje Ambrozjusza jako maego chopca mieszkajcego w Glywysingu w osiedlu, zwanym Campus Elleti, co oznacza rwnin Elletusa. Miejscowo ta, ktra nazywa si obecnie Llanmaes, ley w pobliu Llantwit Major na poudniu Glamorganu. Nieopodal klasztoru Llaniltyd Fawr (Llantwit Major) znajdowao si rwnie "grzzawisko Elletusa" Palus Eleti, o ktrym mowa w kronice Book of Llandaff (Ksiga Llandaff). Wielu badaczy legendy Artura mylio Campus Eleti z Bassaleg koo Newport w hrabstwie Gwent. Uwaali oni, e nazwa tej miejscowoci wywodzi si od Maes Elletus. Neniusz podaje, e wysannicy Yortigerna odnaleli maego Ambrozjusza w "Campus Eleti" i zaprowadzili do swego wodza przebywajcego wwczas w fortecy na wzgrzu, zwanej Dinas Ffaraon Dandde, w pnocnej Walii. Geoffrey z Monmouth, ktry bez wtpienia zna dzieo Neniusza, powtarza t relacj, lecz wprowadza do niej nowe wtki. Ot dowiadujemy si, e kiedy Yortigern spyta chopca o imi, ten odpar: "Nazywam si Myrddin Emrys" (Merlin Ambrozjusz). Geoffrey zamienia, wic Ambrozjusza Aurelianusa w Merlinusa Ambrozjusza, a nastpnie skraca to nazwisko i pisze po prostu Merlin. Taki by pocztek legendy czarodzieja Merlina! 15 Mody Ambrozjusz musia ratowa si ucieczk razem ze swym bratem Uthyrem, kiedy ich starszy brat, zwany po ojcu Konstantynem Modszym, zosta zamordowany, a po jego koron sign dny wadzy, podstpny Yortigern. Bracia spdzili na wygnaniu wiele lat, wychowywani jako ksita przez kuzyna Budika, cesarza Armoryki, po walijsku nazywanego Emyr Llydaw. Po latach Ambrozjusz w towarzystwie Garmona, onierza witego, wrci do Brytanii, aby obali uzurpatora, ktry za pomoc zdrady przywaszczy sobie tytu pendragona. Po masakrze w Caer Caradoc, zwanej "Zdrad Dugich Noy", Yortigerna uznano powszechnie za zdrajc, a Brytowie entuzjastycznie powitali Ambrozjusza, ktry przyby, aby upomnie si o swoje dziedzictwo. cigany przez Ambrozjusza i Garmona Yortigern schroni si w zamku Dinas Ffaraon Dandde w Arfon. Po zdobyciu fortecy przez Ambrozjusza uciek do starego irlandzkiego zamku Tre'r Ceiri w pobliu Nant Gwrtheyrn (Yortigern Yalley). Zbudowa tam drewniane umocnienia, lecz niebawem pojawili si jego dwaj przeladowcy ze swoimi oddziaami. Otoczyli drewnian palisad i podpalili poncymi strzaami. W rodku znajdowaa si wnuczka Yortigerna Madrun i jej najstarszy syn Ceidio. Ambrozjusz pozwoli jej wyj z ognia z dzieckiem w ramionach i schroni si na pobliskim skalistym wzgrzu, nazwanym na jej cze Carn Fadrun. Yortigern, ktrego chyba chronio przed mierci jakie magiczne zaklcie, zdoa jednak zwie przeciwnika i uciec do Craig Gwrteyra (Vortigern's Rock) nad rzek Teifi w Llanfihangel-ar-arth w okolicy Dyfed. Ambrozjusz z Garmonem dopdzili go ponownie i znw podpalili drewnian fortec. I cho moe si to wydawa nieprawdopodobne, stary otr wymkn si z potrzasku po raz trzeci i w towarzystwie swego niezomnego sprzymierzeca Kinga Brychana uciek do niewielkiego grskiego krlestwa Brycheiniog (Breconshire) w poudniowej Walii. Yortigern zebra wikszy oddzia i wkroczy do Erging, gdzie umocni staroytn kamienn fortec Little Doward w pobliu Ganarew. Jednak Ambrozjusz i Garmon znw zdoali wytropi przeciwnika i wzgrze Little Doward stao si ostatni kryjwk Yortigerna w Brytanii. Tym razem byli przekonani, e sczez w pomieniach... Lecz co si okazao? Yortigern znikn niczym legendarny Houdini - wsiad do odzi i popyn rzek Wye. Przeprawi si przez wody zatoki Severn i dotar do Kornwalii. Stamtd wyruszy do Quimperle w Armoryce, gdzie znalaz sprzymierzecw w osobach Grallona Mawra, krla

Cornouaille, i nieco modszego Weroca I, hrabiego Yannes. Yortigern zosta kapanem i cho brzmi to niczym przewrotna ba - znany jest w Bretanii jako wity Gurthiern.16 Po wypdzeniu Yortigerna w 465 roku Ambrozjusz sta si najwikszym wodzem w Brytanii, a jego wpywy szczeglnie zaznaczyy si w prowincjach przylegych do ujcia rzeki Severn: Gwent, Gloucestershire i Somerset. Podobny zasig miao dominium jego prapradziada Eudafa Hena, ktry wada hrabstwami Hereford, Worcester, czci Warwick, Wye i Severn wraz z lasem Dean. Pod panowaniem Ambrozjusza znalazy si jednak rwnie hrabstwa Oxfordshire, Hampshire i Wiltshire. Ambrozjusz sta si silnym przywdc, ktrego Brytowie ogromnie potrzebowali wobec zagroenia ze strony Saksonw. Niewielkie grupy najedcw zaoyy osady na terenie Berkshire i Ambrozjusz obawia si, e Hengist wyle z Kentu wzmocnienia dla nich, a potem sam ruszy na Wiltshire i Somerset, do samego serca Brytanii.17 Dla wzmocnienia obrony kraju Ambrozjusz rozkaza usypa dugi wa ziemny, znany obecnie pod nazw Wansdyke. Jak na V wiek byo to zdumiewajce osignicie inynieryjne: rw i blanki dugoci 128 kilometrw cigny si od Andover w Hampshire do Portishead w Avon. Miay one zapewne chroni krlestwo Domnonii (obecny Devon i Kornwalia) przed atakiem wojsk posuwajcych si w gr Tamizy. Wa zosta, bowiem zbudowany w czasie, gdy Saksoni opanowywali coraz wiksz cz doliny. Tak potne przedsiwzicie wiadczy o zaangaowaniu znacznej liczby ludzi, dziaajcych pod silnym przywdztwem. Dzi ten wielki wa ziemny pozostaje dobitnym wiadectwem brytyjskiej walki o zachowanie niepodlegoci. Jego nazwa, Wansdyke, pochodzi od sowa "Wodens-du" - Rw Wodena - bo tak nazwali umocnienie Saksoni. Woden by jednym z ich bogw. Groba saksoskiej ofensywy nie spenia si od razu, a ich przyczki w Berkshire wpady prawdopodobnie w latach siedemdziesitych V wieku w rce Brytw. Pniej nadesza tu jednak druga fala kolonizacji z Kentu. W 473 roku teutoscy kolonici zaoyli siln osad w Kencie i kilka mniejszych we wschodniej czci Brytanii. Wyruszay stamtd bandy rabusiw, lecz Ambrozjusz pooy temu kres, posuwajc si na poudniowy wschd i odcinajc Kent od reszty kraju. Hengist i Oeric Oesc poprzestali na zorganizowaniu tam krlestwa, ktre stao si pierwszym trwaym organizmem pastwowym w anglosaskiej czci Brytanii. Po utracie Kentu na rzecz Hengista, Ambrozjusz musia stawi czoo Vitalinusowi, krewnemu Yortigerna, pod Guoloph w Hampshire, miejscowoci zwanej obecnie Wallop od Wiell-hop lub Waell-hop, czyli Dolina Strumienia. Bardzo prawdopodobne, e w miejscu owym rzeczywicie odbya si bitwa, gdy na terenach wapiennych strumienie atwo wysychaj. Bitwa ta, stoczona w 473 roku w obronie Ambresbyrig (Miasta Ambroego), obecnie Amesbury w Wiltshire, przed ktrym z czonkw rodziny Yortigerna, przyniosa Ambrozjuszowi kolejne zwycistwo. Ambrozjusz bez wtpienia prowadzi niezwykle ciekawe ycie, lecz z biegiem lat coraz czciej marzy o spokojnej staroci. Wydaje si, e podobnie jak wielu wspaniaych wojownikw postanowi spdzi reszt swych dni w klasztorze, suc Bogu. Geoffrey z Monmouth wywoa wiele zamieszania piszc, e Ambrozjusz przebywa w Amesbury na wschd od rwniny Salisbury. Aby ustali prawdziwe pooenie klasztoru, naley przyjrze si terenom, na ktrych Ambrozjusz spdzi dziecistwo. Llanilltyd Fawr penio rol centrum akademickiego mnichw, dlatego naley przypuszcza, e budujc klasztor Ambrozjusz kierowa si wiedz otrzyman od nauczajcego tam w. Illtyda. Poza tym o wiele bardziej naturalne byoby zaoenie klasztoru w okolicy, gdzie spdzi mode lata, ni w Amesbury w Wiltshire. Walijska nazwa klasztoru, Cr Emrys, wymieniana jest w Triadach walijskich jako jeden z trzech "najwaniejszych chrw Wyspy Brytanii: Bangor Illtyd Far-chog w Caer Worgan, Cr Emrys w Caer Caradoc i Bangor Wyrdin na wyspie Afallach" (triada 80, pierwsza seria, i

