Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady

przewodnik

RADY NA ODPADY czyli wybrane sposoby radzenia

sobie z odpadami

Łódź, 2008 rok

___________________________________________________________________ 2

PRZEWODNIK - RADY NA ODPADY - czyli wybrane sposoby radzenia sobie z odpadami Przewodnik przygotował zespół Ekokluby Polska, w składzie: - Agnieszka Orzechowska – Koordynator projektu i nadzór merytoryczny, - Teresa Kotynia - teksty, - Kinga Maruszczak - redakcja i skład komputerowy, - Małgorzata Szewczyk - redakcja i korekta, - Darek Piwowarski - fotografie, - Elżbieta Pietrzak - rysunki ducha-śmieciucha. Publikacja wydana przez Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS w Łodzi w ramach projektu „Śmieć - czy na pewno do śmieci”. Projekt został współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Środki Przejściowe PL2005/017-488.01.01.01 Niniejszy dokument został opublikowany dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treść tego dokumentu odpowiada Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS, poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Każda część poradnika może być powielana i wykorzystywana z podaniem źródła. Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS Pl. Wolności 2, 91-415 Łódź, Tel. +48 42 632 22 50 Tel./fax +48 42 632 22 18 www. opus.org.pl e-mail: [email protected] Międzynarodowa Sieć Ekoklubów www.ecoclubes.org

Przewodnik Rady na Odpady _________________________________________________________

3

SPIS TREŚCI

I. Słowo wstępne ...........................................................................................5

II. Ekokluby – clou działania........................................................................7

III. Wprowadzenie .. ....................................................................................10

1.Gdzie mieszka duch-śmieciuch?.........................................................10

2.Jak przyroda radzi sobie z „odpadami”? ……….............................10

3. Czy w przyrodzie istnieją odpady? …...................................11

4. Jak dawniej bywało, czyli wędrówka przez wieki .........................11

5.A jak jest dziś i co czeka nas jutro? ....................................................12

IV. Rodzaje odpadów dziś i jutro .......................................................... ...14

l. Definicja odpadów................................................................................14

2.Podział odpadów.......................................... .................................... ...14

3.Ile śmieci produkujemy? . ................................................................ ...16

4.Jakie śmieci wyrzucamy? ................................................................ ...17

5.Opisy grup odpadów....................... ................................................ ...18

5.1 papier (makulatura) ........................................................ ...18

5.2 składniki organiczne............................................................ 19

5.3 szkło (stłuczka) .....................................................................20

5.4 tworzywa sztuczne ..............................................................21

5.5 metale (złom) ........................................................................ 22

5.6 tekstylia...................................................................................29

5.7 odpady niebezpieczne (toksyczne) ................................... 29

5.8 inne (pozostałe) .. .................................................................30

V. Ekoznaki na opakowaniach ……………………………………………31

VI. Sposoby radzenia sobie z odpadami. Unieszkodliwianie

odpadów.............................................................33

___________________________________________________________________ 4

1.Recykling .................................................................................................33

2.Kompostowanie......................................................................................34

3.Spalanie ...................................................................................................35

4.Składowanie odpadów na wysypisku ...............................................37

VII. Co powinien zawierać program gospodarki odpadami? ................39

VIII. Uzasadnienie dla selektywnej zbiórki................................................41

IX. Model segregacji odpadów, a segregacja workowa w gminie

Łódź .......................................................................................................44

X. Prawo a odpady w gminie, czyli: rady dla rady (gminy) ..................47

XI. Agenda 21. Czysta produkcja................................................................50

XII. Od nas to zależy, czyli pomysły zamiast odpadów..........................56

l. W domu...................................................................................................56

2. Wyprawa do sklepu..............................................................................57

3. W ogrodzie ............................................................................................58

XIII. Ćwiczenia i Praktyczne Sposoby wykorzystania odpadów …..…60

Ćwiczenie 1: Jakie śmieci wyrzucamy? ………………………………….60

Ćwiczenie 2: Baw się z nami papierowymi odpadami…………………60

Ćwiczenie 3: Jak wyprodukować papier czerpany? ……………………61

Ćwiczenie 4: Z czego składa się gleba? ………………………………….63

Ćwiczenie 5: Czy PCV jest rzeczywiście potrzebne? …………………..63

XIV. Wykaz literatury ..................................................................................66


5

I. SŁOWO WSTĘPNE Niniejsza publikacja jest adresowana do pracowników młodzieżowych, nauczycieli, facylitatorów i członków Ekoklubów, którzy chcą rozwijać działania w zakresie edukacji i informacji na temat zarządzania odpadami. Pośrednio, podręcznik adresowany jest do mieszkańców Łodzi. Cele przewodnika to:

1. zapoznanie czytelników z zasadami selektywnej zbiórki odpadów w Łodzi 2. zachęcenie czytelników do rozpoczęcia segregowania śmieci w domach

oraz miejscach pracy 3. ukazanie inicjatyw młodzieżowych związanych z promocją selektywnej

zbiórki odpadów 4. pokazanie różnych ciekawych sposobów na ponowne wykorzystanie

odpadów 5. promowanie alternatywnych sposobów spędzania czasu wolnego przez

dzieci i młodzież oraz zwiększenie udziału młodych ludzi w życiu społecznym.

Czytelnik znajdzie w podręczniku dokładne informacje na temat tego, jak powstają śmieci, po co je segregować, co można wytworzyć z poszczególnych typów odpadów, jak przeprowadzić ciekawe zajęcia na temat śmieci i ich segregacji. Mamy nadzieję, że taki układ książki zainspiruje czytelników do działania w zakresie edukacji ekologicznej. Podręcznik został opracowany, jako materiał edukacyjny w ramach projektu realizowanego przez Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS pod tytułem „Śmieć – czy na pewno do śmieci?”. Ideą projektu jest promowanie segregacji śmieci w województwie łódzkim oraz zwiększanie udziału młodych ludzi w procesie podejmowania decyzji w zakresie gospodarki odpadami. W tym celu uczestnicy projektu – młodzież zrzeszona w Polskiej Sieci Ekoklubów i działająca w ekoklubach w województwie łódzkim (w Łodzi, Zgierzu, Rawie Mazowieckiej i Pabianicach) – uczestniczyli w warsztatach na temat segregacji śmieci, zwiedzali przedsiębiorstwa odpowiedzialne za segregację, kompostowanie i utylizację odpadów w Łodzi, opracowywali materiały informacyjne dla mieszkańców i wreszcie, Ekoklubowicze na warsztatach nt. segregownia odpadów

___________________________________________________________________ 6

organizowali kampanie edukacyjne na swoich osiedlach. Niektórzy brali również udział w konkursie na artystyczne wykorzystanie śmieci. Książka jest efektem ich pracy i może stanowić materiał do korzystania podczas działań lokalnych. Autorką podręcznika jest Teresa Kotynia z Fundacji „Zielona Szkoła” z Łodzi. Jest to druga edycja tekstu książki, uaktualniona i uzupełniona o konkretne przykłady działań i zajęć dla młodzieży i dorosłych. Redakcji tekstu dokonała Małgorzata Szewczyk ze Zgierza, a swój wygląd podręcznik zawdzięcza Kindze Maruszczak oraz Dariuszowi Piwowarskiemu (autorowi fotografii) z Rawy Mazowieckiej. Wszystkie te osoby współpracują z Polską Siecią Ekoklubów, jako facylitatorzy grup. W imieniu wydawcy podręcznika serdecznie dziękuję wymienionym wyżej osobom za współpracę przy jego publikacji oraz za codzienne zaangażowanie w proces edukacji ekologicznej i obywatelskiej młodych ludzi z naszego województwa. Agnieszka Orzechowska Promotorka Narodowa Ekoklubów w Polsce i Europie

Grupa ekoklubowiczów i facylitatorów podczas wizyty w Grupowej Oczyszczalni Ścieków w Łodzi

Malowanie toreb płóciennych podczas Festynu „Po Zdrowie” współorganizowanego przez Ekoklub „Nie tylko dla siebie” w Łodzi


7

II. EKOKLUBY – CLOU DZIAŁANIA Ekokluby to organizacje społeczne o demokratycznej strukturze, powoływane przez młode osoby w celu poprawy warunków życia społeczności lokalnej. Ekokluby współdziałają z innymi instytucjami lokalnymi, zachęcając mieszkańców do zaangażowania się w realizację projektów poprzez wspólne kampanie informacyjno-edukacyjne oraz promocję aktywności. Misją Ekoklubów jest poprawa jakości życia społeczności poprzez: * budzenie i rozwijanie w mieszkańcach potrzeby udziału w procesie rozwiązywania problemów mających bezpośredni wpływ na kondycję środowiska * promocja działań wpływających na poprawę warunków życia społeczności oraz ochrona zasobów naturalnych zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju * edukacja ekologiczną młodzieży, aby w przyszłości osoby te stały się agentami zmiany nawyków i postaw na bardziej przyjazne środowisku Podstawowe wartości Ekoklubów to: * jedność i różnorodność – we współpracy z osobami z różnych miejsc, o różnych wyznaniach, poziomie wykształcenia czy kompetencjach, młodzież uczestniczy w budowaniu nowej rzeczywistości i podejmuje ważne wyzwania * demokracja i uczestnictwo – poprzez głosowanie i wybór swoich władz oraz podejmowanie decyzji o kierunkach rozwoju sieci, młodzież przejmuje odpowiedzialność za realizowane działania i zyskuje świadomość zmian, jakie wynikają z wdrażanych projektów * odpowiedzialność społeczna – Ekokluby przyczyniają się do rozwiązywania problemów globalnych (np. ocieplenie klimatu, jakość wody pitnej itp.) oraz wpływają na wzrost świadomości w kwestiach istotnych społecznie. Organizacja Ekoklubów Członkowie Ekoklubów to młodzież w wieku powyżej 10 lat, podzielona na trzy kategorie wiekowe: * juniorzy (do 14 roku życia), którzy głównie biorą udział w warsztatach ekologicznych i zdobywają wiedzę potrzebną do działania * młodzież (14–18 lat), która planuje i realizuje swoje działania i może pełnić funkcje organizacyjne w sieci * seniorzy (18–25 lat), którzy realizują konkretne projekty, pełnią funkcje organizacyjne na szczeblu narodowym i międzynarodowym Osoby powyżej 25 roku życia współpracują z siecią jako facylitatorzy lub doradcy, wspierając młodzież organizacyjnie i merytorycznie. Taka struktura organizacyjna zapewnia współpracę pomiędzy osobami w różnym wieku, jednak główną rolę przy podejmowaniu decyzji i realizacji działań pozostawia młodzieży. Sieć Ekoklubów tworzą struktury na trzech poziomach:

___________________________________________________________________ 8

* lokalnym (regionalnym) – lokalne grupy, które pracują na rzecz swojego osiedla lub swojej miejscowości * ogólnonarodowym – grupy wolontariuszy z jednego kraju, realizujące wspólne programy i posiadające własne władze * międzynarodowym – reprezentanci poszczególnych krajów współpracują ze sobą przy realizacji konkretnych programów Corocznie na każdym z poziomów wybierane są władze, czyli prezydent, wiceprezydent, osoba odpowiedzialna za promocję i informację oraz sekretarz. Programy realizowane przez Ekokluby W każdym kraju Ekokluby realizują inne programy, w zależności od potrzeb i problemów danej społeczności. Wiele obszarów tematycznych jest wspólnych, najczęściej realizowane działania dotyczą: * zarządzania odpadami (segregacja, odzysk, edukacja) * tworzenia zielonych miejsc w miastach (sadzenie drzew) * zrównoważonego używania wody pitnej * profilaktyki nałogów oraz zdrowego trybu życia (w tym właściwej diety) * ocieplenia klimatu * profilaktyki związanej z chorobą dengue * redukcji substancji chemicznych wykorzystywanych w rolnictwie * agroturystyki i zielonej turystyki (aktywnego spędzania czasu wolnego) Jak działają Ekokluby Każdy Ekoklub działa we współpracy z lokalną społecznością oraz lokalnymi instytucjami (samorządy, organizacje pozarządowe, firmy). Przed przystąpieniem do konkretnych działań, Ekoklub wykonuje diagnozę lokalną, czyli tak zwaną mapę zasobów i potrzeb, na której zaznaczane są obszary problematyczne oraz możliwe zasoby do wykorzystania. Na tej podstawie wybierane są priorytety do realizacji, a następnie plan działań na przyszłość. Różnorodność sposobów rozwiązywania konkretnych lokalnych problemów zależy od kreatywności młodzieży, ale najczęściej są to działania związane z tym, co młodzieży jest bliskie. W większości krajów młodzież organizuje kampanie informacyjne, teatry uliczne, koncerty, kampanie door-to-door, opracowuje materiały promocyjne i edukacyjne, wykorzystuje do swojej pracy nowoczesne środki komunikacji itp. Jak powołać Ekoklub Aby powołać Ekoklub, należy zebrać grupę młodych ludzi, którzy chcą coś zrobić dla lokalnej społeczności. Następnym krokiem jest nawiązanie kontaktu z Promotorem Narodowym Sieci Ecoclubes w swoim kraju, który udziela wsparcia i pomocy (warsztaty, materiały edukacyjne, możliwość kontaktu z innymi Ekoklubami). Później należy zdefiniować obszar, w ramach którego dana grupa chce pracować, odwiedzić inne Ekokluby, aby poznać ich doświadczenia,


9

nawiązać współpracę z instytucjami lokalnymi, przygotować plan działania i w końcu – rozpocząć jego realizację. Korzyści z działalności Ekoklubu w Twojej szkole czy miejscowości W Polsce działa obecnie (2008 rok) 11 Ekoklubów – głównie na terenie województwa łódzkiego, gdzie siedzibę ma Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS - organizacja promująca Ekokluby w Polsce. Ekokluby powstają wszędzie tam, gdzie są młodzi ludzie: w szkołach, organizacjach młodzieżowych, świetlicach środowiskowych, centrach wolontariatu. Funkcjonowanie Ekoklubu w gminie to korzyści dla wszystkich. Przede wszystkim dla młodzieży, która w ten sposób uczy się samodzielności, odpowiedzialności za swoje otoczenie, planowania działań oraz współpracy z innymi. Sukces Ekoklubów na świecie oparty jest właśnie na poczuciu młodych uczestników sieci, że są autorami działań i powodzenie konkretnego projektu zależy od nich samych. To również korzyści dla mieszkańców, którzy zauważają konkretne zmiany w swoim otoczeniu (czyste ulice, miejsca rekreacji itp.), a także odnajdują przestrzeń, w której mogą realizować potrzebę zaangażowania się w ochronę środowiska lokalnego (wspierając Ekokluby finansowo, rzeczowo lub włączając się w konkretne akcje, np. sadzenia drzew czy oszczędzania wody). Korzyści odnoszą również szkoły i organizacje pozarządowe, które przy realizacji swoich projektów mogą korzystać z międzynarodowych doświadczeń i wiedzy innych członków sieci, a także uczestniczyć w spotkaniach, warsztatach i wymianach. Ekokluby to wreszcie korzyści dla samorządów – władze gminy przy niewielkim nakładzie środków mogą uzyskać wsparcie w realizacji własnych (gospodarka odpadami, edukacja ekologiczna, organizacja czasu wolnego dla dzieci i młodzieży). Filozofia Ekoklubów jest bardzo prosta: ponieważ nie ma magicznych receptur, ani gotowych rozwiązań problemów globalnych, pozostaje nam współpraca różnych grup i środowisk na rzecz kształtowania nowych pokoleń, lepiej wykształconych, samodzielnych, wrażliwszych, zdecydowanych wprowadzać zmiany i budować lepszą przyszłość. Takich właśnie liderów kształcą Ekokluby. Warto zaangażować się w ten proces! Agnieszka Orzechowska Promotor Narodowy Ekoklubów w Polsce i Europie [email protected]

___________________________________________________________________ 10

III. WPROWADZENIE 1. Gdzie mieszka duch-śmieciuch? Czy znasz ducha-śmieciucha? Nie? Otóż, duch-śmieciuch mieszka w Twojej głowie, w jej najgłębszych zakamarkach. Przodkowie ducha-śmieciucha mieszkali w głowach ludzi już od dawna i znają całą historię związaną z odpadami. Duch-śmieciuch cieszy się, gdy śmiecisz, gdy wyrzucasz odpady do lasu lub rzeki, gdy kupujesz niepotrzebne przedmioty lub, gdy te rzeczy są w kolorowych, drogich, niezniszczalnych, albo zbędnych opakowaniach. Duch-śmieciuch cieszy się najbardziej wtedy, kiedy w naszych głowach jest bałagan, postępujemy chaotycznie, podejmujemy niewłaściwe decyzje, czynimy zło. Bo zło, to bałagan, nie sprzątnięte mieszkanie, zaśmiecony język, nieciekawa architektura, niedokończone budowle, gruz budowlany, śmieci na ulicach, przepełnione kosze, „włóczące” się odpady, dzikie wysypiska. Dlaczego tak jest? Mamy zaśmiecone umysły przez nadmiar informacji, które codziennie nas atakują z telewizji, prasy, haseł reklamowych (na zatłoczonych ulicach, w wielkich supermarketach) i ... z Internetu. Brak nam harmonii, która istnieje w świecie przyrody, bo brak nam kontaktów z pięknem; z piękną sztuką, z dziką przyrodą. I dlatego wszystko musimy zacząć od zmiany sposobu naszego myślenia. Wtedy wygonimy ducha-śmieciucha i pozbędziemy się go razem ze śmieciami, których będziemy też coraz mniej wytwarzać. 2.Jak przyroda radzi sobie z „odpadami”? Czy w przyrodzie istnieją odpady? Dawno, dawno temu, gdy na Ziemi pojawiły się organizmy żywe, pojawiły się też odpady. Ale, w naturze odpady jednych gatunków zwierzęcych, czy roślinnych, stanowią surowiec dla innych organizmów.


