CHARAKTERYSTYKA SOMATYCZNA I SPOSOBY SP¢DZANIA … · S∏owa kluczowe: dzieci, cechy somatyczne...

72 Medycyna Środowiskowa / Environmental Medicine 2008; 11 (2)

StreszczenieWst´p: Zmieniajàce si´ warunki ˝ycia, sposób sp´dza-

nia czasu wolnego, rozwój zainteresowaƒ, a tak˝e czynni-ki ekonomiczne powodujà, ˝e kolejne pokolenia dziecicharakteryzujà si´ ró˝nymi parametrami somatycznymi.Rola spontanicznej aktywnoÊci ruchowej jako symulatoraprawid∏owego rozwoju dziecka tak˝e ulega modyfika-cjom. Sedenteryjny tryb ˝ycia doros∏ych, ciàg∏y brak cza-su wolnego i nie zawsze prawid∏owa organizacja dnia po-wodujà, ˝e dzieci przejmujà te zwyczaje od swoich rodzi-ców. Celem podj´tych badaƒ by∏o poznanie zmian zacho-dzàcych w rozwoju somatycznym dzieci w m∏odszymwieku szkolnym i sp´dzania przez nie czasu wolnego.

Materia∏ i metody: W prezentowanym materiale po-równano wyniki badaƒ prowadzonych wÊród dzieci szcze-ciƒskich szkó∏ podstawowych w latach 1993–1994 (750osób) oraz w 2007 roku (1026 osoby). Dokonano pomia-ru cech somatycznych – masy i wysokoÊci cia∏a i obliczo-no wskaênik BMI. Natomiast informacje o sposobie sp´-dzania czasu wolnego uzyskano metodà sonda˝u diagno-stycznego w oparciu o kwestionariusze ankietowe i wy-wiad z uczniem.

Wyniki: Analiza wyników badaƒ pozwala zauwa˝yç,˝e w populacji dzieci badanych w 1993 roku jest mniejdzieci o kr´pej budowie cia∏a. Wyst´puje te˝ mniejsza roz-pi´toÊç przedzia∏u wartoÊci minimalnych i maksymalnychw odniesieniu do pomiaru masy i wysokoÊci cia∏a. Dziecibadane w 2007 roku deklarujà inne zainteresowania wpodejmowaniu aktywnoÊci ruchowej od swoich rówieÊni-ków badanych wczeÊniej.

Wnioski: 1. Parametry charakteryzujàce mas´ cia∏a ch∏opców

szczeciƒskich badanych w 1993 roku sà ni˝sze od wyni-ków uzyskanych przez ich rówieÊników w 2007 roku.

2. WysokoÊç cia∏a badanych dziewczàt i ch∏opcóww roku 1993 jest ni˝sza od wysokoÊci cia∏a ich rówieÊni-ków badanych w 2007 roku.

3. Uczniowie w m∏odszym wieku szkolnym badaniw 2007 roku prowadzà bardziej sedenteryjny tryb ˝ycia odswoich rówieÊników badanych w 1993 roku. Mniej czasupoÊwi´cajà na oglàdanie telewizji, natomiast du˝o cz´Êciejsp´dzajà czas przed monitorem komputera

S∏owa kluczowe: dzieci, cechy somatyczne – masa i wy-sokoÊç cia∏a, aktywnoÊç ruchowa

AbstractBackground: Changing life conditions, ways of spen-

ding free time, interests development as well as economi-cal factors cause changes in somatic parameters amongstsubsequent generations. The role of spontaneous physicalactivity as a stimulant of proper child’s development isbeing changed as well. Sedentary lifestyle of adults as wellas constant lack of free time and disorganised day sche-dule cause takeover of habits from generation to genera-tion. The purpose of the research was to determine thechanges in somatic development of children as well as de-termination of their free time activities.

CHARAKTERYSTYKA SOMATYCZNA I SPOSOBY SP¢DZANIA CZASU WOLNEGO PRZEZ DZIECI

W M¸ODSZYM WIEKU (NA PODSTAWIE BADA¡ Z LAT 1993 I 2007)

SOMATIC CHARACTERISTICS AND LEISURE ACTIVITIES IN CHILDREN AGED 9-10 ON THE BASIS OF THE SURVEYS CARRIED OUT IN 1993 AND 2007

Danuta Umiastowska

Uniwersytet Szczeciƒski, Instytut Kultury FizycznejZak∏ad Metodyki Wychowania Fizycznego. Kierownik: dr M. Makris

Nades∏ano: 11.07.2008Zatwierdzono do druku: 07.10.2008

73Medycyna Środowiskowa / Environmental Medicine 2008; 11 (2)

Materials and methods: In presented material the com-parison of research results was done. The research carriedout between 1993 and 1994 among Szczecin’s primaryschools students (750 respondents) was compared to thesimilar one done in 2007 (1026 respondents). The measu-rement of such somatic features as body mass and heightwas done as well as BMI index calculation. Free time ac-tivities were determined by means of diagnostic poll ba-sed on questionnaires and interviews with students.

Results: Having analysed the achieved results it wasstated that there was a smaller number of stocky childrenin the population surveyed between 1993 and 1994. Themore limited range of minimal and maximal values wasnoted as far as body mass and height measurements wereconcerned. The children surveyed in 2007 declared diffe-

rent interests in physical activity undertaking in compari-son to their peers surveyed before.

Conclusions: 1. The body mass parameters characteristic for Szcze-

cin’s boys surveyed in 1993 are lower than those achievedby their peers in 2007.

2. The height of boys and girls surveyed in 2007 is lo-wer than the height of their peers surveyed in 1993.

3. The students surveyed in 2007 have more sedentarylifestyle than their peers surveyed in 1993. Although theywatch television less frequently, they sent much more timein front of their computers’ screens.

Key words: children, somatic features – body mass andheight, physical activity


Streszczenie

Publikacja jest poszukiwaniem odpowiedzi na licznepytania, które nurtujà zarówno lekarzy jak i badaczy zaj-mujàcych si´ diagnostykà, leczeniem i historià naturalnàreakcji wywo∏ywanych przez owady b∏onkoskrzyd∏e.

Autorzy wykazujà, ˝e w coraz wi´kszym stopniuuwzgl´dnienie wiedzy z zakresu biologii, fizjologii i immu-nochemii tych owadów staje si´ nie tylko powa˝nym czyn-nikiem podnoszàcym jakoÊç samych badaƒ klinicznychi epidemiologicznych ale równie˝ owocnà drogà poprawyjakoÊci opieki medycznej w omawianym zakresie.

Zgromadzone dane mogà byç szczególnie przydatnew kreowaniu takich narz´dzi diagnostycznych czy tera-peutycznych jak:

● w∏aÊciwa ankieta s∏u˝àca zebraniu specjalistyczne-go wywiadu lekarskiego

● wysokojakoÊciowe natywne i oczyszczane wyciàgialergenowe

● pojedyncze i mieszane alergeny rekombinowane ● przemyÊlane porady odnoszàce si´ do naszego za-

chowania wzgl´dem omawianych owadów.

S∏owa kluczowe: owady (Insecta), b∏onkówki (Hyme-noptera), pszczo∏owate (Apidae), trzmiele (Bombidae), ry-zyko u˝àdlenia, aparat jadowy, immunochemia jadów,alergeny g∏ówne, alergeny mniejsze, alergeny rekombino-wane, immunoterapia alergenowa, alergia zawodowa, re-akcja pseudoalergiczna, reakcja toksyczna.

ZNAJOMOÂå BIOLOGII B¸ONKÓWEK ZE SZCZEGÓLNYM UWZGL¢DNIENIEM IMMUNOCHEMII ICH JADÓW

MA ISTOTNE ZNACZENIE WE WSPÓ¸CZESNEJ MEDYCYNIE ÂRODOWISKOWEJ

Cz´Êç I. Rodzina Apidae – pszczo∏owate

THE KNOW HOW OF HYMENOPTERA BIOLOGY PARTICULARLY COVERING IMMUNOCHEMISTRY OF THEIR VENOM IS OF VITAL IMPORTANCE IN CONTEMPORARY

ENVIRONMENTAL MEDICINE. Part I. Family Apidae

Piotr Z. Brewczyƒski1,2,4, Edmund Anczyk, Joanna Kasznia-Kocot1, Anna Hom2,4,Beata Dàbkowska1, Maja Muszyƒska-Graca1, Barbara Pypno2,4, Magda Skiba1, Renata Z∏otkowska1,3

Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego: 1 Zak∏ad Zdrowia Ârodowiskowego i Epidemiologii (ZZÂiE)2 Oddzia∏ Toksykologii i Alergologii (OTiA)3 Oddzia∏ Chorób Zawodowych i Wewn´trznych (OChZiW)4 Pracownia Diagnostyki Alergologicznej (PDA)

Kierownik ZZÂiE oraz ordynator OChZiW: Dr hab. n.med. Renata Z∏otkowskaOrdynator OTiA: Lek. med. Anna Hom Kierownik PDA: Dr n.med. Piotr Z. Brewczyƒski Dyrektor IMPiZÂ: Dr n.med. Edmund Anczyk


PRACE POGLĄDOWEPRACE POGLĄDOWEREVIEW PAPERS


Abstract

The present publication is a quest in currentknowledge to provide response to various queriesamong medical doctors jointly with scientistsengaged in diagnosis and treatment as well as trac-ing of natural history of reaction caused byHymenoptera insects.

The authors try to prove that inclusion of exper-tise within biology, physiology and immunochem-istry of insects becomes not only a crucial factor enhancing quality of clinic and epidemio-logical investigations but also a fruitful way ofimproving medical care in this field.

Collected data can be particularly useful in creat-ing such diagnostic or therapeutic tools as:

● a proper questionnaire,● native and purified allergen extracts of high

quality, ● single and mixture of recombinant allergens

both serve to prepare solutions and reagentsfor in vivo and in vitro diagnostic procedures,

● useful counsels related to our behaviourtowards insects under discussion.

Key words: insects (Insecta), hymenoptera(Hymenoptera), apidae (Apidae), bumblebees (Bombidae), risk of stinging, venom apparatus, venoms’ immunochemistry, major allergens, minorallergens, recombined allergens, venom immuno-therapy, occupational allergy, pseudoallergic reaction.


StreszczenieWst´p: Na rozwój cz∏owieka wp∏yw ma szereg czynni-

ków Êrodowiskowych, które wchodzàc w interakcje mogàpozytywnie go stymulowaç, ale równie˝ wp∏ywaç nega-tywnie. Szczególnie nara˝ona na niebezpieczeƒstwo utra-ty zdrowia jest ludnoÊç zamieszkujàca ska˝one tereny wo-kó∏ du˝ych obiektów przemys∏owych. Mo˝na przypusz-czaç jednak, ˝e poziom wiedzy i ÊwiadomoÊci rodziców(zwiàzany z czynnikiem wykszta∏cenia rodziców) mo˝eos∏abiaç jego niekorzystne oddzia∏ywanie. Stàd, celem na-szej pracy by∏a ocena zró˝nicowania podstawowych cechsomatycznych i funkcjonalnych m∏odej populacji dziew-czàt w Êwietle zró˝nicowanego stopnia ska˝enia Êrodowi-ska zamieszkania i wykszta∏cenia rodziców.

Materia∏ i metody: Badania przeprowadzono w 1998roku w wybranych wsiach Legnicko-G∏ogowskiego Okr´-gu Miedziowego. Przebadano 223 dziewcz´ta w wieku11–15 lat. Podzielono je na grupy na podstawie stopniaska˝enia miejsca zamieszkania i wykszta∏cenia rodziców.Dokonano pomiarów morfologicznych i motorycznych.Do opracowania wykorzystano analiz´ wariancji.

Wyniki: Nie stwierdzono istotnego zró˝nicowania sfe-ry somatycznej i w wi´kszoÊci zdolnoÊci o charakterzekondycyjnym. Wp∏yw zanieczyszczenia ujawni∏ si´ w po-ziomie rozwoju zdolnoÊci szybkoÊciowych, które w wi´k-szym stopniu oparte sà o sprawnoÊç dzia∏ania uk∏adu ner-wowego (szybkoÊç lokomocyjna i szybkoÊç ruchów r´ki).

Wnioski: Ska˝enie Êrodowiska wp∏ywaç mo˝e, poprzezoddzia∏ywanie na uk∏ad nerwowy, na te cechy, które opar-te sà na jego funkcjonowaniu. Niekorzystne oddzia∏ywa-nie mo˝e byç jednak os∏abione w rodzinach o wy˝szymwykszta∏ceniu rodziców, którzy potrafià kierowaç zacho-waniami dzieci prowadzàcymi do zmniejszenia zatruciaorganizmu toksynami.