triada 84, trzecia seria). W kadym z trzech klasztorw przebywao pono 2400 mnichw; 100 z nich modlio si kadej godziny na zmian, by to, wic chr modlcy si do Boga bezustannie, dzie i noc. Sowo cr oznacza krg lub kongregacj. Ambrozjusz (Emrys Wledig) przej ten teren i zbudowa klasztor nazwany Cr Emrys. Geoffrey z Monmouth pomyli ow budowl z klasztorem z Amesbury na wschd od Salisbury Plain. Dzisiaj na smaganym wichrem wzgrzu stoj ruiny normandzkiego kocioa St. Peter-super-Montem. Jest to miejsce o wielkim znaczeniu historycznym Wiadomo, e Bangor Illtyd w Llanilltyd Fawr, znanym obecnie jako Llantwit Major, to miejsce, gdzie znajdowa si koci w. Illtyda. O Bangor Wyrddin napiszemy w rozdziale powiconym tajemniczej wyspie Avalon. Trzeci orodek kultu religijnego, wymieniony w Triadach, rwnie znajduje si w Walii i wszystko wskazuje na to, e sta na wzgrzu Mynydd y Gaer w Mid Glamorgan, gdzie mona dzi oglda ruiny murw pniejszego kocioa St. Peter-super-Montem. Geoffrey z Monmouth podaje, e biskup Eldad nakoni Ambrozjusza do odwiedzenia klasztoru Ambriusa i przylegajcego do cmentarza. Wanie tam Ambrozjusz mia podj decyzj o zbudowaniu narodowego pomnika upamitniajcego masakr brytyjskiej arystokracji w czasie tak zwanej "Zdrady Dugich Noy". Geoffrey z Monmouth nazwa t budowl Krgiem Olbrzyma i uwaa, e chodzio o Stonehenge w pobliu Amesbury w Wiltshire. Kronikarz utosamia Caer Caradawc z Salisbury, lecz wydaje si o wiele bardziej prawdopodobne, e miejscem tym jest Caer Caradoc na wzgrzu Mynydd-y-Gaer w parafii Coychurch w Mid Glamorgan. Neniusz wymieni Caer Caradawc (Caradoc) na licie miast brytyjskich, co wiadczy o jego duym znaczeniu. Geoffrey z Monmouth napisa te, e po mierci pochowano Ambrozjusza w Krgu Olbrzyma, gdzie spoczli pniej take jego brat Uthyr i nastpca, Konstantyn. Niestety, monumentalny krg, zbudowany dla upamitnienia tych bohaterw, ju nie istnieje. Prawdopodobnie zosta zniszczony przez Normanw, ktrzy wykorzystali tworzce go kamienie do budowy kocioa St. Peter-super-Montem. Dziki informacji Geoffreya z Monmouth, mona ustali, e mier Emrysa Wlediga i pocztek panowania jego brata Uthyra Pendragona zbiegy si z pojawieniem na niebie komety: Ukazaa si gwiazda olbrzymia i jasna, wiecca jednym promieniem. Na kocu tego promienia byszczaa kula ognista, rozcignita w ksztat smoka. Z paszczy smoka wychodziy dwa promienie, z ktrych jeden siga za Gali, a drugi w stron Morza Irlandzkiego, gdzie rozszczepia si na siedem mniejszych promieni. Gwiazda ta ukazaa si na niebie trzy razy, a kady, kto j ujrza, peen by zdumienia i strachu. Uther, brat krla, cigajcy wwczas armi wroga, przerazi si tak samo jak wszyscy. Wezwa uczonych, aby mu powiedzieli, co wry gwiazda. Rozkaza sprowadzi Merlina (Myrddina Wyllta - Merlina Dzikiego, nie Myrddina Emrysa), gdy Merlin wyruszy na wypraw razem z armi, aby suy rad. Stojc w obliczu wodza, ktry rozkaza wyjani znaczenie gwiazdy, Merlin wybuchn paczem, wezwa ducha i rzek: "Spotkaa nas niepowetowana strata. Lud Brytanii zosta osierocony. Nasz wielki wadca odszed. Aurelius Ambrozjusz, sawny krl Brytanii, nie yje". 18 W Kronice anglosaskiej ukazanie si komety odnotowano w 497 roku, co pozwala dokadnie ustali rok mierci Ambrozjusza. Uthyr Pendragon, wadca Brytanii (497-512) Brat Ambrozjusza jest postaci do tajemnicz, poniewa istnieje o nim bardzo mao informacji, a fakt, e mia na imi Uthyr, wywoa sporo kontrowersji. Rzecz w tym, e Uthyr to imi, a sowo Uther oznaczao tytu w hierarchii wadzy. Uthyr to to samo, co Gwythyr, a

oba imiona tumaczy si jako Victor. Uther w poczeniu ze sowem pendragon znaczyo "Wspaniay Znak Smoka". Ojciec Artura, wdz armii brytyjskiej, otrzyma tytu Uther Pendragon i wanie z tego prostego powodu Geoffrey z Monmouth napisa, e Artur by synem Uthera Pendragona. Dwunastowieczny autor nie zdawa sobie wida sprawy z tego, i sowa te oznaczay tytu wodza, a nie imi, i tym samym jeszcze bardziej utrudni identyfikacj krla Artura. Sowo pendragon - "znak smoka" - jest bardzo stare i oznacza wanego wodza. Tytu wywodzi si z tradycji ustanowionej w staroytnej Brytanii. Walijskie sowo draig oznaczajce smoka, pochodzi od aciskiego sowa draco. Za panowania cesarza Augusta smoki na purpurowym tle pojawiy si na sztandarach niektrych legionw. Zwyczaj ten utrwali si, a walijskie sowo wiadczy o tym, e przyj si take wrd wodzw i krlw brytyjskich. To bardzo znamienne, e purpurowy smok sta si symbolem imperialnej potgi Rzymu. Amianus Marcelinus pisze, e Cezara mona byo rozpozna w bitwie po purpurowym sztandarze ze smokiem, wytartym i postrzpionym od staroci, powiewajcym na czubku dugiej piki. Symbol rzymskiego imperializmu zachowa si w Walii po odejciu Rzymian i nazywany jest obecnie Y Ddraig Goch - Czerwony Smok. Wydaje si, e cho Ambrozjusz wyznaczy Artura na swojego nastpc, starsi i bardziej dowiadczeni wodzowie nie od razu si z t decyzj pogodzili. Byli to Uthyr, brat Ambrozjusza, i Geraint, syn Erbina, ktry zgin pniej w bitwie pod Llongborth w 508 roku. Wszyscy synowie Ambrozjusza, jeli takich mia, zginli w bitwach lub zmarli, bo w przeciwnym razie to ich uczyniby swoimi nastpcami. Uthyr wykaza wiele odwagi i niezomnoci w walce z Saksonami, lecz jego panowanie trwao tylko pitnacie lat. W Kronice anglosaskiej czytamy, e Cerdic z Gewissei pokona i zabi brytyjskiego pendragona oraz pi tysicy jego onierzy w Dragon Hill w pobliu Uffington Camp w Berkshire. Nazwa tego wzgrza ma upamitnia sawn bitw i mier Uthyra Pendragona w 512 roku. Jego zwoki sprowadzono do Walii i -jak podaje Geoffrey z Monmouth - pochowano u boku brata Ambrozjusza Aurelianusa w Krgu Olbrzyma w Caer Caradawg w Mid-Glamorgan. Czas ju wprowadzi na scen samego Artura. W tym nieco przydugim wstpie opisalimy to historyczne wieku, w ktrym y. Przed nim byo wielu wspaniaych wodzw z krlewskich rodw, z ktrych kilku nosio tytu Wlediga. Znaczy to, e byli na tyle potni, by przewodzi kilku plemionom, a nie jednemu. W swoich czasach mowie ci uwaani byli za obrocw narodu, wic kiedy Artur zosta wybrany na pendragona, odziedziczy ich wadz, a wraz z ni obowizek ratowania ojczyzny.