11

W lasach liściastych podłoże usłane byłoby grubą warstwą liści, gdyby nie było rozkładających je mikroorganizmów - musielibyśmy kopać tunele lub wywozić liście na wysypisko, albo palić. Mikroorganizmy i bezkręgowce (bakterie, grzyby, nicienie, dżdżownice, krocionogi, stonogi i wiele grup owadów) przekształcają martwą substancję organiczną z powrotem w składniki mineralne przyswajane przez korzenie roślin, tworząc się próchnicę i glebę. To obieg zamknięty, doskonały. Nawet tlen, którym oddychamy, jest odpadem wytworzonym przez rośliny. 3. Jak dawniej bywało, czyli wędrówka przez wieki. Odkąd istnieje ludzkość, istnieją też wytwarzane przez człowieka odpady. Jednak w przeciwieństwie do naturalnego obiegu, odpady, które produkujemy my -ludzie, nie mają żadnych odbiorców. I tu narodził się duch-śmieciuch. Widział on wiele: na przykład w Norwegii w epoce kamiennej ludzie wysypywali odpady na wysypisko. Góra śmieci była długa na ok. 320 m, szeroka na 65 m i wysoka na 8,5 m. Duch-śmieciuch cieszył się z rosnącej góry odpadów. Lubił zjeżdżać zimą z tej góry na różnych kościach, czy szczerbach. Czasami było to niemożliwe, bo zwałowisko było podpalane, by uniknąć nieprzyjemnych zapachów. W wielu starożytnych miastach istniała kanalizacja, a odpady stałe składowane były w specjalnych dołach lub sprzedawane na wieś jako nawóz. Gorzej było w średniowieczu. Dopiero w XIX stuleciu wywóz śmieci stał się zwyczajem. Skład śmieci zmieniał się w drastyczny sposób. Dziś nie są to już organiczne, cuchnące odpady, niosące w sobie niebezpieczeństwo epidemii dżumy, czy cholery. Dzisiejsze śmieci, to chemiczna mikstura zupełnie nowych, częściowo, wysoce toksycznych materiałów, które nawet w ciągu stuleci nie ulegną degradacji. To, co nam, ludziom, dzisiaj zagraża, to wszechobecne, niedostrzegalne gołym okiem, trucizny i szkodliwe substancje znajdujące się w naszym otoczeniu - w wodzie, powietrzu, ziemi i w pożywieniu. Z kolei, naszemu środowisku zagrażają - niewyobrażalne przedtem - gigantyczne ilości odpadów.

___________________________________________________________________ 12

4. A jak jest dziś i co czeka nas jutro? Współczesna cywilizacja dąży do wytwarzania nietrwałych produktów w bardzo trwałych opakowaniach. Potrzebujemy coraz więcej dyskietek, komputerów, zmywarek, kuchenek mikrofalowych, lodówek i samochodów. Wszystko, czego używamy dzisiaj, to potencjalne śmieci w przyszłości. Jutro lub pojutrze przedmioty te będą zużyte, po prostu niepotrzebne i wtedy je wyrzucimy - opakowania, gazety, torby, odpadki z kuchni, słoiki, puszki, kartony, ubrania, plastikowe butelki, wózki dziecięce, baterie, stary olej, samochody, transportery opancerzone, całe domy. Dosłownie wszystko, co wyprodukowano wczoraj, dzisiaj jest już śmieciem, a wszystko, co jest produkowane dzisiaj, stanie się śmieciem jutro.

Mieszkałem kiedyś w zamku na wysokiej górze. Wszystkie odpady wyrzucano ze zbocza góry. W miastach wcale nie było lepiej. Opróżniano nocniki i pozbywano się odpadów stałych wyrzucając je przez okno na ulicę. Nie raz, nie dwa, zostałem oblany cuchnącą cieczą lub zepsutym jadłem. Od przykrych zapachów straciłem kilka razy przytomność. Na ulicach roiło się od szczurów. A odpadków było tak dużo, że trudno było przejść. Mnożyły się epidemie i zarazy. Gdy wreszcie odkryto związek między panującymi warunkami higienicznymi, a chorobami, zaczęto organizować wywożenie śmieci z miasta.

Jaka to wielka radość dla ducha-śmieciucha, gdy co sekundę taśmy produkcyjne wielkich i małych przedsiębiorstw, opuszcza wielka obfitość różnego rodzaju wyrobów, których używamy codziennie w naszym życiu


13

Rośnie ilość i różnorodność odpadów. Problem ich ilości i toksyczności jest coraz trudniejszy do rozwiązania. Odpady często są zainfekowane. Żerują na nich muchy, szczury, ptaki i inne zwierzęta, co sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób. Na źle uszczelnionych składowiskach łatwo rozpuszczalne substancje, takie, jak np.: związki arsenu, azotu, cynku, manganu, wymywane przez deszcze, dostają się do gleby, a następnie do wód podziemnych. Powietrze nad źle eksploatowanym wysypiskiem jest przesycone duszącym odorem, powstającym podczas gnicia odpadów. Powoduje to zanieczyszczenie gleby, wody i powietrza. Dzikie wysypiska przyczyniają się do dewastacji krajobrazu.

W Polsce główną metodą unieszkodliwiania odpadów są wysypiska. W 1990 roku było w naszym kraju ponad 800 wysypisk śmieci o łącznej powierzchni ponad 2500 ha. Średnia powierzchnia wysypiska wynosi ok. 2,5 ha, a w dużych miastach nawet 5-7 ha. W 1990 roku na wysypiska te trafiało prawie 43 miliony metrów sześciennych odpadów przywiezionych przez ponad 1,5 miliona śmieciarek [5]. Ciągły wzrost ilości śmieci wymaga coraz większej liczby pojemników, kontenerów, worków papierowych i plastikowych. Nasza Ziemia tonie w śmieciach, które nasza konsumpcyjna społeczność stworzyła i tworzy nadal.

Czy nie ma wyjścia z tego błędnego koła produkcji, konsumpcji i wyrzucania?

Oczywiście, ja duch-śmieciuch cieszę się z tego bardzo, gdyż podejście do problemu śmieci prawie się nie zmieniło. Cieszę się, że śmieci nie są składowane w odpowiedni sposób, bo to przecież raj dla nas duchów-śmieciuchów

Jaki to miły widok dla ducha-śmieciucha, gdy w lasach, czy na polach, zamiast zielonych drzew i kwiatów, leżą, bądź fruwają różnokolorowe śmieci. Już wyobrażam sobie, jak zamiast liści na drzewach będą szumiały torebki foliowe.

___________________________________________________________________ 14

IV. RODZAJE ODPADÓW DZIŚ I JUTRO 1. Definicja odpadów Według ustawy z dnia 31.01.1980 r. „O ochronie i kształtowaniu środowiska”, odpady, to zużyte przedmioty oraz substancje stałe, a także, nie będące ściekami substancje ciekłe, powstające w związku z bytowaniem człowieka lub działalnością gospodarczą, nieprzydatne w miejscu lub czasie, w których powstały i uciążliwe dla środowiska. Tak też definiowane są odpady wg ustawy z dnia 27.06.1997 o odpadach (Dz. U. nr 96 poz. 592 ze zmianami) oraz w ustawie z dnia 13.09.1996 o utrzymaniu czystości i porządku w gminie (Dz. U. nr 132, poz. 622 ze zmianami). Obecnie obowiązuje Ustawa o Odpadach z dna 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001.62.628). Według przepisów niemieckich odpadami w rozumieniu prawa są przedmioty ruchome (rzeczy), których właściciel chce się pozbyć lub, które ze względu na wymagania społeczne, a w szczególności na ochronę środowiska, powinno się usunąć w sposób uporządkowany. 2. Podział odpadów Dotychczas, z ekonomicznego punktu widzenia, dla podmiotów gospodarczych najważniejszy był podział na 4 grupy i 164 rodzaje składowanych odpadów, objętych zróżnicowanymi opłatami za usuwanie na składowiska oraz podział na 106 rodzajów odpadów niebezpiecznych. Wydane pod koniec 1997 roku, wynikające z Ustawy o odpadach, Rozporządzenie MOŚZNiL z dn. 24.12.1997 r. w sprawie klasyfikacji odpadów (Dz.U. nr 162, poz. 1135) doprowadza do pewnego uporządkowania postępowania z odpadami. W ustawie z roku 1997 r. odpady zostały sklasyfikowane w zależności od źródeł powstawania, stopnia uciążliwości bądź stwarzania zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi oraz dla środowiska. Proponowana klasyfikacja pokrywa się z Europejską Klasyfikacją Odpadów oraz z Europejskim Katalogiem Odpadów przyjętymi decyzjami Rady Unii Europejskiej w latach 1993-1994.


15

W proponowanej klasyfikacji odpady zostały oznaczone sześciocyfrowym kodem, w którym zawarte są trzy rodzaje informacji: - pierwsze dwie cyfry oznaczają grupę odpadów wskazującą źródło ich powstania, - trzecia i czwarta cyfra identyfikują podgrupę odpadów pod względem składników, które je tworzą, lub procesu produkcyjnego, w którym zostały wytworzone, - cały kod składający się z sześciu cyfr identyfikuje rodzaj odpadów (służy przede wszystkim do określenia ich składu chemicznego). W Rozporządzeniu MOŚZNiL w sprawie klasyfikacji odpadów podano kompletny podział na 20 grup. Ostatnią grupę stanowią odpady komunalne. Odpady komunalne mają kod 20, odpady komunalne segregowane i gromadzone selektywnie 2001. Na przykład papier i tektura ma kod 200101, szkło 200102. Odpady komunalne (bytowo-gospodarcze) powstają w środowisku zarówno miejskim, jak i wiejskim. We wspomnianych ustawach w zasadzie odpady komunalne są definiowane głównie z punktu widzenia miejsca ich powstawania. Ilość i skład jakościowy odpadów komunalnych zależy od: 1. poziomu życia mieszkańców, obyczajów i kultury ludności, 2. wyposażenia techniczno-sanitarnego domów i mieszkań, 3. rodzaju i stanu nawierzchni ulic, 4. rodzaju ruchu kołowego, 5. pór roku, 6. intensyfikacji prowadzonych robót budowlanych i remontowych, 7. infrastruktury technicznej (szczególnie sanitarnej) danej jednostki osadniczej. Ze względów poglądowych można przyjąć kilka podziałów odpadów według następujących kryteriów: ~ ze względu na formę ich występowania: - odpady stałe, - odpady płynne, ~ ze względu na ich pochodzenie: − odpady komunalne: „stałe i ciekłe odpady, powstające w gospodarstwach

domowych, obiektach użyteczności publicznej i obsługi ludności, porzucone wraki samochodów, a także odpady uliczne, z wyjątkiem odpadów niebezpiecznych, z zakładów opieki zdrowotnej i weterynaryjnej” - ustawa z dnia 13.09.1996, „O utrzymaniu czystości i porządku w gminach”,

− odpady przemysłowe - pochodzące z technologicznych procesów produkcyjnych,

− odpady rolnicze - pochodzące z gospodarstw rolnych lub przetwórstwa rolnego,

− specyficzną grupę stanowią odpady niebezpieczne - zgodnie z ustawą o ochronie i kształtowaniu środowiska są to odpady, które ze względu na swe pochodzenie, skład chemiczny, biologiczny i inne właściwości lub okoliczności stanowią zagrożenie dla życia, zdrowia ludzkiego lub środowiska przyrodniczego. Wykaz takich odpadów ogłasza minister środowiska.

___________________________________________________________________ 16

3. Ile śmieci produkujemy? Codziennie wynosimy z naszych domów wiadro śmieci, wysypując je do zsypu, śmietnika lub po prostu w kąt ogródka, niektórzy (o zgrozo!) wyrzucają śmieci do lasu lub rzeki. Codziennie jest to kilka kilogramów, w ciągu miesiąca - kilkadziesiąt, a w ciągu roku - kilkaset. W 1992 roku obliczono, że jeden mieszkaniec Polski „produkował” rocznie 245 kg odpadów pochodzących tylko z gospodarstw domowych. Robi wrażenie, choć jest to znacznie mniej niż w innych krajach (Japonia - 1000 kg, USA - 600 kg, Niemcy - 460 kg, Francja - 330 kg). [17]. Według innych źródeł (wg prof. Urbana/GET1993), ilość odpadów domowych powstających w krajach uprzemysłowionych rocznie na jednego mieszkańca wynosi:

Austria 228 kg Portugalia 231 kg POLSKA 300 kg Włochy 301 kg Francja 304 kg Belgia 313 kg Grecja 314 kg Szwecja 317 kg Hiszpania 322 kg Niemcy 331 kg Wielka Brytania 353 kg Japonia 394 kg Szwajcaria 427 kg Holandia 467 kg Dania 469 kg Finlandia 608 kg USA 864 kg

Tempo przyrostu jest tak duże, że najwyższy czas, abyśmy wszyscy podjęli skuteczne działania zmierzające do ograniczenia produkcji odpadów. W przeciwnym wypadku, rosnące góry odpadów staną się bombą ekologiczną, która, choć może nie natychmiast, ale wybuchnie, zagrażając naszemu istnieniu.

Duch-śmieciuch cieszy się z tego, że tyle papieru zużywa się opisując i badając problemy odpadów, a i tak odpadów jest coraz więcej. Brakuje na nie miejsca, są wszędzie, a przede wszystkim, są w naszych głowach. Zróbmy coś, aby to zmienić.


17

4. Jakie śmieci wyrzucamy? Śmieci z gospodarstw domowych składają się w większości ze starych gazet i opakowań (papier, tektura), z odpadów organicznych, tworzyw sztucznych, szkła, ceramiki, metali, tekstyliów, drewna. Największą objętość zajmują tworzywa sztuczne (ok. 36% objętości odpadów komunalnych), w większości są to odpady po opakowaniach typu PET oraz pudełka, pojemniki, opakowania o dużej powierzchni, pojemności. Skład odpadów zależy np. od rodzaju zabudowy, wyposażenia i rodzaju urządzeń sanitarno-grzewczych. Zmienia się on również w czasie. Skład odpadów zmienił się znacząco w porównaniu z wczesnymi latami powojennymi, kiedy ilość makulatury była pięcio- czy sześciokrotnie mniejsza, składników ulegających gniciu było dwa razy więcej, nie było właściwie tworzyw sztucznych, zaś dużo większą część stanowił popiół z pieców grzewczych. Zmiana sposobu ogrzewania (większa ilość opakowań jednorazowych, nie nadających się do spalenia w piecach) powinna wiązać się ze wzrostem objętości odpadów komunalnych. Jednak, w przyszłości nie należy spodziewać się zwiększenia udziału tworzyw sztucznych, szkła i papieru w odpadach komunalnych, gdyż opracowywany projekt ustawy o opakowaniach i opłacie produkcyjnej, zobliguje wytwórców produktów do stosowania opakowań wielokrotnego użytku. Czy tak jest w rzeczywistości?

CZY WIESZ, ŻE: W USA istnieje już zawód „archeologa śmietnisk”, naukowca, który bada naszą historię poprzez dokonywanie odkrywek na wysypiskach śmieci. Czy chcecie wiedzieć więcej o tym, co wyrzucacie?

Chyba niezupełnie. Cieszy się duch-śmieciuch. Odpady to zwierciadło społeczeństwa konsumpcyjnego.

___________________________________________________________________ 18

Ja, duch-śmieciuch, uważam, że bez papieru żyłoby się źle. Jak możemy zrezygnować z czytania książek, pisania, a na czym dzieci będą rysować, czy malować? Trudno żyć bez chusteczek higienicznych, papieru toaletowego. Cały czas papier, papier i jeszcze raz papier!

5. Opisy grup odpadów 5 .1. Papier (makulatura) Aby wyprodukować l tonę papieru, trzeba: - ściąć 17 drzew - drzewo rośnie ok. 40 lat; to całe jedno pokolenie; - zanieczyścić 440 000 litrów wody; - zużyć 7 600 kwh (kilowatogodzin) energii (sprawdź ile energii elektrycznej zużywa się w Twoim domu w ciągu miesiąca). Powtórna przeróbka papieru jest bardzo prosta i ekonomiczna, a przy tym: - oszczędza drzewa; - zużywa 2,5 razy mniej energii; - ok. 70% zanieczyszczeń nie trafia do atmosfery; - mniejsza ilość ścieków trafia do wody (o 35%) [5].

Nie da się żyć bez papieru, ale ... : - nie kupujmy wciąż napojów w kartonach - foliowane i pokryte wewnątrz aluminium, nie nadają się do ponownego przerobu; - kupujmy zeszyty, książki i papier do pisania i rysowania wyprodukowane z makulatury; - wybierajmy produkty o prostszych, lżejszych opakowaniach; - przy drobnych zakupach, nie bierzmy nowej papierowej torebki ze sklepu - użyjmy starej, wcześniej otrzymanej; - unikajmy jednorazowych kubków i talerzy; - druga strona zapisanego papieru doskonale nadaje się do robienia notatek; - tekturowe pudła oraz papier opakowaniowy użyjmy powtórnie; - makulaturę wyrzucajmy do pojemników na papier;

CZY WIESZ, ŻE: Ponowne wykorzystanie stosu gazet o wysokości 125 cm (średni wzrost ucznia pierwszej klasy) ratuje sześciometrową sosnę? [5]

ZBIERAJ MAKULATURĘ, RATUJ LASY!!!


19

5.2. Składniki organiczne Odpady organiczne, czyli bioodpady, albo jeszcze inaczej - biomasa, to odpady przyjazne środowisku. Kompostowanie jest najstarszą, znaną ludzkości metodą przywracania wartości odpadom. Została ona nam przekazana przez naturę. Pożyteczny kompost, który można z nich otrzymać, dostarcza glebie niezbędnej próchnicy, wzbogaca w sole mineralne i użyźnia. Dzięki kompostowaniu substancje organiczne są oddawane z powrotem przyrodzie. Bez tego, wiecznie trwającego obiegu materii w przyrodzie, nie do pomyślenia byłoby życie na Ziemi. Naturalny proces kompostowania przebiega dzięki pracy mikroorganizmów bez dostarczenia energii z zewnątrz. Proces ten nie potrzebuje wysoko rozwiniętych technik. Niskie są też koszty jego prowadzenia, jest to ważne szczególnie dla małych kompostowni. W codziennym życiu powstaje wystarczająca ilość odpadów biologicznych do przetworzenia na nawóz naturalny, aby chociaż częściowo zrezygnować z zastosowania nawozów sztucznych.

Dziennie, w jednym gospodarstwie domowym powstaje ok. 5 kg. Biomasy stanowią rocznie ok. 1800 kg. To znaczy, że średniej wielkości miasto dziennie produkuje 250 000 kilogramów (250 ton) odpadów organicznych, czyli rocznie ok. 90 tys. ton. Co to za góra? Trudno sobie taką ilość wyobrazić. [5]

Jako duch-śmieciuch wcale nie namawiam Was do kompostowania, bo bardzo zmniejszyłaby się ilości odpadów.

