1

Bogusław Fiedor Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ

NOWY PARADYGMAT CZY UTOPIA

2

Zamiast Wstępu ....

Wiemy, że nawet dobrze funkcjonujące rynki doskonalekonkurencyjne mogą być niesprawne, jeśli chodzi o właściwąalokację zasobów w czasie, gdyż przyszłość nie jestwynagradzana na żadnym rynku (Robert M. Solow, laureatNagrody Nobla, 1987)Są tylko dwie rzeczy naprawdę nieograniczone: (1) ilość pokoleńza które musimy czuć się odpowiedzialni i (2) ramy naszychuzdolnień Intelektualnych (Jan Tinbergen, laureat nagrody Nobla,1969)Wiek XXI będzie wiekiem środowiska, albo go w ogólne niebędzie (Ulrich von Weizsäcker, założyciel i dyrektor Umwelt undEnergie Institut, Wuppertal, Niemcy)

3

I. Idea wzrostu zrównoważonego (trwałego, „sustensywnego”, ekorozowju) -geneza

Krytyka tradycyjnych (głównie neoklasycznych) teorii i modeli wzrostu gospodarczych

Krytyka standardowych wzorców/ścieżek wzrostu i rozwoju społeczno-gospodarczego

Reakcja na współczesny kryzys surowcowo-energetyczny i ekologiczny (zwłaszcza wobec jego internalizacji i globalizacji)

Reakcja na narastające rozwarstwienie współczesnego świata (dochodowe i cywilizacyjne)

4

I. Idea wzrostu zrównoważonego, trwałego, „sustensywnego”, ekorozwoju) –geneza c.d. Próba zintegrowanego a nie fragmentarycznego spojrzenia

na rozwój społeczeństwa ludzkiego, integracja wymiaru:

1. Ekologicznego (przyrodniczego)

2. Ekonomicznego

3. Technologiczno-naukowego

4. Kulturowo-instytucjonalnego

5. Etyczno-aksjologicznego i świadomościowego Próba nowego określenia relacji: człowiek (społeczeństwo) –

środowisko (przyroda) w ekonomii, etyce, filozofii (ekonomia ekologiczna, etyka środowiskowa, ekofilozofia)

5

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele

Pojęcie Sustainability:

Trwałość wzrostu oznacza, że potrzeby teraźniejsze nie są

zaspakajane kosztem zmniejszania możliwości przyszłych

generacji do zaspakajania swych potrzeb (Raport Komisji

Brundtland, WCED, 1987)

(sustainable – samopodtrzymujący się, zdolny do trwania) Pewna niejednoznaczność (umowność) pojęcia Polskie kontrowersje: rozwój trwały vs. rozwój

zrównoważony

6

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d. Trwały rozwój – definicja1. Rozwój (wzrost) jest trwały, jeśli nie zmniejsza się żaden

element składowy wektora celów społecznych i ekonomicznych związanego z procesem rozwoju ekonomicznego (trwały rozwój to nie ekorozwój)

2. Trwały rozwój oznacza maksymalizowanie korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, przy jednoczesnym zachowaniu użyteczności i jakości zasobów naturalnych w długim okresie.

3. żeby rozwój był trwały, konsumpcja materialnych dóbr i usług musi być jednocześnie ograniczona do poziomu, który jest akceptowalny z ekologicznego punktu widzenia (międzypokoleniowa sprawiedliwość)

7

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d.

Trwały rozwój – cele Nadrzędne cele społeczne: dobrobyt, bezpieczeństwo,

sprawiedliwość (wewnątrz- i międzypokoleniowa) Cele o charakterze idealizacyjnym

        wzrost realnego dochodu per capita

        poprawę stanu zdrowotnego i poziomu wyżywienia

  "uczciwy" (fair) dostęp do zasobów środowiska

        poprawę poziomu wykształcenia, Cele o charakterze operacyjnym

8

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d.