S∏owa kluczowe: rozwój funkcjonalny dziewczàt, ska˝e-nie Êrodowiska naturalnego, auksologia, wykszta∏cenie ro-dziców

AbstractIntroduction: There are lot of environmental factors

affecting human organism. Especially people living onareas situated near the industrial factories are exposed todevastated soil, polluted water and air. All of mentionedabove have the negative effect on human’s health. It seemsthat some social-economical factors like parents’ educa-tion level can decrease harmful influence of pollution onfunctional traits of organism. The aim of this work wasthe estimation of the differentiation of the basic somaticand functional traits of the young girls in the light of thelevel of pollution in living areas and parents’ educationlevel.

WP Y̧W WYBRANYCH CZYNNIKÓW ÂRODOWISKOWYCH NA CECHY SOMATYCZNE I FUNKCJONALNE M¸ODYCH DZIEWCZÑT

THE INFLUENCE OF SOME ENVIRONMENTAL FACTORS ON BASIC SOMATIC AND FUNCTIONAL TRAITS OF THE YOUNG GIRLS

Jaros∏aw Domaradzki, Zofia Ignasiak, Teresa S∏awiƒska

Katedra Antropokinetyki, Akademia Wychowania Fizycznego we Wroc∏awiu, al. Paderewskiego 35Kierownik: prof. dr hab. Zofia Ignasiak



Material and methods: The data of 223 girls aged11–15 examined in 1998 were used in this work.Information about Pb and Cd in fall-out published in“Reports about environmental condition” and parents’education level was used to divide girls into four groups:living on less and more polluted areas with higher andlower level of parents’ education. Some basic somatic andfunctional traits (motor and psychomotor) were mea-sured. Variance analysis was used.

Results: There were not differences between groups insomatic traits as well as in most of conditional abilities.

There were differences in psychomotor traits. Girls frommore polluted areas and lower parents’ education levelachieved worse results that girls from less polluted areas ormore polluted areas and higher parents’ education level.

Conclusions: Results suggest that pollution is related tothe level of psychomotor traits, but higher education canlimit its unprofitable influence on functional developmentof the children.

Keywords: functional growth of girls, environmentalpollution, auxology, parent’s education.


StreszczenieWst´p: Badacze, zajmujàcy si´ rozwojem niemowlàt

jednomyÊlnie wskazujà na istnienie Êcis∏ego zwiàzku za-burzeƒ w obr´bie funkcjonowania oÊrodkowego uk∏adunerwowego z rozwojem somatycznym oraz psychorucho-wym dziecka. W zwiàzku z powy˝szym nasuwa si´ pyta-nie czy wszystkie zaburzenia, które dotyczà funkcjonowa-nia i rozwoju oÊrodkowego uk∏adu nerwowego przek∏ada-jà si´ na ni˝szy poziom rozwoju somatycznego niemowlàt.Celem pracy jest ocena rozwoju podstawowych cech so-matycznych niemowlàt ze stwierdzonymi zaburzeniamioÊrodkowej koordynacji nerwowej (ZOKN).

Materia∏ i metody: Badania zosta∏y przeprowadzonew Centrum Diagnostyczno-Rehabilitacyjnym „PromykS∏oƒca” we Wroc∏awiu w 2008 roku. Badaniami obj´to 26dzieci 2–4-miesi´cznych pochodzàcych z cià˝ prawid∏o-wych i donoszonych, u których zdiagnozowano zaburze-nia oÊrodkowej koordynacji nerwowej. Podzia∏ na grupybadawcze dokonano w oparciu o diagnostyk´ wed∏ug Voj-ty. U dzieci dokonano pomiarów podstawowych cech so-matycznych: d∏ugoÊci cia∏a za pomocà liberometru Wo-laƒskiego, masy cia∏a z u˝yciem wagi niemowl´cej, obwo-du g∏owy i obwodu klatki piersiowej z wykorzystaniem ta-Êmy centymetrowej.

Wyniki: Z przeprowadzonej analizy wynika, ˝e nie-mowl´ta z bardzo lekkimi i lekkimi zaburzeniami stano-wi∏y nieco powy˝ej 50%. Pozosta∏e dzieci wykaza∏y zabu-rzenia Êrednie i ci´˝kie. Grupa ch∏opców oraz grupaB charakteryzowa∏a si´ wy˝szymi wartoÊciami Êrednimibadanych cech somatycznych. Badane niemowl´ta nie od-biegajà od norm rozwojowych opracowanych przez IMD.

Wnioski: Rozwój somatyczny niemowlàt pochodzà-cych z cià˝ prawid∏owych i donoszonych, u którychstwierdzono w pierwszych miesiàcach ˝ycia deficyty psy-choruchowe nie odbiega od norm rozwojowych i charak-teryzuje si´ du˝à jednorodnoÊcià badanych cech soma-tycznych z wyjàtkiem masy cia∏a.

S∏owa kuczowe: pierwszy rok ˝ycia, rozwój somatyczny,zaburzenia oÊrodkowej koordynacji nerwowej.

SummaryBackground: The researchers, who are interested in

development of children during the first year of lifeclaim, that central coordination disorders are strictly connected with the level of somatic and psychomotor develop-ment of children, There is a question: do every disordersof development and functioning of the brain cause thelower level of somatic development of infants.

The aim of this study was an evaluation of basicsomatic body parameters of infants with central coordi-nation disorders (CCD).

Material and methods: The examination was made in theCenter of Diagnostic and Rehabilitation ‘Promyk S∏oƒca’in Wroclaw in 2008. The examination covered twenty sixchildren in the age 2–4 months, who were deliveredfrom proper pregnancies in time, but who were diag-nosed as central coordination disorder. The division intogroups A and B was made according to Vojta diagnostic.

OCENA POZIOMU ROZWOJU SOMATYCZNEGO NIEMOWLÑT Z ZABURZENIAMI OÂRODKOWEJ KOORDYNACJI NERWOWEJ

AN EVALUATION OF SOMATIC DEVELOPMENT OF INFANTS WITH THE CENTRAL COORDINATION DISORDER (CCD)

Zofia Ignasiak, Katarzyna Prasa∏

Zak∏ad Anatomii Akademii Wychowania Fizycznego we Wroc∏awiu. Kierownik Zak∏adu: Prof. dr hab. med. Zofia Ignasiak



Four somatic body parameters were measured duringanthropometric evaluation: the body length by theWolanski liberometr, the body weight by the scales, thehead and chest circumference by the tape measure.

Results: The results of the analysis showed that morethan 50% was group A. The group of boys and B grouphad higher values of somatic parameters. Somatic development of examined infants is the same as norms,

which are made by Institute Mother and Child. Conclusions: The somatic development of examined

infants with central coordination disorder was the sameas the developmental norms, and had big homogeneity ofsomatic parameters excluded the body mass.

Keywords: The first year of life, somatic development,central coordination disorder.


StreszczenieW ostatnich latach elektroforeza pojedynczych komó-

rek (test kometowy) sta∏a si´ nowym narz´dziem badaw-czym w obszarze toksykologii genetycznej. Test kometo-wy jest szybkà i czu∏à technikà fluorescencyjnej detekcjiuszkodzeƒ DNA na poziomie pojedynczej komórki. Tentest prowadzony w warunkach in vivo lub in vitro umo˝li-wia badania poziomu zmian w materiale genetycznym ko-mórek o ró˝norodnym pochodzeniu.

Aktualnie przy wykorzystaniu tej metody mo˝na wy-kryç pojedynczo- i podwójnoniciowe p´kni´cia nici DNA,uszkodzenia oksydacyjne, dimery pirymidynowe i foto-produkty 6–4 oraz wiàzania krzy˝owe. Test kometowyznalaz∏ zastosowanie, zarówno w detekcji uszkodzeƒDNA powsta∏ych wskutek oddzia∏ywania czynników pro-oksydacyjnych i genotoksycznych, jak równie˝ w ocenieszybkoÊci naprawy indukowanych uszkodzeƒ DNA.

Ekspozycja ludzi na ró˝norodne czynniki o dzia∏aniugenotoksycznym w ich Êrodowisku ˝ycia lub pracy jestnieunikniona. Do czynników tych zaliczamy tzw. mutage-ny endogenne (procesy metaboliczne powiàzane z akty-wacjà reaktywnych form tlenu) oraz tzw. mutageny egzo-genne (zanieczyszczenia powietrza, ekspozycja w miejscupracy, styl ˝ycia, suplementy diety, promieniowanie, za-biegi medyczne).

Wi´kszoÊç badaƒ biomonitoringowych z wykorzysta-niem testu kometowego dotyczy ekspozycji na ksenobio-tyki w pracy lub Êrodowisku ˝ycia. Najwi´ksza liczba do-niesieƒ literaturowych jest zwiàzana z ekspozycjà wybra-nych populacji na: promieniowanie X, toksyczne metale,pestycydy, wielopierÊcieniowe w´glowodory aromatyczne,cytostatyki oraz py∏ zawieszony. Ârodowiskowe zanie-czyszczenia powietrza sà ÊciÊle zwiàzane ze wzrostem za-chorowaƒ i ÊmiertelnoÊci. WÊród chorób wywo∏ywanychprzez py∏owe zanieczyszczenia powietrza znajdujà si´:alergie, choroby uk∏adu oddechowego, nowotwory orazzmiany odpowiedzi immunologicznej organizmu.

Podsumowujàc, w chwili obecnej nara˝enie Êrodowi-skowe i zawodowe ludzi wynika z ekspozycji na ksenobio-tyki w niskich dawkach, dlatego te˝ badania ich w∏aÊci-woÊci prooksydacyjnych i genotoksycznych wymagajà za-stosowania wskaêników o du˝ej czu∏oÊci, takich jak testkometowy. W niniejszej pracy w oparciu o analiz´ pi-Êmiennictwa zosta∏y przedstawione wybrane przyk∏adyzastosowania testu kometowego do badaƒ poziomuuszkodzeƒ materia∏u genetycznego.

S∏owa kluczowe: test kometowy, uszkodzenia DNA, na-prawa DNA, genotoksycznoÊç

WYKORZYSTANIE TESTU KOMETOWEGO JAKO WSKAèNIKAÂRODOWISKOWEJ I ZAWODOWEJ EKSPOZYCJI NA CZYNNIKI

O DZIA¸ANIU PROOKSYDACYJNYM I GENOTOKSYCZNYM

USING THE COMET ASSAY TEST AS AN INDICATOR OF ENVIRONMENTAL AND OCCUPATIONALEXPOSURE TO PROOXIDATIVE AND GENOTOXIC FACTORS

Lucyna Kapka1, El˝bieta Olewiƒska2, Agnieszka Koz∏owska2, Jerzy Kwapuliƒski3

1 Instytut Medycyny Wsi, Dyrektor: prof. zw. dr hab. n. med. Leszek Wdowiak2 Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego, Dyrektor: dr n. med. Edmund Anczyk3 Katedra i Zak∏ad Toksykologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny, Wydzia∏ Farmaceutyczny z Oddzia∏em Medycyny Laboratoryjnej.

Kierownik: prof. zw. dr hab. n. przyr. Jerzy Kwapuliƒski

Praca naukowa finansowana ze Êrodków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy˝szego jako projekt badawczy nr N N404 162934



AbstractIn the last years the single cell gel electrophoresis assay

(comet assay test) has become a new tool in the area ofgenetic toxicology. The comet assay test is a rapid andsensitive fluorescence microscopic method that is used fordetection of DNA damages at the individual cell level.This assay enables the assessment of genetic damage invitro and in vivo in cells which have a different origin.

At the present the main applications of this methodare estimation of DNA single and double strand breaks,oxidative damages, pyrimidine dimers and (6–4) photo-products and crosslinks. The comet assay test is used aswell for detection of DNA damages induced by proox-idative and genotoxic factors as in studying of the repairactivity.

Humans are unavoidably exposed to various environ-mental genotoxins. Genotoxic exposures may result fromendogenous mutagens (metabolic processes associatedwith reactive oxygen species induction) and exogenousmutagens that are from air pollution, occupational expo-

sure, diet, life style, radiation and medical procedures. The majority of human biomonitoring studies using

the comet assay dealt with exposure to xenobitics at workand living place. The largest number of studies was car-ried out with populations exposed to: X-radiation, toxicmetals, pesticides, polycyclic aromatic hydrocarbons,cytostatic drugs and dust containing genotoxic agents.Environmental air pollution is associated with anincreased incidence of morbidity and morality. Amongdiseases caused by air pollution are allergy, respiratorydiseases, cancer and immunodeficiencies.