___________________________________________________________________ 20

Do kompostowania nadają się: - wszystkie odpady ogrodowe - liście, trawa, gałęzie, chwasty przed kwitnieniem, zgniłe owoce i warzywa, małe kawałki drewna; - organiczne odpady kuchenne - resztki jedzenia, suchy chleb, obierki z warzyw i owoców, skorupki jaj, fusy po kawie, herbacie; - odpady organiczne (słoma, wytłoczyny, mączka drzewna itp.), nawóz (koński, krowi, itp.). Nie nadają się resztki mięsa, gdyż przyciągają szczury; Cztery poniższe fazy pozwolą na dokładne prześledzenie rozkładu w pryzmie kompostowej. 1. Ożywiony proces przemiany materii mający miejsce w organizmach bakterii powoduje powstanie wysokich temperatur. Rezultatem jest przyspieszenie procesu rozkładu, i jednocześnie obumarcie większości nasion chwastów i zarodków. 2. W następnym etapie, w pryzmie zachodzi proces utleniania amoniaku i jego pochodnych do azotanów, dzięki współudziałowi bakterii i niektórych gatunków grzybów. Jest to bardzo istotny proces zachodzący w glebie i kompoście. Azotany wykorzystywane są następnie przez rośliny podczas produkcji masy organicznej. 3. Teraz wkraczają do pracy insekty (np. Collembola, równonogi i inne). Rozdrabniają one żuwaczkami składniki kompostu. Tempo rozmnażania się grzybów i mikrobów spada. 4. Organizmy żyjące w kompoście wiążą grudki ziemi z substancją organiczną, rozpoczyna się proces powstawania humusu.

5.3 Szkło (stłuczka) Szkło! Piękne, przeźroczyste i kolorowe. Kruche i delikatne, jak bańka mydlana lub grube i solidne. Przedmioty z niego wykonane mają szczególny urok. Piękne wazony, puchary, żyrandole, to czasami dzieła sztuki. Oprócz zalet dekoracyjnych, jakie niewątpliwie posiada szkło, jest ono również najlepszym opakowaniem do przechowywania żywności i napojów. Opakowania szklane są szczelne, estetyczne, a co najważniejsze, odporne na szkodliwe substancje, które nie przenikają do produktów w nich przechowywanych.

BIOMASA POMAGA ZIEMI! TY TEŻ MOŻESZ!


21

Szkło nadaje się w 100% do ponownego użytku!!! Opakowania ze szkła po umyciu mogą być używane i napełniane wielokrotnie. Z zebranej stłuczki wytłacza się nieograniczoną ilość razy nowe opakowania, np. butelki, słoiki. Ponowne wykorzystanie opakowań szklanych i stłuczki daje same korzyści: - ogranicza zużycie surowców naturalnych, takich, jak piasek, soda; - o połowę zmniejsza zanieczyszczenie wody; - zmniejsza ilość składowanych śmieci (szkło nigdy nie ulega rozkładowi, ale może być wielokrotnie wykorzystane); - każda ponownie wykorzystana butelka to oszczędność energii równa tej, jaka potrzebna jest, aby przez całą noc paliła się żarówka.

5.4 Tworzywa sztuczne Tworzywa sztuczne, czyli, potocznie - plastiki, to materiały najczęściej wykorzystywane do produkcji różnych przedmiotów użytkowych. Tworzywa sztuczne, to substancje organiczne (o cząsteczkach zbudowanych z łańcuchów węglowych). Większość tworzyw sztucznych otrzymuje się z ropy naftowej. Ropa naftowa jest na razie najprostszym i najtańszym źródłem substratów do syntezy tworzyw sztucznych. Prawdopodobnie, będzie tak również w przyszłości. Tworzywa sztuczne zajmują duży procent objętości w odpadach komunalnych.

CZY WIESZ, ŻE: Jeśli każdy Polak wyrzuci do śmieci 1 słoik po dżemie w ciągu roku, to na wysypisko trafi kilka milionów kilogramów szkła rocznie [5] Przeróbka 1 tony szkła pozwala ograniczyć: - Zużycie energii o 25-32% - Zużycie wody o 50% - Emisję zanieczyszczeń do powietrza o 14-20% - Ilość odpadów przemysłowych o 97% • Energia zaoszczędzona dzięki recyklingowi jednej szklanej butelki pozwala zasilić: - Komputer przez 25 min. - Telewizor przez 20 min. - Zmywarkę do naczyń przez 10 min.

___________________________________________________________________ 22

Najczęściej produkowane tworzywa sztuczne to: - politereftalan etylenu (PET); - polietylen (PE); - polipropylen (PP); - polichlorek winylu (PCV); - polistyren (PS). Trzeba przyznać, że „plastiki” są tanie w produkcji, bardzo efektowne, kolorowe i trwałe, co jest ich atutem, ale i tragedią dla środowiska, ponieważ nie ulegają rozkładowi. Jednak w wielu przypadkach są niezastąpione, np. jako osłona kabli elektrycznych, czy materiał do produkcji strzykawek jednorazowych. Należy jednak pamiętać, że odpady z tworzyw sztucznych zalegają w ziemi setki lat, a nieodpowiednio składowane emitują do gleby trujące substancje. Dlatego tak ważne jest odpowiednie segregowanie tego typu odpadów, co umożliwia ponowne wykorzystanie części z nich. Reszta, po rozdrobnieniu, powinna trafiać na specjalnie do tego celu przygotowane wysypiska. W życiu codziennym w wielu przypadkach możemy zrezygnować z tworzyw sztucznych lub ograniczyć ich wykorzystanie. Co możesz zrobić od zaraz?... - na zakupy zabieraj swoją torbę zamiast korzystać z reklamówek; - plastikowe opakowania (butelki) wyrzucaj zgniecione bez nakrętek; - kupuj napoje w szklanych, zwrotnych butelkach; - gdzie to możliwe, zastępuj przedmioty jednorazowe trwałymi; - dbaj o swoje plastikowe zabawki, to będą Ci długo służyły, a jak z nich „wyrośniesz”, podaruj innym.

5. Metale (złom) Czy wiecie, ile w naszych domach jest przedmiotów z metalu? Gdyby je zebrać, powstałaby góra złomu na wysokość kilku metrów. To krany, maszyny do szycia, do pisania, sztućce, lodówki, piece gazowe i elektryczne, żelazka, lampy, pralki, kaloryfery. Również zabawki, np. ołowiane żołnierzyki, czy samochodziki. A także, rowery i, przede wszystkim, samochody.

CZY WIESZ, ŻE: Torby plastikowe nie ulegają biodegradacji. Każdego roku torby plastikowe zabijają ponad 10 000 ptaków, wielorybów, fok, żółwi na całym świecie. Szczególnie narażone są żółwie, które mylą torby z meduzami, połykają je i giną na skutek niedrożności jelit. Badanie piskląt albatrosów na Wyspach Midway na Pacyfiku, wykazały, dziewięć na dziesięć ptaków miało plastikowe odpadki w przełyku.


23

Jeżeli każdy Polak wyrzuci tylko jedną puszkę aluminiową, to w ciągu roku powstanie metalowa góra o objętości 10 dużych budynków szkolnych (tj. ponad 90 000 m sześciennych). [5]. Przerażające, prawda? Przy produkcji metalowych puszek do napojów zużywa się 17 do 22 razy więcej energii, niż przy produkcji opakowań wielokrotnego użytku. Szklane butelki są aż dziesięciokrotnie tańsze od puszek i mogą być użyte wielokrotnie. Produkcja aluminium z tzw. boksytów jest bardzo energochłonna i kosztowna. Bardziej opłaca się przeróbka złomu, dzięki czemu oszczędza się: - wodę - 95% mniejsze zanieczyszczenie; - energię - 97% oszczędności; - atmosferę - mniejsze zanieczyszczenie; - miejsce na wysypiskach śmieci [5]. Istnieją także punkty skupu złomu innych metali. Złom stalowy i żeliwny jest bardzo wartościowy i potrzebny w procesie produkcji stali, dobrze, gdy trafia do punktu skupu lub miejsc segregacji, a nie na wysypisko. Odzysk opakowań aluminiowych W Polsce prowadzony jest program odzysku aluminiowych puszek po napojach. Program wzorowany na podobnych przedsięwzięciach realizowanych w Europie, zainicjowany został przez największego krajowego producenta tego typu opakowań - firmę Continental Can Polska z Radomska. W jego przygotowaniu aktywnie uczestniczyło Europejskie Stowarzyszenie na Rzecz Odzysku Aluminiowych Puszek po Napojach - ACRE. Rozpoczęcie programu odzysku wkrótce po uruchomieniu fabryki w Radomsku (maj 1995) było wyrazem, rzadko jeszcze w naszym kraju spotykanej, odpowiedzialności producentów za późniejszy los produktu, za jego „life after life”. W lipcu 1995 roku powstała Fundacja na Rzecz Odzysku Opakowań Aluminiowych RECAL. Jej założycielami są producenci puszek do napojów: Continental Can Polska z Radomska, PLM AB ze Szwecji oraz pięciu światowych producentów aluminium: Alcan, Aluminium Company of America - USA, Pechinej Rahenalu, Reynolds Aluminium i VAW Aluminium. W całym kraju współpracuje z Fundacją wiele punktów skupujących puszki aluminiowe. Fundacja dba m.in. o to, aby nie było problemu odbioru puszek uzyskanych w wyniku segregacji prowadzonej na terenie miast i gmin. Ale, najlepiej, po prostu nie produkować puszek aluminiowych.

___________________________________________________________________ 24

KAMPANIA ZIELONEGO KONSUMENTA Misją Kampanii Zielonego Konsumenta jest kształtowanie świadomości dobrego wyboru produktów w sklepach. Najważniejsze jest, by uświadamiać konsumentom ekologiczne konsekwencje dokonywania określonych zakupów oraz zachęcać do podejmowania decyzji bardziej przyjaznych środowisku. Kampanię Zielonego Konsumenta tworzy sieć grup Polskiego Klubu Ekologicznego działających w wielu regionach kraju, a biuro koordynacyjne programu znajduje się w Gdyni. Kampania jest realizowana poprzez organizację bezpośrednich akcji ogólnopolskich oraz informację w środkach masowego przekazu, które dotyczą pojedynczych produktów lub też grup produktów łatwo zauważalnych na rynku. Celem jest wykorzystanie siły finansowej kupujących (konsumentów) do oddziaływania na producentów i zmiany struktury rynku tak, aby producenci, jak i kupujący uwzględniali aspekt oddziaływania produktów na środowisko. Producenci nie zaczną zmieniać profilu produkcji dopóty, dopóki ludzie, którzy nabywają ich produkty, nie będą domagać się artykułów lepszych i bardziej przyjaznych środowisku.

A duch-śmieciuch bardzo lubi kopać puszki. Uwielbia wprost grę w puszki po piwie, lemoniadzie, czy toniku, a najlepiej wychodzi mu gra nimi na chodniku. Jaki to miły dźwięk, brzdęk... Jaki to miły widok, gdy jadąc samochodem, widzimy wzdłuż drogi kolorowe, błyszczące, aluminiowe...śmieci. I w lesie, gdzie zamiast kwiatka, czeka na nas aluminiowa gratka.


25

Bojkotowanie niewłaściwych, z punktu widzenia środowiska, produktów i wybieranie takich, które są mu przyjazne, to przekazywany w najczytelniejszej formie impuls zachęcający producentów do zmian. WYBÓR ZIELONEGO KONSUMENTA! Każdy produkt, który wytwarzamy, którego używamy i który usuwamy, jako odpad, oddziałuje na środowisko. Niemniej, niektóre produkty, takie, jak puszki aluminiowe, powodują znacznie większe (w porównaniu z innymi), zakłócenia w środowisku i czasem, po prostu należałoby zabronić ich wytwarzania. Tak np. w Danii, właśnie z przyczyn ekologicznych, zakazana jest sprzedaż napojów w puszkach aluminiowych. Puszki aluminiowe są także elementem modelu niezrównoważonej konsumpcji, który ma wpływ na ludzi i środowisko w wielu innych częściach świata. Produkcja, wykorzystanie i usuwanie zużytych puszek aluminiowych pogłębia wiele globalnych i lokalnych problemów środowiskowych, jak kwaśne deszcze, efekt cieplarniany, czy powstanie odpadów toksycznych. Są to problemy, dla których granice poszczególnych krajów, czy regionalne ekosystemy nie stanowią bariery, ale które mogą i faktycznie oddziałują na wszystkich i wszędzie.

___________________________________________________________________ 26

Czy znasz 10 powodów, dla których nie należy kupować napojów w puszkach aluminiowych ?[18] 1. Fałszywe argumenty prośrodowiskowe Producenci puszek aluminiowych chcieliby, aby ludzie uważali, że są one przyjazne dla środowiska. Niemniej, prawda jest taka, że w wielu niezależnych badaniach naukowych udowodniono, iż puszki aluminiowe są dla środowiska największym zagrożeniem spośród wszystkich pojemników na napoje dostępnych na rynku! Dwa z argumentów, których używa się, aby dowieść, że są one przyjazne dla środowiska, to tylko połowiczne prawdy. Argumenty te to: niewielka waga korzystna w przypadku transportu oraz „możliwości znaczących oszczędności energii dzięki recyklingowi”. Natomiast, w rzeczywistości lżejsze od szklanych butelek aluminiowe puszki, transportuje się na znacznie większe odległości, co wyklucza wszelkie korzyści środowiskowe związane z ich niewielką wagą. W odniesieniu do mitu „o znaczącej oszczędności energii” wspomnieć należy, że ilość energii zużywana w czasie produkcji aluminium jest tak ogromna, że nawet jej oszczędność, dzięki recyklingowi dochodząca do 95%, nie czyni tego argumentu prośrodowiskowym. Dodatkowo, w odróżnieniu od butelek, w Polsce puszki aluminiowe przetwarzane są na znacznie niższej jakości stopy aluminiowe, które nie nadają się do produkcji puszek. Znaczy to, że żaden recykling puszek w naszym kraju nie prowadzi do tego, że produkcja puszek jest energooszczędna, czy przyjazna środowisku. Aluminiowe puszki nie są przyjazne środowisku, w jakikolwiek sposób by na nie nie spojrzeć! 2. Nadmierne zużycie energii Do produkcji aluminium, niezbędne są ogromne ilości energii, dużo większe niż w przypadku innych materiałów, z których powstają pojemniki na napoje. Aby wyprodukować jedną tonę aluminium potrzeba 280 GJ energii. Jeśli energię potrzebną do wyprodukowania jednej aluminiowej puszki o pojemności 0,33 l zamieniono by na ropę naftową i wlano do tejże puszki, ropa wypełniłaby ją w jednej czwartej! Dla porównania, do produkcji l tony szkła na butelki, potrzeba jedynie około 10 GJ. 3. Nadmierne wykorzystanie surowców Produkcja aluminium jest niezmiernie surowcochłonna. Aby wyprodukować tonę aluminium, potrzeba 4 ton boksytów (rudy, z której produkuje się aluminium), a poza tym znaczących ilości wapna, ługu sodowego, kriolitu, fluorku glinu, węgla


27

oraz około 4000 m3 wody. Kiedy doda się jeszcze ilość skały płonej powstającej w czasie odkrywkowego wydobycia boksytów, ilość wyprodukowanych odpadów przypadająca na produkcję jednej tony aluminium sięga 10-15 ton. Dla porównania, szkło jest względnie nisko surowcochłonne. Do produkcji jednej tony szkła potrzeba około l,l tony surowców i tylko około 12 m3 wody. 4. Nadmierna produkcja odpadów toksycznych Produkcja aluminium do wyrobu puszek powoduje powstawanie znaczących ilości odpadów toksycznych, które pojawiają się na każdym etapie produkcji. Na każdą tonę wyprodukowanego aluminium powstaną 2 tony toksycznego tzw. „czerwonego błota”, czyli mieszanki pozostałości boksytów, wapnia oraz ługu sodowego. Jeszcze bardziej toksyczne jest hutnictwo aluminium. W trakcie samego procesu przepuszcza się bardzo silny strumień prądu elektrycznego przez substancję chemiczną złożoną z tlenku glinu, ciekłego kriolitu oraz fluorku glinu. Powstające w wyniku tego procesu zanieczyszczenia, to m. in. wysoce toksyczne fluorki, które powodują degradację życia wodnego oraz poważne zaburzenia układu kostnego w organizmach zwierzęcych, a także u człowieka. Z innych zanieczyszczeń toksycznych należałoby wymienić węglowodory aromatyczne, które powodują raka i wady wrodzone, a także: CO, CO2, S02, pył węglowy i inne węglowodory. Każdy z tych związków przyczynia się jeszcze do powstawania kwaśnych deszczów i efektu cieplarnianego. 5. Wysokie koszty transportu Z produkcją aluminium związany jest także transport na znaczne odległości. Przy ogromnej ilości energii niezbędnej do produkcji aluminium, koszt jej produkcji jest najważniejszym czynnikiem w procesie produkcyjnym. Dlatego też, z ekonomicznego punktu widzenia,celowy jest transport surowców z jednego kontynentu na drugi, w poszukiwaniu tanich źródeł energii. Śledząc drogę przykładowej puszki aluminiowej stwierdzamy, że boksyty mogą być wydobywane w Australii, przetapiane w Brazylii, walcowane na blachę w Niemczech, przerabiane na puszki we Francji, a ostatecznie wykorzystywane w Polsce. Szkło tymczasem, zarówno produkowane, jak i wykorzystywane jest w Polsce. 6. Recykling NIE jest rozwiązaniem Recykling nie stanowi panaceum na problemy związane z odpadami. Faktem jest, że recykling puszek aluminiowych do produkcji nowych, to brudny proces. Po pierwsze, puszka nie jest wykonana z czystego aluminium, w jej wnętrzu znajduje się lakierowana powłoka, a na zewnątrz toksyczna farba. Podczas recyklingu oddziela się je od aluminium poprzez zastosowanie toksycznych procesów, które prowadzą do powstania do 0,5 tony odpadu toksycznego na każdą tonę wyprodukowanego aluminium wysokiej jakości. Niemniej, w Polsce puszki nie są przetwarzane do postaci tak wysokiej jakości aluminium. Znaczy to, że do