Rozdzia 3 Historyczny krl Artur Jedn z najwaniejszych przeszkd utrudniajcych identyfikacj krla Artura byo to, e historia zostaa pomieszana z legend. Wywoao to wiele nieporozumie. Staroytni bardowie opiewali imi Artura w pieniach epickich, ktre powstay w czci Brytanii, zwanej teraz Cumberland. Sawili oni mstwo Artura i wydaje si, e pocztkowo imi krla byo bardziej znane na pnocy ni na poudniu. Dlatego niektrzy autorzy uwaali, e Artur pochodzi z pogranicza Anglii i Szkocji. Inni za gboko wierzyli, e jego krlestwo znajdowao si w poudniowo-zachodniej czci Anglii. Postaramy si wyjani rda tych nieporozumie i ustali, gdzie znajdowaa si prawdziwa ojczyzna Artura. Po pierwsze trzeba pamita, e imi Artura pochodzi od kilku sw, ktre z upywem czasu zatary si cakowicie. Pierwszym z nich jest zanglizowana wersja celtyckiego tytuu, nadana kilku wanym wodzom. Zlali si oni niejako w jedn niezwyk posta, ktrej ycie wydaje si tak niewiarygodne, e trzeba j uzna za wytwr czyjej bogatej wyobrani. Arth Fawr znaczy po walijsku "wielki niedwied". W staroytnoci imi to nosi polarny bg symbolizujcy wszystkie siy pochodzce z regionu siedmiu gwnych gwiazd tworzcych konstelacj Ursa Major, czyli Wielkiej Niedwiedzicy. Arcturus to gwiazda znajdujca si tu koo ogona Wielkiej Niedwiedzicy. Dlatego Arcturus wydaje si bardziej prawdopodobnym aciskim rdo sowem imienia Artur ni Artorius, gdy pochodzi z czasw preromaskich. Po celtycku Artorix oznaczao "krla niedwiedzia". Zdaniem historykw Gildasa i Bedy sowo Arthwyr oznaczao tytu, a nie imi. Tytu taki nadawano temu, kogo uwaano za silnego i potnego jak niedwied. Nosi go Ambrozjusz, ktry odznaczy si odwag i mstwem w walce z Yortigernem i Saksonami. To bardzo istotne, poniewa Ambrozjusz jest jedn z postaci utosamianych z Arturem i niektre z jego bitew wanie Arturowi zostay mylnie przypisane. Bardzo moliwe, e Brytowie nazywali Ambrozjusza Arthwyrem, gdy w czasach narodowego kryzysu wybierali wodza i na znak szczeglnego szacunku nadawali mu miano "Przesawnego Niedwiedzia", nawizujc do bstwa celtyckiego. Arviragus, siedemdziesity trzeci krl w poczcie Geoffreya z Monmouth, yjcy w I wieku w czasie rzymskiej inwazji, take nazywany by Arthwyrem. Warto zapamita, e dziaa on w zachodniej czci wyspy w okolicach Cadbury Castle i Glastonbury, ktre kojarzono pniej z dziejami krla Artura. Zwyciski wdz pnocnych Brytw, ktry pod koniec V wieku odpar najazd Piktw, mia na imi Arthwys i rwnie nosi tytu Arthwyr. By on wnukiem Coela Hena, zaoyciela plemienia, zwanego "Ludmi Pnocy". Arthwyr a do mierci prowadzi nie koczc si wojn graniczn zpiktyjskim plemieniem Goidelw. Potem zastpi go syn, Pabo Post Prydain, ktry kontynuowa walk, dopki nie wypar najedcw z Walii. Historycy pomylili Arthwysa z Athrwysem lub Athruisem, synem Meuriga, krla Gwentu, ktry rwnie nosi tytu Arthwyra. W 506 roku ten wanie Arthwyr zosta wybrany przez wadcw pastw brytyjskich na wodza, tak jak inni ksita przed nim w czasach zagroenia. By to nie kto inny jak historyczny krl Artur, ktry sta si legend ju za ycia. Dalsze nieporozumienia spowodowa onierz-wity imieniem Arthmael ("Ksi Niedwied"), yjcy w tych samych czasach co Athwrys, syn Meuriga. Upamitni si tym, e w VI wieku odegra du rol w uwolnieniu Bretoczykw od tyranii Marcusa Conomorusa (zwanego Krl Marcem). Dao to pocztek legendzie Artura w Bretanii, ywej tam a do dzisiaj. W jzyku bretoskim arz znaczyo niedwied, Arth (Arz) mael za naleaoby przetumaczy jako "ksicia niedwiedzia". Kluczem do rozwizania tajemnicy

tosamoci krla Artura jest fakt, e Athwrys ap Meurig i Arthmael to jedna i ta sama osoba, co postaramy si udowodni. Albert Le Grand, ktry w 1636 roku napisa ksik Life ofSt. Arthmael (ycie w. Arthmaeld), podaje, e Arthmael urodzi si w 482 roku w rzymskiej stanicy Caput Bovium, ktra nazywana bya pniej Boverton. Miejsce to znajduje si na poudniowy wschd od Llanilltyd Fawr (obecnie Llantwit Major) w dawnym powiecie, Penychen, obecnym hrabstwie South Glamorgan. Autor nie podaje imion rodzicw Arthmaela, ale mona je ustali na podstawie genealogii krlw Morgannwg i Gwentu, zawartej w staroytnym rejestrze katedry Llandaff w Cardiff. W manuskrypcie tym, znanym powszechnie pod nazw Book of Llandaff, czytamy, e Athrwys by synem Meuriga i Onbrawsty, crki Gwrganta Mawra ("Wielkiego"), krla Erginu. W czasie poszukiwania dowodw, e Arthmael, Athruis, Athrwys to imiona jednego czowieka natknlimy si na bardzo znaczce zdanie na 31 stronie biografii Life ofSt. Cadoc (ycie w. Cadokd). Autorem tego dziea z XI wieku jest Lifris lub Lifricus, syn biskupa Herewalda, arcydiakona Glamorganu. Pisze on, e w. Cadoc otrzyma posiado ziemsk, zwan dzi Cadaxton-juxta-Neath, od pewnego krla imieniem Arthmael. Dopiero wtedy nasza identyfikacja zyskaa wiarygodno, poniewa wedle genealogii zawartej w Ksidze Llandaff wczesnym krlem Morgannwg i Gwent by Athruis ap Meurig. (Porwnaj genealogi spisan przez S. Baring-Goulda i J. Fishera, Lives ofthe British Saints, tom 