Trwały (zrównoważony, samopotrzymujący się) rozwój społeczno-ekonomiczny jako ład zintegrowany, czyli harmonizujący główne porządki (łady), w których ma miejsce ludzkie życie i aktywności:

1. ład ekologiczny

2. ład społeczno-instytucjonalny

3. ład ekonomiczny

4. ład przestrzenny Każdy z tych porządków powinien przyczyniać się do powstawania

trwałego w czasie strumienia dochodów, zapewniając pożądaną i/lub akceptowaną społeczną sprawiedliwość, zachowując zasób kapitału antropogenicznego i przyrodniczego oraz chroniąc procesy wspierające życie zachodzące w środowisku przyrodniczym.

9

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy

Istota sprawiedliwości międzypokoleniowej w procesie rozwoju

1. Maksymalizacja, w założonym horyzoncie gospodarowania (a nie w danym „punkcie czasowym”) społecznego dobrobytu (międzypokoleniowa, intertemporalna optymalizacja wykorzystania dostępnych zasobów)

2. Niepogarszanie (przynajmniej) dobrobytu żadnej generacji

3. Zachowanie nieumniejszonego zasobu kapitału dla przyszłych pokoleń

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy TRZY INTERPRETACJE TRWAŁEGO ROZWOJU przyrodocentryczne, umiarkowanie antropocentryczne: równowaga

pomiędzy celami ekonomicznymi, społecznymi i jakością środowiska, w tym zachowanie zasobów przyrodniczych dla przyszłych generacji

skrajnie antropocentryczne (technokratyczne).

10

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy (funkcje ekologiczne

środowiska) Zasoby i energia zużyte w gospodarce tworzą w sferze konsumpcji użyteczność,

będącą miarą dobrobytu. Z drugiej strony przekształcają się w odpady i zanieczyszczenia, czyli wysoką entropię.

Środowisko przyrodnicze jest rezerwuarem przyjmującym odpady i zanieczyszczenia. Część tych odpadów można przywrócić za pomocą recyklingu gospodarce. W przypadku pozostałych odpadów i zanieczyszczeń ich oddziaływanie środowiskowe jest różne w zależności od pojemności asymilacyjnej środowiska.

W sferze zasobów skutki procesów gospodarczych zależą od relacji między ich stopą odtworzenia i stopą eksploatacji. W przypadku zasobów nieodtwarzalnych ilość ich ulega stałemu zmniejszeniu, w przypadku zasobów odtwarzalnych jest zmienna.

Związki między środowiskiem i gospodarką polegają również na bezpośrednim dodatnim lub ujemnym oddziaływaniu na poziom dobrobytu poprzez pozaekonomiczne funkcje środowiska przyrodniczego.

 

11

12

Rys. 1: Schemat gospodarki okrężnej

R P C U

ER RR

h>y h>y h<y

W

r

A

W<A W>A

(+)

(+)

Positive amenity

(+)

(-)

(+)

(-) (-) (+)

negative amenity(-)

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy (funkcje ekologiczne w

ujęciu schematu gospodarki okrężnej) Podsystem gospodarka P – produkcja dóbr konsumpcyjnych C – sfera konsumpcji U – użyteczność (miara dobrobytu) r - recykling

Podsystem środowisko R – zasoby naturalne RR – odtwarzalne ER – wyczerpywalne W – odpady A - zdolność asymilacyjna środowiska y - stopa odtworzenia (regeneracji) zasobów h - stopa eksploatacji zasobów

 

13

14

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy

Sprawiedliwość międzygeneracyjna w zakresie kapitału naturalnego*

1. Przynajmniej teoretycznie, możliwa w zakresie RR, EAC2. Bardzo trudna do osiągnięcia w zakresie ER i LSP3. Nieuniknioność zmniejszania się kapitału naturalnego w zakresie ER rodzi

potrzebę międzypokoleniowej kompensacji 4. Istota rozwiązania: przekazaniu przyszłym pokoleniom zwiększonej ilości

kapitału rzeczowego (antropogenicznego) w zamian za uszczuplone zasoby kapitału naturalnego