___________________________________________________________________ 28

produkcji wykorzystywane jest nowe aluminium, którego produkcja negatywnie oddziałuje na środowisko. Na koniec, należy pamiętać, że wielokrotne użycie jest dużo korzystniejsze niż recykling. Szklane butelki można napełniać (używać) wiele razy lub przetwarzać na nowe, produkując przy tym niewielką ilość odpadów. 7. Koszty społeczne i środowiskowe w Krajach Rozwijających się: Pogoń za tanią, dostępną w dużych ilościach, energią elektryczną w celu zapewnienia konkurencyjności ekonomicznej puszek aluminiowych w stosunku do bardziej przyjaznych środowisku pojemników na napoje (takich, jak butelki), często doprowadza do społecznych nadużyć. W wielu częściach świata, takie tanie źródło energii stanowi hydroenergia. Jest ona czystsza od energii pochodzącej ze spalania kopalin, czy też energii jądrowej. Niestety, zdecydowanie zbyt często buduje się w krajach rozwijających się zapory wodne jedynie w celu zaopatrzenia przemysłu produkcji aluminium w energię elektryczną (poniżej cen światowych). W wielu przypadkach budowa takich elektrowni doprowadza do powstania zagrożeń dla środowiska i miejscowej ludności. 8. Aluminium na tle innych materiałów Puszki aluminiowe, to nie jedyny rodzaj pojemników, który stanowi zagrożenie dla systemu butelek zwrotnych, niemniej, są one najbardziej niekorzystne z punktu widzenia środowiska. Napoje sprzedawane są również w butelkach typu PET, laminowanych kartonach oraz w puszkach dwuczęściowych stalowo-aluminiowych. Każdy z tych zbiorników niesie za sobą pewne zagrożenia środowiskowe, których należałoby unikać. Jednak, w wielu niezależnych badaniach udowodniono, że puszki aluminiowe są najgorsze. Nawet, jeżeli uwzględnimy recykling rzędu 70%~ (w Polsce przetwarzana jest znacznie mniejsza ilość), puszki aluminiowe pozostają najmniej zdatne do ponownego użycia, z powodu nadmiernej ilości zużywanej energii i wody oraz produkcji odpadów toksycznych. 9. Napoje w aluminiowych puszkach NIE są smaczne Istnieje prosta przyczyna, dla której szkło wykorzystuje się już tak długo, jako materiał do produkcji pojemników na napoje. Jest to, bowiem, najbardziej obojętny z wykorzystywanych materiałów do produkcji pojemników na napoje, nie zmieniający smaku zawartości. Każdy smakosz doskonale wie, że napoje z puszek aluminiowych nie smakują tak dobrze, jak napoje ze szklanych butelek. 10. Puszki aluminiowe są droższe! Na koniec, podkreślić należy, że napoje w aluminiowych puszkach są w sklepach droższe niż te same zapakowane w szklane butelki. Znając koszty środowiskowe,


29

które my i nasze dzieci spłacać będziemy jeszcze przez wiele lat, trudno jest uwierzyć, że ktokolwiek nadal chce je kupować. Tymczasem wiele osób kupuje puszki, myśląc, że jest to symbol nowoczesności, w „zachodnim stylu”. Niestety, wiele krajów zachodnich, dopiero teraz zorientowało się, że szklane butelki zwrotne są lepsze, również z punktu widzenia środowiska. Problem w tym, że często jest już za późno. Zniknęły już, bowiem, systemy butelek zwrotnych, a ich ponowne wprowadzenie byłoby szalenie trudne i kosztowne. Nie pozwólmy na to, aby to samo stało się w Polsce. Dokonajmy Wyboru Zielonego Konsumenta, kupujmy zwrotne butelki ze szkła. 5.6 Tekstylia Są to stare ubrania wykonane z różnych surowców. Niektóre są jeszcze całkiem dobre, tylko niemodne. Poprzez PCK możemy przekazać je osobom potrzebującym. Mogą też podlegać przetworzeniu na różnego rodzaju produkty. Szczególnie cenne są produkty wykonane z surowców naturalnych (bawełna, wełna, len). Także ubrania z tworzyw sztucznych powinny być przetworzone i wykorzystane jako surowce. 5.7 Odpady niebezpieczne (toksyczne) Czy zdajemy sobie sprawę, jakie niebezpieczne produkty gromadzimy w naszych domach? Produkty te trafiają później na wysypiska. Trucizny, czyli substancje szczególnie niebezpieczne dla środowiska i człowieka, znajdują się w wielu produktach, z czego wielokrotnie nie zdajemy sobie sprawy. Niesegregowane, nieodpowiednio składowane, nieodwracalnie degradują środowisko, a tym samym rośliny, zwierzęta i oczywiście ludzi, powodując trwałe zmiany w ich organizmach. Do odpadów niebezpiecznych należą: baterie, świetlówki, stare lekarstwa, zużyte opatrunki, opakowania po farbach, lakierach, rozpuszczalnikach, zużyty olej samochodowy, opakowania po środkach ochrony roślin, po różnych substancjach w aerozolach itp.

___________________________________________________________________ 30

Co się stanie, gdy w środowisku naturalnym znajdzie się wyrzucona bateria? Ten mały pojemnik energii zawiera ok. jednego grama czystego srebra. Ilość ta wystarcza do skażenia 1 metra sześciennego ziemi lub 400 litrów wody. Do produkcji baterii potrzeba 50 razy więcej energii, niż sama posiada [5]. Odpady niebezpieczne nie nadają się do ponownego wykorzystania, muszą być umieszczane na specjalnych wysypiskach, których liczba jest ograniczona. 5.8 Inne (pozostałe) Zaliczamy do nich wszystkie pozostałe odpady, które nie znalazły się w żadnej wcześniej wymienionej grupie. Być może, z czasem niektóre z nich odnajdą swoje miejsce w recyklingu odpadów (wciąż rozwijające się technologie wykorzystania odpadów może to kiedyś umożliwią), na razie muszą jednak trafić na wysypiska. Do tej grupy zaliczamy między innymi: - wszelkiego rodzaju przedmioty gumowe: zabawki, opony, dętki, gumę do żucia; - żarówki, kości, śmieci z odkurzacza, zimny popiół itp. Możemy jednak zmniejszyć nawet o połowę ich objętość przez zgniatanie, składanie, wrzucanie do odpowiednich pojemników i ponowne wykorzystanie niektórych z nich. Rozsądne gospodarowanie tego typu odpadami jest bardzo ważne, ponieważ większość z nich zalega na wysypiskach przez dziesiątki lat, a część w ogóle nie ulega rozkładowi, na zawsze pozostając w ziemi.


31

V. EKOZNAKI NA OPAKOWANIACH

Znaki znajdujące się na opakowaniach ułatwiają dokonanie właściwego zakwalifikowania odpadu do segregacji. Jedno spojrzenie na znak wystarczy, aby ocenić czy opakowanie produktu jaki chcemy kupić jest przyjazne dla nas i dla środowiska, czy można je powtórnie wykorzystać, czy nie będzie ono miało negatywnego wpływu na nasze bliskie jak i dalsze otoczenie. Warto nie tylko poznać znaczenie znaków na opakowaniach, ale i korzystać z tej wiedzy w życiu codziennym.

Znak Błękitny Anioł produkty z tym znakiem mają lepszą charakterystykę środowiskową od innych artykułów z tej grupy towarów. W ocenie, oprócz zanieczyszczenia trzech podstawowych składników środowiska przyrodniczego (powietrza, wody, gleby), bierze się pod uwagę hałas oraz możliwości powstawania substancji szczególnie niebezpiecznych.

Znak CE oznacza, że wyrób jest zgodny z normami Unii Europejskiej i podstawowym kryterium przyz- nawania znaku jest bezpieczeŇstwo i zdrowie użytkownika. Oznakowanie CE jest formą deklaracji producenta, że wyrób spełnia wymagania mających do niego zastosowanie dyrektyw Nowego Podejścia. Oznaczenie jest obowiązkowe u musi być umieszczone na wyrobie przed wprowadzeniem go na rynek.

Znak Dbaj o czystość (kosz na śmieci) oznacza, że opakowanie powinno trafić do kosza na odpady, aby nie zanieczyszczało środowiska.

Margerytka występuje na produktach, które nieznacznie wpływają na jakoś środowiska, stosowany w krajach UE. Badania atestacyjne skupiają się na stopniu obciążenie środowiska na etapie: pozyskiwania surowców pierwotnych, produkcji, pakowania i transportu, użytkowania produktu oraz jego utylizacji. Znak Oil mówi, że olej, z którym mamy do czynienie nadaje się do recyklingu.

___________________________________________________________________ 32

Znak Ozon friendly informuje, iż produkty nim opatrzone nie zawierają gazów typu chloro-fluoro-carbon powszechnie zwanych freonami, które niszczą powłokę ozonową. Kontrolą używania znaku zajmują się organizacje konsumenckie.

Znak Zielony Punkt (Der Grune Punkt) oznacza, że za dane opakowanie wniesiony został wkład finan- sowy na rzecz krajowej organizacji odzysku opakowaŇ, utworzonej zgodnie z zasadami określonymi w Europejskiej Dyrektywie Nr 94/62i obowiązującymi w danym kraju przepisami prawa.

Znak Szklany oznacza, że to opakowanie szklane nadaje się do ponownego wykorzystania.

Znak Recykling (trzy strzałki) oznacza, że to opakowanie nadaje się do ponownego wykorzystania aby powstał z niego nowy produkt. Ten znak pojawia się na opakowaniach papierowych, z tworzyw sztucznych i z aluminium.


33

VI. SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z ODPADAMI. UNIESZKODLIWIANIE ODPADÓW. Ogłaszamy konkurs na hasło antyśmieciowe. Według obowiązującego prawa, unieszkodliwianie odpadów polega na doprowadzeniu ich do stanu, który nie stwarza zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi oraz dla środowiska, przez poddanie tych odpadów procesom przekształcenia biologicznego, fizycznego lub chemicznego. W rozumieniu ustawy, unieszkodliwianiem jest także składowanie odpadów. W myśl ustawy o odpadach, opracowany przez radę gminy program ochrony środowiska określa zadania związane z racjonalnym gospodarowaniem odpadami komunalnymi. Takie sformułowanie aktu prawnego, narzuca bezpośrednio na gminę opracowującą program ochrony środowiska obowiązek uwzględniania w tym programie zadań wynikających z konieczności zapewnienia racjonalnej gospodarki odpadami komunalnymi. Zadania związane z racjonalnym gospodarowaniem w tym zakresie realizowane powinny być według zasad określonych w przepisach o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Unieszkodliwianie odpadów może odbywać się przez: 1. przerób odzyskanych surowców i ich ponowne wykorzystanie (recykling), 2. kompostowanie, 3. spalanie w spalarniach odpadów, 4. złożenie odpadów na wysypisku. 1. Recycling Recykling jest najkorzystniejszą ze sprawdzonych metod maksymalnego odzysku składników zawartych w odpadach. W najbardziej ogólnym ujęciu, należy go rozumieć, jako odzyskanie i ponowne wykorzystanie w procesach produkcyjnych surowców wtórnych i materiałów odpadowych. Recyklingowi podlegają głównie: metale, szkło, papier, tworzywa sztuczne i tekstylia, które stanowią około 70% odpadów komunalnych.

Duch-śmieciuch nie jest zadowolony i wymyśla hasło: ,,Dzieci, ja chcę więcej śmieci”.

___________________________________________________________________ 34

Należy je uznać za pełnowartościowe surowce wtórne i przez ich przerób odzyskać zawartą w nich energię pierwotną. Energia pierwotna jest to energia potrzebna do ich wytworzenia, począwszy od wydobycia, czy pozyskania surowców i składników. W największym uproszczeniu, pojęcie recyklingu można sprowadzić do dwóch nierozłącznych działań: zbiórki i utylizacji. Im lepsza jakość surowców wtórnych, tym utylizacja jest bardziej opłacalna. Dlatego, ważna jest taka zbiórka, która zapewnia jak największą czystość pozyskanych surowców wtórnych. W sumie, przy prawidłowo zorganizowanym systemie selektywnej zbiórki można odzyskać blisko 70% wartościowych materiałów z odpadów, a tym samym o tyle zmniejszyć ilość odpadów trafiających na wysypisko. Przy wprowadzaniu recyklingu odpadów należy jednak pamiętać, że jest to działanie bardzo złożone. Koncentracja na selektywnej zbiórce i rozszerzenie jej zakresu bez rozwiązania problemu utylizacji zebranych odpadów z reguły kończy się ujemnym wynikiem ekonomicznym. W ocenie takich przypadków, nie powinno się jednak pomijać osiągniętych efektów pozaekonomicznych, np. ekologicznych i edukacyjnych. 2. Kompostowanie Znaczną objętość i masę odpadów komunalnych (20-30% wszystkich odpadów pochodzących z gospodarstw domowych) stanowią składniki organiczne. Ich wartość opałowa jest minimalna, gdyż wiele energii traci się na odparowanie wilgoci. Natomiast, po odpowiednim kompostowaniu, stanowią one doskonały nawóz zastępujący z powodzeniem nawozy sztuczne. W czasie procesu rozkładu następuje zmniejszenie objętości i masy odpadów o ponad połowę w stosunku do zebranych odpadów organicznych. Wydzielenie i kompostowanie składników organicznych powoduje także poprawę warunków sanitarnych na wysypisku, gdyż dzięki temu zmniejsza się fetor, ilość odcieków, ograniczone są procesy gnilne i fermentacyjne (zahamowanie wytwarzania biogazu). Poza tym, koszty budowy i eksploatacji kompostowni są kilkakrotnie niższe od np. spalarni odpadów. Stosowane dotychczas systemy kompostowania podzielić można na następujące grupy:

1. kompostowanie przydomowe (prowadzone przez mieszkańców dla potrzeb swojego ogrodu, sadu przy użyciu specjalnie skonstruowanych, małych kontenerów do prostego kompostowania), 2. kompostowanie w pryzmach na otwartej przestrzeni,

3. kompostowanie w specjalnych komorach (zamkniętych lub otwartych). W pierwszych dwóch systemach można kompostować tylko odpady roślinne, natomiast w trzecim - wszystkie odpady organiczne. Kompostowanie wymaga rozdzielnego systemu gromadzenia odpadów dla oddzielenia materiałów organicznych. Jeśli kompostowanie nie jest poprzedzone żadną segregacją, wyprodukowany kompost będzie zanieczyszczony - może zawierać części metalowe, tworzywa sztuczne, kawałki szkła, wysoka może być również zawartość metali ciężkich. Wpływa to na ograniczoną możliwość


35

stosowania takiego kompostu (nie można go wykorzystać w rolnictwie i sadownictwie). Dlatego, budowę kompostowni przerabiających wspólnie wszystkie śmieci należy uznać za niewłaściwą i dążyć do tego, by jak najszybciej przestawić je na przetwarzanie wysegregowanych odpadów organicznych. Kompost wyprodukowany z wyselekcjonowanych odpadów organicznych polepsza glebę, przyśpiesza wzrost roślin, ułatwia drenaż wody, hamuje wzrost chwastów, obniża erozję o ok. 20% i zmniejsza konieczność stosowania nawozów chemicznych. Przykładem kompostowni, która przerabia odpady niesortowane, jest kompostownia typu Dano. W trakcie procesu następuje mechaniczne oddzielenie balastu (za pomocą sit, elektromagnesu, separatora części twardych), który następnie trafia na wysypisko, a w przypadku metalu, do ponownego przerobu. Rozdrabnianie, mieszanie i biologiczny rozkład odpadów odbywają się w obrotowej komorze zamkniętej zwanej „biostabilizatorem”, mającej kształt długiego, poziomego bębna. Szybkość obrotowa bębna wynosi 0,5 -1,5 obr./min. Odpady przebywają w komorze 1-2 dni. Podlegają wtedy przyspieszonemu procesowi kompostowania. Następnie, kompost dojrzewa (ok. 4 miesięcy) w pryzmach kompostowych, w tym czasie następuje jego przerzucanie w celu napowietrzenia i ewentualne nawilżanie [14]. 3. Spalanie Spalanie śmieci ma liczne zalety, ale ma też i wady. [16]. Do podstawowych zalet należą: 1. spalanie odpadów nie wymaga żadnych zmian zwyczajów konsumentów i

producentów, nie wymaga prowadzenia edukacji, dlatego też inwestycje te są tak chętnie realizowane przez władze lokalne;

2. spalanie odpadów może być połączone z produkcją energii cieplnej lub elektrycznej; sprzedaż energii może częściowo zrównoważyć wysokie koszty funkcjonowania spalarni;

3. zmniejszona zostaje ilość odpadów, które mają być składowane na wysypisku; 4. sanitarny sposób unieszkodliwiania odpadów. Wady spalania: 1. jest to najdroższy sposób utylizacji odpadów. Zarówno koszty inwestycyjne, jak i operacyjne funkcjonowania spalarni są, w porównaniu z innymi metodami utylizacji odpadów, wysokie. Spalarnie pochłaniają ogromne sumy i nie pozwalają przeznaczyć ich na inne, bardziej ekologiczne i efektywne inwestycje, a także ograniczają wykorzystanie surowców wtórnych i możliwości redukcji odpadów. Efektywność spalarni uzależniona jest, bowiem, od stałego i dużego dopływu odpadów; 2. przekonanie o 90-procentowym zmniejszeniu objętości odpadów dzięki spalaniu (w wyniku czego, przedłuża się znacznie okres eksploatacji wysypiska) niezupełnie odpowiada prawdzie. Liczba ta odzwierciedla jedynie różnicę między

___________________________________________________________________ 36

ilością odpadów wchodzących do spalarni, a wychodzących z niej w postaci żużlu i popiołu. Jednak, gdy chodzi o oszczędność miejsca na składowisku, to należy wziąć pod uwagę jeszcze następujące czynniki: • takie odpady, jak np. gruz, odpady wielkogabarytowe, metalowe, szkło, nie

trafiają do spalarni - zwykle jest ich ponad 20%, • spalarnia nie pracuje przez pełne 365 dni w roku - konieczne są przerwy na

przeglądy, remonty, awarie. W tych okresach odpady trafiają na wysypisko, • zastosowanie prostej technologii zgniatania odpadów na wysypisku

kilkakrotnie zmniejsza ich objętość. Faktyczna objętość odpadów redukowanych dzięki funkcjonowaniu spalarni wynosi 50-70%. Zatem, okres życia składowiska wydłuża się dwu-trzykrotnie, a nie dziesięciokrotnie. Ponadto, spalarnia także wytwarza odpady, które wymagają składowania. Z uwagi na to, że toksyczność pozostałości z procesu spalania jest z reguły znacznie wyższa, niż odpadów przed spaleniem, konieczna staje się budowa specjalnych wysypisk;

3. odzysk energii ze spalania jest stosunkowo niewielki w porównaniu z ilością zaoszczędzonej energii przy recyklingu (wykorzystanie surowców wtórnych daje średnią oszczędność energii 3-5 razy większą, niż energia wytwarzana przez spalanie mieszanych odpadów stałych). Argument ten nie jest brany pod uwagę przy podejmowaniu lokalnych decyzji, ponieważ energia wytworzona przez spalarnię stanowi zysk dla lokalnej społeczności, podczas, gdy energia zaoszczędzona przy recyklingu, to oszczędność w skali całego kraju;

4. spalarnie niszczą bezpowrotnie surowce nadające się do powtórnego wykorzystania, co powoduje marnowanie zasobów;

5. spalarnie są same źródłem zanieczyszczeń, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia człowieka i środowiska. W wyniku spalania odpady są przekształcane w popiół, żużel i gazy (na 3 tony spalonych odpadów przypada 1 tona toksycznych popiołów, z czego 10% to popioły lotne, a 90% stałe). Oprócz żużli i pyłów, produktem spalania odpadów są ścieki, powstające podczas chłodzenia żużlu z paleniska (spalarnia o wydajności 500t odpadów na dzień, zużytkuje rocznie około 500 tys. m sześciennych wody). Dodatkowo, odpady płynne mogą pochodzić z płukania spalin, jeśli stosuje się mokrą metodę oczyszczania gazów wylotowych. Otrzymane w efekcie ścieki zawierają zanieczyszczenia takie, jak: fenole, cyjanki, fluorki, arsen itd. Do atmosfery emitowane są metale ciężkie (gl. rtęć, kadm i ołów), kwaśne gazy (m.in. chlorowodór) i powstające podczas spalania związki organiczne - najgroźniejsze z nich to dioksyny i furany [16] [19].