2, str. 375.) Ustalenie powiza krla z Bretani stao si moliwe, kiedy znalelimy bardzo ciekawy fragment w ksice z 1803 roku, zatytuowanej Early History of the Cymry or Ancient Britons from 700 B.C. to A.D. 500 (Historia Celtw lub staroytnych Brytw od 700 roku p.n. e. do 500 n. e.), ktrej autorem jest wielebny Peter Roberts. Pisa on o Arturze jako o ksiciu Armoryki. Ksiciem tym mg by tylko Arthmael, bohater narodowy Bretanii. Bretoczycy nazywali wielkiego onierza-witego Armelem. Wznis on w Bretanii kocioy w Plouarzel, St. Armel-des-Boschaux i Ploermel. Imi Arthmael, jak wszystkie celtyckie imiona w owych czasach, miao wiele odmian: Armel, Ermel, Ermin, Armail, Arzel, Armahel, Hermel i Thiamail. Po acinie zapisywano je jako Armagillus. W ksice The Ag of Arthur doktor John Morris napisa bardzo znamienne zdanie: "Najwaniejszym z wodzw-imigrantw w VI wieku by Arthmael, ale niewiele o nim wiadomo". Zdaje si, e doktor Morris nie zna pism Alberta Le Granda. Brak zainteresowania pozostaych badaczy ycia Artura ksik Life of St. Arthmael (ycie w. Arthameala, str. 383-387) doprowadzio do tego, e tosamo historycznego Artura dugo pozostawaa tajemnic.1 Wydaje si bardzo mao prawdopodobne, aby w tej samej epoce yo dwch synnych wodzw o tym samym imieniu. Arthmael, ktry rzdzi w Glamorganie i Gwencie w czasach w. Cadoca, musia by tym samym czowiekiem, ktry wyswobodzi Bretani spod jarzma Marcusa Conomorusa w 555 roku. Zajmiemy si tym wanym zdarzeniem w jednym z dalszych rozdziaw. Istotne fragmenty znalelimy rwnie w biografii Life of St. Efflam, ktrej tekst zawarty jest w ksidze Artura de la Borderie Annales de Bretagne (str. 279-311), napisanej w 1892 roku. Wikszo badaczy dziejw Artura take i t pozycj pomina, a jest ona interesujca, gdy Artur nazwany zosta tam Arturus For-tissimus ("Artur Mocarz"). To bardzo znamienne, e w kronice Historia Brittonum (ustp 73, str. 83) Neniusz uywa imienia Arturus Miles ("Artur Wojownik"). W ksikach, Breviary of Leon (1516) i Rennes Prose (1492) znalelimy odniesienia do legendy w. Arthmaela, ktry nazywany jest Milesem Fortissimusem ("Mocarny Wojownik"). Autorzy okrelaj go mianem "pogromcy wrogw naszego zbawienia". aciska wersja imienia Arthmael - Armagillus - wywodzi si

prawdopodobnie od sowa armigere, ktre oznacza zbrojnego rycerza bd szlachcica. Artura nazywa si te "Motem na Saksonw". Co ciekawe, przydomek ten nadawano take innym krlom-wojownikom: na przykad Edwardowi I, znanemu jako "Mot na Szkotw". 2 Fakt, e Arthmael by nie tylko przywdc religijnym, ale take wojskowym, doskonale pasuje do opisu jednego z wielu zwycistw Artura: "Nosi on na plecach portret Marii zawsze dziewicy. Zada poganom wielk klsk, zgadzi ich wielu dziki mocy Pana naszego Jezusa Chrystusa i Najwitszej Marii Panny, jego matki". 3 Porwnujc informacje znalezione w kronice ycie w. Arthmaela z relacjami o yciu w. Pawa Aureliana i w. Samsona, z ktrych pierwszy by kuzynem Arthmaela, a drugim jego siostrzecem, doszlimy do nastpujcych wnioskw: 4 Arthmael by kuzynem w. Pawa Aureliana; uczyli si razem w sawnej szkole klasztornej w. Illtyda w Llanilltyd Fawr (Llantwit Major). Kuzyni przeprawili si przez zatok Severn do Kornwalii; Pawe powdrowa dalej na poudnie, aby zaj si administracj kocieln w malekim ksistewku Marcusa Conomorusa, Arthmael za, wypdzony syn ksicia Glamorganu Meirchiona Yesanusa ("Marcianusa Szalonego"), kontynuowa edukacj jako wiecki duchowny w opactwie Carentmaela, ktry te by prawdopodobnie jego kuzynem. Dziao si to w Bod-min w prowincji Gelliwig (Callington), znajdujcym si pod jurysdykcj hrabiego Gwythiana, syna hrabiego Leon, Gwythyra. Arthmael utrzymywa bardzo dobre stosunki z rodzin Gwythiana, poniewa polubi jego siostr Gwenhwyfar (Ginewr). W Kornwalii przebywa rwnie w tym czasie siostrzeniec Arthmaela, w. Samson, ktry z pewnoci zainspirowa go duchowo. Po zbudowaniu wasnego kocioa (obecnie nazywanego St. Erme) w probostwie Powder Arthmael postanowi wybra si do Armoryki. Uda si do Carentmaela, aby poinformowa go o swojej decyzji. Przeor zgodzi si mu towarzyszy i razem wrcili do Gwentu, gdzie zebrali liczn grup mieszkacw Caerleonupon-Usk z zamiarem zorganizowania misji w Leon w Armoryce. Z grup misjonarzy Arthmael wyldowa u ujcia rzeki Aber Benoit bd Benniguel ("Bogosawiona Rzeka") w Finnistere w prowincji Leon. Hrabia Gwythyr nazwa to terytorium Leon lub Lyonesse na podobiestwo Caerleonu w Gwencie, skd przyby razem z grup osadnikw. 5 Z Aber Benoit Arthmael powdrowa ze swoj grup w gb ldu i zaoy osad Plouarzel. W Armoryce przebywali w owym czasie kuzyn Arthmaela Riwal Mawr ("Wielki"), syn Emyra Llydawa ("Armorykaski"), krl Domnonii (509-524) oraz te Artura Gwythyr, hrabia Leon (510-530), ktrego crk polubi Arthmael. 6 W takich okolicznociach Arthmael przyby do Bretanii. Jednak upamitni si tam nie tylko jako pobony budowniczy klasztorw, ale take jako wybitny dowdca wojskowy, ktry odnis niejedno zwycistwo. Opiszemy je w nastpnych rozdziaach.