5. Dylemat podstawowy: dopuszczalny (możliwy, społecznie akceptowalny) zakres substytucji między kapitałem naturalnym i antropogenicznym (rzeczowym, man-made)

*zasoby nieodnawialne (ER) , zasoby odnawialne (RR), zdolnośćśrodowiska do asymilacji zanieczyszczeń (EAC) i do podtrzymywaniaprocesów życiowych (LSP), z uwzględnieniem ilości i jakości

15

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy Substytucja między kapitałem naturalnym i

antropogenicznym- zasady (kryteria) trwałości kapitału i wzrostu

1. Słaba zasada trwałości kapitału – oznacza ona potrzebę zachowania zasobu kapitału jako całości, bez zwracania uwagi na jego strukturę: kapitał przyrodniczy, antropogeniczny, ludzki czy społeczny (pełna możliwość substytucji (jedna z podstaw optymizmu wzrostowego ENC) .

2. Wrażliwa zasada trwałości kapitału - zgodnie z nią trwałość wzrostu wymaga nie tylko zachowania całego zasobu kapitału, ale również stałości jego struktury (substytucja możliwa tylko w obrębie danego kapitału).

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy3. Mocna zasada trwałości kapitału - wymaga ona

zachowania zasobów wszystkich rodzajów kapitału, zarówno co do ilości, jak i jakości (substytucja niemożliwa także w obrębie danego rodzaju kapitału).

4. Restrykcyjna zasada trwałości kapitału - jest to skrajny przypadek poprzedniej zasady i sprowadza się do postulatu nie zmniejszania jakiegokolwiek zasobu kapitału.

Potrzeba pragmatyzmu w podejściu do trwałości kapitału i wzrostu

16

IV. MIERZENIE TRWAŁOŚCI ROZWOJU – WSKAŹNIKI I INDEKSY

TRWAŁEGO ROZWOJU/EKOROZWOJU

Wskaźniki presji, stanu i reakcji 

1. Wskaźniki presji środowiskowej: opisują one antropogenne obciążenia środowiska z uwzględnieniem ilości i jakości odnawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych..

2. Wskaźniki stanu środowiska: generalnie, odnoszą się one do jakości poszczególnych komponentów środowiska oraz jakości i ilości zasobów naturalnych. Wynika stąd, że odzwierciedlają one ostateczne cele polityki ekologicznej.

3. Wskaźniki reakcji (odpowiedzi społecznej): są to miary, które ukazują, czy i w jakim zakresie społeczeństwo reaguje na zmiany w środowisku i problemy z tym związane.

 

17

IV. MIERZENIE TRWAŁOŚCI ROZWOJU – WSKAŹNIKI I INDEKSY

TRWAŁEGO ROZWOJU/EKOROZWOJU

Podział przedmiotowy/funkcjonalny wskaźników ekorozwoju

1. Eksploatacja zasobów środowiska przyrodniczego

2. Emisja/opad zanieczyszczeń

3. Podtrzymywanie procesów życiowych (ang. life support); odnoszą się one do usług, jakie świadczą poszczególne, zwłaszcza nie kontrolowane przez człowieka lub nie poddawane presji antropogenicznej ekosystemy.

4. Wpływ na dobrobyt społeczny; dotyczą one tych rodzajów presji antropogenicznej, które wiążą się z bezpośrednim oddziaływaniem na zdrowie i życie.

18

19

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu teorii trwałego rozwoju (SDT) i neoklasycznej teorii wzrostu (ENC EGT) Różnice generalne1. SDT wyrasta z krytyki tradycyjnych wzorców

rozwoju gospodarczego oraz krytyki ENC EQT2. SDT odrzuca podstawowe założenia

metodologiczne ENC: metodologiczny indywidualizm, idea doskonałej konkurencji, idea równowagi (statycznej i dynamicznej)

3. TSD odwołuje się (głównie) do metodologicznego holizmu (pluralizmu)

20

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. TSD: odrzucenie liberalnego (neoliberalnego) podejścia

do gospodarki rynkowej, zwłaszcza ze względu na niezdolność nie poddanego żadnej regulacji rynku do:

1. Zapewnienia społecznie optymalnej skali eksploatacji zasobów

2. Zapewnienia międzypokoleniowej sprawiedliwości i trwałości rozwoju

3. Zapewnienia społecznie pożądanej jakości środowiska4. Brak rynkowego (mikroekonomicznego –

przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe) mechanizmu gromadzenia środków na zachowanie i poprawę stanu środowiska

21

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d.