Spalanie nie może być uznane za rozwiązanie perspektywiczne dla całej planety. Jest to metoda, która prowadzi nie tyle do unieszkodliwienia zanieczyszczeń, ile do ich przerzucenia i rozpraszania w środowisku ... Spalanie jest po prostu rozwiązaniem powierzchownym, nie sięgającym do korzeni problemu. Jedynym przyszłościowym rozwiązaniem utylizacji odpadów w sposób termiczny wydaje się obecnie piroliza (rozkład w wysokich temperaturach; 1800-2000 stopni Celsjusza, bez dostępu tlenu).


37

4. Składowanie odpadów na wysypisku. Podstawową metodą unieszkodliwiania odpadów - zarówno w Polsce, jak i na świecie - jest składowanie ich na wysypiskach. Sposób ten wymaga najmniejszych nakładów finansowych i jest najbardziej uniwersalny. Na wysypisku mogą być składowane odpady o różnym pochodzeniu, wielkości itp. Mimo uniwersalności i szerokiego rozpowszechnienia, wysypiska mają kilka poważnych wad, które ograniczają możliwości ich szerszego wykorzystania. Do najważniejszych należą: 1. zajmowanie nowych przestrzeni, które należy wyłączyć z innego użytkowania; 2. zagrożenie czystości powietrza, gleb, wód gruntowych i powierzchniowych,

wynikające z niewłaściwego eksploatowania wysypisk; 3. wysoki koszt rekultywacji wysypisk; 4. konflikty społeczne na tle lokalizacji wysypisk. Większość wysypisk w Polsce, to wysypiska nieodpowiednio lub w ogóle nieuszczelnione. Ponadto, źle eksploatowane kojarzą się z odorem, rozwiewanymi papierami i workami foliowymi, gromadami ptactwa i szczurów. Opinia społeczna jest nastawiona do nich negatywnie, w związku z tym, istnieją problemy ze znalezieniem nowych lokalizacji. Przy obecnym stanie techniki i technologii żaden system gospodarki odpadami nie może się jednak obejść bez składowania odpadów. Wysypiska muszą być lokalizowane, projektowane i eksploatowane w taki sposób, aby uniknąć zagrożeń skażenia środowiska i zdrowia ludzi. ZALECENIA DO PROGRAMOWANIA, PROJEKTOWANIA I EKSPLOATACJI WYSYPISK ODPADÓW KOMUNALNYCH 1. Lokalizacja Teren wysypiska powinien odpowiadać następującym warunkom: • gleba niskiej klasy, • niski poziom wód gruntowych, • niski współczynnik filtracji gruntów stanowiących podłoże wysypiska (najlepiej

gliny, iły), • naturalna bariera ochronna wokół wysypiska w formie zwartych kompleksów

leśnych, położonych w odległości nie naruszającej wymagań bezpieczeństwa pożarowego,

• układ terenu powinien umożliwić swobodny odpływ wód opadowych z pominięciem lokalizacji wysypiska.

2. Ochrona wód podziemnych i powierzchniowych • wysypisko powinno być urządzone tak, aby składowane odpady były odcięte

od kontaktu z wodami gruntowymi. Jeśli istnieje ryzyko przepuszczalności gruntu stanowiącego dno wysypiska, należy zastosować uszczelnienie podłoża wysypiska. Materiały uszczelniające dzielimy na:

___________________________________________________________________ 38

- naturalne (gliny uplastycznione, iły), - sztuczne (folie polietylenowe, polipropylenowe i inne), - mieszane, • wody powierzchniowe, w tym opadowe, spływające z powierzchni ziemi w

kierunku wysypiska należy odprowadzić poza teren wysypiska przez rowy opaskowe lub nie dopuszczać do ich napływu przez budowę obwałowań,

• uszczelnienie podłoża wysypiska powoduje gromadzenie się wód opadowych - filtrujących przez odpady - w części dolnej wysypiska. Wody te zwane odciekami (o wysokim ładunku zanieczyszczeń) wymagają ujęcia i oczyszczenia. Odcieki ujmuje się siecią drenarską ułożoną na dnie wysypiska,

• jeśli wody gruntowe występują do 1 m pod projektowanym wysypiskiem lub okresowo sięgają dna wysypiska, niezbędne jest wykonanie dodatkowo drenaży ujmujących wody gruntowe.

3. Biogaz - zagrożenia i metody ochrony

Gaz wysypiskowy powstaje w wyniku reakcji rozkładu substancji organicznej, w warunkach przewagi procesów beztlenowych, których głównymi produktami są metan i dwutlenek węgla oraz inne składniki: azot, siarkowodór, aldehydy, amoniak itp. Biogaz stanowi źródło poważnego zagrożenia środowiska, przede wszystkim związanego z wybuchowością metanu. Gromadzący się w złożu biogaz, szuka ujścia wszelkimi drogami, nieraz migruje na dalekie odległości. Skuteczną metodą ochrony przed tym zagrożeniem jest wykonanie ujęć ochronnych w korpusie i na obrzeżu wysypiska i kontrolowane gromadzenie lub spalanie biogazu. Ujęcia biogazu można wykonać podczas, albo po zakończeniu eksploatacji wysypiska. Biogaz posiada wysoką wartość energetyczną, w związku z tym istnieje możliwość jego gospodarczego wykorzystania. 4. Pozostałe wymogi - odpowiednia droga dojazdowa i drogi wewnętrzne, - bieżąca kontrola przywożonych odpadów, - instalacja wagi, - odpowiednie ogrodzenie terenu, - stworzenie strefy ochronnej wokół wysypiska, - rozplantowanie i zagęszczanie (prasowanie) odpadów, - pojazdy opuszczające teren wysypiska należy poddać dezynfekcji kół (przejazd przez brodzik ze środkiem odkażającym), - badania wpływu wysypiska na wody podziemne, powierzchniowe, stan zanieczyszczenia gleby i powietrza atmosferycznego, - prowadzenie rekultywacji terenu po zakończeniu eksploatacji wysypiska. Zastosowanie się do wymienionych zaleceń wymaga dużych kosztów dodatkowych prócz kosztów eksploatacji codziennej, lecz zastosowanie ich jest opłacalne, gdyż zmniejsza ryzyko skażenia środowiska, poza tym, wysoki standard powinien łagodzić sprzeciwy mieszkańców co do tworzenia nowych wysypisk.


39

VII. CO POWINIEN ZAWIERAĆ PROGRAM GOSPODARKI ODPADAMI? Nowoczesna koncepcja gospodarki odpadami komunalnymi, oparta na zasadach ekorozwoju, powinna realizować cztery podstawowe cele: 1. zmniejszenie ilości odpadów, które nie nadają się do powtórnego

wykorzystania, 2. eliminowanie toksycznych odpadów z gospodarstw domowych, 3. włączenie do obiegu i gospodarcze wykorzystanie większej części odpadów, 4. składowanie tylko tych odpadów, które nie przynoszą szkód środowisku. Istotą zagadnienia jest wtórne wykorzystanie takich materiałów, jak papier, szkło, metale, tworzywa sztuczne, tekstylia itp., a także przerabianie odpadów organicznych w naturalnych procesach gnilnych. W efekcie, spowoduje to istotne ograniczenie ilości składowanych odpadów oraz ograniczenie ich uciążliwości dla środowiska i ludzi. Postępowanie takie jest zgodne z postulatami Agendy 21 (informacje o Agendzie 21 znajdują się w rozdziale VIII). System gospodarki odpadami, który stworzymy, ma służyć mieszkańcom gminy, tzn. ma być „przyjazny” dla ludzi i środowiska, w którym oni żyją. Dlatego też, na etapie tworzenia koncepcji i programu gospodarki odpadami komunalnymi w mieście i gminie, oprócz opinii konsultantów (ekspertów), należy przeprowadzić konsultacje społeczne. Konsultacje sprzyjają podejmowaniu optymalnych decyzji uwzględniających interesy wszystkich stron. Przed przystąpieniem do opracowywania założeń systemu gospodarki odpadami niezbędne jest wykonanie następujących opracowań: 1. analiza sytuacji lokalnej w zakresie ilości, składu i pochodzenia odpadów, 2. analiza wielkości obszaru gminy i długości dróg dojazdowych, 3. analiza wykorzystania możliwych do odzyskania surowców i możliwość

rozszerzenia oferty ich przetwarzania, 4. wybór lokalizacji terenu pod budowę zakładu utylizacji odpadów, nie kolidujący

z otoczeniem, 5. analiza możliwości i ustalenie optymalnych form organizacyjnych w trakcie

realizacji inwestycji oraz eksploatacji zakładu, 6. ustalenie środków finansowania - zbilansowanie kosztów ponoszonych i

uzyskanych z opłat za wywóz i utylizację odpadów. Systemy gospodarki odpadami opracowywane są oczywiście dla gmin o różnych wielkościach i charakterze. W granicach gmin i miast o małej i średniej wielkości, zadanie jest stosunkowo łatwe (pomijając możliwości finansowe gminy). W miarę wzrostu wielkości miasta oraz prowadzonej w nim działalności przemysłowej i usługowej, zwiększa się skala trudności przedsięwzięcia.

___________________________________________________________________ 40

Projektowany system gospodarki odpadami powinien charakteryzować się dużą elastycznością. Podstawowe priorytety w tym zakresie to: 1. szybkie i sanitarne usuwanie odpadów z osiedli, 2. jak najkrótsza droga transportu, 3. krótkie i praktyczne przechowywanie odpadów, 4. minimalizacja kosztów i maksymalizacja efektów. Struktura kompleksowego systemu zagospodarowania odpadów zależy od funkcji gminy, a tym samym, od charakteru powstających na jej terenie odpadów, niemniej jednak, system musi zawierać trzy podstawowe elementy: 1. system zbiórki odpadów komunalnych, w tym podsystemy selektywnej zbiórki

surowców wtórnych i odpadów niebezpiecznych, 2. system transportu odpadów, 3. system infrastruktury gospodarki odpadami, w tym: - składnice i wiejskie punkty gromadzenia odpadów, - obiekty unieszkodliwiania odpadów, takie jak: składowiska, kompostownie i urządzenia do segregacji odpadów. Dostosowanie systemu zbiórki i transportu, do systemu infrastruktury oraz do funkcji gminy i jej wielkości, jest zagadnieniem niezwykle istotnym. Próby przenoszenia na wieś miejskiego modelu zbiórki, wywózki i składowania odpadów komunalnych, są wynikiem nieznajomości zagrożeń (zarówno ekologicznych, jak i sanitarnych) oraz technicznych i organizacyjnych możliwości transportowania odpadów do odległych wysypisk rejonowych.


41

VIII. Uzasadnienie dla selektywnej zbiórki Recykling tekstyliów, makulatury, szkła, tworzyw sztucznych, metali rozpoczął się już dawno. Szmaciarze z XIX wieku gorliwie wyciągali szmaty ze śmietników, zaś szmaciarze z Emaus zamienili je, w XX wieku, na makulaturę. Według danych z roku 1992 we Francji z odpadów komunalnych odzyskuje się [9] • 25% szkła, podczas, gdy w Szwecji, Niemczech, Danii ponad 50%. Jest to

jednakże surowiec odzyskiwany w najwyższym stopniu, zwłaszcza dzięki bezpośredniemu udziałowi zakładów szklarskich (3/4 ludności bierze udział w selektywnej zbiórce). Większość odzyskanego szkła nie jest ponownie napełniana, a najczęściej przetapiana;

• zaledwie 3% makulatury, mimo to łączny wskaźnik odzysku starych papierów we Francji osiągnął 35%, (nie tylko w gospodarstwach domowych);

• 8% szmat (pięciokrotnie mniej niż w Niemczech), natomiast organizacje charytatywne mają pierwsze miejsce w zbiórce starych ubrań. Część z nich nadaje się do ponownego użytku (kraje rozwijające się), reszta przetwarzana jest na ścierki lub po „maszynowym cięciu” służy do produkcji nowych tkanin; • 1% butelek plastikowych z PCV; można powiedzieć, że jest to stadium

raczkowania (w dodatku chodzi tylko o jedno z wielu tworzyw sztucznych używanych w gospodarstwie domowym!);

• 25 do 30% żelaza, wielkość, która wydaje się mała, ponieważ złom jest łatwy do odzyskania za pomocą sortowania magnetycznego we wszystkich zakładach przetwórczych.

Brak jest danych dotyczących butelek PET oraz danych dotyczących aluminium. W tym stanie rzeczy, niezależnie od mody i zmienności rynku, należy znaleźć uzasadnienie dla selektywnej zbiórki. Oto trzy możliwości: 1. Z punktu widzenia odzyskanego surowca:

- ten materiał ma „wartość” - gospodarka finansowa, - oszczędność surowca - gospodarka surowcowa, - oszczędność energii - gospodarka energetyczna.

2. Z punktu widzenia globalnego przetwarzania odpadów: - poprawa „jakościowa” przeróbki - oddzielając szkło unikamy jego obecności w resztkach pozostających po spaleniu i kompostowaniu, - ilościowa - odzyskując wszystko, co możliwe, zmniejsza się ilość odpadów do przeróbki za pomocą procesów, które będą kosztowniejsze.

3.Z punktu widzenia środowiska: poprzez zbiórkę selektywną unikamy rozproszenia w przyrodzie odpadów komunalnych, nie łączących się z innymi odpadkami z gospodarstw domowych, jak: odpadami zalegającymi (urządzenia gospodarstwa domowego, wraki samochodów, opony) lub odpadami niebezpiecznymi (zużyte oleje, ogniwa rtęciowe, lekarstwa, odpady toksyczne takie jak farby, rozpuszczalniki rozproszone w małych ilościach, lodówki zawierające płyny chłodzące).

___________________________________________________________________ 42

Tak więc, selektywna zbiórka odpadów oraz recykling traktowane są obecnie jako ważny element zintegrowanego programu gospodarki odpadami, mający uzasadnienie ekologiczne, ekonomiczne, a także prawne. Pełna zgodność z prawem Unii Europejskiej w zakresie gospodarowania odpadami wymaga zmian w obecnie obowiązujących w Polsce ustawach: „o odpadach '” (z dnia 27 kwietnia 2001r. z późniejszymi zmianami, Dz.U.07.39.251 nr 39 poz. 592); o utrzymaniu czystości i porządku w gminie z 13 .09.1996 (Dz. U. z 2005 r. ; nr 236. poz.2008 z późniejszymi zmianami). Jest jeszcze jedna ciekawa ustawa - o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym z dnia (29.07.2005 r., która weszła w życie 21.10.05). Nowy projekt ustawy o odpadach, uwzględniający normy zawarte w dyrektywach, decyzjach i rozporządzeniach UE o zasadach gospodarowania, uznaje za priorytet, obowiązek zapobiegania powstawaniu odpadów, czyli unikanie produkcji odpadów (głównie przy wytwarzaniu produktu oraz w drodze indywidualnych wyborów) oraz określa hierarchię działań w zagospodarowaniu odpadów, których powstania nie udało się uniknąć, tj.: odzysk odpadów, przetwarzanie, utylizacja, składowanie. Z uwagi na to, że największy udział w ogólnej masie odpadów komunalnych obok odpadów organiczno-kuchennych stanowią: • odpady z papieru i tektury, • odpady ze szkła i opakowania szklane, • odpady z tworzyw sztucznych, a także na to, iż najłatwiej je usunąć ze strumienia odpadów, powinny być one odzyskiwane i kierowane do przetworzenia i ponownego wykorzystania. Dodatkowym atutem są realne możliwości zbytu wyselekcjonowanych surowców. Na efektywność systemu zbiórki surowców wtórnych mają wpływ następujące czynniki: 1. Dostęp do miejsca zbiórki Największą efektywność uzyskuje się przy segregacji surowców „u źródła” ich powstawania (czyli tam, gdzie odpady są wyrzucane - w gospodarstwach domowych). Duże odległości od miejsca zamieszkania do punktów zbiórki selektywnej znacznie zmniejszają zaangażowanie mieszkańców. Selekcja „u źródła” jest elementem podstawowym, gdyż decyduje o jakości surowców wtórnych i ilości wyselekcjonowanych odpadów. 2. Ilość zbieranych frakcji Duża ilość gromadzonych w jednym pojemniku lub worku frakcji wpływa negatywnie na efekty segregacji, surowce są zanieczyszczone i wymagają dalszego rozsegregowania, doczyszczenia i uzdatniania. Zbyt rozbudowana forma selekcji „u źródła” wiąże się też z poważnymi zmianami w odbiorze śmieci i wymaga większych nakładów na informację oraz edukację mieszkańców. Dla każdej gminy należy wybrać tzw. „wariant rozsądny”.


43

3. Stopień uświadomienia i zaangażowania mieszkańców Bardzo częstym błędem popełnianym przez gminy jest jednorazowa akcja przy wprowadzaniu selektywnej zbiórki odpadów. Tymczasem, badania wykazują, że akcja informacyjna i edukacyjna powinna być prowadzona w sposób ciągły. 4. Motywacje ekonomiczne dla uczestniczących w programie mieszkańców (brak opłat za wywóz wyselekcjonowanych surowców) i egzekwowanie łamania prawa dotyczącego składowania odpadów (karanie sprawców powstawania dzikich wysypisk).