Artur, krl SylurwW XVIII wieku kilku autorw napisao, e Artur by dziedzicznym krlem pastwa Sylurw w poudniowej Walii, lecz, jak si wydaje, ogromna wikszo wspczesnych historykw cakowicie zignorowaa t hipotez. Wynika to gwnie z akademickiej pomyki, ktra kazaa umieci Athrwysa ap Meuriga w niewaciwym wieku. Wanie dlatego prawdziwa tosamo krla Artura pozostaa tajemnic. Sylurowie byli odgazieniem plemienia Wenetw z Armoryki, ktrzy osiedlili si w poudniowej Walii, Kornwalii i na wyspach Scilly. Nie jest to bynajmniej dzieem przypadku, e najwaniejsza strefa wpyww ksit Glamorganu i Gwentu obejmowaa Kornwali, wyspy Scilly i Bretani. Warto zauway, i Caerleon, Cernyw i Gelliwig w Gwencie miay swoje odpowiedniki w Kornwalii i Bretanii. Jeli nazwa Leon lub Lyonesse w Bretanii pochodzi od Caerle-on-upon-Usk w Gwencie, to podobnie musiao si sta w Kornwalii i na wyspach Scilly. Staje si, wic oczywiste, e najwikszym osigniciem krla Artura byo odtworzenie imperium Sylurw, zagroonego wewntrznie najpierw przez irlandzkich konfederatw (Gewissei), a potem przez rewolucj dynastyczn, wywoan przez podstpnego siostrzeca Artura, ktra doprowadzia do pamitnej bitwy pod Camlan. David Williams, autor opublikowanej w 1796 roku ksiki History of Monmouthshire (Historia hrabstwa MonmoutK), ktre to hrabstwo nazywa si obecnie Gwent, wiedzia, kim by krl Artur, i wiedzia, e Arthwyr to tytu. Oto, co napisa: Athrwys lub Athruis, syn Meuriga ap Tewdriga, krla Gwentu, przyj tytu Arthwyra, czyli "Przesawnego Niedwiedzia". W 506 roku Arthwyr zosta wybrany przez wadcw pastw brytyjskich na krla za wybitne umiejtnoci i mstwo. Wczeniej by tylko wodzem plemienia Sylurw. 7 Siedem lat pniej William Owen Pughe w Cambrian Biography (Biografia Cambrii), opublikowanej w 1803 roku, napisa prawie to samo, podajc nieco inn dat wybrania Artura na krla: Okoo roku 517 wadcy pastw brytyjskich obrali krlem Artura, syna Meuriga ap Tewdriga. Wczeniej, od 510 roku, by wodzem plemienia Sylurw. 8 Strefa dziaalnoci Artura obejmowaa Wali, Somerset, Devon, Kornwali i walijsk cz Marches. Obszar ten mieci si prawie dokadnie w granicach rzymskiej prowincji Britannia Secunda. W stolicy tego kraju, Isca Silurum, zwanej inaczej Caerleon-upon-Usk, wedle tradycji stworzonej przez Geoffreya z Mon-mouth, znajdowa si dwr Artura. Kluczem do rozszyfrowania tosamoci krla Artura jest fakt, e ksita Glamorganu i Gwentu panowali w poudniowej Walii, Kornwalii i Bretanii, strefa wpyww Artura rozcigaa si bowiem na te wanie kraje. aciskie imi Artura W kronikach aciskich imi Artura przyjmuje posta Arturus bd Arthurus i powszechnie uwaa si, e pochodzi od aciskiego imienia Artorius. Byo ono do pospolite w czasach rzymskiej okupacji Brytanii, a take pniej. Jednz bardziej znanych osb o tym imieniu by Lucius Artorius Castus, ktry w poowie VI wieku poprowadzi VI legion na wypraw do Armoryki. Imi Artorius znajdujemy te u Tacyta, co wiadczy, e byo popularne w Rzymie. W drugiej poowie VI wieku w celtyckiej czci Wysp Brytyjskich yo co najmniej piciu wybitnych ludzi o imieniu Artorius. Jednak teoria, e Artur pochodzi od aciskiego Artoriusa, nie wydaje si nam zbyt przekonujca i uwaamy, e rdosw tego imienia jest o wiele atwiejszy do ustalenia. Jak ju powiedzielimy, arth to celtyckie sowo oznaczajce niedwiedzia, Artur za pochodzi prawdopodobnie od Arthwyra, ktre byo tytuem szlacheckim lub terminem stosowanym

wobec ludzi sawnych i obdarzonych wielk odwag. Artur to po prostu jedna z wielu odmian Arthwyra, a aciska wersja tego imienia brzmiaa prawdopodobnie Athruis, tak jak czytamy w staroytnej Ksidze Llandaff. W tym wypadku pochodzi ono raczej od Arturusa. Takie imi podaje Neniusz w Historia Brittonum i mona je znale w najstarszych rkopisach z X i XI stulecia. Bretoski Artur Najwczeniejsze wzmianki o krlu Arturze pochodz z Bretanii; w jednym z rozdziaw wykaemy, e wanie w Bretanii krl spdzi swe ostatnie lata i dlatego legendy o nim s tam szczeglnie ywe. Wedle naszych bada pierwszym rdem, w ktrym mwi si o Arturze jako o krlu, jest bretoska legenda w. Goeznoviusa (ok. 1019). W XII wieku legenda Artura - wraz z wiar w jego "powrt" - bya ju silnie ugruntowana w Bretanii; mona zatem stwierdzi, e Normanowie czerpali wiedz o Arturze od Bretoczykw, a nie od Walijczykw. Z poszczeglnych wtkw legendy stworzyli cykl opowieci romantycznych, znanych pod wsplnym tytuem Matiere de Bretagne. Walia, Kornwalia i Bretania pragn by kojarzone z legendami o Arturze i jego rycerzach. W naszej ksice staralimy si wykaza, na ile pretensje te s uzasadnione. Dziki znajomoci "ycia" Artura i jego krewnych, w. Samsona i w. Pawa Aureiana, mona przeledzi dzieje krla od pocztkowego okresu w Glamorganie i Gwencie, poprzez okres walijski a do bretoskiego. W Walii nazywa si go Arthwyrem, krlem Sylurw; w Kornwalii prawdopodobnie pomylono Artura z jego szwagrem, hrabi Gwythianem z Gelliwigu (obecnie Callington); w Bretanii pamita si go jako wielkiego rycerza-witego Arthmaela bd Armela. Koronacja Artura Wedug Ksigi w. Dyfriga, stanowicej cz Ksigi Llandaff, Arthur zosta koronowany na krla w wieku pitnastu lat. Dzisiaj wydaje si prawie niewiarygodne, by tak mody chopiec sprawowa wadz w pastwie. Historia zna jednak wiele podobnych przypadkw. Ryszard II woy koron na gow w wieku dziesiciu lat, a krlowa Wiktoria zostaa krlow Anglii, gdy miaa osiemnacie lat. Wiemy, e Arthmael urodzi si w 482 roku, co oznacza, i zosta koronowany w roku 497; wtedy take zmar Ambrozjusz. Geoffrey z Monmouth podaje, e ceremonia odbya si w Silchester; tymczasem w kronice Brut Tysilio (str. 138) czytamy, e Arthur by koronowany przez w. Dyfriga (Dubriciusa) w Caer Yudei - "lenym obozie". Pomyka Geoffreya z Monmouth sprawia, e staroytna siedziba, ktra pniej nazywaa si Woodchester, zostaa zapomniana. Chroni j skomplikowany system umocnie ziemnych i wanie tam miecia si kwatera gwna Ambrozjusza, strzegcego swoich ziem przed najazdami Saksonw. Szczytowym punktem zmaga Ambrozjusza z Saksonami staa si zwyciska bitwa stoczona w 493 roku pod Bown Hill w pobliu doliny Severn, tu koo Woodchester. Opanowawszy terytorium na wschd od rzeki Severn, Ambrozjusz obra sobie za baz Caer Yudei, gdzie wczeniej rezydowa rzymski gubernator. Nazwy w tej okolicy wskazuj, e znajdowaa si tam ufortyfikowana siedziba Ambrozjusza, ktrego Walijczycy zwali Emrys Wledig. Jego dwr, Ambrosii Aula, znajdowa si w Amberlys w Rodborough niedaleko Woodchester. Wydaje si jak najbardziej naturalne, e Arthur, ktrego sam Emrys wyznaczy na przywdc walczcych o niepodlego Brytw, wanie tam przyj koron. Kilka kilometrw od tego miejsca, w Gloucester, w 1216 roku odbya si koronacja Henryka II.