Selected samples of using comet assay test for DNAdamage detection were described in this paper, based onthe literature analysis. Generally, nowadays environmen-tal and occupational exposures are low dose exposuresand detection of prooxidative and genotoxic effectsresulting from such sources needs highly sensitivityassays, such as the comet assay.

Key words: comet assay, DNA damage, DNA repair,genotoxicity

StreszczenieAutorzy na podstawie analizy wtórnych materia∏ów

epidemiologicznych starajà si´ odpowiedzieç na pytanie,czy zmieniajàca si´ sytuacja spo∏eczno-ekonomicznawp∏ywa na zdrowie dzieci i czy istniejà nowe obszary i po-trzeby badawcze oraz potrzeby dzia∏aƒ profilaktycznych.Wykazujà, ˝e zmiany na poziomie makrospo∏ecznymwp∏yn´∏y na funkcjonowanie rodzin. Rosnàca liczba roz-wodów, z których po∏owa dotyczy∏a rodzin posiadajàcychdzieci, wp∏yn´∏a na sytuacj´ dziecka. W wielu gospodar-stwach domowych pogorszy∏a si´ sytuacja materialna(bezrobocie), a dane GUS wskazujà, na najmniejszy do-chód w rodzinach wielodzietnych. Rodzina zdezorganizo-wana, rozbita, o niskim statusie materialno-bytowym i ce-chach patologii spo∏ecznej cz´Êciej stwarza ryzyko wyst´-powania u dzieci zaburzeƒ stanu zdrowia fizycznego, sfe-ry emocjonalnej i osobowoÊci. W pracy przestawiono pro-blematyk´ zwiàzanà z krzywdzeniem dzieci i dane o pato-logiach wyst´pujàcych wÊród dzieci i m∏odzie˝y takich jakprzemoc, alkoholizm i narkomania. Wzrasta liczba dziecii m∏odzie˝y, z problemami zdrowotnymi w zakresie zdro-wia psychicznego, o czym Êwiadczy rosnàca liczba leczo-nych w placówkach ambulatoryjnych i stacjonarnych.Przytoczone dane potwierdzajà wp∏yw zmian spo∏ecznychna zdrowie populacji, a zw∏aszcza dzieci. Zwracajà uwag´na potrzeb´ ciàg∏ej analizy potrzeb i problemów zdrowot-nych spo∏eczeƒstwa oraz potrzeb´ wypracowania interdy-scyplinarnych programów zapobiegawczych.

S∏owa kluczowe: transformacja ustrojowa, krzywdzeniedzieci, alkoholizm, narkomania, zdrowie psychiczne, m∏odzie˝

AbstractAnalysis of secondary epidemiological materials

creates a base for the authors to make an attempt to answera question whether changing social-economic situationinfluences children health and whether there are new areas and research needs to take any preventive actions.They show that changes on microsocial level have an effect on functioning of families. Growing number ofdivorces out of which half is connected with families withchildren affects child’s situation. In many households living standard have deteriorated (unemployment) anddata which is provided by Main Statistics Office indicatethe least income in numerous families. Disorganized andbroken family of low living standard and of pathologicalcharacter more often brings about the risk of followinghealth disorders: personality, physical and emotional. Thestudy presents problems connected with child abuse andpathologies among children and teenagers such as violen-ce, alcoholism and drug addiction. The number of chil-dren and teenagers with mental health problems grows,what gives evidence of growing number of patients treated in out-patient and stationary clinics. Data cited bythe authors confirm influence of social changes on po-pulation health, particularly children.

The need was stressed for continuous monitoring ofhealth problems of the population and the need to createinterdisciplinary preventive programmes.

Key words: system transformation, child abuse, alcoho-lism, drug addiction, mental health, teenagers

CZY ZMIENIAJÑCA SI¢ SYTUACJA SPO¸ECZNO-EKONOMICZNA WYTWARZA NOWE PROBLEMY ZDROWOTNE U DZIECI?

IS CHANGING SOCIAL-ECONOMIC SITUATION CAUSING NEW HEALTH PROBLEMS IN CHILDREN?

Joanna Kasznia-Kocot, Agata Wypych-Âlusarska, Jerzy S∏owiƒski

Âlàski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Wydzia∏ Zdrowia Publicznego w Bytomiu, Zak∏ad Epidemiologii. Kierownik Zak∏adu Epidemiologii: dr hab. n. med. J. S∏owiƒski




StreszczenieBeryl (Be), najl˝ejszy metal, znajduje si´ w ska∏ach,

w´glu, olejach, ziemi, pyle wulkanicznym, wodach. Wi´k-szoÊç wyprodukowanej rudy zostaje przekszta∏conaw stopy, które majà zastosowanie w wielu ga∏´ziach prze-mys∏u (produkcja komputerów, broni nuklearnej, reakto-rów, pojazdów kosmicznych). W wyniku naturalnej emisjii dzia∏alnoÊci cz∏owieka, Be przedostaje si´ do powietrza,wody, ziemi, produktów ˝ywnoÊciowych. W niewielkimst´˝eniu znajduje si´ w ludzkim organizmie (krew, wàtro-ba, koÊciec, mi´Ênie). Ostre zatrucia oraz przewlek∏e po-staci berylozy wyst´pujà prawie wy∏àcznie u nara˝onychzawodowo. Niewiele informacji dotyczy szkodliwegowp∏ywu Be na populacj´ generalnà. Rosnàca antropoge-niczna emisja mo˝e w przysz∏oÊci wywo∏aç niepo˝àdanenast´pstwa zdrowotne w tej grupie z uwagi na rakotwór-cze i uczulajàce w∏aÊciwoÊci berylu i jego zwiàzków.

S∏owa kluczowe: beryl – zdrowie Êrodowiskowe

AbstractBeryllium (Be) the lightest metal, is present in rocks,

coal, oil, soil, volcanic dust, waters. Most of the berylliumore that is minded is converted in to alloys. They are usedin many industries (production of computers, nuclearweapons, reactors, aircrafts). As a result of natural andhumans activities Be enters the air, water, soil, food prod-ucts. In small amount it is present in human body (blood,liver, skeleton, muscles). Acute berylliosis and chronicberyllium disease is observed only in workers exposed toBe. Information regarding adverse effect of Be in generalpopulation is limited. Growing antropogenic emissionmay have in the future undesirable consequences on envi-ronmental health because of carcinogenic and sensitiza-tion properties of beryllium and its compounds.

Key words: beryllium – environmental health

BERYL – PRAWDOPODOBIE¡STWO ZAGRO˚ENIA ZDROWIA ÂRODOWISKOWEGO

BERYLLIUM – PROBABILITY OF ENVIRONMENTAL HEALTH HAZARD.

Henryka Langauer-Lewowicka

Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia ÂrodowiskowegoDyrektor: dr n. med. Edmund Anczyk


KOLUMNA EKOLOGICZNAKOLUMNA EKOLOGICZNAECOLOGICAL SECTIONS

Wst´p

W 2007 roku odby∏a si´ w Kanadzie kilkudniowami´dzynarodowa konferencja poÊwi´cona wy∏àcz-nie toksykologii berylu [1]. Fakt ten Êwiadczy o za-interesowaniu wp∏ywem tego metalu na Êrodowiskow szczególnoÊci w odniesieniu do aspektów zdro-wotnych nara˝enia zarówno zawodowego jak i Êro-dowiskowego.

Zwrócenie uwagi na beryl datuje si´ dopiero od1943 r., kiedy to w USA opisano pierwsze przy-padki zawodowej berylozy u pracowników zatrud-nionych przy ekstrahowaniu berylu (Be). Ponadtoobserwowano pojawienie si´ berylozy Êrodowisko-wej u mieszkaƒców ˝yjàcych w pobli˝u tego emito-ra [2, 3].


Beryl, nale˝àcy do grupy metali ziem alkalicz-nych, stanowi 2,8–1014% skorupy ziemskiej. Wy-st´puje w ska∏ach, w´glu, ziemi, pyle wulkanicz-nym, ropie naftowej.

W czystej postaci znajduje si´ w akwamarynieoraz w zielonym emeraldzie. Tworzy nielicznei rzadko wyst´pujàce minera∏y. Najwa˝niejszy z nichto glinokrzemian Be3Al2 (Si6O18), który stanowig∏ównà rud´ tego metalu. Ruda ta najcz´Êciej prze-rabiana jest na wodorotlenek (BeOH)2. Z tego su-rowca otrzymuje si´ inne po∏àczenia berylu [4].

Dzi´ki du˝ej odpornoÊci chemicznej, Be znalaz∏szerokie zastosowanie w najnowszych technolo-giach m.in. przy konstrukcji pojazdów kosmicz-nych, moderatorów w reaktorach atomowych,os∏on na pr´ty paliwowe, przy produkcji broni nu-klearnej. Jego stopy sà wykorzystywane w przemy-Êle elektrycznym, elektronicznym, komputerowym,samochodowym, w urzàdzeniach radiologicznych.

Du˝e zapotrzebowanie przemys∏u na Be powo-duje sta∏y wzrost jego produkcji, co prowadzi dozwi´kszenia emisji tego metalu do Êrodowiska przy-rodniczego. Oprócz emitorów przemys∏owych, dowzrostu st´˝enia Be w Êrodowisku przyczyniajà si´równie˝ procesy spalania w´gla, olejów opa∏owych,odpadów komunalnych [5].

Uwa˝a si ,́ ˝e Be, ze êróde∏ antropogenicznychuwalniany jest do atmosfery pod postacià tlenku,zawieszonego na drobnych czàsteczkach py∏u, któremogà pozostawaç w powietrzu do 10 dni. Te czà-steczki py∏u osiadajà na ziemi, wodzie, roÊlinach, codzieje si´ zarówno samorzutnie jak równie˝ podwp∏ywem opadów atmosferycznych. Przyjmuje si ,́˝e depozyty atmosferyczne Be trudne sà do oszaco-wania. W ró˝nych regionach USA st´˝enie Be w po-wietrzu kszta∏towa∏o si´ od wartoÊci nieoznaczalnejdo 2 µg/m3 [6].

Beryl dostaje si´ do ziemi oraz Êrodowiska wod-nego drogà naturalnà (wietrzenie ska∏) oraz ze êró-de∏ antropogenicznych (Êcieki przemys∏owe, depo-zyty powietrzne, sk∏adowiska odpadów komunal-nych). Jego zawartoÊç w glebie ulega znacznym wa-haniom – szacuje si´ to st´˝enie na 3 tysiàce gramana kilogram (g/kg) ziemi. Wi´ksza cz´Êç Be nie prze-dostaje si´ do wód gruntowych, pozostajàc w ziemiprzez tysiàce lat. Nie wyklucza si ,́ ˝e w glebie podwp∏ywem reakcji chemicznych mo˝e nastàpiç przej-Êcie w inny zwiàzek chemiczny, natomiast nigdy niedochodzi do ca∏kowitej degradacji tego metalu.

Wi´kszoÊç Be obecnego w wodach powierzchnio-wych gromadzi si´ w osadach dennych, cz´Êç jest za-wieszona w wodach b∏otnistych. Nierozpuszczalnezwiàzki Be zanim osiàdà na dnie oceanu pozostajà

w jego wodach przez setki lat. Poziom Be w wodachpitnych w ró˝nych regionach USA by∏ bardzo niski,nie stanowiàcy zdaniem toksykologów zagro˝eniazdrowotnego [6].

Beryl, zarówno pochodzenia naturalnego jaki antropogenicznego ulega sta∏ej redystrybucji.Znajdujàce si´ w powietrzu czàsteczki przenoszonesà z atmosfery do Êrodowiska wodnego i do ziemidrogà suchà i mokrà (deszcze). Pod wp∏ywem wia-tru, Be z powierzchownych warstw ziemi dostaje si´ponownie do powietrza atmosferycznego. Znajdujà-cy si´ w g∏´bszych warstwach pedosfery, tworzy z in-nymi zwiàzkami chemicznymi, mniej lub bardziejtrwa∏e po∏àczenia [7].

Problem rozeznania wp∏ywu obecnego w Êrodo-wisku przyrodniczym berylu pojawi∏ si´ dopiero porozpoznaniu pierwszych przypadków berylozy po-chodzenia zawodowego.