Gdy odpady będą dobrze segregowane w gospodarstwach domowych, czyli będą czystsze, dobrze podzielone, zmniejszone objętościowo, to środowisko naturalne nasze i przyszłych pokoleń będzie czystsze. Papier powinien być bez zanieczyszczeń/ szkło umyte i bez części metalowych/ plastiki oddzielone od innych części (butelki PET zgniecione)/ puszki sprasowane.

Duch-śmieciuch mówi, że zbiórka surowców wtórnych, czyli segregacja odpadów, jest deficytowa (zupełnie się nie opłaca), bo koszt zbiórki (koszt worków, transport, edukacja informacyjna) przewyższa zysk ze sprzedaży.

MY SIĘ NIE DAMY I Z DUCHEM-ŚMIECIUCHEM

WYGRAMY!

___________________________________________________________________ 44

IX. MODEL SEGREAGACJI ODPADÓW, A SEGREGACJA WORKOWA W GMINIE ŁÓDŹ. Od 1 stycznia 2007 w Łodzi obowiązuje nowy model selektywnej zbiórki odpadów tzw. segregacja u źródła czyli w naszych domach. Odpady dzielimy na cztery frakcje: 1. surowce 2. szkło 3. bio - czyli odpady mokre 4. inne- odpady na wysypisko, które nie można wrzucać do trzech wcześniejszych 1. SUROWCE: * dla zabudowy wielorodzinnej wysokiej (wrzucamy do worków z napisem „SUROWCE” umieszczonych w zsypach ) * dla zabudowy wielorodzinnej niskiej (wrzucamy do pojemników oznakowanych „SUROWCE”) * dla zabudowy jednorodzinnej (wrzucamy do worków z napisem „SUROWCE”) wrzucamy: 2.opakowania z papieru i tektury, stare gazety 6.opakowania plastikowe po artykułach spożywczych (jogurtach, kefirach,

serkach, tłuszczach, butelki po napojach) 7.opakowania plastikowe po chemii gospodarczej i kosmetykach 6.torebki foliowe 3.metale (puszki po napojach, narzędzia, zabawki) 4.opakowania wielowarstwowe typu Tetra PAK nie wrzucamy: pampersów, podkładek, opakowań po środkach ochrony roślin, farbach , lakierach, olejach spożywczych, olejach technicznych, lekach, 2. SZKŁO * dla zabudowy wielorodzinnej wysokiej (wrzucamy do worków z napisem ,,SZKŁO'' umieszczonych w zsypach) * dla zabudowy wielorodzinnej niskiej (wrzucamy do pojemników oznakowanych ,,SZKŁO'') * dla zabudowy jednorodzinnej (wrzucamy do worków z napisem ,,SZKŁO'') wrzucamy: 5.odpady ze szkła opakowaniowego 2.słoiki 4.butelki nie wrzucamy: szyb okiennych i samochodowych, luster, porcelany, szkła zbrojonego 3. MOKRE BIO * dla zabudowy wielorodzinnej niskiej (wrzucamy do pojemników oznakowanych ,,Mokre BIO'')


45

* dla zabudowy jednorodzinnej (wrzucamy do worków z napisem ,,Mokre BIO'') wrzucamy: - odpady z owoców i warzyw - odpadki kuchenne - fusy po herbacie, kawie wraz z filtrami - skorupki jaj * w zabudowie wielorodzinnej wysokiej mokre bio wrzucamy do zsypu wraz z innymi odpadami nie wrzucamy: resztek mięs, ryb, wędlin, kości W przypadku braku miejsca na terenie nieruchomości na ustawienie pojemnika czy worka na szkło, dopuszcza się wrzucanie szkła do pojemnika lub worka z napisem „SUROWCE” W Łodzi jest 100 aptek przyjmujących przeterminowane leki oraz blisko 300 punktów, które przyjmują baterie i akumulatory małogabarytowe (większość w placówkach oświatowych). Więcej informacji na stronie: www.czystemiasto.uml.lodz.pl OGÓLNY SCHEMAT SYSTEMU SELEKTYWNEJ ZBIÓRKI ODPADÓW KOMUNALNYCH Elementami systemu selektywnej zbiórki są [14]: • pojemniki (lub worki) • pojazdy i sprzęt • stacje do sortowania surowców i ich przeładunku • personel • informacja o zbiórce dla mieszkańców. Przy wdrażaniu systemu selektywnej zbiórki odpadów, należy zwrócić uwagę m.in. na: - stopień odzysku surowców i ich czystość - komfort użytkowania systemu - higienę użytkowania systemu - opłacalność. Oprócz bilansu kosztów ponoszonych na wdrożenie systemu i zysku ze sprzedaży odzyskanych surowców, należy uwzględnić korzyści wynikające z wydłużenia żywotności gminnego składowiska odpadów lub koszty związane z dowozem i składowaniem odpadów poza gminą, a także, podatność systemu na okresowe wahania ilości odpadów (szczególnie wzrost).

___________________________________________________________________ 46

Ze względu na często zróżnicowaną strukturę urbanistyczną miast i gmin, trzeba często kojarzyć różne warianty selektywnej zbiórki, odpowiadające charakterowi poszczególnych rejonów danego miasta, czy gminy. Najczęściej stosuje się trzy, uzupełniające się warianty. Sposób 1. Donoszenie pojemników Stosowany najczęściej w obszarach z zabudową jednorodzinną oraz w śródmieściu, gdzie przeważają kamienice z podwórzami. W systemie tym pojemniki, najczęściej 110-litrowe, są wystawiane (donoszone) przez mieszkańców lub pracowników służb komunalnych w wyznaczone dni do miejsca (np. na ulicę), w którym są opróżniane. Sposób 2. Wymiana pojemników Stosowany najczęściej w obszarach z przewagą zabudowy osiedlowej. System ten polega na zabraniu pojemnika zapełnionego i ustawieniu na tym miejscu innego, pustego pojemnika tego samego typu. Dotyczy to najczęściej dużych pojemników lub kontenerów. Sposób 3. Zbiórka bez pojemników Stosowany w takich samych obszarach, jak sposób 1. Jest to metoda efektywna i stosunkowo tania. Nie wymaga dużych nakładów na zakup pojemników, czy specjalistycznego sprzętu. Polega na tym, że w określonym czasie ludność wystawia przygotowane w workach plastikowych (lub w przypadku makulatury np. w paczkach) surowce wtórne, po czym służby komunalne odbierają je. Stosowane jest to wyłącznie do zbiórki surowców wtórnych. Na niskie koszty sposobu 3. wpływa, przede wszystkim, brak konieczności inwestowania w pojemniki do selektywnej zbiórki, zakupu specjalnych urządzeń do ich opróżniania i ich konserwacji. Wywóz może następować zwykłym samochodem. Jeżeli stosowane są worki plastikowe, powinny one być lekko przeźroczyste, w celu łatwej kontroli ich zawartości, o zróżnicowanych kolorach - według rodzaju zbieranych do nich odpadów. Zaopatrzenie w worki powinno być zagwarantowane przez służby organizujące zbiórkę. Koszty zakupu worków może ponosić ludność, gmina lub służby komunalne. (Dwa ostatnie warianty znacznie bardziej zachęcają do selektywnej zbiórki). Problemem jest konieczność późniejszego dodatkowego wyselekcjonowania worków z odpadów i składowanie na wysypisku. Używanie worków powoduje 3% przyrost objętości odpadów. System workowy może uzupełniać zbiórkę selektywną do pojemników, jak też, może być stosowany samodzielnie, przy różnego rodzaju festynach, wystawach, parkingach, przy tzw. małej gastronomii, szpitalach, przychodniach itp. Może on znaleźć swoje zastosowanie również na wsiach oraz na obszarach o zabudowie jednorodzinnej, gdzie ustawienie ewentualnych pojemników musiałoby być bardzo zagęszczone, aby było efektywne.


47

VII. PRAWO, A ODPADY W GMINIE, CZYLI RADY DLA GMINY. 1. W myśl ustawy o odpadach (z dn. 27 czerwca 1997 r. Dz. U. Nr 96 poz. 592),

opracowany przez radę gminy program ochrony środowiska, określa zadania związane z racjonalnym gospodarowaniem odpadami komunalnymi.

2. W ramach uprawnień gminy, do prowadzenia działalności gospodarczej w

sferze użyteczności publicznej, władze gminy mogą i powinny (należy to do ich zadań własnych) podejmować wiele przedsięwzięć mających na celu ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów komunalnych oraz zmniejszanie ich uciążliwości. Do działań podejmowanych w tym zakresie, należy zaliczyć organizację zbiórki odpadów, ich segregację, wywóz, utylizację, ewentualne spalenie, wreszcie - składowanie na wysypisku. Z punktu widzenia środowiska, nie jest obojętna ani ilość wytwarzanych odpadów, ani też sposób ich zagospodarowania. Nie jest więc bez znaczenia, czy władze gminy podejmą się trudu segregacji odpadów i ewentualnego ponownego wykorzystania części z nich, czy też ograniczą się do wywozu i składowania wszystkich odpadów na wysypisku.

3. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta wydaje zezwolenia na prowadzenie

przez podmioty inne niż gminne jednostki organizacyjne, działalności polegającej na usuwaniu, wykorzystywaniu i unieszkodliwianiu odpadów komunalnych.

4. W ramach działań na rzecz utrzymania czystości i porządku w gminie (do

czego zobowiązane są władze gminy ustawowo), rada gminy ustala między innymi zasady dotyczące:

a. rodzaju urządzeń przeznaczonych do gromadzenia odpadów komunalnych na terenie nieruchomości oraz na drogach publicznych, a także zasad ich rozmieszczania,

b. częstotliwości, zasad i sposobu usuwania odpadów komunalnych z nieruchomości oraz z terenów przeznaczonych do użytku publicznego.

5. Rada gminy w drodze uchwały może wprowadzić nakaz segregacji odpadów

komunalnych, określając zasady i tryb korzystania z gminnych urządzeń i obiektów użyteczności publicznej.

6. Za wywóz odpadów pobierane są opłaty. Rada gminy, dążąc do ograniczenia

tendencji do ustalania wygórowanych opłat oraz chcąc zapobiec niepożądanym skutkom wysokich opłat, może ustalić w drodze uchwały górne wartości stawek.

___________________________________________________________________ 48

7. Rada gminy, ustalając stawki opłat za świadczenie przez gminę lub jednostki komunalne usług w zakresie wywozu i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, stosuje niższe stawki w przypadku, gdy odpady gromadzone są w sposób selektywny.

8. W ramach działań podejmowanych dla utrzymania porządku i czystości w

gminie, w trosce o ochronę przed odpadami zwierzęcymi, rada gminy może ustalić szczegółowe zasady dotyczące między innymi: a. obowiązków osób utrzymujących zwierzęta domowe, b. utrzymania zwierząt gospodarskich na terenach wyłączonych z produkcji

rolnej.

9. Władze gminy mogą wydać, użytkownikowi maszyny lub innego urządzenia uciążliwego ze względu na wytwarzane w toku jego eksploatacji odpady, nakaz ograniczenia uciążliwości dla środowiska.

10. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta może żądać od właściciela

nieruchomości udokumentowania korzystania z usług w zakresie usuwania odpadów komunalnych poprzez okazanie umowy i dowodów płacenia za usługi lub okazania dowodów płacenia za składowanie odpadów na składowisku odpadów komunalnych.

11. Poszukując środków finansowych na rozwiązanie problemów gospodarki

odpadami, władze gminy mogą podjąć decyzję o zwróceniu się do mieszkańców o współfinansowanie, czyli samoopodatkowanie się na ten cel.

12. Władze gminy mogą, jako jedno z kryteriów oceny ofert zgłoszonych do

przetargu na sprzedawane (lub oddawane przez gminę w użytkowanie wieczyste) grunty, budynki czy lokale, przyjąć stopień uwzględnienia przez potencjalnego inwestora wymogów ochrony środowiska.

13. Władze gminy, tworząc plan zagospodarowania przestrzennego, mogą i

powinny uwzględniać w nim wymogi ochrony środowiska (w danym przypadku wymogi związane z odpadami).

14. Z punktu widzenia ochrony przed odpadami istotne jest to, że władze gminy

mają obowiązek budować, utrzymywać i eksploatować własne lub wspólne z innymi gminami grzebowiska oraz miejsca spalania zwłok zwierzęcych i ich części.

15. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta wydaje zezwolenie na prowadzenie

działalności, w wyniku której powstają odpady niebezpieczne. 16. Z punktu widzenia ochrony przed odpadami niebezpiecznymi, istotnym

zagadnieniem jest właściwe postępowanie z przeterminowanymi substancjami trującymi oraz opakowaniami po nich.


49

17. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta uzgadnia, z wytwarzającymi odpady,

sposób postępowania z odpadami innymi niż niebezpieczne, wytworzonymi w ilości od jednej tony do jednego tysiąca ton rocznie, z wyłączeniem odpadów komunalnych.

18. Wytwórca odpadów może zlecić ich usunięcie, wykorzystanie lub

unieszkodliwienie odbiorcy odpadów. Odbiorca odpadów niebezpiecznych jest obowiązany uzyskać zezwolenie na usuwanie tych odpadów, w tym na ich transport, wykorzystywanie, czy unieszkodliwianie.

19. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta wydaje zgodę na lokalizację miejsca lub

sposób gromadzenia odpadów przeznaczonych do wykorzystania, konieczność gromadzenia których wynika z procesów technologicznych, albo organizacyjnych, nie przekracza uzasadnionych terminów i odbywać się ma na terenie, do którego wytwarzający odpady posiada tytuł prawny.

20. Odpady niebezpieczne umieszczane są, generalnie, na specjalnie do tego

celu zorganizowanych składowiskach. Jeżeli umieszczenie odpadów niebezpiecznych na takich składowiskach jest niemożliwe, odpady te mogą być składowane na wydzielonych częściach innych składowisk. Wymagane jest jednak na to specjalne zezwolenie, przy którego wydawaniu współuczestniczą władze gminy.

___________________________________________________________________ 50

XI. AGENDA 21. CZYSTA PRODUKCJA.

Duch-śmieciuch był na wielu spotkaniach międzynarodowych, a szczególnie pamięta jedno, które odbyło się w Rio de Janeiro w dniach 3 - 14 czerwca 1992 roku. Była to konferencja Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwój - SZCZYT ZIEMI [12], która stanowić będzie zapewne, kamień milowy na drodze do zintegrowania problemów środowiska i rozwoju. Trwały i zrównoważony rozwój w skali światowej oraz w skali regionów, krajów, środowisk lokalnych, stanowi kanwę trzech dokumentów przyjętych na Szczycie Ziemi w Rio de Janerio: - Deklaracji z Rio - Agendy 21 - zbioru zaleceń i wytycznych dotyczących działań, które powinny być podejmowane na przełomie XX i XXI w. w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju - Deklaracji o ochronie lasów. Dokumenty te powstały w wyniku długotrwałych negocjacji i porozumień wszystkich uczestniczących w konferencji stu siedemdziesięciu dziewięciu krajów oraz licznych organizacji międzynarodowych. Ich znaczenie podnosi fakt udziału stu trzech głów państw lub szefów rządów w końcowej, dwudniowej sesji SZCZYTU ZIEMI. Przejdźmy teraz do rozdziału dwudziestego pierwszego Agendy 21. Tytuł rozdziału brzmi: Bezpieczna dla środowiska gospodarka odpadami stałymi oraz osadami z oczyszczalni ścieków. Odpady stałe, wg tych założeń, obejmują odpady bytowe i bezpieczne, a więc takie, jak: pochodzące z handlu, instytucji, sprzątania ulic i gruz budowlany. W niektórych państwach systemy gospodarki odpadami obejmują również inne odpady bytowe, jak: nieczystości, popioły z pieców, osady z dołów gnilnych i oczyszczalni ścieków. Jeżeli te odpady wykazują cechy zagrażające środowisku, powinny być traktowane jako niebezpieczne. Ważne jest, aby bezpieczna dla środowiska gospodarka odpadami obejmowała, oprócz zwykłego ich usuwania, czy odzysku surowców, oddziaływanie na zasadnicze przyczyny powstawania odpadów, przez próbę zmiany niewłaściwych ekologicznie modeli produkcji i konsumpcji. Pociąga to za sobą zastosowanie

Ja, duch-śmieciuch, jestem zaniepokojony, gdyż wiele osób już zrozumiało, co grozi Ziemi, gdy zasypią ją śmieci.