Rodzina krla Artura Po odejciu legionw rzymska republika Sylurw zmienia si w monarchi, a wadc zosta Teithfallt. By on mdrym i mnym krlem, stawiajcym dzielny opr Saksonom. Przekaza wadz synowi Tewdrigowi i zakoczy ycie jako mnich w klasztorze. Tewdrig okaza si wybitnym krlem, ktry wypar z kraju Saksonw i Goidelw (Irlandczykw), wznis wiele kociow i szczodrze je obdarowa. Wsplnie z rzymskobrytyjskim cesarzem Augustynem Bogosawionym odnowi kolegium Cr Worgan, nazwane tak na cze Eurgainy, siostry Eudafa Hena. Pniej nazw zmieniono na Llanilltyd Fawr (obecnie Llantwit Major) na cze jej rektora w. Illtyda. Po upadku Konstantyna Bogosawionego w 443 roku Tewdrig utrzymywa przymierze z Yortigerem dziki maestwu Ynyra I (ksicia Gwentu) z Madryn, wnuczk Yortigerna. Tewdrig zrzek si wadzy w Garth Madryn (Talgarth in Powys) na rzecz irlandzkiego wodza Anlacha Mac Cormaca, ktry polubi jego crk Marchell. Koligacje te s istotne, gdy dopiero one daj obraz powiza rodzinnych, tworzcych histori wczesnego redniowiecza. Na staro Tewdrig poszed w lady ojca i przekaza wadz synowi Meurigowi. Sam za uda si do klasztoru w dolinie Wye, ktra nazywa si teraz Tintern. Nazwa ta pochodzi od Din Teyrn, co po prostu oznacza siedzib krla. W dolinie Wye Yalley ju w czasach prehistorycznych zakadano osady, a podczas wykopalisk w fundamentach klasztoru Tintern Abbey archeolodzy odkryli zarys rzymskich budowli. By moe tam wanie mieszka Tewdrig, cho istnieje legenda, wedle, ktrej byy krl wid ycie pustelnika "wrd ska Tintern". Krlowi nie byo jednak dane radowa si dugo kojc cisz tego miejsca. Spokj skoczy si raptownie, gdy Saksoni przekroczyli dolin Wye i weszli do Gwentu. Stary krl, zwycizca w wielu bitwach, chwyci za bro, dosiad konia i poprowadzi wojska na wroga. Jest bardzo prawdopodobne, e bitwa zostaa stoczona pod Angidy Yalley, gdzie znajduje si most, zwany Pont y Saeson -"Most Saksonw". Najedcy zostali powstrzymani, lecz jeden z nich cisn wczni, ktra ugodzia starego krla. Na pole bitwy przyby ju wwczas Meurig, ktry rozkaza odwie miertelnie rannego Tewdriga wozem cignitym przez dwa jelenie. Prawdopodobnie chcia pochowa go na wyspie Fiat Holm w zatoce Severn, lecz krl umar, zanim dotarto do brzegu. W miejscu tym trysno bystre rdo krystalicznej wody. rdo to znajduje si w wiosce Mathern i od czasw redniowiecza wykorzystywane jest jako studnia. Niegdy zbudowana bya z kamienia, ale w ostatnich latach niestety obudowano j betonem. Metalowa tabliczka na cianie informuje, e znajduje si tam studnia Tewdriga. "Wedug legendy w tym miejscu obmyto rany krla Tewdriga, ktre odnis on w bitwie przeciw pogaskim Saksonom pod Tintern okoo 470 roku. Krl zmar niedaleko std i zgodnie z jego wol na grobie wzniesiono koci". 9 Wiemy, e jest to naprawd staroytna studnia, poniewa Neniusz, piszcy okoo 822 roku, wymienia j jako jeden z cudw Brytanii. "Znajduje si w Gwencie jeszcze jeden cud, studnia w pobliu doliny Well Meurig". Well Meurig to pobliska wioska, ktra wczeniej nazywaa si Pwllmeurig. Nazwa ta znaczy "Sadzawka Meuriga". Jest to nawizanie do syna Tewdriga, ktry by ojcem Artura. Nieopodal studni Tewdriga znajduje si stary koci w Mathern, kolejny element tej fascynujcej ukadanki. Tewdrig poprosi, aby na jego grobie zbudowano koci, i Meurig, syn krla, speni ostatni wol ojca, wznoszc w tym miejscu kaplic. Powici j potem w. Oudoceusowi (ktrego koci znajduje si w Llandogo w dolinie Wye). Nowy koci nazwano Merthyr Teyrn ("koci krla-mczennika"). Mathern to angielska wersja tej nazwy. Ziemia wok kocioa zostaa przekazana w. Oudoceusowi, ktry zbudowa w owym miejscu klasztor Llandaff. W pniejszych czasach stan tam paac biskupa.

Wewntrz kocioa Mathern, na pnocnej cianie prezbiterium, umieszczono du kamienn tablic, opisujc ostatnie dni krla Tewdriga: Tu spoczywa ciao Teoderyka, krla Morganucka, inaczej Glamorganu, znanego jako w. Tewdrick i zaliczonego w poczet witych, poniewa zgin w bitwie przeciw Saksonom, bdcym wwczas poganami, w obronie wiary chrzecijaskiej. Bitw stoczono pod Tintern, a krl odnis w niej wielkie zwycistwo. Zmar tutaj, w drodze do domu, trzy dni po bitwie, rozkazawszy wczeniej Maurycemu, swemu synowi i nastpcy, aby w miejscu, gdzie go pochowa, wznis koci. Syn speni wol krla w 600 roku. Tablic umieci na cianie kocioa biskup Godwin na pocztku XVII wieku. Zaintrygowaa go historia Tewdriga, opowiedziana w staroytnej Ksidze Llandaff, postanowi, wic otworzy grb, aby sprawdzi, czy jest autentyczna. Zapewne uradowa si szczerze, znajdujc kamienn trumn z V wieku, zawierajc szkielet ze strzaskan czaszk. Godwin pomyli si w datowaniu o ponad sto lat, lecz tre inskrypcji sporzdzi na podstawie przekazu w Ksidze Lllandaff. Autor kroniki odnotowuje rwnie dary w postaci ziemi i praw, zoone kocioowi przez Meuriga i Brochmaela - syna i wnuka Tewdriga - na cze zmarego krla. Nad rzek Wye w pobliu Tintern znajduje si staw nazwany imieniem Brochmaela, co potwierdza zwizek rodziny krlewskiej z t okolic. W kociele Mathern spoczywa kilku biskupw, a jednym z nich jest Miles Sally, ktry przed mierci poleci, aby jego serce pochowa koo wielkiego otarza, blisko "grobu Teoderyka". Biskup Godwin otworzy grobowiec w XVII wieku i obok kamiennej trumny Tewdriga znalaz urn, ktra z pewnoci zawieraa serce biskupa Sally'ego. Meurig odziedziczy po ojcu Tewdrigu Fendigaidzie krlestwo Morgannwgu i Gwentu. Sprawowa wadz w Gwencie, na wikszej czci terytorium Glamorganu i w Herefordshire, pooonym na poudniowy zachd od rzeki Wye. Oeni si z Onbrawst, crk Gwrganta Mawra, krla Ergingu. Mieli czterech synw - Athruisa, Idnertha, Frioca i Comerega - oraz trzy crki: Ann, ktra wysza za Amwna Ddu, Gwenonw, ktra wysza za Gwyndafa Hena, i Afrell, ktra polubia Umbrafaela. Tak, wic wszystkie trzy crki Meuriga polubiy synw Emyra Llydawa (Budyka, wadcy Armoryki), co umocnio przymierze tych rodzin. Pocztkowo nie zdawalimy sobie sprawy z wagi tego zagadnienia, lecz pniej okazao si, e koligacje rodzinne odegray kluczow rol w ustaleniu faktycznego miejsca bitwy pod Camlanem i pooenia tajemniczej wyspy Avalon. 10 Ciekawe, e crka Meuriga, Gwenonwa, czona jest czsto z Pwll Meurig, poniewa w dokumencie z 1311 roku wymienia si nazw Tref Elenni, skrcon pniej do Trelenny. Historycy uwaaj, i wioska ta zostaa pierwotnie nazwana na cze Gwenonwy, crki Meuriga i siostry Artura. Midzy Mounton i Pwll Meurig staa powicona jej kaplica, ktra w czasie likwidacji klasztorw w 1534 roku naleaa do opactwa Chepstow. W Ksidze Llandaff znalazy si dwa dokumenty potwierdzajce przekazanie posiadoci Guennoe lub Guinnonui, (Gwenonwy), juxta paludem MouricF kocioowi Llandaff za czasw biskupa Berthwyna. Ojcem Gwenonwy by Meurig, wic inskrypcja stanowi kolejn wskazwk, e Gwenonwa miaa jaki zwizek z tym miejscem. Warto zada sobie pytanie, dlaczego krl Artur z legendy mia by synem Uthyra Pendragona, skoro z dokumentw historycznych wynika, e jego ojcem by Meurig. Wyjanienie jest do proste: Meurig nosi tytu Uthyra Pendragona, ktry oznacza "wspaniay znak smoka" i przysugiwa dowdcy wojsk brytyjskich. Geoffrey z Monmouth jako pierwszy napisa, e Artur by synem Uthera Pendragona, najwyraniej mylc tytu z imieniem Uthyra, brata Emrysa (Ambrozjusza). Moliwe, e Geoffrey bdnie odczyta zapis Neniusza, ktry uy w odniesieniu do Artura sw mab uter, id estfilius horribilis. Przydomek ten nadali Arturowi Brytowie z powodu jego umiowania wojny. Uter oznacza wspaniay, a mab uter - "wspaniay syn"; to take mogo naprowadzi Geoffreya na faszywy trop, e Artur by synem Uthyra Pendragona.