Du˝e st´˝enie Be (rz´du §1 mg/m3) mo˝e wywo-∏ywaç zapalenie p∏uc, przewa˝nie prognostyczniekorzystne, bardzo rzadko prowadzàce do zejÊciaÊmiertelnego. Powa˝nym zagro˝eniem jest jego ra-kotwórcze dzia∏anie [8, 9]. Wg EPA (EnvironmentalProtection Agency), st´˝enia rz´du 0,00004 mg/m3

mogà wywo∏aç raka p∏uc u 1 osoby na tysiàc. Naj-wi´kszym zagro˝eniem jest alergizujàce dzia∏anieBe, zarówno jego zwiàzków rozpuszczalnych jaki nierozpuszczalnych. Dotyczy to w szczególnoÊciosób nadwra˝liwych na Be, u których nawet nie-wielkie st´˝enia mogà wywo∏ywaç reakcje zapalnetypu ziarniniaków w narzàdach wewn´trznych a naskórze zmiany o charakterze osutki. Objawy te mo-gà pojawiaç si´ nawet po 10–15 latach przerwanianara˝enia zawodowego. Uwa˝a si ,́ ˝e nadwra˝li-woÊç na beryl jest uwarunkowana genetycznie [10,11], dlatego w badaniach wst´pnych kandydatów dopracy w stycznoÊci z berylem nie ma mo˝liwoÊci wy-konania testów oceniajàcych nadwra˝liwoÊç osob-niczà na beryl.

Aktualnie obowiàzujàcy w Polsce normatyw hi-gieniczny dla zmiany roboczej nara˝enia zawodowe-go wynosi dla berylu – 0,001 mg/m3 powietrza, dlachwilowej ekspozycji – 0,003 mg/m3 [12].

Ca∏a populacja naszego globu ma kontakt z be-rylem, który obecny jest we wdychanym powietrzu,wodzie pitnej, w produktach spo˝ywczych. Wg da-nych literaturowych sà to Êladowe iloÊci. W Japoniiprzeci´tny dzienny pobór Be ocenia si´ na 84,4 µg/g wg jednych êróde∏ [13], wg innych na5–100 µg/g [14]. W Hiszpanii, st´˝enia Be w produk-tach spo˝ywczych (mi´so, owoce morza, warzywa,ziarna, kasze, mleko, jaja) wynosi∏y poni˝ej granicywykrywalnoÊci metody, tj. 0,02 µg/g [14, 15].

Kolumna dofinansowana ze Êrodków WFOÂiGW w Katowicach


Be nie kumuluje si´ w organizmach ˝yjàcychw wodach, jego obecnoÊç w roÊlinach ograniczasi´ do korzeni. Palenie papierosów zwi´ksza dobo-wy pobór Be [16, 17], jak równie˝ posiadanie im-plantów dentystycznych zawierajàcych ten pier-wiastek.

Beryl wnika do organizmu g∏ównie drogà inhala-cyjnà, rzadko przez przewód pokarmowy, jeszczerzadziej przez uszkodzonà skór .́ Po dostaniu si´ dokrwioobiegu wi´kszoÊç zostaje wydalona z moczemi ka∏em. Cz´Êç Be mo˝e pozostawaç w wàtrobie, ko-Êciach, mi´Êniach przez d∏u˝szy czas. W USA ozna-czono st´˝enia Be w moczu u nie nara˝onych zawo-dowo. Wg jednych autorów by∏y to wartoÊci rz´du0,22 µg/g kreatyniny [18], wg innych, kszta∏towa∏ysi´ poni˝ej 0,003–0,4 µg/L [19]. Szacuje si ,́ ˝e dzien-ne wydalanie z moczem i ka∏em wynosi 10 µg bery-lu [20]. St´˝enie Be w tkankach i p∏ynach ustrojo-wych u nienara˝onych zawodowo kszta∏towa∏o si´nast´pujàco [20, 21]:

krew – 0,01–3,6 µg/L,w∏osy – 5–8 µg/kg,mi´Ênie – 0,8 µg/kg,koÊci – 3 µg/kg,wàtroba – 2 µg/kg.

Nie wiemy jaki wp∏yw na zdrowie cz∏owieka wy-wiera sta∏a obecnoÊç Be w p∏ynach ustrojowychi narzàdach. Dane z doÊwiadczeƒ na zwierz´tachnie sà jednoznaczne m.in. w odniesieniu do geno-toksycznoÊci. Wskazuje to na potrzeb´ kontynu-owania tego typu badaƒ, zarówno doÊwiadczalnychjak i prowadzonych w grupach nara˝onych zawodo-wo [22, 23]. Okaza∏o si ,́ ˝e Be nie dzia∏a neurotok-sycznie, nie ma równie˝ wp∏ywu na rozrodczoÊçzwierzàt doÊwiadczalnych, natomiast wywo∏ujezmiany kostne (krzywicze) spowodowane niedobo-rem fosforu, wynik∏ym z przechodzenia rozpusz-czalnych jego zwiàzków w nierozpuszczalny fosfo-ran berylu [24].

ObecnoÊç berylu w tkankach i p∏ynach ustrojo-wych Êwiadczy o jego biokumulacji mimo zacho-dzàcych stale procesów wydalania z ustroju. Z du-˝ym prawdopodobieƒstwem mo˝na przypuszczaç,˝e w miar´ wzrostu st´˝enia tego metalu w Êrodowi-sku komunalnym (ze êróde∏ antropogenicznych)stopniowo mo˝e zwi´kszaç si´ jego biokumulacja.Tego rodzaju sytuacja mo˝e nasiliç ryzyko alergiza-cji organizmów oraz pojawienia si´ choroby nowo-tworowej. Mo˝e to stanowiç du˝e zagro˝eniezw∏aszcza dla grup podwy˝szonego ryzyka tj. ˝yjà-cych w zasi´gu dzia∏ania emitorów przemys∏owychi wysypisk komunalnych.

Przyjmuje si ,́ ˝e w zapobieganiu niepo˝àdanymskutkom zdrowotnym nara˝enia zarówno zawodo-wego jak i Êrodowiskowego, podstawowà rol´ od-grywa przestrzeganie normatywów higienicznych.W odniesieniu do berylu oparte sà one na mode-lach doÊwiadczalnych. Aktualnie obowiàzujàcyw Polsce normatyw dla nara˝enia Êrodowiskowegowynosi dla powietrza (Be i jego zwiàzki) nast´pujà-ce wartoÊci: dla 30 minutowej ekspozycji – 0,12 µg/m3, dla 24-godzinnej – 0,05 µg/m3, dla rocz-nej – 0,001 µg/m3 [25].

Rosnàce zapotrzebowanie przemys∏u na Be b´-dzie prowadziç do zwi´kszenia jego emisji Êrodowi-skowej co wià˝e si´ z potencjalnym zagro˝eniemzdrowotnym ze wzgl´du na jego dzia∏anie alergizu-jàce i rakotwórcze. Powy˝sza sytuacja wymaga pod-j´cia monitorowania stanu zdrowia, zw∏aszcza po-pulacji podwy˝szonego ryzyka. Niezb´dne jest pro-wadzenie wieloletnich badaƒ prospektywnychz uwagi na istnienie mechanizmu opóênionej wra˝-liwoÊci na beryl i jego zwiàzki.

PiÊmiennictwo 1. Hoover M.D.: Usage du beryllium, effects sur la santé, exposi-

tion et surveillance. Documents pour le Medecin du Travail,2005; 3, 347; wyg∏oszone na konferencji 8-11 marzec 2005Montreal Kanada.

2. Rossman M.: L’histoire de la beryliose. Documents pour le Me-dicine du Travail 3, 347, 2005. Wyg∏oszone na konferencji 8-11marzec Montreal Kanada.

3. Eisenbud M. i wsp.: Non – ocupational berylliosis. J IND HygToxicol 1949; 31: 282-294.

4. Bielaƒski A.: Podstawy chemii nieorganicznej. Wyd. NaukowePWN., Warszawa 2002.

5. Gladney i wsp.: Beryllium emission from a coal – fired powerplant J. Environ Sci Health 1976; 11: 297-311.

6. Toxicological Profile for Beryllium (Update) Department ofHealth and Human Services Public Health Service Agency forToxic Substances and Disease Registry Atlanta 2002.

7. Esteves Da Silva J.C.G., Machado A,A,S.C. i wsp.: Quantitati-ve study of Be(ii) complexation by soil fulvic acids by molecu-lar fluorescens spectroscopy. Environ Sci Technol 1996 a:30(11): 3155-3160.

8. Kanarek D.J i wsp.: Respitarory illness in a population exposedto beryllium. Am Rev. Respire Dis 1973; 108: 1295-1302.

9. Mc Garvan P.D., Rood A.S., Till J.E.: Chronic beryllium dise-ase and cancer risk estimates with uncertainty for beryllium re-leased to the air from the Rocky Flats plant. Environ HealthPerspect 1999; 107(9): 731-744.

10. Fontenat A.P., Torres M., Marshall W.H., i wsp.: Beryllium pre-sentation to CD4+ Tcells underlies disease – susceptibility HLA– DP cells in chronic beryllium disease. Proc Natl Acad Sci USA2000; 97(23: 12717-12722.

11. Lombardi G., Germain C., Urenkl i wsp.: HLA – DP allele-spe-cific T cell response to beryllium account for DP – associatedsusceptibility to chronic beryllium disease. J. Immunol 2001;166:3549-3555.

12. Rozporzàdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 17 czerw-ca 1998 r. w sprawie najwy˝szych dopuszczalnych st´˝eƒ i nat´-˝eƒ czynników szkodliwych dla zdrowia w Êrodowisku pracy(Dz. U. z dnia 27 czerwca 1998 r. poz. 513).



13. Muto H., Takizawa Y. i wsp.: Simaltaneous multielemental ana-lysis of daily food samples by inductively couplet plasma massspektrometry Sci Total Environ 1994; 144(1-3): 231-139.

14. Liobet J.M., Granero S., Schuhmacher M., i wsp.: Biologicalmonitoring of environmental pollution and human exposure tometals in Tarragona Spain IV Estimation of dietary intake. Tra-ce Elem Electrolytes 1998; 15(3): 136-141.

15. Hubert A.M., Vaessen A.M.G.V., Szteke B.: Beryllium in foodand drinking water – a summary of available knowledge. FoodAddit contam 2000; 17(2): 149-159.

16. Reeves A.L., Berylium. In: Friberg L., Nordberg G.F., VoukV.B., eds. Handbook on the Toxicology of metals Second edi-tion. Volume II: Specyfik metals. New York, NY: Elsevier Scien-ce Publishers, 1986 95-116.

17. Smith C.J., Livingston S.D., Doolitle D.J.: An international lite-rature survey of “IARC Group I Carcinogens” reported in ma-instream cigarette smoke. 1997.

18. Paschal D.C., Ting B.G., Morrow J.C. i wsp.: Trace elements inurine of United States residents: reference range concentrations.Environ Res 1998; 76(1): 53-59.

19. Apostoli P., Schaller K.H.: Urinary Beryllium-a suitable tool forassessing occupational and evironmental beryllium exposure.Int Arch Occup Environ Health 2001; 74: 162-166.

20. Tsalev D.L., Zaprianow Z.K., eds. Atomic absorption spectro-metry in occupational and environmental health practice BocaRaton FL: CRC Press 1984; 96-100, 27-29.

21. Emsley J. The elements Third Edition. Clarendon Press Oxford1998; 34-35.

22. Ulitzur S., Barak M.: Detection of genotoxicity of metalliccompounds by the bacterial bioluminescence test. J BioluminChemilumin 1988; 2: 95-99.

23. Ashby J., Ishidate J.Ir., Stronner G.D. i wsp.: Studies on genoto-xicity of beryllium sulphate in vitro and in vivo. Mutat Res1990; 240: 217-225.

24. Morgareidge K., Cox G.E., Gallo M.A.: Chronic feeding stu-dies with beryllium in dogs. Food and Drung Research Labora-tories, Inc. Submilted to the Aluminium Company of America.1976.

25. Rozporzàdzenie Ministra Ochrony Ârodowiska, Zasobów natu-ralnych i LeÊnictwa z dnia 28.04.1998w sprawie dopuszczalnychwartoÊci st´˝eƒ substancji zanieczyszczajàcych w powietrzu(Dz. U. 98 55 355 z dnia 6 maja 1998 r.)


Adres do korespondencji: Prof. Henryka Langauer-LewowickaInstytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego41-200 Sosnowiec, ul. KoÊcielna 13


StreszczenieMinera∏y z grupy azbestu by∏y cz´sto u˝ywane jako

sk∏adnik materia∏ów budowlanych. Po wielu latach eks-ploatacji, wi´kszoÊç z nich jest skorodowana i mo˝e uwal-niaç w∏ókna azbestu do powietrza atmosferycznego sta-nowiàce zagro˝enie dla zdrowia ludzi. Zgodnie z PolskimProgramem Rzàdowym wszystkie wyroby zawierajàceazbest powinny zostaç wyeliminowane ze Êrodowiska dokoƒca 2032 roku.

Celem projektu by∏o opracowanie nowej strategii po-bierania próbek powietrza atmosferycznego do wyznacza-nia st´˝eƒ respirabilnych w∏ókien azbestu. Polega ona naaspiracji wysokoobj´toÊciowych próbek powietrza za po-mocà pomp o du˝ym nat´˝eniu pr´dkoÊci przep∏ywu stru-gi na 25 mm filtry membranowe z nitrocelulozy o Êredni-cy porów 0,8 µm. Zliczanie w∏ókien przeprowadzano we-d∏ug zasad okreÊlonych w Polskiej Normie PN-88 Z-04202/02. W∏ókna analizowano w znacznie wi´kszej (ni˝do tej pory) liczbie pól mikroskopowych (analizowano 500pól w siatce Walton-Becketta). Nowa strategia pomiarowazosta∏a zweryfikowana poprzez okreÊlenie Êrodowiskowe-go poziomu st´˝eƒ respirabilnych w∏ókien azbestu w po-

wietrzu atmosferycznym Sosnowca, jednego z g´sto zalud-nionych miast konurbacji górnoÊlàskiej. Zgodnie z danymidostarczonymi przez Urzàd Miejski, 99% materia∏ów za-wierajàcych azbest zdeponowanych jest na terenie tegomiasta w elewacjach i na dachach budynków. Ich obecnoÊçby∏a g∏ównym kryterium lokalizacji stanowisk pomiaro-wych. ¸àcznie analizie poddano 130 próbek.

Najwy˝sze st´˝enie respirabilnych w∏ókien azbestustwierdzono na obszarach o du˝ej koncentracji wyrobówazbestowo-cementowych (a-c) o znacznym stopniu koro-zji i w bezpoÊredniej bliskoÊci budynków pokrytych p∏yta-mi a-c. Strategia pomiarowa oparta na pobieraniu próbeko du˝ej obj´toÊci powietrza i zwi´kszonej liczbie analizo-wanych pól mikroskopowych pozwoli∏a na uzyskanieoznaczalnoÊci metody na poziomie 0,001 w∏./cm3. Dzi´kiproponowanym modyfikacjom mogà zostaç okreÊlonerzeczywiste st´˝enia w∏ókien azbestu wyst´pujàce w Êro-dowisku pozazawodowym. Przedstawiona strategia mo˝ebyç rekomendowana do Êrodowiskowego monitoringuw∏ókien azbestu.

S∏owa kluczowe: w∏ókna azbestu, strategia pomiarowa,materia∏y budowlane

STRATEGIA POBIERANIA PRÓBEK POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO W CELU WYZNACZENIA ST¢˚E¡ RESPIRABILNYCH

W¸ÓKIEN AZBESTU

SAMPLING STRATEGY OF ATMOSPHERIC AIR SAMPLES FOR DETERMINATION OF CONCENTRATION OF RESPIRABLE ASBESTOS FIBERS

Ewa Krakowiak, Jolanta Cembrzyƒska, Gabriela Sàkol, Rafa∏ L. Górny

Zak∏ad SzkodliwoÊci Biologicznych, Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego w SosnowcuKierownik: dr hab. n. med. Rafa∏ L. Górny



AbstractMinerals from the group of asbestos have been fre-

quently used as a component of building insulating mate-rials. After several years of utilization, most of them havebeen undergone corrosion and asbestos fibers releasedinto the air can pose health hazards to exposed people.According to the Polish governmental program, allasbestos containing materials should be eliminated fromthe environment till 2032.

The aim of this study was to elaborate the new sam-pling strategy for respirable asbestos fibers in the air. Thenew strategy is based on aspiration of high-volume airsamples by the pumps with high flow rate onto mem-brane nitrocellulose filters with 0.8 µm pores. The count-ing of deposited respirable fibers were carried out inaccordance with Polish Standard PN-88 Z-04202/02. Thepresence of fibers was checked in much bigger (thanusual) number of microscopic fields (i.e., 500 fields inWalton-Beckett graticule were analyzed). The elaboratednew strategy was validated by determining the environ-mental concentration of respirabile asbestos fibers in the

atmospheric air of Sosnowiec, a densely populated townof Upper Silesia conurbation. According to data provid-ed by the City Hall, about 99% of materials containingasbestos are roof and front elevation panels of the build-ings and their presence was the main criterion for loca-tion of sampling stations. The total number of analyzedsamples was 130.

The highest concentration of respirable asbestos fiberswas found in the areas where large accumulation of dam-aged asbestos containing materials was present and in animmediate vicinity of the building. The new samplingstrategy based on high volume samples and on subsequentincrease of counted microscopic fields allows to decreasethis limit of detection to the value of 0.001 fiber/cm3. Dueto the proposed modification, the real asbestos fiber con-centrations observed in non-occupational environmentscan be quantified. The above described new strategy canbe recommended for environmental monitoring ofasbestos fibers.

Keywords: asbestos fibers, sampling strategy, buildingmaterials


StreszczenieWst´p: Wiele doniesieƒ naukowych potwierdza wp∏yw

zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na zdrowiepopulacji, a w szczególnoÊci na rozwój p∏odu i noworod-ka. Cz´sto doniesienia te opierajà si´ jednak na oszaco-waniu ekspozycji w oparciu o dane z centralnych stacjimonitorujàcych poziom zanieczyszczenia. Dlatego te˝wa˝nym jest oszacowanie ekspozycji bezpoÊrednio przy-pisanej respondentom poprzez pomiar indywidualnegopoziomu zanieczyszczeƒ.

Celem naszych badaƒ by∏o oszacowanie zanieczyszcze-nia powietrza py∏em drobnym (PM2.5) i benzo(a)pirenem(B[a]P) na poziomie indywidualnym.

Materia∏ i metody: W analizie wykorzystano dane do-tyczàce 407 niepalàcych kobiet w drugim trymestrze cià-˝y. U wszystkich badanych przeprowadzono indywidual-ny pomiar zanieczyszczenia powietrza. Na podstawie wy-wiadu zebrano dane dotyczàce stylu ˝ycia i potencjalnychêróde∏ nara˝enia. W podgrupie przeprowadzono jedno-czeÊnie pomiary zanieczyszczenia powietrza wewnàtrzi na zewnàtrz mieszkania.

Wyniki: W badanej populacji zaobserwowano wyso-kie dzienne st´˝enie PM2.5 (Êrednia geometryczna – 35,20 µg/m3) oraz B[a]P (2,62 ng/m3). Zaobserwowano

statystycznie istotne ró˝nice w poziomie zanieczyszczeniapowietrza PM2.5 w zale˝noÊci od nara˝enia na bierne pa-lenie papierosów. Porównujàc poziom zanieczyszczeƒ in-dywidualnych z zanieczyszczeniem powietrza w mieszka-niu i na zewnàtrz nie zaobserwowano znaczàcych ró˝nic.

Wnioski: Badania pokazujà, ˝e ciàgle stoimy przedproblemem wysokiego poziomu zanieczyszczenia py∏emdrobnym czy wielopierÊcieniowymi w´glowodorami aro-matycznymi.

S∏owa kluczowe: py∏ drobny, benzo(a)piren,zanieczyszczenie powietrza, kobiety w cià˝y.

SummaryBackground: The impact of air pollution on human

health, especially on fetus and children development isknown in the literature. But, often such studies use expo-sure data from stationary monitoring stations. In this situation there is a need to confirm relation between expo-sure and the outcome at the individual level.

The aim of our analysis was to assess the personal airpollution level by fine particles (PM2.5) and benzo(a)pyrene(B[a]P).

ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA PY¸EM DROBNYM (PM2.5) ORAZBENZO(A)PIRENEM W KRAKOWIE

AIR POLLUTION WITH PARTICULATE MATTER (PM2.5) AND BENZO(A)PIREN IN CRACOW

Agnieszka Pac1, Ryszard Jacek1, El˝bieta Sochacka-Tatara1, John D. Spengler2,David E. Camman3, Frederica P. Perera4, Wies∏aw Jedrychowski1

1 Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Uniwersytet Jagielloƒski, Collegium Medicum, Kraków. Kierownik: prof. dr hab. B. Tobiasz-Adamczyk

2 Department of Environmental Health, School of Public Health, Harvard University, Boston, MA, USA 3 Southwest Research Institute, San Antonio, TX, USA4 Columbia Center for Children’s Environmental Health, Mailman School Public Health, Columbia University, New York, NY, USA


ARTYKUŁY ORYGINALNEARTYKUŁY ORYGINALNEORIGINAL PAPERS


Materials and Methods: We analyzed data for 407 non-smoking pregnant women recruited during the secondtrimester of pregnancy. Air pollution by PM2.5 and B[a]Pwere measured at the personal level. Additional dataabout life style and potential sources of exposure werecollected by trained interviewers. In the subsample of 83women additional simultaneous measurements of indoorand outdoor air pollution were carried out.

Results: We have observed high daily level of air pollu-tion by PM2.5 (geometric mean = 35.20 µg/m3) and B[a]P

(2.62 ng/m3). In the subjects exposed to ETS we havenoticed statistically higher level of PM2.5. There were nostatistically important differences in the level of both airpollutants measured personally, indoor and outdoor.

Conclusion: Our study showed that there is still bigconcern about high level of air pollution by fine particlesand polycyclic aromatic hydrocarbons.

Keywords: fine particles, benzo(a)pyrene, air pollution,pregnant women.

StreszczenieWst´p. Zawodowe nara˝enie na o∏ów mo˝e powodo-

waç mia˝d˝yc .́ Jednym z mechanizmów mia˝d˝ycorod-nego dzia∏ania o∏owiu mo˝e byç zmiana st´˝eƒ zwiàzkówpostrzeganych jako nowe czynniki ryzyka rozwoju mia˝-d˝ycy. Celem pracy by∏o stwierdzenie w jakim stopniuprzewlek∏e nara˝enie na dzia∏anie o∏owiu wp∏ywa nazmiany osoczowych st´˝eƒ nowych czynników ryzyka,a mianowicie: homocysteiny (Hcy), cysteiny (Cys), asy-metrycznej dimetyloargininy (ADMA) i symetrycznej di-metyloargininy (SDMA)

Materia∏ i metody. Pilotowe badania obj´∏y 20 m´˝-czyzn, pracowników Zak∏adu Górniczo-Hutniczegow Bukownie, zawodowo nara˝onych na o∏ów (Êredniawieku 37,6510,7 roku). WielkoÊç nara˝enia na dzia∏anieo∏owiu okreÊlano poprzez oznaczenie st´˝enia o∏owiu wekrwi (ocena aktualnego nara˝enia) metodà ASA oraz he-matofluorymetryczne oznaczanie cynk-protoporfiryn(ZPP) erytrocytarnych (ocena przewlek∏ego nara˝enia

w ciàgu paru ostatnich miesi´cy). Osoczowe st´˝enia ba-danych czynników ryzyka oznaczano metodà HPLC.

Wyniki. Osoczowe st´˝enie Hcy znamiennie korelujeze st´˝eniem o∏owiu (r40,450; p40,046) jak i ZPP(r40,616; p40,004). Cys wykazuje znamiennà ujemnàkorelacj´ jedynie ze st´˝eniem o∏owiu (r410,521;p40,018), natomiast ADMA i SDMA dodatnio i zna-miennie skorelowane sà z ZPP (odpowiednio r40,626;p40,003 i r40,584; p40,012).

Wnioski. Wst´pne wyniki wykazujà, ˝e dzia∏anie o∏o-wiu na organizm mo˝e wp∏ywaç niekorzystnie na zmia-ny st´˝eƒ nowych czynników ryzyka rozwoju mia˝d˝ycy.Dlatego istnieje uzasadnienie przeprowadzenia badaƒna wi´kszej populacji osób nara˝onych zawodowo nadzia∏anie o∏owiu oraz w∏àczenie do badaƒ grupy kontro-lnej.

S∏owa kluczowe: o∏ów, homocysteina, cysteina, asyme-tryczna dimetyloarginina, symetryczna dimetyloarginina,arterioskleroza

ZALE˚NOÂå POMI¢DZY ST¢˚ENIEM O¸OWIU WE KRWI A OSOCZOWYM ST¢˚ENIEM METABOLITÓW

POSTRZEGANYCH JAKO NOWE CZYNNIKI ROZWOJU MIA˚D˚YCY U OSÓB ZAWODOWO NARA˚ONYCH NA O¸ÓW.

DONIESIENIE WST¢PNE

RELATION BETWEEN A BLOOD LEAD CONCENTRATION AND PLASMA METABOLITES CONCENTRATION PERCEIVED AS NEW ATHEROSCLEROSIS RISK FACTORS FOR PERSONS

AT OCCUPATIONAL RISK OF LEAD EXPOSURE. PRELIMINARY REPORT

Adam Prokopowicz1, Andrzej Sobczak1,2, Ma∏gorzata Radek3, Aleksander J´drzejczak1, Izabela Szo∏tysek-Bo∏dys2, Edmund Anczyk1

1 Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego, Sosnowiec. Dyrektor: dr n. med. E. Anczyk2 Zak∏ad Chemii Ogólnej i Nieorganicznej, Wydzia∏ Farmaceutyczny z Oddzia∏em Medycyny Laboratoryjnej, Âlàski Uniwersytet

Medyczny, Sosnowiec. Kierownik: dr hab. n. med. A. Sobczak3 Zespó∏ Opieki Zdrowotnej, Laboratorium Centralne, Olkusz. Dyrektor: lek. med. J. Niewiara




AbstractIntroduction. Occupational exposure to lead may cau-

se atherosclerosis. One of this process’ mechanisms mightbe a change in concentration levels of compounds regar-ded as new atherosclerosis risk factors. The aim of thestudy was to assess the degree of influence of extendedexposure to lead on the plasma concentration changes ofthe new risk factors, namely homocysteine (Hcy), cysteine(Cys), asymmetric dimethylarginine (ADMA) and sym-metric dimethylarginine (SDMA).

Samples and methods. A pilot experiment included 20males, employees of Mining and Metallurgical Works inBukowno, who are occupationally exposed to lead (avera-ge age 37,6510,7). The exposure intensity was measuredby marking the blood lead concentration ( assessment ofrecent exposure) with ASA method and by haematoflu-orometric determination of zinc protoporphyrin (ZPP) in

erythrocytes (assessment of chronic exposure over theprevious few months). The plasma concentration of exa-mined risk factors was marked with HPLC method.

Results: The Hcy plasma concentration correlates si-gnificantly with both lead concentration (p40.046) andZPP (p40.004). Cysteine reveals significant negative cor-relation only with the lead concentration (p40.018), whi-le ADMA and SDMA are significantly positively correla-ted with ZPP (respectively p40.003 and p40.012).

Conclusions: Initial results indicate that lead affectinga human organism may adversely influence the changes ofconcentration of new atherosclerosis risk factors. There-fore the above grounds further research on extended gro-up of persons occupationally exposed to lead as well asinclusion of a control group.

Key words: lead, homocysteine, cysteine, asymmetric di-methylarginine, symmetric dimethylarginine, atherosclerosis


StreszczenieAlergia jest najcz´stszà chorobà niezakaênà wieku

dzieci´cego i m∏odego, Êrednio dotyczy co 4-go mieszkaƒ-ca krajów wysoko rozwini´tych. W ciàgu minionego wie-ku nastàpi∏ gwa∏towny wzrost zachorowalnoÊci na alergie.Przyczynà sà nie alergogenne czynniki Êrodowiskowe ta-kie jak: wzrost st´˝enia zanieczyszczeƒ w powietrzu, czyzbyt higieniczny tryb ˝ycia.

Cel pracy: Porównanie cz´stotliwoÊci wyst´powaniachorób alergicznych w wybranych miastach Polski w od-niesieniu do obszaru wiejskiego Zamojszczyzny.

Materia∏ i metoda: Badanie kwestionariuszowe opartena europejskich ankietach ECRHSII oraz ISAAC w gru-pie 8921 respondentów z czterech regionów Polski (War-szawy, Katowic, Lublina i Zamojszczyzny – powiat za-mojski i krasnostawski). Respondenci zostali podzielenina trzy grupy wiekowe: dzieci w wieku 6–7 i 13–14 latoraz m∏odzi doroÊli w wieku 20–44 lat. Badana próba zo-sta∏a wylosowana przez MSWiA z operatu PESEL.

Wyniki: WÊród respondentów deklarujàcych posiada-nie astmy najwi´kszà grup´ stanowià mieszkaƒcy Warsza-wy (6%). W Lublinie dotyczy to 5% respondentów,a w Katowicach 4%. Najrzadziej, bo tylko w 3% posiada-nie astmy deklarowali mieszkaƒcy Zamojszczyzny. Wewszystkich badanych miastach problem ten w najwi´k-szym stopniu dotyczy∏ dzieci w wieku 13–14 lat (5%),a w najmniejszym doros∏ych (4%). Na Zamojszczyênienajwi´cej przypadków astmy odnotowano wÊród dzieci6–7-letnich. Posiadanie jakiejÊ choroby alergicznej nosa,

w tym kataru siennego, deklaruje 22–25% mieszkaƒcówmiast i 14,5% mieszkaƒców wsi. WÊród dzieci zjawisko tojest cz´stsze w obu grupach wiekowych (23%).

Wniosek: Wst´powanie alergii i astmy jest cz´stszew Êrodowisku miejskim ni˝ wiejskim.

S∏owa kluczowe: alergiczny nie˝yt nosa, astma, epide-miologia, wieÊ, miasto.

AbstractAllergic rhinitis is most common allergic disorder. It

appears in 25% of citizens of high societies. This isbecause of high environmental pollution and hygienicstyle of life. Some factors protect people against allergy:cat in home in neonatal time or past tuberculosis infec-tion.

The aim of study: to compare epidemiology of allergyand asthma in rural and urban area in Poland.

Material and method: ECRHS and ISAAC question-naires was applied in Polish epidemiological research(ECAP). 8921 randomized aged 6/7, 13/14 and 20–44selected people from polish population were included intothe study.

Results: allergy and asthma are almost twice moreoften in urban area comparing to rural (p*0,005). Thatsuggest that country sides protect against activation ofthe allergy diseases.

Key words: allergic rhinitis, asthma, epidemiology, envi-ronment, urban and rural environment.

RÓ˚NICE WYST¢POWANIA ALERGII I ASTMYW ÂRODOWISKU WIEJSKIM I MIEJSKIM W POLSCE – BADANIE ECAP

THE DIFFERENCES IN INCIDENCE OF ALLERGY AND ASTHMA IN RURAL AND URBAN AREA IN POLAND – ECAP SURVEY

Boles∏aw Samoliƒski, Aneta Tomaszewska, Filip Raciborski, Piotr Samel-Kowalik,Artur Walkiewicz, Jacek Borowicz, Adam Lusawa, Liliana Trzpil, Nina Jakubik,Justyna Marsza∏kowska, Joanna Gutowska, Urszula Samoliƒska-Zawisza, Barbara Piekarska

Zak∏ad Profilaktyki Zagro˝eƒ Ârodowiskowych i Alergologii, Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Kierownik Zak∏adu: Prof. dr hab. med. Boles∏aw SamoliƒskiPrevention of the Environmental Hazards and Allergology Department, Medical University of Warsaw



StreszczenieWst´p: Racjonalna aktywnoÊç ruchowa wywiera wie-

loraki wp∏yw na ustrój cz∏owieka i przynosi szereg korzy-Êci pacjentom chorujàcym na cukrzyc .́ AktywnoÊç fi-zyczna jest jednym z niefarmakologicznych elementów le-czenia cukrzycy. Obni˝a poziom cukru i zmniejsza zapo-trzebowanie na insulin .́ Celem badania by∏a analiza formaktywnoÊci fizycznej u pacjentów z cukrzycà .

Materia∏ i metody: Badanie zosta∏o przeprowadzoneu pacjentów z cukrzycà t.1 leczonych w Klinice ChoróbMetabolicznych CM UJ. Badanie przeprowadzono za po-mocà bezpoÊredniej ankiety.

Wyniki: SpoÊród wszystkich badanych osób: 82,1%kobiet i 72,7% m´˝czyzn jest aktywnych fizycznie. Nie maistotnej statystycznie ró˝nicy w aktywnoÊci fizycznej po-mi´dzy badanà grupà kobiet i m´˝czyzn. Zwi´kszenie ak-tywnoÊci fizycznej po rozpoznaniu cukrzycy zadeklaro-wa∏o 25% kobiet i 18,2% m´˝czyzn. Nie stwierdzonoistotnej statystycznie ró˝nicy zwiàzanej ze zwi´kszeniemaktywnoÊci fizycznej po rozpoznaniu cukrzycy pomi´dzykobietami i m´˝czyznami. Najcz´stszà formà aktywnoÊcifizycznej wybieranà przez kobiety sà spacery, a m´˝czyê-ni najch´tniej wybierajà si∏ownie.

Wnioski: 1. Badanych pacjentów z cukrzycà t. 1 cechuje wysoki

poziom aktywnoÊci fizycznej. 2. Rozpoznanie cukrzycy nie wp∏yn´∏o znamiennie na

wzrost aktywnoÊci fizycznej w badanej grupie osób.

S∏owa kluczowe: aktywnoÊç fizyczna, cukrzyca t. 1

AbstractIntroduction: The sensible physical activity has the very

important influence on health of people and gives a lot offavourable effects particularly in patients with diabetesmellitus: deteriorate of blood-glucose level, reduce ofinsilin requirement. The aim of present study was to eval-uate the weight of physical activity in patients with dia-betes mellitus.

Materials and methods: The study was performed inthe group of 50 patients with diabetes mellitus t.1. Allpatients were asked to file up scientifically described ques-tionanaire.

Results: 82,1% women and 72,7% men declared physi-cal activity. There were statistically no significant differ-ences between women and men. After making a diagnosisof diabetes: 25% women and 18,2% men increased theirphysical activity. The improvement of physical activity inboth group after diagnosis of diabetes was similar. Thewalking is the most often kind of physical activity inwomen. Men selected the power-station as the most oftenform of their physical activity.

Conclusions: The examined patients are characterizedthe high level of physical activity.

The improvement of physcial activity was not signifi-cant after making a diagnosis of diabetes mellitus t.1 inpatients in our study.

Key words: physical activity, diabetic t. 1

ZNACZENIE AKTYWNOÂCI FIZYCZNEJ U OSÓB CHORYCH NA CUKRZYC¢ TYPU 1

THE WEIGHT OF PHYSICAL ACTIVITY IN PATIENTS WITH DIABETES MELLITUS T. 1

Monika Âcibor, Monika Domaga∏a

Uniwersytet Jagielloƒski Collegium Medicum, Wydzia∏ Nauk o Zdrowiu, Instytut Zdrowia Publicznego, Zak∏ad Zdrowia i ÂrodowiskaKierownik: Prof. dr hab. J. Ha∏uszka



StreszczenieJakoÊç wody przeznaczonej do

spo˝ycia w Polsce podlega sta∏ejkontroli prowadzonej przez orga-na Paƒstwowej Inspekcji Sanitar-nej. Monitoringiem kontrolujà-cym jakoÊç wody obj´tych jest wPolsce tysiàce obiektów, w tymuj´cia wody pitnej i wodociàgi.

W niniejszym artykule przed-stawiono wyniki jakoÊci wodyprzeznaczonej do spo˝ycia w Polsce w 2007 roku dla wy-branych 6 parametrów, stanowiàcych istotne zagro˝eniezdrowotne: azotanów, benzo(a)pirenu, kadmu, o∏owiu, en-terokoków i E.coli. Analiz´ wykonano w oparciu o kryte-ria jakoÊci wody okreÊlone w rozporzàdzeniu MinistraZdrowia z dnia 29 marca 2007 roku (Dz. U. Nr 61, poz.417), na podstawie wyników analiz wykonanych przez sta-cje paƒstwowej Inspekcji Sanitarnej. Scharakteryzowanorównie˝ infrastruktur´ zaopatrzenia ludnoÊci w wod .́

Woda dostarczana za poÊrednictwem wodociàgów do-ciera do ponad 90% ludnoÊci w kraju, z czego wod´ o nie-odpowiedniej jakoÊci otrzymuje co dziesiàty mieszkaniecmiast i co ósmy mieszkaniec wsi. Przekroczenia wartoÊciparametrów mikrobiologicznych notowane sà praktycz-nie na obszarze ca∏ego kraju. Najgorsza sytuacja obser-wowana jest w po∏udniowo-wschodniej cz´Êci kraju,w województwach ma∏opolskim, Êwi´tokrzyskim i pod-karpackim.

Rezultaty pracy przedstawiono na mapach z wykorzy-staniem narz´dzi Systemu Informacji Przestrzennej (ang.Geographic Information System).

S∏owa kluczowe: jakoÊç zdrowotna wody, woda przezna-czona do spo˝ycia

SummaryQuality of drinking water in

Poland is under constant control,which is held by NationalSanitary Inspection. Monitoringcovers thousands of objects ofwater supply systems and publicwells as well.

The following article presentsdifferences in spatial allocationsin scope of public water supply

systems and drinking water quality in Poland in 2007,based on six chosen parameters which have significantimpact on human health. These parameters are: nitrate,benzo(a)pyrene, cadmium, lead, Enterococci, E.coli.Analysis were taken basing on drinking water quality cri-teria described in Polish National Regulations from 29th

of March 2007. Data was supplied by stations ofNational Sanitary Inspection located in whole Poland,than verified and checked in Department of Environ-mental Hygiene of National Institute of Public Health-National Institute of Hygiene.

Drinking water serviced via water supply systems inPoland was available for more than 90% of citizens ofPoland. One per ten of citizens in the cities and one pereight in the rural areas was supplied with drinking waterwhich did not comply with national standards. Waterwith pour microbiological quality was observed in wholePoland. The worst situation in microbiological contextwas noticed in south-east part of country. All the resultsof this work were present on maps.

Keywords: water supply systems in Poland, health qual-ity of drinking water, spatial analysis

JAKOÂå WODY PRZEZNACZONEJ DO SPO˚YCIA W POLSCE W ROKU 2007

DRINKING WATER QUALITY IN POLAND IN 2007

Krzysztof Skotak, Janusz Âwiàtczak, Jakub Bratkowski

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Paƒstwowy Zak∏ad Higieny, Zak∏ad Higieny KomunalnejKierownik Zak∏adu Higieny Komunalnej NIZP-PZH – dr J. Âwiàtczak


EDITORIAL

ARTYKUŁ REDAKCYJNYARTYKUŁ REDAKCYJNY

Krzysztof Skotak Janusz Âwiàtczak

StreszczenieWst´p: Celem pracy by∏a ocena gospodarki jodowej

u dzieci uprawiajàcych sport zamieszka∏ych w Rudzie Âlà-skiej i w Szczecinie dokonana w oparciu o pomiar st´˝e-nia jodu wydalanego z moczem. Starano si´ uzyskaç od-powiedzi na nast´pujàce pytania: czy u dzieci wyst´pujewi´ksze zapotrzebowanie na jod w zwiàzku ze sta∏ym wy-si∏kiem fizycznym, czy istniejà te˝ ró˝nice w jodurii w za-le˝noÊci od miejsca zamieszkania.

Materia∏ i metody: Badaniami obj´to 28 trzynastolat-ków z Rudy Âlàskiej i 26 dzieci ze Szczecina (Êrednia wie-ku wynosi∏a 1450,8 roku)ucz´szczajàcych do klas spor-towych. St´˝enie jodu oznaczano w porannej porcji mo-czu metodà PAMM.

Wyniki: Ârednie st´˝enie jodu u dzieci z Rudy Âlàskiejwynosi∏o 127,3547,0 µg/l a u dzieci ze Szczecina99,9566,8 µg/l i by∏o istotnie statystycznie ni˝sze(p*0,05). W Rudzie Âlàskiej zarówno dziewczynki (Êred-nia joduria 111,4542,1 µg/l) jak i ch∏opcy (Êrednia jodu-ria 144,4547,6 µg/l) mia∏y joduri´ w zakresie prawid∏o-wego wydalania jodu z moczem. W Szczecinie prawid∏o-wa joduria wyst´powa∏a tylko u dziewczynek i wynosi∏a123,3561,6 µg/l u ch∏opców Êrednie st´˝enie jodu z mo-czem wynosi∏o 85,9567,9 µg/l. G∏´boki niedobór joduwykazano u 34,6% badanych dzieci.

Wnioski: Ocena jodurii u dzieci szkolnych potwierdzi-∏a skutecznoÊç profilaktyki jodowej. U dzieci uprawiajà-cych ró˝ne dyscypliny sportowe istnieje potrzeba monito-rowania st´˝enia jodu w moczu

S∏owa kluczowe: joduria, dzieci, sport

AbstractIntroduction: The aim of the study was to evaluate the

iodine metabolism by the concentration measurement ofthe iodine excreted with urine, in schoolchildren practi-cing sport from Ruda Âlàska and Szczecin. We attempt toanswer the questions as follows: (i) is the demand for io-dine bigger in children because of regular physical effi-ciency?, (ii) are there any iodinuria differences dependedfrom place of residence?

Material and methods: To the research were involvedthirteen-years-old sports-class pupils 28 teenagers fromRuda Âlàska and 26 children from Szczecin (meanage1450,8 yr). The iodine concentration was measuredby means of PAMM method.

Results: The average concentration of iodinuria in chil-dren from Ruda Âlàska was 127,3547,0 µg/l and in chil-dren from Szczecin was 99,9566,8 µg/l and was signifi-cantly lower (p*0.05). The average concentration of

ANALIZA PORÓWNAWCZA JODURII DZIECI Z KLAS SPORTOWYCH Z RUDY ÂLÑSKIEJ I SZCZECINA

THE COMPARATIVE ANALYSIS OF IUODURIA IN SPORT – CLASSES CHILDREN FROM RUDA ÂLÑSKA AND SZCZECIN

Anita Stanjek-Cichoracka1, Aleksandra Kochaƒska-Dziurowicz1, Aleksandra Bijak1,Beata Karakiewicz2

1 Katedra i Zak∏ad Diagnostyki Izotopowej i Radiofarmaceutyków Âlàski Uniwersytet Medyczny, Sosnowiec Kierownik: prof. dr hab.n.med. A. Kochaƒska-Dziurowicz

2 Samodzielna Pracownia Piel´gniarstwa Rodzinnego Katedry Medycyny Rodzinnej, Pomorska Akademia Medyczna, Szczecin Kierownik: B. Karakiewicz

Praca powsta∏a w ramach Umowy w∏asnej NN 2-016/07 i KNW-2-050/08.




excreted iodine in the group of girls (mean144,4547,6 µg/l) as well as in the group of boys (mean144,4547,6 µg/l) from Ruda Slaska was within the nor-mal range. In Szczecin the correct iodinuria in the groupof girls was observed and amounted to 123,3561,6 µg/l,in the group of boys was 85,9567,9 µg/l. The severe iodi-ne deficiency in 34.6% of examined children was revealed.

Conclusions: The assessment of iuoduria in schoolchil-dren confirmed the effectiveness of the iodine prophyla-xis. In children who participated in various sport discipli-nes the monitoring of iodinuria is needed.

Key words: iuoduria, children, sport


StreszczenieCel pracy: Celem pracy by∏a analiza poda˝y wybra-

nych makro- i mikrosk∏adników pokarmowych w dieciepacjentów poddawanych dializoterapii, a tak˝e porówna-nie otrzymanych wyników z poda˝à tych sk∏adnikóww diecie osób zdrowych.

Metodyka: Grupa badana (I) obejmowa∏a 51 chorychz przewlek∏à schy∏kowà niewydolnoÊcià nerek (26 kobieti 25 m´˝czyzn w wieku 25-85 lat). Grup´ kontrolnà (II)stanowi∏o 30 zdrowych osób dobranych pod wzgl´demp∏ci i wieku do grupy badanej.

W grupie osób badanych 24-godzinny wywiad ˝ywie-niowy zbierany by∏ w 2 porach roku: 3-krotnie w okresiezimy oraz 2-krotnie w okresie wiosny. Wywiad ˝ywienio-wy wÊród osób stanowiàcych grup´ kontrolnà zbieranyby∏ 2-krotnie w okresie wiosny.

Wyniki: Ârednia poda˝ energii w grupie osób dia-lizowanych (I) w okresie zimowym wynosi∏a 1229 kcal,poda˝ bia∏ka – 44 g, potasu – 74 mmol, fosforu – 731 mg,witaminy C – 29 mg, wapnia – 261 mg. Analizujàc diet´osób chorych (I) i zdrowych (II) z okresu wiosennegootrzymano nast´pujàce rezultaty: poda˝ energii – 1448kcal I / 1340 kcal II; poda˝ bia∏ka – 51 g I / 57g II; pota-su – 56 mmol I / 55 mmol II; fosforu – 808 mg I / 984 mgII; witaminy C – 35 mg I / 53 mg II, wapnia 269 mg I / 712mg II.

Poda˝ energii i bia∏ka w diecie 35 dializowanych osóbby∏a zbyt niska, podczas gdy poda˝ potasu by∏a zbyt wy-soka w przypadku 17 osób.

Wnioski: Skutkiem ograniczenia spo˝ycia warzywi owoców jest niska poda˝ witaminy C oraz beta-karote-nu. Ograniczenie w diecie warzyw i owoców nie jest wy-starczajàcym sposobem zmniejszenia poda˝y potasu. Za-planowanie dobrze zbilansowanej diety dla osób dializo-wanych wymaga fachowej porady dietetycznej.

S∏owa kluczowe: przewlek∏a niewydolnoÊç nerek, wy-wiad ˝ywieniowy, dieta lecznicza

AbstractThe aim of this study was to evaluate the supply of

chosen micro-and macronutrients in daily nutrition ration(DNR) of dialyzed patients with chronic renal failure andto make the comparison with results obtained from exa-minations of healthy people.

Methods: The examined group (I) included 51 patientswith chronic renal failure (26 women and 25 men) in theage 25–85 years. The control group (II) consisted of 30healthy persons matched with age and gender to the exa-mined group. In the examined group 24-hour nutritionalrecall was collected during 3 days in winter and 2 days in

PORÓWNANIE PODA˚Y ENERGII I WYBRANYCH SK¸ADNIKÓW OD˚YWCZYCH

W DIECIE OSÓB Z PRZEWLEK¸Ñ NIEWYDOLNOÂCIÑ NEREK LECZONYCH HEMODIALIZÑ I W DIECIE OSÓB ZDROWYCH

THE COMPARISON OF ENERGY AND SOME NUTRITIONAL COMPONENTS SUPPLY IN THE DIET OF DIALYZED PATIENTS WITH CHRONIC RENAL FAILURE AND HEALTHY PEOPLE

Agnieszka Szpanowska-Wohn, Emilia Kolarzyk, Barbara Wójtowicz, Dorota Lang-M∏ynarska, Anna Janik

Zak∏ad Higieny i Ekologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagielloƒskiego. Kierownik Zak∏adu: Prof. dr hab. med. Emilia Kolarzyk



spring. This recall was done in the control group only inspring.

Results: In the examined group the mean intake ofenergy in DNR evaluated in winter was 1229 kcal; prote-in – 44g, calium – 74 mmol, phosphorus – 731 mg, vita-min C – 29 mg, calcium – 261 mg. The analysis of DNRin spring showed that the intake of some nutritional ele-ments was as follows: energy – 1448 kcal I / 1340kcal II;protein – 51 g I / 57g II; calium – 56 mmol I / 55 mmol II;phosphorus – 809 mg I / 984 mg II; vitamin C – 35 mg I /53 mg II; calcium – 269 mg I / 712 II.

The intake of energy and protein in diet of 35 dialyzed

patients was too low whereas the intake of phosphoruswas too high in case of 17 persons.

Conclusions: The limitation of fruit and vegetablesconsumption was the reason of too low intake of vitaminC and beta - carotene in DNR of dialyzed patients whe-reas it was not sufficient to decrease the intake of pho-sphorus. The proper balanced diet is indispensable fordialyzed patients and it should be done by experienceddietetician.

Key words: chronic renal failure, nutritional recall, ho-spital diet

KORZYSTANIE Z OPIEKI W SZKOLNYCH GABINETACH STOMATOLOGICZNYCH

PRZEZ UCZNIÓW SZKÓ¸ PODSTAWOWYCH Z LUBLINA

THE USE OF DENTAL CARE IN SCHOOL DENTAL OFFICES BY PRIMARY SCHOOL CHILDRENFROM LUBLIN

Jolanta Szymaƒska1, Leszek Wdowiak2, Beata Pawka3

1 Katedra i Zak∏ad Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w LublinieKierownik Zak∏adu: prof. dr hab. n. med. Maria Mielnik-B∏aszczak

2 Instytut Medycyny Wsi w LublinieDyrektor Instytutu: prof. zw. dr hab. n. med. Leszek Wdowiak

3 Zak∏ad Statystyki Medycznej, Polityki Zdrowotnej i Kontroli Lubelskiego Centrum Zdrowia PublicznegoKierownik Zak∏adu: dr n. med. Beata Pawka



StreszczenieWst´p. W szkolnych gabinetach stomatologicznych

Êwiadczone sà na rzecz uczniów nieodp∏atne zabiegi pro-filaktyczo-lecznicze, gwarantowane umowà z NFZ.

Cel. Ocena cz´stoÊci korzystania przez uczniów z za-biegów w szkolnych gabinetach stomatologicznych i uzy-skanie opinii na temat opieki stomatologicznej w miejscunauczania.

Materia∏ i metody. Badaniem ankietowym obj´to 260rodziców dzieci 12-letnich, uczniów ze szkó∏ podstawo-wych Lublina, w których funkcjonowa∏y gabinety stoma-tologiczne.

Wyniki. Zgod´ na leczenie dziecka w szkolnym gabine-cie stomatologicznym wyrazi∏o 56,92% rodziców, 25,39%– wy∏àcznie na zabiegi profilaktyczne, a 17,69% – nie wy-razi∏o zgody na przeprowadzanie jakichkolwiek zabiegóww gabinecie stomatologicznym w miejscu nauczania.

Dzieci rodziców lepiej wykszta∏conych i z rodzino wy˝szych dochodach cz´Êciej korzysta∏y z p∏atnychus∏ug oferowanych w prywatnych gabinetach stomatolo-gicznych ni˝ ich rówieÊnicy, których rodzice byli gorzejwykszta∏ceni lub gorzej sytuowani.

Rodzice niezadowoleni ze szkolnej opieki stomatolo-gicznej, za najwi´kszà wad´ uznali brak nowoczesnych

materia∏ów i sprz´tu, zdecydowanie rzadziej wymienialinieodpowiednià jakoÊç us∏ug. Najmniej zastrze˝eƒ doty-czy∏o osoby lekarza stomatologa.

Podsumowanie. Korzystanie przez dzieci z bezp∏atnejopieki stomatologicznej nie zawsze uwarunkowane jestdost´pnoÊcià gabinetu stomatologicznego funkcjonujà-cego w miejscu nauczania. Rodzice o wy˝szym statusiespo∏eczno-ekonomiczny i oczekujàcy lepszej jakoÊcius∏ug decydujà si´ na Êwiadczenia poza systemem ubez-pieczeniowym w opiece stomatologicznej nad ich dziec-kiem.

S∏owa kluczowe: opieka stomatologiczna, szkolny gabi-net stomatologiczny, uczniowie szkó∏ podstawowych

AbstractBackground. In school dental offices, pupils are provi-

ded with free-of-charge preventive and treatment proce-dures warranted by the National Health Fund contract.

Aim. To assess how often pupils use the proceduresavailable in school dental offices, and to obtain opinionsabout dental care provided at the place of education.


Materials and methods. The survey covered 260 pa-rents of 12-year-old children, pupils of Lublin primaryschools with a working dental offices.

Results. 56.92% of the parents expressed consent toproviding their child with dental treatment in a schooldental office, 25.39% – expressed consent only to preven-tive procedures, and 17.69% – did not express consent toany procedures in a dental office in their child place ofeducation.

Children of better educated parents and those from fa-milies with higher income used paid services offered byprivate dental offices more frequently than their peerswhose parents were less educated or had a lower financialstatus.

The parents who were not satisfied with school dentalcare mentioned the lack of up-to-date materia∏ and equ-ipment as the greatest disadvantage; an inadequate qua-lity of services was reported much less frequently. The fe-west complaints concerned the dentist as a person.

Conclusions. The use of free-of-charge dental care bychildren does not always depend on the availability of thedental office working at the place of education. Parentswith a higher socioeconomic status, expecting better qu-ality services, decide to use services not covered by the in-surance scheme for dental care of their children.

Key words: dental care, school dental office, primaryschool children


StreszczenieWst´p. W zapobieganiu próchnicy z´bów istotne miej-

sce zajmujà profesjonalne dzia∏ania stomatologiczne. Cel. Ocena stosowania stomatologicznych zabiegów

profilaktycznych próchnicy z´bów u dzieci w wiekuprzedszkolnym oraz wp∏ywu wybranych czynników socjo-demograficznych na cz´stoÊç zabiegów.

Materia∏ i metody. Badaniem ankietowym obj´to 414rodziców dzieci 12-letnich. Pytano o stosowanie u dziec-ka profesjonalnych zabiegów profilaktycznych w wiekuprzedszkolnym, wyst´powanie próchnicy w z´bach mlecz-nych, a tak˝e wiek, wykszta∏cenie, status zawodowy rodzi-ców i materialny rodziny.

Wyniki. U 71,26% dzieci stosowano profesjonalne za-biegi profilaktyczne, podczas gdy u 20,29% dzieci zabie-gów takich nie wykonywano. Nie wykazano zale˝noÊcimi´dzy wiekiem matki i ojca a cz´stoÊcià stomatologicz-nych zabiegów profilaktycznych u dzieci. Stwierdzono ko-relacj´ pomi´dzy cz´stoÊcià stosowania zabiegów profi-laktycznych u dzieci a lepszym wykszta∏ceniem i statusemzawodowym rodziców oraz lepszym uposa˝eniem mate-rialnym rodziny. Wyst´powanie próchnicy w z´bachmlecznych u dziecka potwierdzi∏o 53,62% ankietowanych,„nie” odpowiedzia∏o 40,34% i „nie wiem” – 6,04% rodzi-ców.

Podsumowanie. Wykszta∏cenie, status zawodowy rodzi-ców i materialny rodziny majà wp∏yw na cz´stoÊç profe-

sjonalnych zabiegów profilaktycznych u dzieci w wiekuprzedszkolnym.

S∏owa kluczowe: próchnica z´bów, profilaktyka, dzieciw wieku przedszkolnym, badanie ankietowe

AbstractBackground. Professional dental procedures occupy an

important place in caries prevention. Aim. To asses the use of preventive dental procedures

against caries in preschool children, and the influence ofselected sociodemographic factors on the frequency ofusing the procedures.

Materials and methods. The survey covered 414 par-ents of preschool children. The parents were asked aboutthe use of prophylactic procedures at the preschool age,the occurrence of caries in the deciduous teeth, as well asabout the age, education, professional and material statusof the family.

Results. In 71.26% of the children, professional pro-phylactic procedures were performed, while in 20.29% -such procedures were not performed. The correlationbetween the age of mother and father and the frequencyof dental procedures in children was not found. The cor-relation held between the frequency of prophylactic pro-cedures in the children and better education and profes-

STOMATOLOGICZNE ZABIEGI PROFILAKTYCZNE U DZIECI LUBELSKICHW WIEKU PRZEDSZKOLNYM

DENTAL PREVENTIVE PROCEDURES IN PRESCHOOL-AGE CHILDREN IN LUBLIN

Jolanta Szymaƒska1, Leszek Wdowiak2, Beata Pawka3

1 Katedra i Zak∏ad Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w LublinieKierownik Zak∏adu: prof. dr hab. n. med. Maria Mielnik-B∏aszczak

2 Instytut Medycyny Wsi w LublinieDyrektor Instytutu: prof. zw. dr hab. n. med. Leszek Wdowiak

3 Zak∏ad Statystyki Medycznej, Polityki Zdrowotnej i Kontroli Lubelskiego Centrum Zdrowia PublicznegoKierownik Zak∏adu: dr n. med. Beata Pawka



sional status of the parents, as well as a better financialsituation of the child’s family. The presence of caries inthe child’s deciduous teeth was confirmed by 53.62% ofthe respondents, 40.34% gave the “no” answer, and 6.04%of the parents answered “I don’t know”.

Conclusions. The professional status of parents and

the material status of a family affect the frequency of pro-fessional prophylactic procedures used by children at thepreschool age.

Key words: dental caries, prevention, preschool children,survey


StreszczenieZdrowie jamy ustnej dzieci i m∏odzie˝y zale˝y od wielu

czynników, mi´dzy innymi politycznych, spo∏ecznych,ekonomicznych i Êrodowiskowych. We wczesnym dzieciƒ-stwie – Êrodowisko domowe, a w póêniejszych latach ˝y-cia – przedszkolne i szkolne to miejsca, w których powin-no podejmowaç si´ dzia∏ania na rzecz zdrowia jamy ust-nej dziecka, ze szczególnym uwzgl´dnieniem profilaktykipróchnicy i chorób przyz´bia.

Zgodnie ze wspó∏czesnym stanem wiedzy profilaktykapróchnicy z´bów powinna obejmowaç zapobieganie pier-wotne, wczesne i tradycyjne. Zapobieganie pierwotne do-tyczy przysz∏ych matek i rodziców ma∏ego dziecka, nato-miast wczesne i tradycyjne – stosowane jest u dzieci.

W zapobieganiu próchnicy wczesnej z´bów mlecznych,która wyst´puje w uz´bieniu u dzieci do trzeciego roku˝ycia, najistotniejszy jest udzia∏ matki lub/i opiekunówdziecka.

Przedszkole i szko∏a sà miejscami, w których dzieckow ramach dzia∏aƒ edukacyjnych powinno byç obj´te sto-matologicznà edukacjà prozdrowotnà, prowadzonà pla-nowo i w atrakcyjnej formie, a tak˝e pozostawaç pod sta-∏à opiekà profilaktyczno-leczniczà stomatologa. W zale˝-noÊci od potrzeb nale˝y przeprowadzaç profesjonalne za-biegi profilaktyczne indywidualne i zbiorowe.

Przedstawiono zasady i metody profilaktyki próchnicyz´bów w Êrodowiskach: rodzinnym, wychowania i naucza-nia. Uwzgl´dniono wp∏yw przemian spo∏eczno-ekono-micznych i reformy opieki zdrowotnej na mo˝liwoÊci reali-zacji profilaktyki próchnicy z´bów u dzieci i m∏odzie˝y.

S∏owa kluczowe: próchnica z´bów, profilaktyka, dzieci,m∏odzie˝

AbstractThe health of the oral cavity in children and adoles-

cents depends on different factors closely related to po-litical, social, economic, and environmental conditions. Inearly childhood – home environment, and in later years –the preschool and school environments are places whereactivities in favour of the child’s oral cavity health shouldbe undertaken, with particular stress on caries and pe-riodontal diseases prophylaxis.

According to the state-of-the-art knowledge, cariesprevention should include primary, early and traditionalprevention. Primary prevention concerns future mothersand parents of a small child, while early and traditionalone is used in children.

Participation of the mother or/and the child’s guar-dians is essential for the prevention of early deciduousteeth caries affecting children up to 3 years of age.

Preschool establishments and schools are places wherethe pro-health dental education, conducted systematical-ly and attractively, should be included in the educationalcurriculum, and the child should be provided with con-tinuous preventive and therapeutic care of a dentist.According to the needs, both individual and collectivepreventive procedures should be performed.

The principles and methods of caries prevention in thefamily and educational environments were presented. Theinfluence of the socioeconomic transformation and of thehealth care reform on the possibility to conduct cariesprevention in children and adolescents was taken intoaccount.

Key words: dental caries, prevention, children, adoles-cents

ÂRODOWISKO ˚YCIA DZIECKA A PROFILAKTYKA PRÓCHNICY Z¢BÓWW POLSCE

THE CHILD’S ENVIRONMENT OF LIFE AND CARIES PREVENTION IN POLAND

Jolanta Szymaƒska

Katedra i Zak∏ad Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w LublinieKierownik Zak∏adu: prof. dr hab. n. med. Maria Mielnik-B∏aszczak


CHARAKTERYSTYKA SOMATYCZNA I SPOSOBY SP¢DZANIA … · S∏owa kluczowe: dzieci, cechy somatyczne...

Documents

Transcript of CHARAKTERYSTYKA SOMATYCZNA I SPOSOBY SP¢DZANIA … · S∏owa kluczowe: dzieci, cechy somatyczne...