51

koncepcji zintegrowanego cyklu gospodarowania, który daje unikatową możliwość pogodzenia trwałego i zrównoważonego rozwoju z ochroną środowiska. Zgodnie z tym, zakres koniecznych działań powinien być oparty na hierarchii celów i skoncentrowany w czterech obszarach działań związanych z odpadami. Owe cztery obszary działań są powiązane ze sobą i nawzajem się wspierają. Toteż, powinny być zintegrowane, w celu zapewnienia wszechstronnej, nastawionej ekologicznie struktury gospodarki odpadami. Kojarzenie i wartościowanie każdego z tych obszarów, będzie różniło się, w zależności od lokalnych warunków społeczno-gospodarczych, fizycznych, ilości wytwarzanych odpadów oraz ich składu. Wszystkie grupy społeczne powinny uczestniczyć w realizacji działań we wszystkich wskazanych tu poziomach. OBSZARY DZIAŁAŃ A. Minimalizacja ilości odpadów Nietrwałe ekologicznie modele produkcji i konsumpcji, powodują zwiększenie ilości, jak również, różnorodności, uciążliwych dla środowiska odpadów do niesłychanych rozmiarów. Obecna tendencja może doprowadzić do znacznego zwiększenia ilości wytwarzanych odpadów do końca roku 2025. Profilaktyka, skoncentrowana na zmianie stylu życia oraz modeli produkcji i konsumpcji, daje najlepszą szansę odwrócenia obecnych tendencji. B. Maksymalizacja bezpiecznego dla środowiska wykorzystania surowców wtórnych i recyklingu Wyczerpywanie się tradycyjnych miejsc składowania odpadów, ostrzejsza kontrola ekologiczna usuwania i składowania odpadów oraz wzrost ilości bardziej uciążliwych odpadów, szczególnie w państwach uprzemysłowionych, przyczyniły się do szybkiego wzrostu kosztów usług związanych z usuwaniem odpadów. Niektóre obecne praktyki usuwania odpadów stwarzają zagrożenie dla środowiska. W związku z tym, recykling oraz odzyskiwanie surowców, stają się coraz bardziej racjonalne. W przyszłych programach gospodarki odpadami, powinny być uwzględnione maksymalne korzyści z recyklingu, jak i kontroli odpadów, mającej na celu odzyskiwanie surowców. Działania wynikające z takiego podejścia do problemu, powinny być prowadzone w powiązaniu z programami oświaty publicznej, edukacji społecznej. Istotne jest, aby w programach rozszerzenia wykorzystania surowców wtórnych i recyklingu, określone zostały rynki zbytu dla wyrobów z odzyskiwanych surowców. C. Promocja bezpiecznego dla środowiska usuwania i przeróbki odpadów Nawet, jeśli ilość odpadów jest minimalizowana, pewna ich część jeszcze pozostanie. Wszelkie zrzuty odpadów, nawet przerobionych, mają pewien wpływ na przyjmujące je środowisko. W konsekwencji, istnieje potrzeba ulepszenia sposobów przeróbki i praktyk usuwania odpadów, takiego np., jak eliminowanie zrzucania odpadów do morza. W państwach rozwijających się problem ten ma

___________________________________________________________________ 52

charakter bardziej zasadniczy - mniej niż 10% odpadów miejskich jest poddawana jakiejkolwiek przeróbce, a tylko niewielka ich część, po przeróbce, pozostaje w zgodności z jakimikolwiek normami jakościowymi możliwymi do zaakceptowania. D. Rozszerzenie zasięgu usług w zakresie gromadzenia i usuwania odpadów Pod koniec tego stulecia, ponad 2 miliardy ludzi nie ma dostępu do podstawowych urządzeń sanitarnych, a szacuje się, że połowa ludności wiejskiej w państwach rozwijających się, będzie nadal pozbawiona odpowiednich usług w zakresie usuwania odpadów stałych. Aż 5,2 miliona ludzi, w tym 4 miliony dzieci w wieku do pięciu lat, umiera rocznie z powodu chorób związanych ze szkodliwym oddziaływaniem odpadów. Są one szczególnie groźne dla zdrowia biednej ludności miejskiej. Wpływ nieodpowiedniej gospodarki odpadami na zdrowie ludzi i stan środowiska, może jednak sięgnąć poza takie osiedla oraz powodować skażenie i zanieczyszczenie wody, gruntu, powietrza na większych obszarach. Rozszerzenie zasięgu, doskonalenie usług w zakresie gromadzenia odpadów, jak też ich bezpiecznego usuwania, ma zatem zasadnicze znaczenie dla uzyskiwania kontroli nad tą formą zanieczyszczenia środowiska. To tylko krótki wybór z rozdziału dwudziestego pierwszego Agendy 21. Agenda 21 jest jednak przede wszystkim skierowana do każdego z nas, zawarto w niej bowiem pilną potrzebę zmiany - świadomości społecznej, „Postaw Ludzkich” na takie, które zapewniają, że nie będziemy żyć kosztem przyszłych pokoleń. Ten nowy model rozwoju świata nazwano „rozwojem zrównoważonym” lub „ekorozwojem”. Idea ekorozwoju polega na takim gospodarowaniu zasobami przyrody, aby nie dopuścić do ich degradacji i wyczerpania. Główne cele ekorozwoju (rozwoju zrównoważonego) to: - utrzymanie środowiska w takim stanie, by nie zagrażało zdrowiu ludzi, - zachowanie równowagi ekologicznej w podstawowych ekosystemach, - przygotowanie niezbędnych warunków odnowy biologicznej sił człowieka, - dalszy rozwój gospodarczy w zgodzie z prawami natury. Przejdźmy teraz do czystej produkcji.

Duch-śmieciuch nie jest zadowolony, gdy ludzie chcą zmienić swoje zwyczaje, zapobiegać zanieczyszczeniom i redukcji odpadów „u źródła” oraz wprowadzać zasady Czystej Produkcji.


53

DEFINICJA I KRYTERIA CZYSTEJ PRODUKCJI (CP) „Czysta produkcja” jest sposobem na dostarczenie żywności, towarów i usług w zrównoważonych systemach zaprojektowanych tak, aby uniknąć stosowania niebezpiecznych substancji, produkcji toksycznych odpadów [10]. Wprowadzane surowce i energia, są odnawialne, wykorzystywane ponownie i zachowywane. Przy wprowadzaniu takich systemów, bierze się pod uwagę zdrowie pracowników, całego społeczeństwa, jak również miejscową sytuację ekonomiczną, geograficzną i kulturową. Światowy szczyt ekologiczny nadał pierwszeństwo wszelkim działaniom o charakterze prewencyjnym w zarządzaniu środowiskiem naturalnym. Dlatego ruch CP ma oddzielne ramy organizacyjne w Agencji Ochrony Środowiska ONZ. Ruch CP zmierza do: - rozpowszechnienia idei CP w świecie, - wsparcia krajów i ich przemysłu w programowaniu nowego podejścia do zarządzania produkcją i środowiskiem, - ułatwienia transferu technologii zgodnych z ideą zawartą w Agendzie 21. Czysta Produkcja oznacza oszczędność materiałów, energii, eliminację skażonych surowców, redukcję ilości i stopnia toksyczności wszystkich zanieczyszczeń zanim opuszczą proces. Dla produktu procesów produkcyjnych, strategia CP koncentruje się na ograniczeniu jego szkodliwego oddziaływania na środowisko w całym cyklu jego trwania, poczynając od pozyskania surowca, a kończąc na składowaniu zużytego produktu. Towary wytworzone w procesach Czystej Produkcji są: 1. nieszkodliwe dla ekosystemów i procesów biologicznych przez cały cykl ich

istnienia, uwzględniający koncepcję - projekt - dobór, wydobycie i przetwarzanie surowców - wszystkie etapy transportu - produkcję - pakowanie - montaż - obrót i użycie w gospodarstwie domowym - a także końcowy los produktów po ich wykorzystaniu,

2. energooszczędne, 3. wyprodukowane z odnawialnych materiałów, które są na bieżąco uzupełniane

i uzyskiwane w sposób zachowujący żywotność ekosystemu, z którego zostały pobrane,

4. wytworzone z uprzednio uzyskanych nieodnawialnych materiałów, które zachowują zdolność do przetwarzania w sposób energooszczędny i nietoksyczny,

5. łatwe do demontażu, naprawy i przetworzenia, 6. minimalnie i odpowiednio opakowane do dystrybucji. Systemy Czystej Produkcji: 1. nie zanieczyszczają środowiska na żadnym etapie i cyklu życia produktu, 2. zachowują bioróżnorodność, 3. uwzględniają bogactwo kulturowe, 3. umożliwiają przyszłym pokoleniom zaspokojenie ich potrzeb.

___________________________________________________________________ 54

Aby spełnić zasady Czystej Produkcji należy: 1. prowadzić nadzór ekologiczny w celu zapewnienia racjonalnego zużycia

surowców, wody i energii oraz wykazania, że zastosowane metody przemysłowe, wraz z ich produktami końcowymi, na żadnym etapie nie zagrażają środowisku, ani zdrowiu ludzkiemu,

2. rozpoznać produkty i związane z nimi kłopotliwe odpady w celu wskazania priorytetów dla badań podejmowanych przez rządy, korporacje, a dotyczących możliwości wprowadzenia Czystej Produkcji,

3. przygotować plan działania o określonych ramach czasowych i właściwie wyznaczonych celach, pozwalający na ewentualne szybkie wycofanie niebezpiecznych produktów, odpadów.

Czystą Produkcję uzyskuje się poprzez: 1. stosowanie know-how (działania porządkowe), 2. usprawnienia technologii, 3. zmianę postaw ludzkich. Taka docelowa strategia zarządzania środowiskiem naturalnym czyni zbędnym kosztowne usuwanie skutków działalności produkcyjnej, a tym samym, czyni produkcję bardziej efektywną. Czysta Produkcja: 1. wymusza przyjęcie idei, która jest przeciwstawieniem idei usuwania skutków

oddziaływania produkcji na środowisko naturalne, 2. pozwala na eliminację zachowań, które w naszym podejściu do ochrony

środowiska są złem koniecznym, 3. ma miejsce wówczas, gdy zrzuty zanieczyszczeń do środowiska docelowo

utrzymane są poniżej norm i w konsekwencji prowadzą do produkcji bezodpadowej,

4. zapewnia możliwość zarządzania i sterowania produkcją w sposób, który zapobiega marnotrawstwu pracy ludzkiej, materiałów i energii lub je przynajmniej ogranicza.

Czysta Produkcja pozwala na: 1) redukcję: - kosztów materiałowych, - kosztów gospodarki odpadami, - kosztów energii; 2) ograniczenie: - zagrożeń zdrowotnych pracownika, - negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne; 3) poprawę: - dyspozycyjności procesów, - wydajności pracy, - jakości produktu; 4) podniesienie prestiżu zakładu i jego konkurencyjności na rynku.


55

Istnieje wiele bodźców oddziałujących na zakłady przemysłowe w kierunku stosowania zasad CP. Bodźce ekonomiczne: • rosnące koszty opłat za korzystanie ze środowiska, • kosztowne alternatywne technologie obróbki odpadów, • oszczędność na surowcach, kosztach wytwarzania; prawne: • ograniczenia i zakazy składowania powierzchniowego, • rosnące wymagania dotyczące przeróbki i zabezpieczania odpadów; w zakresie odpowiedzialności majątkowej: • potencjalne zmniejszenie odpowiedzialności producenta za problemy

środowiska, • potencjalne zmniejszenie odpowiedzialności za bezpieczeństwo pracy; opinia publiczna: • poprawa opinii lokalnej oraz opinii własnych pracowników o zakładzie, • troska o środowisko naturalne. Dotychczas w blisko 500 polskich zakładach przemysłowych udało się, we współpracy z instytucjami i organizacjami zagranicznymi, wprowadzić zasady CP.

___________________________________________________________________ 56

XII. OD NAS ZALEŻY, CZYLI POMYSŁY ZAMIAST ODPADÓW l. W domu Odwiedzimy naszego ducha-śmieciucha i poszukamy go w naszym domu. Wielkie sprzątanie, zbliżają się święta. „Szuru – buru” - mówi ścierka. Z plastikowego wiaderka unosi się zapach kwiatów. - Dzieci! - raduje się mama - czy w naszej kuchni nie pachnie jak na łące?! - Ależ tak! - odpowiada Piotruś - a moja woda do zmywania, jak zioła w naszym ogrodzie. - Mamo! Jakaś mucha zabiera się do mojego jogurtu! – woła, krzywiąc się, Kuba. - Gdzie jest środek na muchy? - Mama robi: „pszt-pszt”, preparatem w aerozolu i mucha spada na podłogę. Ciężki, słodkawy zapach przenika do nosa Kuby, który okropnie zaczyna kaszleć.

- Stop! - mówi nagle Kuba, mając buzię pełną jedzenia i jednocześnie, dostając ataku kaszlu, - przecież jest jeszcze coś takiego, jak muchołapka. - Stop! - odzywa się Piotruś - naczynia mogę przecież myć wodą z dodatkiem płynu cytrynowego lub specjalną ściereczką... - Stop! - mówi mama - podłogę umyć możemy przecież zwykłym mydłem do prania. Czy pamiętasz, jak na wycieczce ekologicznej pan opowiadał nam, że woda gruntowa, potoki i jeziora maleją, jeżeli dostaną się do nich chemikalia? A przecież wszystkie środki do prania i czyszczenia je zawierają! Piotruś drapie się za uchem: - Hmm, a na dodatek ten gaz wytłaczający w preparatach aerozolowych! To robi dziury w 0 ... 0 . - Ozonie! - przychodzi z pomocą Kuba. - Tak, ozon! - mówi Piotruś - z tego też powodu, dochodzi do pogorszenia się naszego klimatu. - A przecież tak, czy owak, można uniknąć wielkich ilości śmieci! - mówi Kuba - musimy tylko wyrzucić z naszej głowy ducha-śmieciucha. - Świetny pomysł! - woła Piotruś - więc do ruszamy do roboty! Chłopcy podkradają się do szafy kuchennej. Tego nie oczekiwali. Stoi w niej tak dużo środków chemicznych! A wszystko, to rzeczy, których używali zawsze bez zastanowienia. Wkładają wszystkie do pudełka. I udają się na następne miejsce przestępstwa. W drodze do piwnicy jest bardzo ciemno. Słychać szelest, trzask, chrobot i szmer. Kuba wystraszył się małej myszki, a Piotruś się śmieje.

Duch-śmieciuch wdycha głęboko sztuczne zapachy. A wkrótce potem, chichocze z uciechy.


57

Na półkach w piwnicy jest tyle strasznych trucizn, że dzieci otwierają usta ze zdziwienia. Resztki lakieru, zaschnięte pędzle, trujące kleje, resztki oleju... Kuba sporządza szkic, który chce pokazać rodzicom. W spiżarni Piotruś zagląda do lodówki. Plastikowe butelki, jogurt w kubkach z tworzywa sztucznego, puszki z lemoniadą, soki i mleko w kartonach ... Kuba znajduje stare baterie i...karton plastikowych torebek na zakupy ... A w kuble na śmieci tkwi mnóstwo rzeczy, które nie powinny się tam znaleźć. Wieczorem dzieci robią tacie i mamie wyrzuty. Opowiadają im o duchu-śmieciuchu, który z pewnością mieszka w ich głowach. Rodzice są tak zmieszani, że wydaje im się już, iż widzą ducha-śmieciucha tuż przed sobą. A potem sporządzają wspólny plan, jak można uniknąć odpadów. Postanawiają, że będą kupować rzeczy nieszkodliwe dla środowiska naturalnego. Chłopcy cieszą się, że rodzice się nie gniewają, tylko uczestniczą w przedsięwzięciu. 2. Wyprawa do sklepu Piotruś i Kuba wybierają się z mamą do supermarketu. Duch-śmieciuch już się cieszy, gdy o tym pomyśli, przecież to raj dla śmieciuszków. Jest bardzo zadowolony, gdy Piotruś kopie puszkę po lemoniadzie. (Czy wiesz, że puszka kosztuje więcej niż lemoniada?) Mama zapomina kosza na zakupy. Dobrze, że są torebki foliowe, myśli mama. (Czy wiesz, że, gdy Ty będziesz stary, torebka foliowa będzie ciągle leżeć na śmietniku?) Kuba ma ochotę na soczyste zielone jabłko w plastikowym opakowaniu. (Czy wiesz, że na takie opakowanie zużywa się dużo ropy naftowej, a ponadto, ropa jest marnowana na transport jabłek z innych krajów?) - Stop! - mówi Piotruś - lemoniadę będziemy kupować tylko w opakowaniach szklanych, a najlepiej w butelkach zwrotnych. - Stop! - postanawia mama - pójdę jeszcze raz do domu i wezmę ze sobą mój wiklinowy kosz na zakupy. - Stop! - zastanawia się Kuba - jabłka luzem, w torebce papierowej, albo kupione na rynku, smakują tak samo, a zostanie jeszcze kilka groszy na cukierka. -Tak - mówi mama - największą część naszych odpadów domowych kupujemy sami ... w supermarkecie. Dzieci, pamiętajcie o tym! Teraz dzieci maja ochotę na słodycze, szukają czekolady, lodów, cukierków i wafelków. Mama karci urwisów, mówiąc, żeby nie robili tyle hałasu. Nagle Piotruś spotyka kolegę. Wózek sklepowy Wojtka jest załadowany po brzegi puszkami z napojami. - Co ty chcesz z tym począć? - dzieci mają surowe miny. - Jutro mam przecież swoje urodziny, nie chcę, żeby goście usychali z pragnienia, Was także zapraszam - Wojtek patrzy i nic nie rozumie. - Przecież, zamiast puszek, możesz kupić napoje w butelkach, najlepiej wymiennych. - Butelki są zbyt ciężkie. Pęknie mi przecież plastikowa torba na zakupy... - Wojtek jeszcze nie rozumie.

___________________________________________________________________ 58

- Gdybyś miał ze sobą kosz, nie potrzebowałabyś żadnej torebki - zwraca uwagę Piotruś. - Puszka jest droższa niż jej zawartość -przypomina Kuba. - Wszystkie puszki lądują przecież na śmietniku! Ty masz w głowie chyba ducha-śmieciucha? - dzieci tłumaczą Wojtkowi, w czym rzecz. - W cale o tym nie myślałem. Macie rację! Jeżeli tylko pomyślę, jak pękaty byłby jutro nasz kosz na śmieci... - Wojtek zaczyna się zastanawiać, stawia puszki z powrotem na regał i bierze soki w butelkach. Te nie kosztują przecież tak dużo. Z tego, co zaoszczędzę, będę mógł jeszcze kupić inne smaczne rzeczy. Wojtek odkłada zapachowy preparat aerozolowy, przecież poduszka z płatkami kwiatowymi zapewni rzeczom taki sam zapach. - Papier toaletowy w kwiatki, a to dopiero! Nie, nie kupię, poszukam innego, z makulatury - stwierdza mama. Zakupy zakończone. Dzieci dostały upragnione lody. W kolejce przy kasie, Kuba chwali głośno mamę za to, że wzięła jabłka na wagę, płatki w torbie papierowej i soki w butelkach. I, że ma ze sobą kosz na zakupy, nie musi więc kupować torebki plastikowej. Niektóre osoby w kolejce rumienią się i ukradkiem odkładają torebki z powrotem. 4. W ogrodzie

Piotruś ma dziś imieniny. Wszyscy pomagają w przygotowaniach. Kuba nakrywa do stołu. Kolorowe tekturowe talerzyki i plastikowe kubeczki stoją na stole. Kuba zatroszczył się o napoje. Mama zawiesiła plastikowe ozdoby. Tata uśmiercił szybko mszyce na krzakach róży spryskując je preparatem. Teraz maluje płot ogrodu. A duch-śmieciuch promienieje z radości, bo takie trujące zapachy uwielbia przecież ponad wszystko... Czy już widzisz, co Kuba, Piotruś i ich rodzice robią źle? Opowiedz, proszę... Idzie jesień, liście opadają z drzew. Tata grabi liście i ładuje do pojemnika na śmieci. Piotruś posyła tacie spojrzenie pełne wyrzutu. - To należy wyrzucić na pryzmę kompostową. Tak się nie robi - Kuba się bardzo zdenerwował. - Nie mamy przecież pryzmy kompostowej ... - tata czuje się jak ktoś, kogo przyłapano na gorącym uczynku i próbuje się usprawiedliwić. Dzieci pomagają tacie w budowaniu pryzmy kompostowej. Po roku, liście się przemienią w dobrą, żyzną ziemię i nie trzeba będzie kupować ziemi ogrodowej, unikając w ten sposób tworzenia wielu odpadów. Tego, czego nie można umieścić na pryzmie kompostowej, nie trzeba od razu wyrzucać na śmieci! Butelki, których nie możemy zwrócić w sklepie, wyrzucamy do zielonego kontenera na odpady szklane. Z tego będzie można zrobić nowe szkło. Papiery i gazety należy również wrzucić do niebieskiego pojemnika lub worka. Z tego zostanie potem wyprodukowany - na przykład - nowiutki papier listowy, albo papier toaletowy. Plastikowe butelki i puszki wrzucamy do żółtego worka lub pojemnika.