W bd mg rwnie wprowadzi historykw fakt, e Artur (Arthmael) oeni si z crk hrabiego Gwythyra. Uthyr i Gwythyr to jedno i to samo imi, ktre po acinie brzmi Victor. Innymi sowy Uthyr by teciem Arthura, a nie jego ojcem, jak napisa Geoffrey z Monmouth. Wszystko to wydaje si nieco skomplikowane, niemniej jednak tylko w taki sposb mona wytumaczy zdumiewajc pomyk historyka. Jak ju wspomnielimy, dziadkiem Artura ze strony ojca by Tewdrig; niesychanie wane jest ustalenie tosamoci dziadka ze strony matki. Matk krla Artura bya Onbrawsta, crka Gwrganta Mawra, krla Ergingu. Gwrgant zosta wypdzony z krlestwa przez samozwaca Yortigerna, lecz pniej przywrci go do wadzy Ambrozjusz. Dokadne zbadanie tej skomplikowanej pajczyny rodzinnych powiza pozwala odtworzy acuch wydarze prowadzcych do upadku krla Artura. Jednym z synw Gwrganta Mawra by Caradoc Freichfras, ktry sprawowa wadz, gdy Artur wyjecha na wojn. Wnuk Caradoga, Medraut, prbowa zagarn tron w czasie kolejnej nieobecnoci Artura. Wanie w ten sposb doszo do bitwy pod Camlanem. Llacheu, syn krla Artura W Triadach walijskich Llacheu, syn Artura, wymieniony jest wraz z Gwalchmaiem, synem Gwyara, i Peredurem, synem Efroga, jako jeden z "trzech nieustraszonych mw w Brytanii" oraz, obok Gwalchmaia i Rhiwallawna Wallta Banhadlena, jako jeden z "trzech uczonych mw Brytanii". W Triadach czytamy rwnie, e Llacheu ("Byszczcy" lub "Lnicy") nosi zot obrcz na znak, e jest synem Amherawdyra (cesarza). By to czowiek wybitny, synny zarwno z odwagi, jak i rozlegej wiedzy. Poszukujc informacji o synu krla Artura, Llacheu, szybko doszlimy do wniosku, e wpierw naley ustali zwizki Artura z nadgranicznym walijskim hrabstwem Herefordshire. Jedna z najstarszych legend w jzyku walijskim, zawarta w Mabinogionie opowiada o "Culhwch i Olwen"; Culhwch mia by kuzynem krla Artura. W jednym z epizodw opowieci czytamy o tym, jak Llwydawg Govynnyad uda si do Ystrad Yw, gdzie spotka kilku mczyzn zLlydaw. Z jego rki zginli wtedy Hirpeissawc ("Duga Tunika"), krl Llydaw, Llygatrudd ("Czerwonooki Emrys") i Gwrfoddw Hen ("Stary"); wszyscy byli wujami Artura (brami jego matki). Incydent ten wie Artura z przygranicznym hrabstwem Hereford. Ystrad Yw - to skrawek ziemi na poudniu hrabstwa Brecon, oddzielony od krlestwa Ergingu (midzy rzekami Monnow i Wye w Herefordshire) parafi Ewyas. Gwrfoddw Hen to bez wtpienia Gwyndaff Hen, wymieniony w Liber Landavensis ("Staroytny rejestr kocioa katedralnego w Llandaff') jako wadca Ergingu nieopodal Ystrad Yw. By synem Emyra Llydawa (Armorykaskiego), a oeni si z Gwenonw, crk Meuriga ap Tewdriga Fendigaida ("Bogosawionego"), krla Morgannwgu i Gwentu. Imi Emys w nazwisku Llygatrudd Emys mogo by, jak zauway John Rhys w swojej ksice Studies of Arthurian Legend z 1891 roku (Legenda Artura), bdem w zapisie imienia Emyr. Jeli to prawda, czowiekiem, o ktrym mowa, by Emyr Llydaw, administrator brytyjskiej kolonii w Armoryce. Jego synowie polubili crki Meuriga ap Tewdriga, krla Morgannwgu i Gwentu. Kronika Liber Landavensis zostaa w 1839 roku przetumaczona z aciny przez wielebnego Williama Jenkinsa Reesa, ktry napisa, e hrabstwo Cernyw byo czci Ergingu, zarzdzan przez Custennina Fendigaida (Konstantyna "Bogosawionego"), syna Macsena Wlediga (cesarza Maksymusa) i tecia Pepiau Clayorauca ("Dravellora"), take krla Ergingu. Pepiau by ojcem Efrddyli, matki w. Dyfriga (Dubriciusa). W Gwencie istnieje parafia Cernyw, w ktrej znajdowa si dwr krla Gelliwiga (patrz strona 65). W Ksidze Llandaff czytamy, e krl Pepiau podarowa wnukowi, w. Dyfrigowi, Lann Custenhin Garth Benni (Koci i klasztor w. Konstantyna Bogosawionego). Lann Custenhin Garth Benni to

Welsh Bicknor w hrabstwie Hereford; w rejestrze w. Florenta z 1144 roku ten zesp architektoniczny nazywa si Ecclesia Santi Custenhin de Biconovria. W kronice ycie w. Dubriciusa, zamieszczonej w Ksidze Llandaff, czytamy, e w. Dubricius, arcybiskup Llandaff, koronowa sawnego krla Artura w pitnastym roku jego ycia. W Ksidze Lianolf odnotowano rwnie dar krla Gwentu Athrwysa (Artura) dla brata Comerega, opata Mochros (Moccas w Herefordshire), w postaci posiadoci ziemskiej. Znalaza si na tym terenie take miejscowo Campus Ma lochu, ktra jest niczym innym jak Mais Mai Lochou lub Llecheu ("Rwnina bd pole ksicia Llacheu"), zwana te Ynys Efrddyl od imienia matki w. Dyfriga. W Mochros znajdowa si paac krlw z V i VI wieku i by moe wanie tam rezydowa ksi Llacheu, syn krla Artura, poniewa Mochros leao w Mais Mai Lochou. W kronice ycie w. Dubriciusa czytamy, e po opuszczeniu klasztoru Henlann (Hentland) wity spdzi pewien czas w Ynys Efrddyl. Krl Ergingu Pepiau Clavorauc uczyni modego w. Dyfriga spadkobierc caej wyspy, nazwanej na cze matki Ynys Efrddyl. Nie jest to wyspa, jak sugeruje nazwa, lecz poronity lasem pas ziemi, ograniczony rzekami Wye i Worm oraz pasmem wzgrz, oddzielajcych rwnin od Dore. Znajdowaa si tam miejscowo Matle (Madley), zawdziczajca sw nazw "dobrego miejsca" faktowi, e urodzi si w niej "wity czowiek"; nazwa Mochros, ktra oznacza "wiskie bagno", miaa upamitnia napotkanie przez w. Dyfriga biaej lochy z modymi, gdy szuka miejsca na klasztor. Uzna to za dobry znak i wanie tam wyznaczy miejsce budowy. Tu obok znajduje si Madley, rwnie powicone w. Dyfrigowi. Wydaje si, e nazwa Campus Malochu zachowaa si w nazwie Mawfield Farm w parafii Allensmore, ktrej koci znajduje si pi kilometrw na poudniowy wschd od Madley Church. Arclestone, obecnie Arkstone Court w pobliu Allensmore, naleao przez cae redniowiecze do biskupw Llandaff jako jedno z nada wymienionych w Liber Landavensis. Wikszo owych darowizn znajduje si na obszarze ograniczonym rzekami Wye i Monnow, ktry siga na zachd do Golden Yalley, obejmujc Hentland, Whitchurch, Ballingham i St. Devereux. Na tych terenach naucza i wznosi kocioy w. Dyfrig i wanie one stanowiy rdze rzymsko-brytyjskiego krlestwa Ergingu. w. Dyfrig przenis si do poudniowej Walii, gdzie -jak czytamy w kronice Achau y Saintokoo 470 roku zosta wywicony na biskupa Llandaff przez w. Garmona. Jak podaje arcybiskup Ussher, Emrys Wledig (cesarz Ambrozjusz) wynis go do godnoci arcybiskupa Caerleonu. Dyfrig zachowa biskupstwo Llandaff, gdzie spdza wikszo czasu. Przykadem jego zwizkw z Caerleonem jest fakt posiadania przeze Kocioa witych Mczennikw Juliusza i Aarona. Jako arcybiskup Caerleonu ukoronowa Artura na krlacesarza Caer Yudei (Woodchester), dawnego dworu i kwatery gwnej rzymsko-brytyjskiego cesarza Emrysa Wlediga. Zwizki w. Dyfriga z Gloucestershire znajduj potwierdzenie w nazwie miejscowoci Doverow Hill w hrabstwie Stroud, ktra pochodzi od drugiego imienia witego, Deveroux. W pniejszych latach w. Dyfrig przekaza biskupstwo Llandaff swemu nastpcy w. Teilo, za arcybiskupstwo Caerleon w. Dawidowi, ktry przenis siedzib arcybiskupa z Caerleonu do Menevii. W kronice Black Book of Carmarthen (Czarna ksiga Carmarthen) Gwyddno Garanhir opisuje bitw midzy Caiem Wynem i Llacheu i podaje, e by obecny przy mierci ksicia Llacheu. Wedug Bleddyna Fardda ksi zosta zabity pod Llech Ysgar. Z historii Culhwcha i Olwena dowiadujemy si, jak doszo do wani midzy Arturem i jego namiestnikiem, Caiem. Kulminacyjny punkt owej wani, opisany w epizodzie zatytuowanym Perlesvaus, to podstpne zabjstwo, ktrego Cai dopuci si na Llacheu, synu Artura. W kronice Historia Brittonum Neniusz wspomina o jednym z "cudw" Brytanii, ktrym by grobowiec koo rda, zwanego Llygad Amir (Oko Cesarza). Neniusz sugeruje, e zosta tam pogrzebany syn Artura Amherawdyra (cesarza). Historycy ustalili, e Llygad Amir to Gamber

Head, rdo rzeki Gamber w pobliu Wormelow Tump w Herefordshire. Mona sdzi, e krl Artur czu si odpowiedzialny za tragiczn mier Llacheu i zbudowa dla niego wspaniay grobowiec. Istnieje te druga moliwo: nazwa Llygad Amir pochodzi od Llygatrudd Emys ("Czerwonooki Emys"), a wwczas pochowanym tam czowiekiem byby nie, kto inny jak wuj Artura, Emyr Llydaw. Prawdy nie da si ju ustali, gdy grobowiec zosta dawno zniszczony. Arturowi w modym wieku powierzono dowdztwo armii, co wynikao, jak naley sdzi, z przekonania rodakw o jego talencie i odwadze. Dziao si to w niespokojnych czasach, zatem mody wdz musia uczestniczy w wielu krwawych bitwach. Wszystko wskazuje na to, e cae jego ycie byo nieprzerwanym pasmem zwyciskich bitew. W pnocnej czci Anglii, w Walii i Kornwalii Brytowie, zwani te Cymrami, byli do silni, by opiera si zakusom saksoskich najedcw, co te czynili z powodzeniem. Neniusz, ktry w kronice Historia Brittonum opisuje pokrtce czyny Artura, wymienia dwanacie bitew, kiedy to krl dowodzi wojskami przeciwko Saksonom, odnoszc pono same zwycistwa."

Rozdzia 4 Ziemia Sylurw Sylurowie byli odgazieniem plemienia Wenetw z Armoryki, ktre osiedlio si w poudniowej Walii i Kornwalii na pocztku II wieku p.n.e. Wyldowali na brzegu rzeki Severn w Sudbrook i Caldicot. Zamieszkali tam i w miar, jak rosa ich liczebno, zajmowali nadbrzene tereny Glamorganu i Gwentu a po doliny Czarnych Gr na pnocy. Rzeka Wye na wschodzie stanowia umown granic terytorium Sylurw, oddzielajc ich od plemienia Dobunnw na wschodzie. Wydaje si, e Sylurowie utrzymywali cise kontakty ze swymi krewniakami, plemieniem Wenetw w Armoryce, ktre kontrolowao handel przez kana La Manche. To wanie Sylurowie budowali imponujce, otoczone kilkoma liniami waw fortece na wzgrzach, ktre mona podziwia do dzisiaj. Kolejne linie umocnie pozwalay obrocom trzyma napastnikw na znaczn odlego. Zamki takie wznosili Weneci na szczytach klifw na wybrzeu Armoryki. Na wybrzeach Kornwalii znajduje si wiele tego rodzaju fortec zbudowanych albo przez samych Wenetw, albo przez ich pobratymcw, Sylurw. Taka konstrukcja fortec okazywaa si szczeglnie korzystna, jeli obrocy uzbrojeni byli w proce. Za pomoc prostych skrzanych ptli z du si ciskali na odlego kilkudziesiciu metrw kamienie lub gliniane pociski, ktre raniy, a nawet zabijay wrogw. Dobrze zorganizowana kompania procarzy moga uczyni prawdziwe spustoszenie wrd nacierajcych z dou oddziaw. Budow takich piercieniowych fortec kontynuowano w gbi ldu - w Dewon i Kornwalii, wzdu brzegw Kanau Bristolskiego. Centralnym punktem obronnym Sylurw na tym obszarze bya forteca na wzgrzu Llanmelin, ktrej znaczenie docenilimy dopiero niedawno. Ta skomplikowana budowla o piercieniowej konstrukcji pochodzi z koca epoki elaza. Paski wierzchoek wzgrza wznosi si na wysoko 110 metrw nad poziomem morza, a linia umocnie biegnie dokadnie wzdu poziomicy na wysokoci 100 metrw. Gwny obz znajduje si wewntrz eliptycznego ogrodzenia o wymiarach 250 x 170 metrw i zajmuje powierzchni okoo 2 hektarw. Od gwnego obozowiska odchodzi poduny "aneks" dugoci 134 metrw i szerokoci 73 metrw, o powierzchni okoo 0,5 hektara. Obu czci fortu chroniy liczne mury i rowy, a wewntrze blanki o szerokoci 6 metrw pokryte byy warstw kamieni. Znajdowao si tu niegdy ruchliwe sylurskie miasto zabudowane prostymi domami z trzciny wizanej botem i glin. Dziki wykopaliskom przeprowadzonym tam w latach 1930-1932 wiadomo, e mieszkacy osady byli rolnikami trudnicymi si hodowl byda, wi, owiec i saren. W czasach rzymskiej inwazji Sylurowie byli najsilniejszym plemieniem w Brytanii. Wojenna sawa Sylurw przycigna do nich pokonanego przez Rzymian celtyckiego wodza Caractacusa, ktry dowodzi nowymi sprzymierzecami w kampanii przeciwko najedcom. Zosta w kocu pokonany, wzity do niewoli i zabrany do Rzymu, lecz Sylurowie nie zoyli broni i w 25 roku n.e. zwyciyli w jeszcze jednej bitwie przeciwko II legionowi. Ci sylurscy wojownicy z Gwentu i Glamorganu z pewnoci nie byli atwymi przeciwnikami, nie dawali si te zastraszy podczas negocjacji. Oto jak o nich napisa