Różny sens konceptualny kategorii równowagi wENC EGT i TSD ENC EGT : 1. wzrost zrównoważony jako kategoria formalna (dedukowana w

ramach rygorystycznego rozumowania modelowego) 2. konwergencja rzeczywistych wielkości ekonomicznych do

poziomu zapewniającego steady state wzrost gospodarczy3. egzogeniczny sposób determinacji stopy zrównoważonego

wzrostu (zasadnicza różnica w stosunku do modelu EC i EK)

22

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. Teoria Sustainable Development

1. Równowaga jako kategoria o charakterze jakościowym (równowaga między różnymi aspektami, celami, ładami w procesie rozwoju),

2. Jako potrzeba zachowania właściwych proporcji między wzrostem dobrobytu materialnego i jakością środowiska, przy unikaniu społecznie negatywnych następstw procesu rozwoju

23

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. Podstawy mikroekonomiczne ENC EQT: odwołanie do założenia o powszechnej racjonalności,

(hipoteza maksymalizacji użyteczności (HMU), homo oeconomicus, zachowania strategiczne w rozumieniu teorii gier) i wynikający stąd „mechanizm” dochodzenia do równowagi makroekonomicznej

Teoria trwałego rozwoju:

1. trudności z jednoznaczną identyfikacją podstaw mikroekonomicznych (antropologicznych)

2. Generalna krytyka koncepcji homo oeconomicus i HMU z punktu widzenia celów i zasad SD

3. Czy homo oeconomicus może być także homo sustinens

24

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. Wartość teoretyczno-poznawcza vs. wartość

aplikacyjna (utylitaryzm poznawczy a utylitaryzm aplikacyjny)

1. ENC EGT: jasne podstawy metodologiczne i antropologiczne kontra ograniczona wartość poznawcza (krytykowana także w endogenicznej teorii wzrostu) i aplikacyjna

2. TSD: pewne słabości metodologiczne i brak jednoznacznie zdefiniowanej podstawy mikroekonomicznej kontra jej użyteczność aplikacyjna (identyfikacja celów i zasad trwałego rozwoju, rozwój metod pomiaru – wskaźniki i indeksy SD, formułowanie instrumentów i mechanizmów realizacyjnych)

25

V. Mikroekonomiczny wymiar/aspekt kategorii SD Punkt odniesienia : przedsiębiorstwo Pytanie generalne: co oznacza i czy jest możliwy

zrównoważony/trwały rozwój przedsiębiorstwa Odpowiedź generalna: zrównoważony/trwały rozwój to

kategoria makroekonomiczna/globalna, ale jego praktyczna realizacja musi się odbywać przede wszystkim na poziomie mikroekonomicznym: firmy i gospodarstwa domowe

26

V. Mikroekonomiczny wymiar/aspekt kategorii SD    Greening/zrównoważenie (w rozumieniu istoty i celów trwałego

rozwoju) przedsiębiorstwa jest (może być) paralelnym i współzależnym skutkiem trzech przyczyn:

1.Rosnącej mikroekonomicznej opłacalności procesu „zazieleniania” firmy*2. Zaostrzających się regulacji prawno-administracyjnych, a także ekonomicznych (w skali krajowej, międzynarodowej, czy transnarodowej – UE) 3.Wzrostu świadomości ekologicznej (konsumentów i producentów)

  * Trawestując M. Friedmana: The green business is (may be) also a business

27

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Wymiar globalny

1. liczne sukcesy i porażki związane z realizacją MPE. Przykład sukcesu: Konwencja Bazylejska, częściowo Protokół Montrealski. Przykład porażki: RKoOK/Kyoto. Problemy zasadnicze: partykularyzmy narodowe, niedostatek myślenia w kategoriach przezorności i integralności środowiska.

2. Problem sprawiedliwości/równości ekologicznej i społecznej w ujęciu międzynarodowym (międzykontynentalnym)

28

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Wymiar globalny – c.d.3. Mała wciąż gotowość płatnicza „bogatych” do wspierania działań krajów

„biednych” na rzecz ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju Argumenty „amerykańskie” vs. zasada przezorności Występowanie globalnych środowiskowych pozytywnych efektów zewnętrznych

(np. lasy deszczowe jako carbon sink box, bioróżnorodność) i brak gotowości płatniczej „bogatych” za korzystanie z nich

3. Rola instrumentów ekonomicznych (pozytywny przykład Protokołu Montrealskiego vs. niepowodzenie Protokołu z Kioto w zakresie światowego handlu emisją gazów cieplarnianych)

29

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy)

Wymiar globalny – c.d.

5. Zrównoważony rozwój i środowisko a handel międzynarodowy Kluczowy obszar działań dla przyśpieszenia wzrostu i przejścia do

rozwoju zrównoważonego k.s.r. Ważny również w kontekście wtórnego oddziaływania zacofania i biedy na stan środowiska

Brak wciąż dostatecznych działań ze strony krajów rozwiniętych służących ograniczaniu środowiskowo intensywnego (surowcowego) eksportu k.s.r.

Potencjalne i rzeczywiste zagrożenia związane z protekcjonizmem handlowym (zaostrzanie regulacji środowiskowych, rosnąca protekcja przy przechodzeniu do dóbr wyżej przetworzonych, problem protekcjonizmu w rolnictwie

30

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Wymiar europejski (generalna ocena)1. Polityka ekologiczna i energetyczna, a także większość polityk

sektorowych UE, przyczyniły się w znacznym stopniu do zrównoważenia rozwoju krajów członkowskich w wymiarze ekologicznym

2. Wysiłki Wspólnoty w zakresie rozwiązywania problemów globalnych, a zwłaszcza ochrony klimatu, rodzą wysokie koszty dla krajów członkowskich przy ograniczonym znaczeniu globalnym w kontekście „powściągliwości” innych głównych „graczy światowych”

3. Polityka rolna Wspólnoty (przejście od CAP do CARP) może być oceniona pozytywnie w wymiarze wewnętrznym. Protekcjonizm w zakresie handlu produktami rolnymi może powodować negatywne skutki w wymiarze globalnym

31

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Najważniejsze kierunki działań sprzyjających

przechodzeniu do rozwoju zrównoważonego/trwałego(Wymiar ekologiczno-ekonomiczny)

1. Zmniejszenie tempa eksploatacji zasobów nieodnawialnych i surowcowo-oszczędny postęp techniczny

2. Zapewnienie rzeczywistej odnawialności zasobów (zwłaszcza lasy i zasoby mórz światowych) im przeciwdziałanie utracie bioróżnorodności

3. Środowiskowo-przyjazny postęp techniczny celem zmniejszenia presji na środowisko w postaci odpadów i zanieczyszczeń

4. Wszelkie działania służące energooszczędności, wzrostowi energoefektywności i udziału OZE w produkcji energii finalnej

32

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Decydujące znaczenie czynnika świadomościowego Edukacja ba rzecz zrównoważonego rozwoju: kształtowanie wiedzy i

postaw bez zmian wewnętrznych (METANOIA) zmiany zewnętrzne

(METAMORFOZA), w tym dotyczących pojmowania współzależności środowisko – społeczeństwo – gospodarka, będą zawsze niewystarczające

problem międzypokoleniowej sprawiedliwości ekologicznej i społecznej:

Zawsze aktualne pozostaje zdanie Tinbergena... Należy żyć i gospodarować wg przesłania, (trawestując Keynesa) : In

the long run we’ll all be alive Gospodarowanie trzeba w rosnącym stopniu postrzegać w kategoriach

Earth as a spaceship (J.K. Boulding)