59

DĄB SZYPUŁKOWY Quercus robur [11] Zgodnie z wierzeniami wielu prymitywnych ludów, dąb stworzony został, jako pierwsze drzewo na świecie. W owych wierzeniach nadano mu nadzwyczajne własności. Przedstawiany był, jako przeogromne drzewo, wspierające całe niebo rozłożystą koroną. Na jej szczycie znajdowało się siedlisko bóstw. Potężne korzenie natomiast, wrastały w ziemię tak głęboko, iż stanowiły filary piekieł. Pień tego dębu był niezniszczalny. No, prawie niezniszczalny. Unicestwić go mógł tylko ogień boży, czyli piorun. W jednej z naszych starych pieśni religijnych o stworzeniu świata, śpiewanych na Podkarpaciu jeszcze w XIX wieku, rysuje się taki obraz: nie ma jeszcze ziemi, jeno morze sine, a w tym morzu stoją dwa potężne dęby. Od najdawniejszych czasów dąb był drzewem świętym, był królem lasu, królem drzew. W Polsce występują trzy podstawowe gatunki dębu oraz ich mieszańce. Dąb szypułkowy, najpospolitszy u nas, występuje na obszarze całego kraju w lasach liściastych i mieszanych, w górach do 700 metrów nad poziomem morza. Jest to drzewo dorastające do 40 metrów wysokości. Pień ma potężny, walcowaty, pokryty do trzydziestego roku srebrnoszarą i gładką, a później ciemnoszarą i głęboko pobrużdżoną korą. Koronę ma szeroką, nieregularnie rozgałęzioną, zwłaszcza, gdy stoi w wolnej przestrzeni. Liście tego dębu, odwrotnie jajowate, nierówno zatokowrębne, siedzą na krótkich ogonkach, ale za to, żołędzie, zielonkawe, podłużnie prążkowane, wiszą na, stosunkowo długich, szypułkach. Stąd nazwa dębu - szypułkowy. We wczesnej młodości rośnie dość szybko. Kiedy osiągnie dojrzałość do wydawania nasion - w odosobnieniu po 40-50 latach, w zwartym lesie po 70-80 latach - rozrasta się już znacznie wolniej. Między sto dwudziestym, a dwusetnym rokiem życia, osiąga swoją granicę wzrostu i odtąd tylko powiększa obwód.

___________________________________________________________________ 60

XIII. Ćwiczenia i Praktyczne Sposoby wykorzystania Odpadów

ĆWICZENIE 1: Jakie śmieci wyrzucamy?

Potrzebne pomoce: śmieci wyrzucane przez tydzień w domu, waga, kartka i długopis

Umawiamy się, że przez tydzień będą segregować odpady w swoim domu na tyle typów, na ile to możliwe, i w miarę możliwości, odpady będą ważone. Osoby, które nie mają wagi, będą określały ilość odpadów objętościowo. Po tygodniu, dzieci zaprezentują wyniki swoich badań w klasie. W podsumowaniu omówimy, jak to wygląda w skali całej gminy.

Średnio, skład śmietnika według wagi w naszych domach, przedstawia się następująco: (ŚRODOWISKO, Jacques Vemier) [9]

Makulatura - 30% Składniki organiczne - 25% Szkło - 12% Tworzywa sztuczne -10% Metale - 6% Tekstylia - 2% Inne - 15%

ĆWICZENIE 2: Baw się z nami papierowymi odpadami Potrzebne pomoce: kolorowe kartki z kalendarzy lub czasopism, farby plakatowe, nożyczki, ścinki materiałów, papier jednobarwny, linka konopna, dwa patyczki, cienki sznurek.

Pomysły:

I. Kupowane, ze względu na atrakcyjną szatę graficzną kalendarze przeważnie po roku stają się bezwartościowe, nawet trudno jest je przerobić na makulaturę (papier jest kredowany lub powlekany folią). Można jednak, „wyczarować” z nich kilka ładnych rzeczy, a zabawa ta może być przyjemna i użyteczna dla dzieci i dorosłych.

Kolorowe kartki stanowią bardzo dobry papier do wykonania ładnych, kolorowych ramek zdobiących jednobarwną kartkę z wierszem, życzeniami, czy listem do Świętego Mikołaja.

II. Kolorowe kartki z czasopism lub ulotek bardzo dobrze nadają się do przygotowania kół do origami. Z takich kolorowych kół tworzymy różne kompozycje, które rozwijają wyobraźnię i ćwiczą sprawność manualną.


61

III. Tym razem, wykonujemy zakładkę do książki. W tym celu, docinamy odpowiedniej wielkości prostokąt z kartki starego kalendarza, który może być tłem dla wycinanki, czy wydzieranki z jednobarwnego papieru.

IV. „Zieloni” proponują kilkakrotne używanie kopert. Możemy sami wykonać kolorowe koperty z kalendarzowych kartek. W miejscu na adres wystarczy przykleić karteczkę np. w kształcie liścia.

V. EKO-BOXY. Przerabiamy zwykłe pudełko kartonowe na eko-boxy.

Najlepsze są opakowania kartonowe po paczkach papieru w formacie A4. Możemy zebrać je w punktach kserograficznych, ale mogą też być inne pudła.

Następnie przygotowujemy dwa patyczki grubości ołówka oraz 80 cm grubej liny konopnej na jeden karton, będą to uchwyty do eko-boxów.

Farbami plakatowymi, kolorowymi ścinkami materiałów przyozdabiamy ścianki pudła. Eko-boxy służą do zbierania i przechowywania skarbów natury, są podręczne i lekkie w rozmaitych wędrówkach. Często także, są ulubionym przedmiotem w dziecięcym pokoju, albowiem, towarzyszyły wielu przygodom.

ĆWICZENIE 3: Jak wyprodukować papier czerpany?

Potrzebne pomoce: drewniana ramka (15 x 25 cm), z rozpiętą nań siatką o drobnych oczkach (1 x l mm, np. nylonowa siatka lub drobna firanka), stare gazety, wiadro, mikser, chochla, gąbka, tektura (karton), kawałki fizeliny, wałek do ciasta 1. Namoczyć dzień wcześniej podartą makulaturę (najlepiej stare rysunki, klasówki, ksero). 2. Aby uzyskać kolorową kartkę, możemy oddzielnie namoczyć kolorowy blok techniczny, powinien być z odzysku, czyli: stary plakat lub inny karton. 3. Następnie, rozdrabniamy namoczoną makulaturę. Najlepiej zmiksować namoczony papier w mikserze (możesz też namydlić ręce i pocierać o siebie kawałki papieru, aż uzyskasz z nich konsystencję kaszy manny - trwa to jednak znacznie dłużej). Przy miksowaniu musimy dodać tyle wody (ok. 2/3 całej objętości), aby mikser mógł miksować (trzeba uważać, by silnik się nie spalił). 4. Otrzymaną pulpę papierową, przelewamy do miski i dolewamy tyle wody, aby konsystencja była odpowiednia do czerpania. 5. Wcześniej, należy przygotować sito. Wymiary mogą być dowolne, lecz ze względów praktycznych, najlepsze są wymiary trochę mniejsze od A4 . Może to być ramka drewniana obciągnięta sztywną siarka plastikową o drobnych oczkach.

___________________________________________________________________ 62

6. Wkładamy sito do miski z masą papierową odpowiednio rozrzedzoną i czerpiemy, aby masa papierowa znalazła się równomiernie cienką warstwą na sicie. Następnie, możemy ułożyć na masie papierowej suszone kwiaty i zioła, jeśli chcemy uzyskać kolorowy obrazek. 7. Nakrywamy sito z masą i kwiatami (lub bez) cienką ściereczką i odciskamy wodę dłońmi, by woda spływała do miski. 8. Na stole kładziemy ręcznik (lub grubą ścierkę) i odwracamy sito, które kładziemy cienką ściereczką na ręczniku. Odciskamy i zdejmujemy sito. 9. Na ręczniku pozostaje papier czerpany na cienkiej ściereczce. Przykrywamy całość tekturą i odciskamy za pomocą wałka do ciasta. Woda wsiąka w ręcznik. 10. Zdejmujemy z ręcznika papier czerpany wraz z tekturą i cienka ściereczką. Delikatne zdejmujemy ściereczkę. Na tekturze pozostaje papier czerpany, który po wyschnięciu (następnego dnia) zdejmujemy z tektury.

Można trochę poeksperymentować i sprawdzić, co się stanie, gdy na przykład:

- sito zostanie pokryte grubszą warstwą papki,

- podczas nakładania na papier kapnie trochę farby,

- przed nakładaniem, położone zostaną na sito zasuszone kwiaty, listki, zioła,

- papier zostanie przed suszeniem ostrożnie sprasowany pomiędzy dwiema szybami lub kawałkami pleksi,

- papier zostanie sprasowany pomiędzy dwiema ścierkami z lnu,

- do masy dodany zostanie klej, itp.

Po wysuszeniu i pocięciu otrzymanego papieru do wielkości kartki pocztowej, możemy, dowolną techniką (malowanie, naklejanie i inne), przygotować kartkę pocztową z makulatury. Z większych kawałków papieru możemy przygotować również koperty ekologiczne.


63

ĆWICZENIE 4: Z czego składa się gleba? Potrzebne pomoce: próbka gleby, papier, długopis, naczynie z wodą Wszyscy wiedzą, co to jest gleba? Ale, z czego właściwie się ona składa, nie jest łatwo powiedzieć. Jedni mówią, że to próchnica, a jeszcze inni, że to ziarnka piasku. Zawsze, co najmniej jeden z uczniów odpowiada, że gleba to odchody dżdżownic. I tak powstaje coraz dłuższa lista odpowiedzi. Proponujemy uczniom wykonanie ćwiczenia. Każdy powinien przynieść swoją własną próbkę ziemi. W klasie uczniowie mogą rozpocząć badanie gleby pod mikroskopem, równocześnie zapisując swoje obserwacje. Pracę najlepiej przeprowadzić w grupach kilkuosobowych. Mogą pojawić się pytania. Czy dżdżownice i inne małe organizmy wchodzą w skład gleby? A woda i powietrze, czy też wchodzą w skład gleby? Można narysować schemat, składający się z następujących kategorii: cząstki mineralne, martwa i żywa materia organiczna oraz woda, powietrze i sole mineralne. Każda grupa przedstawia swój pomysł rysunkowy gleby. Odpowiedzi na niektóre pytania można znaleźć doświadczalnie. Fakt, że ziemia zawiera wilgoć można stwierdzić w prosty sposób, siadając na niej na dworze. Obecność powietrza najłatwiej dostrzec w postaci unoszących się pęcherzyków, umieszczając próbkę gleby w naczyniu z wodą. Następnie, każda grupa może podać własną nazwę dla przyniesionej przez siebie gleby, stara się określić, do jakiej uprawy nadaje się ona najlepiej.

ĆWICZENIE 5: Czy PCV jest rzeczywiście potrzebne? Potrzebne pomoce: drucik miedziany, korek, zapalona świeca, trochę taśmy klejącej, różne opakowania plastikowe.

PCV, czyli polichlorek winylu, to tworzywo sztuczne towarzyszące nam w codziennym życiu. Dywany z plastiku, tapety z winylu, zabawki, gumki, czy naklejki, to tylko parę przykładów rzeczy wyprodukowanych z zawartością PCV. Przy użyciu różnych dodatków można otrzymać bardziej twardy lub miękki plastik o określonej barwie lub bezbarwny.

Jednak, PCV (lub PVC, PCW) to tworzywo szczególne.

Od innych powszechnie używanych tworzyw różni się zawartością chloru. Przykłady wad i zalet produktów zawierających PCV:

___________________________________________________________________ 64

ZALETY WADY Trudno się rozkłada. Rury kanalizacyjne wykonane z takiego plastiku są długotrwałe, (nawet do 100 lat). PCV jest tworzywem bardzo wytrzymałym właśnie z powodu zawartości chloru.

W porównaniu z innymi tworzywami produkcja PCV jest tańsza, ponieważ chlor jest tańszy, niż ropa naftowa.

W ten sposób, dodatkowo oszczędzamy zasoby ropy naftowej. Przy produkcji PCV tylko połowa surowców pochodzi z ropy naftowej.

PCV bardzo łatwo formuje się, może być cienki, jak folia do opakowania żywności lub gruby, jak dywany winylowe.

Przedmioty zawierające PCV nie ulegają degradacji. Ponieważ związki chloru są trujące, bakterie giną podczas rozkładu PCV. Natomiast, podczas spalania powstają szkodliwe dla środowiska naturalnego, trujące związki chemiczne, powodujące zakwaszenie. Te substancje to dioksyny, które są bardzo niebezpieczne dla zdrowia ludzi i zwierząt.

Używanie PCV sprzyja rozprzestrzenianiu się w środowisku trujących i kancerogennych związków, które także powstają podczas produkcji PCV.

Dodawane podczas produkcji związki, np. substancje zmiękczające lub barwniki, często są trujące i mogą przedostawać się z opakowań PCV do pożywienia.

W jaki sposób można sprawdzić, czy plastikowe opakowanie zawiera PCV? W Szwecji, a także już częściej w Polsce, jeśli nie chcesz kupować papieru bielonego chlorem, możesz po prostu kupić papier z atestem ekologicznym. Różnicę widać gołym okiem, ale zdarza się, że na opakowaniach umieszczona jest informacja na ten temat. Jeśli zdecydujesz się nie kupować więcej rzeczy z tworzywa zawierającego chlor, okaże się, że nie będzie to łatwe. Jeśli nie ma informacji na opakowaniu, trudno stwierdzić po wyglądzie, z jakiego rodzaju tworzywem sztucznym mamy do czynienia. Są jednak metody, dzięki którym możemy sprawdzić, czy tworzywo zawiera chlor. Wykorzystajmy miedziany drucik, korek, zapaloną świecę i trochę taśmy klejącej [2].

Test na obecność PCV 1. Miedziany drucik osadzamy w korku. 2. W płomieniu świecy rozżarzamy miedziany drucik (przedtem należy starannie usunąć resztki plastikowej izolacji, jeżeli drucik był nią pokryty). Ważne jest, aby koniec drucika był umieszczony w niebieskiej części płomienia. W przeciwnym wypadku, zarówno drucik, jak i próbka plastiku, pokryją się warstwą sadzy.


65

3. Rozżarzonym drucikiem roztapiamy trochę próbki badanego tworzywa.

4. Ponownie umieszczamy drucik w płomieniu świecy. Jeśli tworzywo pali się zielonym płomieniem, jest duże prawdopodobieństwo, że zawiera PCV. Podczas spalania PCV powstaje kwas solny i dioksyny. Polichlorek winylu i inne substancje, które zawierają chlor, brom, jod zabarwiają płomień na zielono lub zielononiebiesko. Zróbmy listę zakładów, które używają do produkcji plastiku PCV oraz listę produktów, które zawierają PCV.

Od wiedzy do działania Korzystając z adresów na opakowaniach, albo z książki telefonicznej, wynotujmy numery telefonów producentów PCV i zakładów stosujących opakowania z zawartością PCV. Zadzwońmy do nich i zapytajmy, dlaczego stosują PCV w swojej produkcji. Spytajmy, czy nie ma innych materiałów niezawierających chloru, które będą równie dobre.

Sprawdź, czy w szkole kupowane są materiały zawierające PCV, np. folie lub gumki do ścierania, jak jest z materiałami budowlanymi, np.: z czego wykonane są podłogi, okna.

Zużycie polichlorku winylu w Polsce wynosi, w przeliczeniu na jednego mieszkańca, około 5 kilogramów rocznie. Jest to o wiele mniej niż w krajach Europy Zachodniej. Niestety, proporcje te szybko zmieniają się na mniej korzystne. Powodem jest szeroka oferta sprzedaży linii produkcyjnych wykorzystujących PCV ze strony zachodnich producentów krajom Europy Środkowej i Wschodniej. Coraz bardziej rygorystyczne przepisy ochrony środowiska w krajach Unii Europejskiej, zmuszają przemysł do wycofywania technologii bazujących na polichlorku winylu.

___________________________________________________________________ 66

WYKAZ WYKORZYSTANEJ LITERATURY [1] Stawicka B., Ruciński S., Ekologia mieszczucha, Łódź 1997 [2] Braun Ch., Odpady, Wiedeń 1992 [3] Kozłowska B., Odpady komunalne - wybrane zagadnienia, Łódź 1998 [4] Tyralska-Wojtycza E., Ekokarty, Kraków 1995 [5] Szwed D., Tyralska-Wojtycza E., Kraków 1994 [6] Grodzińska-Jurczak M., Wybrane zagadnienia Ochrony Środowiska, Kraków 1996 [7] Malmberg C., Olsson A., Zielona Alternatywa, Gdańsk 1999 [8] Kowalak A., Szkolny monitoring odpadów, Krosno 1996 [9] Vernier J., L'environnement, Paris 1992 [10] Łukaszewska M., Czysta produkcja, jako strategia ochrony środowiska, Aura 2/2000 [11] Ziółkowska M., Gawędy o drzewach, Warszawa 1993 [12] Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych „"Środowisko i rozwój”", Rio de Janerio, 3-14 czerwca 1992r. Szczyt Ziemi [13] Raport: „Jak współdziałać z gminą, a gmina w realizacji i ekorozwoju”", Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa 1998 [14] Proekologiczna gospodarka odpadami w gminie, Fundacja Zielonych Oświęcim, OPTZO, Kraków - Oświęcim 1996 [15] Poradnik Ekozespołu, Fundacja GAP Polska, Sopot 1996 [16] Spalarnie, czyli jak powstrzymać lobby spa1arniane i rozwiązać problem odpadów, Federacja Zielonych, Oświęcim, OPTZO, Kraków-Oświęcim 1996 [17] Ekologia w Twoim domu. Poradnik dla całej rodziny, Polskie Towarzystwo Ekonomiki Gospodarstwa Domowego, Warszawa 1993 [18] Kampania Zielonego Konsumenta, Polski Klub Ekologiczny, b.d. [19] Głuszyński P., Zachodnia piromania kroczy na wschód. Spalarnie w Europie Środkowo-Wschodniej, Ogólnopolskie Towarzystwo Zagospodarowania odpadów 3R, 1995.

Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady

Spiritual

Transcript of Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady