Biuletyn spis treści DWS.org - · PDF fileWojska pancerne odegrały podczas drugiej Wojny...

Biuletyn DWS.org.pls p i s t r e ś c i

Krzysztof Miller (k.miller)

Analiza ilości uzbrojenia wojsk pancernych Wojska Polskiego 1939 roku na tle armii ZSRR, III Rzeszy i Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Wojciech Mazur (woj)

Eksport polskiego sprzętu wojennego na Bałkany w latach 1926–1939 . Turcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

Oskar Myszor (pothkan)

Goralenvolk . Kolaboracja Górali podhalańskich z okupantem niemieckim 1939–1945 . . . . . . . . . . .26

Paweł Piwoński (hayabusa)

Samoloty F6F-5 Hellcat w rękach japońskich . . . .32

Łukasz Pasztaleniec (Janowiak)

Recenzja: Marek Jedynak, Robotowcy 1943 . . . . . .33

Słowo się rzekło – kobyłka u płota. Przed Wami – drodzy Koleżanki i Koledzy z forum DWS – pierwszy numer „Biuletynu DWS.org.pl”. Jak zapowiadałem – ukazał się na Zlot. I mam nadzieję – nie ostatni to raz, i że jeszcze będę miał okazję przedstawić prace forumowiczów.

Jak widać ze spisu treści tematyka różnorodna, tak jak nasze Forum. Tekst Krzysztofa Millera może się wydawać nieco kontrowersyjny, ale osobiście nie spotkałem się jeszcze z tego rodzaju analizą czarno na białym wykazującą mizerię naszej broni pancer-nej we wrześniu 1939.

Tekst Wojciecha Mazura to fragment jego pracy doktorskiej sprzed sześciu lat, zatytułowanej – a jak-że – „Eksport polskiego sprzętu wojennego na Bał-kany w latach 1926–1939”. Wybraliśmy z Autorem Turcję, jako stosunkowo najmniej znaną. O ile Woj się zgodzi, co ciekawsze wyjątki będziemy publikować w przyszłości. Tu uwaga Autora, iż stan jego wiedzy w międzyczasie nieco się zmienił, więc być może do-czekamy się czegoś zupełnie nowego.

Oskar Myszor podjął się trudu zebrania rozsypa-nych po różnych publikacjach informacji o kolabora-cji wśród Górali podhalańskich. Wydaje się, że efekt interesujący.

Drobiazg Pawła Piwońskiego polecam szczegól-nie modelarzom. Choć żal, że brak ilustracji.

Na koniec recenzja pióra Łukasza Pasztelańca dla wszystkich zainteresowanych ruchem oporu w Pol-sce.

Wyjaśnić muszę jeszcze jedną rzecz… Otóż z peł-ną świadomością zrezygnowałem z jakichkolwiek fo-tografii i innych materiałów ikonograficznych. To ze względu na prawa autorskie (a raczej ich brak). Nie wykluczam – ba, mam nadzieję – że w przyszłości się to zmieni.

Zapraszam wszystkich do lektury… I do pisania.

Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

numer 1 – lato 2008

Biuletyn.DWS.org.plnr 1 – lato 2008

Wydawca, redakcja, DTP:Tadeusz Zawadzki

biuletyn-dws@pro .wp .pl

Projekt graficzny:Teresa Oleszczuk

Biuletyn jest bezpłatny . Prawa Autorów są chronione usta-wami i konwencjami międzynarodowymi .

Kopiowanie, przedruk i wykorzystanie fragmentów obszer-niejszych niż przewiduje ustawa tylko za zgodą Autorów .

Biuletyn DWS.org.pl2


WPROWAdZEnIE1 .

Celem niniejszej pracy jest dokonanie zestawienia ilościo-wego wojsk pancernych Polski, Związku Radzieckiego i Rzeszy niemieckiej w wrześniu 1939 roku . Oprócz samego określenia i przedstawienia liczebności tych sił, celem jest dokonanie kil-ku porównań i wykazanie różnic pomiędzy charakterem i kon-cepcją „wojsk szybkich” tych trzech państw .

Praca ta w założeniu ma stanowić źródło danych do analiz już nie tyle liczbowych, co systemowych . Celem jest stworze-nie „podbudowy” pod rozważania na temat koncepcji użycia sił pancernych, czy też realnych osiągnięć w dziedzinie pro-dukcji i organizacji . Artykuł ten ma uporządkować wiedzę do-tyczącą tematu i zaprezentować ją w formie łatwej do „dalszej obróbki” .

Wojska pancerne odegrały podczas drugiej Wojny Świa-towej jedną z głównych ról . To właśnie rozwój czołgów oraz wojsk zmechanizowanych i zmotoryzowanych najbardziej wpłynął na sztukę operacyjną Europejskiego Teatru działań Wojennych, już od początku konfliktu czyniąc go zupełnie odmiennym od Wielkiej Wojny . W pierwszej z kampanii nowej wojny globalnej niemieckie dywizje pancerne i zmotoryzo-wane dały Wojskom Lądowym III Rzeszy o wiele większą dy-namikę w skali operacyjnej niż Wojsko Polskie było w stanie osiągnąć choćby lokalnie .

Z drugiej strony patrząc, Polacy posiadali broń pancerną już od momentu odzyskania niepodległości i rozwijali ten rodzaj wojsk przez całe dwudziestolecie międzywojenne . Biorąc pod uwagę fakt, że siły zbrojne obu silniejszych sąsiadów intensyw-nie tworzyły zmotoryzowane i zmechanizowane formacje wojsk lądowych, wiele dyskusji wzbudza ostatnimi czasami kwestia na ile Polska Broń Pancerna „odstawała” od potencjalnych agre-sorów . O ile bowiem pominiemy kwestie liczb bezwzględnych – gdzie możliwości drugiej Rzeczypospolitej wyglądały wobec Rosji i niemiec mizernie – a skupimy się na porównywaniu war-tości względnych, uzyskamy obraz dający nam porównanie trendów i kierunków, którymi szły Panzerwaffe, Bronjetanko-wyje Wojska i Broń Pancerna . To zaś pozwoli nam nie tyle na po-równanie potencjałów gospodarczych – tu liczby są bezlitosne – ale także spojrzeć na wydolność wykorzystania skromnych środków przez polskie kierownictwo wojskowe .

Kryteria przyjęte do zaprezentowanych poniżej po-równań zostały wybrane pod kątem dwóch kluczowych zagadnień:

Analiza ilości uzbrojenia wojsk pancernych Wojska Polskiego 1939

roku na tle armii ZSRR, III Rzeszy i Francji

Krzysztof Miller (k.miller)@

dostosowania parku sprzętowego do konfliktu, z ja- —kim mieliśmy do czynienia w wrześniu 1939 r .,koncepcji użycia posiadanych sił pancernych . —

W przypadku pierwszego zagadnienia przyjęto podstawo-we charakterystyki dotyczące pojazdów pancernych, a więc mobilność, siła ognia i stopień ochrony wnętrza . drugi punkt został zrealizowany poprzez analizę podporządkowania i sa-modzielności oddziałów pancernych w strukturze wojsk . dla obu problemów szukano rozwiązania w postaci określenia procentowego udziału w odniesieniu do całkowitej liczby (czy to dla pojazdów o określonym stopniu ruchliwości, czy też czołgów zgrupowanych na poziomie brygad lub dywizji) . na zakończenie wywodu zaprezentowano kilka możliwych inter-pretacji wyników analizy .

Analizę poszerzono o siły pancerne Francji, teoretycznie „największego gracza” w Zachodniej Europie .

PRZyGOTOWAnIE dAnyCH2 . Przy określaniu ilości poszczególnych typów pojazdów

pancernych używanych w czterech krajach uwzględniano informacje pochodzące z możliwie dużej ilości dostępnych źródeł . W kilku przypadkach widoczne były rozbieżności od-nośnie ilości czołgów i samochodów pancernych będących w uzbrojeniu poszczególnych armii . Takie przypadki zostały za-sygnalizowane w tekście lub przypisach .

Kwestią dużo bardziej skomplikowaną pozostaje organiza-cja wojsk pancernych poszczególnych krajów . dla Polski i nie-miec materiał źródłowy jest dość obfity, ale w odniesieniu do Związku Radzieckiego brakuje informacji o strukturach wojsk pancernych i zmechanizowanych . dopiero ostatnie lata przy-niosły relatywnie dużo nowych wydawnictw rosyjskich, które poważnie poszerzyły zakres wiedzy na temat RKKA i jej sił pan-cernych . W przypadku Armii Francuskiej istnieje w źródłach kilka rozbieżności – zostały one zaznaczone .

Wśród źródeł jest też wiele stron i witryn internetowych . W większości były one traktowane jako uzupełnienie do ist-niejących fizycznie książek i artykułów „papierowych”, ale dla kilku przypadków pozostawały jedynym dostępnym autorowi źródłem wiedzy . Przy każdej przywołanej informacji zostało podane jej pochodzenie, bezpośrednio lub w przypisie .



POLSKA3 .

Ilość tankietek TK, TKF i TKS będących w służbie polskich Wojsk Pancernych nie była łatwa do ustalenia – pomimo do-stępnych licznych opracowań, wiele z nich różniło się w sza-cunkach (tab . 1) .

Co widać, źródła są dość rozbieżne, a wynika to głównie z różnego podejścia do definicji pojazdów będących w służbie . niektórzy autorzy przyjmowali, że za liczbę pojazdów pozo-stających w użyciu przyjąć należy tylko tankietki zgrupowane w oddziałach liniowych, bez uwzględnia zapasów i jednostek tyłowych . Pozostali brali pod uwagę liczbę całkowitą, skalku-lowaną w mniej lub bardziej dokładny sposób . Aby uwzględ-nić normalne w warunkach pokojowych zużycie sprzętu, przy-jęto, że w Wojsku Polskim znajdowało się 1 września 1939 r . 220 TK-3 oraz 280 TKS (w tym 24 TKS z armatą automatyczną 20 mm), czyli łącznie 500 tankietek (tab . 2) .

Ilość czołgów 7TP – 132 egzemplarze – nie uwzględnia 2 maszyn prototypowych („Słoń” i „Smok”), ale obejmuje 11 czołgów, które w chwili wybuchu wojny znajdowały się w Pol-skich Zakładach Inżynieryjnych i – po zakończeniu odbioru wojskowego – wzięły udział w obronie Warszawy1 . W przypad-ku czołgów Renault R-35, zakupionych tuż przed wybuchem konfliktu, ilość pojazdów (49 egzemplarzy, czyli pełne wypo-sażenie batalionu) w służbie Wojska Polskiego nie wzbudza wątpliwości . Ilość czołgów Renault FT-17 oraz jego pochod-nych to efekt kalkulacji, w której od podawanej najczęściej ilości 102 maszyn wszystkich wersji odjęto 32 pojazdy przebu-dowane do roli drezyn kolejowych . Odsetek czołgów dwóch podstawowych wariantów uzbrojenia (karabin maszynowy lub armata 37 mm) oceniono na około 50 procent dla każdego wariantu z niewielką korektą „na korzyść” czołgów z armatą .

W kwestii rozmieszczenia pojazdów pancernych w struktu-rach Wojska Polskiego czasu wojny istnieje w dostępnej litera-turze dość duża zbieżność poglądów (tab . 4) . Literatura i mate-riał faktograficzny w tej dziedzinie jest dość bogaty, w związku z czym trudno tu o jakiekolwiek niejasności . Rozbieżności po-jawiać się mogą w kwestii rozdysponowania pojazdów pan-cernych w jednostkach szkolnych i zapasowych, ale to zagad-nienie nie będzie tu akurat analizowane dokładniej .

Łącznie było to:3 bataliony czołgów, —13 dywizjonów i szwadronów pancernych (10 w bry- —

1 J . Magnuski „Produkcja czołgów 7TP…” . A . Zasieczny twierdzi, że w dniu 1 lipca 1939 roku w wojsku znajdowało się 137 czołgów 7TP .

Ilość tankietek TK-3 i TKS w służbie Wojska Polskiego1 .

Źródło Ilość zbudowanych TK-3

Ilość zbudowanych TKS

Ilość TK-3 w służbie 1.09.1939

Ilość TKS w służbie 1.09.1939

T . Pawłowski „Kierunki …” 280 282a ? ?b

Z . Lalak i d . Jędrzejewski „niemiecka …” ? ? 156 234

R . Szubański „Początek …” ? ? 403

A . Zasieczny „Czołgi …” ~300 ~300 574

a Plus 18 TKF .b W październiku 1936 r . liczba maszyn tej kategorii w WP wynosiła 543 sztuki (plus 10 maszyn szkolnych wykonanych z miękkiej stali) . T . Pawłowski „Kierunki rozwoju …” .

Czołgi, tankietki i samochody pancerne Wojska Polskiego 1 września 1939 r .2 .

Typ Ilość

7TP (jednowieżowy) 108

7TP (dwuwieżowy) 24

Vickers E (dwuwieżowy) 16

Vickers E 22

R-35 49

Renault FT-17 (armata 37 mm) 20

Renault FT-17 25

Renault TSF 6

Renault nC i M 26/27 29

TKS/TKF 256

TK-3 220

TKS (armata 20 mm) 24

wz . 29 8

wz . 34-II 60

wz . 34-II (armata 37 mm) 20

RAZEM 887

Czołgi – łącznie 299

Tankietki – łącznie 500

Samochody pancerne – łącznie 88

Rozmieszczenie pojazdów pancernych Wojska Polskiego3 .

Poziom organizacyjny

Ilość Procent

batalion/dywizjon 404a 45

kompania 292 33

pociąg pancerny 70 8

oddziały szkolne i zapasowe

121 14

RAZEM 887 100

a Tu odjęto już „brakujące” 16 samochodów pancernych (wykazane w tabeli 4) .

gadach kawalerii, 2 w brygadach szybkich i 1 samo-dzielny) ,19 kompanii tankietek, —3 kompanie czołgów lekkich, —10 pociągów pancernych . —

dystrybucję pojazdów pancernych, biorąc pod uwagę naj-wyższą etatową jednostkę przedstawionow w tabeli 3 .



Rozmieszczenie pojazdów pancernych w jednostkach Wojska Polskiego4 .

Armia Wielka Jednostka Oddział pancerny Stan etatowy

czołgi tankietki sam . panc .

Odwody nW odwody 111 . kompania czołgów (wolnobieżnych) 15 0 0

112 . kompania czołgów (wolnobieżnych) 15 0 0

113 . kompania czołgów (wolnobieżnych) 15 0 0

14 . pociąg pancerny 5 2 0


21 . batalion czołgów lekkich 49 0 0

Warszawska BPanc-Mot

11 . kompania czołgów rozpoznawczych 0 13 0


szwadron czołgów 0 13 8

SGO „narew” Suwalska BK 31 . dywizjon pancerny 0 13 8

Podlaska BK 32 . dywizjon pancerny 0 13 8

Armia „Modlin” dywizje piechoty, odwody




Mazowiecka BK 11 . dywizjon pancerny 0 13 8

nowogródzka BK 91 . dywizjon pancerny 0 13 8

Armia „Pomorze” 81 . kompania czołgów rozpoznawczych 0 13 0

nowogródzka BK 81 . dywizjon pancerny 0 13 8

Armia „Poznań” 31 . kompania czołgów rozpoznawczych 0 13 0






Podolska BK 62 . dywizjon pancerny 0 13 8

Wielkopolska BK 71 . dywizjon pancerny 0 13 8

Armia „Łódź” dywizje piechoty, odwody








Wołyńska BK 21 . dywizjon pancerny 0 13 8

Kresowa BK 61 . dywizjon pancerny 0 13 8

Armia „Kraków” dywizje piechoty, odwody






Krakowska BK 51 . dywizjon pancerny 0 13 8

10 BKZmot 101 . kompania czołgów rozpoznawczych 0 13 0


szwadron czołgów 0 13 8



nIEMCy4 .

Ilość czołgów PzKpfw I Ausf A i Ausf B została podana łącz-nie, gdyż parametry podlegające analizie w tej pracy dla obu wariantów znajdują się w tym samym zakresie wartości . Zgod-nie z dostępnymi informacjami przyjęto, że wszystkie były wy-posażone w radiostacje . Ilość czołgów PzKpfw II na wrzesień 1939 r . w pracy Z . Lalaka i d . Jędrzejewskiego podawana jest na 1223, w liczbie tej mieszczą się jednak zarówno wozy pierw-szych serii (Ausf a1 – 10, Ausf a2 – 15, Ausf a3 – 50 i Ausf b – 25 szt .), jak i „seryjne”, czyli Ausf c, A, B, C, d i E (1156 szt . w latach 1939–1940) . Tu – ze względu na różnice w osiągach, dokona-no rozbicia na produkowane seryjnie „wersje starsze” i „wersje nowsze” (tab . 5) .

O wiele trudniejsze było poprawne zidentyfikowanie ilo-ści samochodów pancernych pozostających w służbie Wehr-machtu we wrześniu 1939 r . Pomiędzy dostępnymi źródłami istnieje sporo rozbieżności, trudnych do wytłumaczenia . Infor-macje na temat produkcji samochodów pancernych zawarte w pracy Z . Lalaka i d . Jędrzejewskiego zestawiono w tab . 62 .

Z kolei jednak wg artykułu M . Skotnickiego „Ciężkie ośmio-kołowe samochody pancerne SdKfz 231, 232, 233 i 263” łączna produkcja tych pojazdów wynosiła 1235 sztuk, zaś w interne-towym serwisie „Lexikon der Wehrmacht” znajdziemy jeszcze inne informacje (tab . 7) .

Łącznie wyprodukowano 1801 samochodów 4-kołowych (4-rad .), 161 samochodów 6-kołowych (6-rad .) i 861 samocho-dów 8-kołowych (8-rad .) . Pominięta tutaj produkcja samocho-dów typu SdKfz 234 Puma (rozpoczęta w 1943 roku) wyniosła 487 samochodów, co oznacza, że samochodów 8-kołowych przez całą wojnę zbudowano 1348 sztuk .

na podstawie dostępnych źródeł możemy stwierdzić, że prawdopodobnie M . Skotnicki podał łączną liczbę samocho-dów 8-kołowych (uwzględniając produkcję SdKfz 234) .

Porównując dane o całkowitej produkcji („niemiecka broń pancerna …”) i produkcji po wybuchu wojny („Lexikon …”) możemy określić przybliżone ilości samochodów pancernych będących w służbie Wehrmachtu i Waffen-SS na 1 września 1939 r . (tab . 8)

2 Z . Lalak, d . Jędrzejewski „niemiecka broń pancerna …”, s . 339–344 .

Armia Wielka Jednostka Oddział pancerny Stan etatowy

czołgi tankietki sam . panc .

Armia „Prusy” odwody 33 . dywizjon pancerny 0 13 8



GO „Wyszków” odwody 53 . pociąg pancerny 5 2 0

W oddziałach liniowych 242 436 104

W oddziałach szkolnych i zapasowych 57 64 -16a

RAZEM 299 500 88

a Oczywiście jest to efekt stanu faktycznego niższego od stanu etatowego .

Stan ilościowy czołgów Panzerwaffe 1 .09 .1939 w rozbiciu na typy .5 .

Typ D. Jędrzejewski, Z. Lalak, „Niemiecka broń pancerna…”

Z. Kozaczuk „Wehrmacht 1933–1939”

PzKpfw I Ausf A/B 1445 1945

PzKpfw II Ausf a1/a2/a3/b 90 900

PzKpfw II Ausf A/B/C 1113

PzKpfw III 98a ponad 55b

PzKpfw IV 211 343c

PzKpfw 35(t) 219 ?

PzKpfw 38(t) 59 ?

Razem 3235 ~3200

a Produkcja pierwszych wersji miała wynosić: 15 PzKpfw III Ausf A (1937 r .), 15 PzKpfw III Ausf B (1937 r .), 15 PzKpfw III Ausf C (1937–1938 r .), 30 PzKpfw III Ausf d (1938–1939 r .) . Wersja PzKpfw III Ausf E miała być w produkcji od 1938 roku . d . Jędrzejewski, Z . Lalak „niemiecka broń pancerna 1939–1945”, strona internetowa „Achtung-Panzer!” .b W pracy podano ilości wyprodukowanych „wczesnych” wersji (Ausf A – 10 szt ., Ausf B, C i d – po 15 szt .) oraz informację o trwających dostawach czołgu PzKpfw III Ausf E . Z . Kozaczuk „Wehrmacht 1933–1939”, s . 338–340 .c W pracy podano ilości wyprodukowanych czołgów poszczególnych wa-riantów: 35 szt . PzKpfw IV Ausf A, 42 Ausf B i 140 Ausf C, z zaznaczeniem, że wytwarzanie ostatniego wariantu zakończono w 1939 r . Z . Kozaczuk „Wehr-macht 1933–1939”, s . 343 .

Produkcja samochodów pancernych w niemczech 1932–19446 .

Typ Początek produkcji (rok)

Koniec produkcji (rok)

Wielkość produkcji (sztuk)

SdKfz 221 1935 1942 339

SdKfz 222 1935 1943 989

SdKfz 223 1935 1944 550

SdKfz 231/232 (6-Rad) 1932 1937 123

SdKfz 261 (6-Rad) 1932 1937 28

SdKfz 231/232/261 (8-Rad) 1937 1942 928

Rozmieszczenie pojazdów pancernych w jednostkach Wojska Polskiego (c .d .)



Produkcja samochodów pancernych w niemczech wg „Lexikon der Wehrmacht” .7 .

Typ przed 9.1939

1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Razem

SdKfz 221/222/223 ? 163 138 290 414 306 21 0 1332

SdKfz 247 (4-rad .) 0 0 0 54 4 0 0 0 58

SdKfz 261 (4-rad .) 0 0 8 91 236 76 0 0 411

SdKfz 231/232 (6-rad .)

123 0 0 0 0 0 0 0 123

SdKfz 247 (6-rad .) 10 0 0 0 0 0 0 0 10

SdKfz 263 (6-rad .) 28 0 0 0 0 0 0 0 28

SdKfz 231/232 (8-rad .)

? 37 26 94 160 200 0 0 517

SdKfz 263 (8-rad .) 0 0 0 8 118 40 0 0 166

SdKfz 233 (8-rad .) 0 0 0 0 22 100 56 0 178

Razem 161 200 172 537 954 722 77 0 2823

na postawie danych dla samochodów czterokołowych, gdzie stosunek ilości wersji wyposażonych w radio (SdKfz 223) do łącznej liczby wyprodukowanych pojazdów (SdKfz 221, 222, 223) wynosił około 30 procent, podobny odsetek przy-jęto dla cięższych pojazdów ośmiokołowych . Stąd w dalszej analizie pojawią się konkretne liczby wersji wyposażonych w radio: 40 SdKfz 232 (6-rad .) i 80 SdKfz 232 (8-rad .) .

Otrzymane ostatecznie ilości sprzętu będącego w uzbroje-niu niemieckich Sił Zbrojnych na 1 wrześ nia 1939 roku przed-stawiono w tabeli 9 .

niemieckie samochody pancerne we wrześniu 1939 r .8 .

Typ Ilość Uwagi

Czterokołowe (SdKfz 221, 222, 223)

550

Sześciokołowe (SdKfz 231, 232, 263)

140 W tym 23 SdKfz 263 (6-rad .) (pojazdy łączności) .

Ośmiokołowe (SdKfz 231, 232)

250

Razem 940

Czołgi i samochody pancerne Panzerwaffe na dzień 1 .09 .19399 .

Typ Ilość

PzKpfw I Ausf A/B 1445

PzKpfw II Ausf a1/a2/a3/b 90

PzKpfw II Ausf A/B/C/d/E 1113

PzKpfw 35(t) 219

PzKpfw 38(t) 59

PzKpfw III Ausf A/B/C 45

PzKpfw III Ausf d/E 53

PzKpfw IV 211

SdKfz 221 100

SdKfz 222 290

SdKfz 223 160

SdKfz 231 (6-Rad) 80



Łączna ilość czołgów i pojazdów pancernych Wehrmachtu 1 .09 .1939 wg 10 . różnych źródeł .

Źródło Czołgi Sam. pancerne

„Encyklopedia II wojny światowej”, s . 667 2800 ?„druga wojna światowa”, s . 51 2800 ?R . Szubański „Początek pancernego szlaku”, s . 27 2533 609L . Moczulski „Wojna Polska”, s . 198 2720 ?

Czołgi i samochody pancerne w jednostkach Grupy Armii „Południe” 1 wrze-11 . śnia 1939 r . wg J . Wróblewski „Armia Prusy”, Warszawa 1986, s . 9 (za: R . Szubański „niemieckie Wojska Pancerne w 1939 r .”, WPH nr . 3/1979, s 126–128) .

Dywizja czołgów samochodów pancernych

Razem

1 . dywizja Pancerna 304 36 3402 . dywizja Pancerna 307 36 3434 . dywizja Pancerna 304 36 3405 . dywizja Pancerna 316 36 3521 . dywizja Lekka 190 36 2262 . dywizja Lekka 131 72 2033 . dywizja Lekka 73 36 1094 . dywizja Lekka 73 72 145Inne jednostkia 73 87 160Razem 1771 447 2218a dwie dywizje zmotoryzowane, dziewięć dywizji piechoty i pułk zmotoryzo-wany SS plus samodzielne oddziały 8 . Armii .

Typ Ilość

SdKfz 231 (8-Rad) 170


Czołgi – łącznie 3235


RAZEM 4178

Czołgi i samochody pancerne Panzerwaffe na dzień 1 .09 .1939 (c .d .)

W odniesieniu do Trzeciej Rzeszy istnieje duża liczba źró-deł opisujących rozmieszczenie i podporządkowanie czołgów i samochodów pancernych w momencie wybuchu wojny . dla-tego nie ma w zasadzie problemów z analizą rozmieszczenia i podziału sił pancernych niemiec w momencie rozpoczęcia Kampanii Wrześniowej (tab . 10, 11 i 12) .



Rozmieszczenie niemieckich czołgów i samochodów pancernych w poszczególnych związkach operacyjnych (R . Szubański „Początek pancernego szlaku”, s . 27) .12 .

Grupa armii Armia Czołgi Samochody pancerne

GA „Północ” 750 162

3 . Armia 221 42a

w tym:I batalion 10 . pułku pancernego1 . Brygada Kawaleriidywizja Pancerna „Kempf”dywizje piechoty

71—

150—

—9

2112

4 . Armia 529 120

w tym:3 . dPanc10 . dPancdywizje zmotoryzowanedywizje piechoty

375154

——

36363612

GA „Południe” 1783 447

8 . Armia 73 15

w tym:I batalion 25 . pułku pancernegodywizje piechoty plus pułk zmot . SS

73—

—15

10 . Armia 1011 270

w tym:1 . dPanc4 . dPanc1 . dLek2 . dLek3 . dLekdywizje zmotoryzowanedywizje piechoty

308308190132

73——

36363672363618

14 . Armia 699 162

w tym:2 . dPanc5 . dPanc4 . dLekdywizje piechoty plus pułk zmot . SS

310316

73—

36367218

Razem 2533 609b

a W oryginale mylnie podano ilość 39 .b W oryginale mylnie podano ilość 605 .

W rezultacie otrzymujemy:

Rozmieszczenie pojazdów pancernych Wehrmachtu i SS13 .

Poziom organizacyjny Ilość Procent

kompania 84 2

batalion 216 5

dywizja 2842 68

oddziały szkolne i zapasowe 1036 25

RAZEM 4178 100



ZWIąZEK RAdZIECKI5 .

Ilości czołgów i tankietek radzieckich wyprodukowanych w okresie przedwojennym zostały określone z wykorzysta-niem trzech kompleksowych źródeł . Zestawienie informacji przedstawiono w tab . 14 .

W przypadku samochodów pancernych oszacowanie skali ich produkcji jest trudniejsze, nawet pomimo dużo mniejszej liczby typów (tab . 15) .

dodatkową wskazówką co do stanu wojsk pancernych i zmechanizowanych RKKA w wrześniu 1939 r . będzie liczeb-

Produkcja czołgów w ZSRR w okresie międzywojennym .14 .

Źródło „Tanks of World War II” A. Zasieczny „Czołgi …” „Bronja”

Typ Okres produkcji Produkcja Okres produkcji Produkcja Okres produkcji Produkcja

T-27 ? ? 1931–1933 ~2600

T-37A 1933–1936 ~1130

1933–1936 2636 1933–1936

1909

T-37TU ? ? 643

T-37 z m . ognia ? ? 75a

T-38 1937–1938 ~400 1936–1939 1340 1936–1939 1382

BT-2 wz . 1933 09 .1931–1932 ~300 1932–1933 610b ? ?

BT-5 wz . 1934 1933–1935 ~1800 1934–1935 1884c ? ?

BT-7 wz . 1935 ? ?1935–1939 4464d ? ?

BT-7 wz . 1937 1937–1939 ~1200

BT-7A ? ? 1937–1939 149–156 ? ?

BT-7M ? ? 1939–1940 787 ? ?

T-26 wz . 1931 ? ? 1931–1933 1626e ? 1626

T-26 wz . 1933 ? ? 1933–1938 6035f 1933–1936 6065g

T-26 wz . 1938h 1938–1939 2400 1938–1939 ? 1938–1939 1975

T-26 wz . 1939 1939–1940 2400 1939–1940 ? 1939 1300

T-26 z m . ognia ? ? ? ? ? 1336i

a Łączna produkcja czołgów T-37: 2627 szt . („Bronja”) .b W tym 260 uzbrojonych w 37 mm armatę B -3, pozostałe tylko w karabiny maszynowe .c W tym 263 BT-5RT, wyposażonych w radiostację .d W tym 2017 BT-7RT, wyposażonych w radiostację .e W tym około 450 z 47 mm armatą PS-1 (modyfikacja armaty Hotchkiss) oraz 20-30 uzbrojonych w 37 mm armatę B-3 .f W tym pojazdy wyposażone w radiostację – brak danych o ilości . W 1937 roku czołgi z radiostacją stanowiły 100 procent produkcji (550 sztuk) .g W tym 65 czołgów T-26A .h W „Tanks …” oznaczany jako T-26 wz . 1937 .i Łączna produkcja T-26: 11401 szt . (w tym także 300 do 500 pojazdów wsparcia, jak 183 ciągniki T -26T, 65 nosicieli mostu składanego ST-26, 55 pojazdów-min samo-bieżnych TT-TU, transportery opancerzone i inne, źródło: A . Zasieczny „Czołgi …”) lub 11 302 („Bronja”) .

Produkcja samochodów pancernych w ZSRR:15 .

Typ Lata produkcji Wielkość produkcji Źródło

FAI 1934–1939 1000 „Bronja”

BA-20 1936–1938 2013 „BA-20”, Wikipedia, J . Magnuski „Wozy bojowe LWP …”a

BA-27 1931 100 „Bronja”

BA-I 1934–1938 554 „Bronja”

BA-3 1934–1935 168–180 „Bronja”; „BA-3, BA-6, BA-9”, „The Russian Battlefield”

BA-6 1936–1938 386 „Bronja”; „BA-3, BA-6, BA-9”, „The Russian Battlefield”

BA-10A 1938-1939 900b „Srednij bronieawtomobil BA-10”, „Wtoraja Mirowaja Wojna”

a J . Magnuski podaje tylko lata produkcji, bez liczby zbudowanych maszyn .b Liczba zamówionych BA-10A, z czego w 1938 r . zbudowano 489 maszyn, „Srednij bronieawtomobil BA-10”, „Wtoraja Mirowaja Wojna” . „Bronja” milczy o wielkości produkcji .

ność tych wojsk niecałe półtora roku później, już po wojnie z Finlandią . (tab . 16)

Analizując liczbę wyprodukowanych czołgów T-26 oraz ich stany na styczeń 1941 roku, można określić średnią ilość czoł-gów, które uległy wyeksploatowaniu . Po uwzględnieniu da-nych z pracy A . Zasiecznego (11 400 wyprodukowanych, 1000 zniszczonych w wojnie z Finlandią, 9600 maszyn 1 .01 .1941) obliczamy, że „wycofanych z powodu zużycia” zostało około 800 maszyn z 11 400 dostarczonych, czyli 7 procent w ciągu



10 lat eksploatacji . dla czołgów rodziny BT z 8000 maszyn po-zostawało w służbie 6500, więc „zużytych” zostało około 1500 pojazdów – czyli około 20 procent . Analizując – analogicznie, i przez uśrednienie – zużycie dla pozostałych typów pojazdów i uwzględniając straty poniesione w zimie 1939/1940 r . w Finlan-dii3, można oszacować stan wojsk pancernych ZSRR (tab . 17) .

Organizacja radzieckich wojsk pancernych na dzień 1 wrze-śnia 1939 r ., choć przez wiele lat stanowiła zagadkę, może być dziś odtworzona relatywnie dokładnie . Według najnowszych źródeł rosyjskich w marcu 1938 roku RKKA miała obejmować:

170 dywizji strzelców i strzelców górskich; —26 dywizji kawalerii; —36 brygad pancernych, zmechanizowanych i zmotoryzo- —wanych (z czego w zachodniej części ZSRR sześć brygad czołgów szybkich BT i trzy brygady strzelców zmotory-zowanych było zorganizowanych w trzy korpusy zme-chanizowane – w każdym po dwie brygady czołgów i dwie brygady zmotoryzowane) . 26 z tych brygad stacjo-nowało w europejskiej części Związku Radzieckiego .4

W maju 1940 roku na uzbrojeniu Armii Czerwonej znaj-dowało się 20 100 czołgów, wśród których dominowały T-26 (9010 maszyn) i BT (7300 czołgów) . W tym okresie (osiem mie-sięcy po analizowanej tutaj dacie) siły pancerne i zmechanizo-wane RKKA zorganizowane były w:

3 3178 czołgów i tankietek, A . Zasieczny „Czołgi …”, s . 119 .4 A . G . Lenski „Suchoputnyje …”, s . 7 . dla brygad strzelców zmotoryzowanych wchodzących w skład korpusów zmechanizowanych użyto określenia „motori-zowannaja striełkowo-pulemietna brigada”, czyli – w dosłownym tłumaczeniu – zmotoryzowana brygada strzelców i karabinów maszynowych . Czwarty korpus zmechanizowany w identycznym składzie formowano na dalekim Wschodzie .

Stan wojsk pancernych RKKA na dzień 1 .01 .194116 . :

Typ Ilość

T-26 8790

OT-26 938

BT 7633

w tym:BT-2BT-5BT-7BT-7MBT-7A

54617424655

582108

T-28 447

T-34 115

KW 243

T-35 56

T-37/-38/-40 3525

Razem czołgów 21 747

Lekkie samochody pancerne 1486

Średnie samochody pancerne 2576

Razem samochodów pancernych 4062

RAZEM 25 809

Źródło: A .G . Lenski „Suchoputnyje sily …”, s 18, 19 . A . Zasieczny („Czołgi …”) podaje nieco inne ilości radzieckiego sprzętu pancernego na 1 .01 .1941: 9665 T-26, 7463 BT, 2331 T-37 i 1090 T-38 . Strona internetowa „Bronja” przytacza na tą datę liczby tylko dla dwóch typów: T-37 (2225 szt . w służbie) i T-38 (1090 szt .) .

Czołgi i samochody pancerne RKKA na dzień 1 .09 .193917 .

Typ Ilość

T-27 2300

T-37A 1800

T-37TU 600

T-37 z m . ognia 50

T-38 1200

BT-2 wz . 1933 (armata 37 mm) 250

BT-2 wz . 1933 250

BT-5 wz . 1934 1500

BT-5RT 250

BT-7 wz . 1935 1100

BT-7 wz . 1937 1200

BT-7RT 1600

BT-7A 150

BT-7M 200

T-26 wz . 1931 950

T-26 wz . 1931 (armata 37 mm) 350

T-26 wz . 1933 4700

T-26 wz . 1933 (z radiostacją) 1000

T-26 wz . 1938 1900

T-26 wz . 1939 500

T-26 z m . ognia 800

FAI 700

BA-20 1800

BA-27 80

BA-I 500

BA-3 150

BA-6 350

BA-10A 500

RAZEM 26 730

Razem czołgiw tym:T-26BTinne

22 650

10 20065005950


4 dywizje szybkie (1 . dywizja Strzelców Zmotoryzo- —wanych, 15 ., 81 . i 109 . dywizje Zmechanizowane);4 ciężkie brygady pancerne (TTBr, — tjażełaja tankowaja brigada);35 lekkich brygad pancernych (LTBr, — legkaja tankowa-ja brigada, około 40 procent z nich było uzbrojonych w czołgi BT, pozostałe posiadały głównie T-26);4 brygady motorowo-pancerne (MBBr, — motorizowan-naja bronjewaja brigada);



3 brygady czołgów-miotaczy ognia (TChBr, — tanko-che-miczeskaja brigada);6 pułków czołgów lekkich (ltp, — legko-tankowyj połk);31 pułków czołgów kawalerii (tpk, — tankowyj połk ka-walerii);101 batalionów czołgów w składzie dywizji strzelców —(tb, tankowyj batalion)5 .

W latach 1938–1939 w każdej dywizji strzelców stacjonu-jącej w zachodniej części Związku Radzieckiego istniał dwu-kompanijny batalion czołgów . Jedna z kompanii powinna być (według etatu) uzbrojona w 14 czołgów T-26, druga – w 22 lekkie czołgi pływające T-37 lub T-38 . Brygady czołgów lek-kich posiadały 4 bataliony czołgów i liczyły po 250 czołgów . Pułk czołgów kawalerii odpowiadał siłą batalionowi czołgów i obejmował trzy szwadrony czołgów szybkich BT (po 15 ma-szyn) oraz szwadron czołgów lekkich (pływających), razem 64 czołgi .6 Oczywiście dla interesującego nas okresu nie bierze-my pod uwagę dywizji zmechanizowanych ani brygad czoł-gów ciężkich, które sformowano już w 1940 roku .7

Jesienią 1939 roku wojska pancerne i zmechanizowane RKKA w przybliżeniu obejmowały:

100 batalionów czołgów w dywizjach strzelców (każ- —dy w składzie 14 czołgów T -26, 22 czołgi T-37/38, ra-zem 36 czołgów);170 kompanii rozpoznawczych w dywizjach strzelców —(każda w składzie 10 samochodów pancernych);26 pułków czołgów kawalerii (czyli batalionów pan- —cernych dywizji kawalerii), po 64 czołgi każdy;30 brygad pancernych, każda po 250 czołgów . —

Ostatecznie otrzymamy (tab . 18):

5 A . G . Lenski „Suchoputnyje …”, s . 11, 12 . Pewnych – zbliżonych – danych o or-ganizacji radzieckich oddziałów pancernych dostarcza także strona „World War II Armed Forces…” . W artykułach poświęconych Wojnie Zimowej zamieszczono tam informację o istnieniu w składzie dywizji strzelców dywizjonu rozpoznaw-czego oraz – osobno – przedstawiona jest struktura brygady pancernej z tam-tego okresu . Schematy organizacyjne nie podają jednak żadnych stanów ilo-ściowych, dopiero w schemacie organizacyjnym dla dywizji strzelców z czerwca 1941 r . pojawia się informacja o stanie ciężkiego uzbrojenia w dywizji strzelców: 10 samochodów pancernych i 16 czołgów lekkich w dywizjonie rozpoznaw-czym plus 3 samochody pancerne w batalionie łączności .6 A . G . Lenski „Suchoputnyje …”, s . 5 . W „World War II Armed Forces…” znajdzie-my następującą strukturę brygady pancernej z okresu wojny radziecko-fińskiej: cztery bataliony czołgów, kompania zapasowa czołgów, batalion zmotoryzo-wany, dywizjon rozpoznawczy, zmotoryzowany batalion zabezpieczenia (tech-niczny), zmotoryzowany batalion zaopatrzenia, zmotoryzowane kompanie: medyczną, saperów, łączności i naprawy czołgów .7 Jako ciekawostkę można podać, że ciężka brygada pancerna wyposażona w czołgi (średnie) T-28 posiadać miała według etatu 117 czołgów T-28 oraz 39 czołgów szybkich BT . Brygada uzbrojona w czołgi T-35 miała posiadać 95 takich pojazdów oraz 44 BT i 10 czołgów z miotaczami ognia . A . G . Lenski „Suchoput-nyje …”, s . 5 .

FRAnCJA6 .

Większość dostępnych opracowań nie poświęca większej uwagi stanowi Armii Francuskiej w czasie kampanii wrześnio-wej, koncentrując się zwykle na maju 1940 r . Zdobycie danych odnośnie produkcji czołgów w Francji w okresie międzywo-jennym nie jest zadaniem trudnym, a informacje te mogą stanowić podstawę dla określenia stanu na 1 września 1939 r . (tab . 19) .

Francja – w odróżnieniu od niemiec czy Rosji (ale podob-nie jak Polska) – nie dysponowała szerokim spektrum samo-chodów pancernych . najważniejszym typem był Panhard P-178, wyprodukowany w ilości 356 szt ., oraz Schneider P 16, wyprodukowany w ilości 96 szt .

Stan posiadania francuskich wojsk pancernych w chwili wybuchu 2 wojny światowej przedstawiono w tab . 20 .

W wrześniu 1939 r . armia francuska posiadała 41 batalio-nów czołgów8, z których 26 wchodziło wcześniej w skład dwu-batalionowych jednostek (pułków), zwanych Groupe de bata-illons de chars de combat (GBC)9 . Ponadto oddziały czołgów i samochodów pancernych występowały w dywizjach zmo-toryzowanych, a jeszcze przed wojną sformowano 1 . i 2 . Lek-kie dywizje Zmechanizowane (w każdej 96 S-35, 92 H-35, 69 AMR 35, 48 Panhard P-178) .

Ostatecznie przyjęty następujący podział sił pancernych w wojskach lądowych Republiki Francuskiej przedstawionow w tab . 21 .

nie należy jednak zapominać, że już trzy miesiące po za-kończeniu kampanii wrześniowej francuskie siły pancerne przeszły poważną metamorfozę . Oprócz już istniejących dwóch lekkich dywizji zmechanizowanych powstały cztery dywizje pancerne, a zaraz potem pięć lekkich dywizji kawa-lerii, także posiadających jednostki pancerne . dla potrzeb tej analizy rozpatrywano oczywiście stan na wrzesień 1939 r ., ale obraz Armii Francuskiej byłby niepełny bez pokazania jej pla-nów rozwoju Wojsk Pancernych, planów – co należy podkre-ślić – opracowywanych od 1935 r . i konsekwentnie realizowa-nych (tab . 22) .

PRZyJęTE KRyTERIA AnALIZy7 . dla opisu mobilności poszczególnych konstrukcji uwzględ-

niono przede wszystkim prędkość maksymalną na drodze . Celowo nie analizowano prędkości pojazdów pancernych w terenie – przyczyną były poważnie rozbieżności w danych dla eksploatacji w tych warunkach . najbardziej dyskusyjną kwestią jest definicja „terenu”, a więc warunków, w jakich dla poszczegól-

8 Bataillon de chars de combat, BCC .9 L . Moczulski („Wojna Polska 1939”, s . 547, 553) podaje nieco odmienną organi-zację francuskich wojsk szybkich: 2 lekkie dywizje zmechanizowane 20 samodzielnych pułków pancernych, każdy w składzie dwóch batalio-nów czołgów, 3 pułki pancernych wozów bojowych w dywizjach kawalerii, 7 dywizjonów pancernych wozów bojowych w dywizjach zmotoryzo-wanych, 1 samodzielny batalion czołgów .

Rozmieszczenie pojazdów pancernych Armii Czerwonej:18 .


kompania 1700 6

batalion 5264 20

brygada 7500 28

oddziały szkolne i zapasowe 12 266 46

RAZEM 26 730 100



Produkcja czołgów we Francji do 1940 r .19 .

Źródło J. Chorzępa „Francuska …”a A. Zasieczny „Czołgi …” G. Forty „World War Two Tanks”b

Typ Okres produkcji Produkcja Okres produkcji Produkcja Okres produkcji Ilość w linii 06.1940

Renault d 1A 1929 10 — — ? ?c

Renault d 1B ? 50 — —

Renault FT-17d 1917–? 2100 — — — —

Renault FT -17 (armata 37 mm)

1917–? 1246 — — — —

Renault TSF 1917–? 188 — — — —

AMR 33 1934–1935 123 — — 1933–? 120

AMR 35 1936–1938 167 — — ?–1940 200

Hotchkiss H-35 1935–1937 400 1938 400 1935–1940 ~900

Hotchkiss H-35 wz . 1939

1939–1940 557 1939–1940 <600e

Renault R-35 ? 1800 1935–1940 1611f 1935–1940 1400

Somua S-35 ?–1940 400 1936–1940 500 ?–1940 400

FCM 36g ? 100 - - ?–1940 100

Renault d 2 ? 100 - - ? 50

B 1 1935–1937 34 1935–1937 35 1935–1940 300–320

B 1bis 1937–1940 380 1937–1940 403

FCM 2C 1918 10h — — ? 6

a Część informacji została skorygowana dzięki pomocy J . Chorzępy .b Łącznie w maju 1940 r . Armia Francuska miała posiadać 3420 czołgów, w tym 2720 lekkich (o wadze do 15 ton), 400 średnich (od 15 do 25 ton) i 300 ciężkich (powyżej 25 ton) .c O samych czołgach autor wspomina, ale bez podania produkcji . Wzmiankowane jest tylko, że czołgi d 1 używane były w Algierii i w walkach w 1940 r . udziału nie wzięły – w artykule J . Chorzępy z kolei jest podane, że 67 . batalion czołgów został przerzucony do Francji i wziął udział w ostatnich walkach .d Produkcja sumaryczna wyniosła 7820 czołgów . W momencie zakończenia Pierwszej Wojny Światowej Francuzi posiadali 3200 czołgów FT-17, a produkcja wciąż trwała . Pod koniec wojny organizacja kompanii czołgów lekkich przewidywała 28 czołgów . 18 znajdowało się w trzech sekcjach (plutonach), każdy po 6 czołgów (3 z karabinem maszynowym, 2 z armatą 37 mm, 1 z działem 75 mm), pozostałe 10 to 8 pojazdów w sekcji rezerwowej oraz pojazd dowodzenia i czołg łączności TSF . Czołgów z działem 75 mm wyprodukowano jednak niewiele, w związku z czym o wiele częstsza była kompania licząca 25 czołgów (po 5 w plutonie) . Armia Fran-cuska otrzymała 3728 czołgów Renault FT-17: 2100 uzbrojonych w karabin maszynowy, 1246 uzbrojonych w armatę 37 mm, 39 uzbrojonych w działo 75 mm, 188 Renault TSF i 155 czołgów szkolnych . Jesienią 1939 r . w służbie pozostawało 1580 czołgów FT-17, a dalszych 1270 było zakonserwowanych – większość pojazdów służyła już jednak do zupełnie innych celów (mosty towarzyszące, pojazdy z trałem przeciwminowym i inne) . e Łącznie wg . A . Zasiecznego miano zbudować ponad 1000 czołgów H-35/H-38/H-39, w tym około 400 H-35 . 10 maja 1940 r . w Armii Francuskiej miało się znajdować 821 czołgów Hotchkiss H-35/H-38/H-39 .f Z tego 1070 czołgów zostało ukończonych do września 1939 r . Produkcja łączna obejmuje także wersję rozwojową R-40/R-35 wz . 1939 (120–140 sztuk plus kilkadziesiąt przebudowanych z R-35 przez montaż nowej wieży), uzbrojonych w armatę 37 mm o dłuższej lufie . R-40 nie wchodzi jednak już chronologicznie w zakres tej analizy .g „Tanks of World War II” podaje około 100 szt . wyprodukowanych od 1936, w pracy Z . Lalaka i d . Jędrzejewskiego podana jest liczba 90 FCM 36 będących w służbie w czerwcu 1940 r .h Z czego tylko 6 miało pozostawać w służbie, w składzie 51 . batalionu czołgów .

Typ Ilość

Renault FT-17 (armata 37 mm) 450

Renault TSF 100

Renault FT-17 1030

Renault AMR 33 123

Renault AMR 35 167

AMC 35 100a

FMC 36 60

Renault AMR ZT 33

Hotchkiss H-35 400

Hotchkiss H-39 200

Renault R-35 1020

Typ Ilość

Somua S-35 250

d 1A 10

d 1B 50

d 2 100

B 1 30

B 1bis 120

FCM 2C 6

Panhard P-178/AMd 35 300

Schneider P-16 96

RAZEMw tym:czołgisamochody pancerne

4645

4249396

a Pełna produkcja do 1940 r . miała wynieść 150 szt . („Encyklopedia II Wojny Światowej”, s . 702) .

Czołgi i samochody pancerne Armii Francuskiej na dzień 1 .09 .193920 .



Rozmieszczenie pojazdów pancernych Francji21 .


dywizjaa 630 13,5

batalionb 1949 42,0

samodzielne pododdziały mniejsze niż batalion, oddziały szkolne i zapasowec

1850 44,5

RAZEM 4645 100

a 1 . i 2 . Lekkie dywizje Zmechanizowane, w każdej 96 S-35, 92 H-35, 69 AMR 35, 48 Panhard P-178 . J . Chorzępa „Francuska broń pancerna …”, s . 13 .b 41 samodzielnych batalionów, w tym 8 uzbrojonych w FT-17 (po 63 czołgi), 4 uzbrojone w B 1 i B 1bis (po 35 czołgów), pozostałe po 45 czołgów .c Spośród całości francuskiego parku pancernego poważna część była roz-mieszczona poza jednostkami liniowymi . na przykład w maju 1940 r . z 414 zbudowanych czołgów B 1 i B 1bis w batalionach pancernych było 293 szt ., z 400 czołgów S-35 – 288 w oddziałach bojowych . W październiku 1939 r . spośrod 174 zbudowanych czołgów B 1/B 1bis w oddziałach bojowych prze-bywało 131 .

Rozmieszczenie oddziałów pancernych Armii Francuskiej w styczniu 1940 r ., wg J . Chorzępa „Francuska broń pancerna 1916–1940” .22 .

Wyższe dowództwo oddział Wojsk Pancernych Uzbrojenie (etat)

5 . Armia 1 . batalion pancerny 45 Renault R-35

2 . batalion pancerny 45 Renault R-35



29 . batalion pancerny 63 Renault FT-17






















13 . batalion pancerny 45 Hotchkiss H -35


Armia Alp samodzielny kolonialny batalion pancerny 63 Renault FT-17

1 . dPanca 25 . batalion pancerny 45 Hotchkiss H -39


28 . batalion pancerny 35 B 1bis




nych czołgów i samochodów pancernych dokonywano pomia-rów .10 Uproszczenie analizy mobilności do „prędkości szosowej” pozwoli – w opinii autora – nakreślić problem wystarczająco dla potrzeb tej analizy . Kolejne typy pojazdów przyporządkowano do pięciu kategorii: o prędkościach maksymalnych od 0 do 10 km/h, do 20 km/h, do 30 km/h, do 40 km/h i powyżej 40 km/h .

Siła ognia oceniana jest poprzez wyeksponowanie uzbro-jenia głównego . Tu przyjęto następujące kategorie:

karabin maszynowy —armata — 11 automatyczna 20 mm lub armata 25 mmarmata 37 mm lub 47 mm —armata przeciwpancerna 37 mm —armata przeciwpancerna 45 lub 47 mm —armata 75 lub 76 mm —miotacz ognia —

Podział na armaty przeciwpancerne i „inne” wprowadzo-ny został aby wydzielić pojazdy zdolne zwalczać wrogą broń pancerną i te, które nie były bezpośrednio do tego przysto-

10 Przy czym należy pamiętać, że nie zależało to nawet od państwa, które wy-dawało specyfikację techniczną dla używanego w swojej armii sprzętu . Często pomiary prowadzone na jednym poligonie nie pokrywały się z danymi uzyska-nymi w innym ośrodku w tym samym kraju .11 W większości publikacji pojawia się dla opisu tego typu uzbrojenia określe-nie „działko” . Autor jednak tego określenia nie uznaje – kojarzy mu się wyłącznie z gatunkiem ślimaka, Winniczkiem działkowcem . W związku z czym używana jest tu terminologia zalecana w poważnej liczbie publikacji wojskowych, czyli podział na karabiny maszynowe (kaliber do 20 mm) i armaty (od 20 mm wzwyż) . Armaty są przy tym jednym z składowych grupy dZIAŁ, obejmujących także haubice i moździerze .

Wyższe dowództwo oddział Wojsk Pancernych Uzbrojenie (etat)

2 . dPanc 14 . batalion pancerny 45 Hotchkiss H -39




3 . dPanc 42 . batalion pancerny 45 Hotchkiss H -39


4 . dPanc 19 . batalion pancerny 45 d 2

W składzie 3 . dPanc i 4 . dPanc 41 . batalion pancerny 35 B 1bis




1 . LdZmechb 4 . pułk kirasjerów 48 Somua S-35, 46 Hotchkiss H-35

6 . pułk kirasjerów 48 Panhard P-178

18 . pułk dragonów 48 Somua S-35, 46 Hotchkiss H-35

4 . zmotoryzowany pułk dragonów 69 AMR 35

2 . LdZmech jak 1 . LdZmech

Jednostki samodzielne 4 . batalion pancerny 45 FCM 36

7 . batalion pancerny 45 FCM 36



a dywizja Pancerna (dCR, division Cuirassée de Réserve) .b division Légère de Mécanique, dLM . Ponadto w lutym 1940 r . sformowano 5 lekkich dywizji kawalerii (dLC, division Légère de Cavalerie), z których każda posia-dała 12 samochodów pancernych Panhard P-178 i 12 czołgów Hotchkiss H-35 (w pułku pojazdów pancernych, Régiment d’Automitrailleuses/RAM) oraz 20 czołgów rozpoznawczych AMR .

Rozmieszczenie oddziałów pancernych Armii Francuskiej w styczniu 1940 r ., wg J . Chorzępa „Francuska broń pancerna 1916–1940” (c .d .) .

sowane . Pomimo bowiem identycznego kalibru, armaty za-montowane na czołgach Renault FT-17 drastycznie różniły się od głównego uzbrojenia jednowieżowych czołgów 7TP . do-datkowo rozpatrzono sposób instalacji uzbrojenia głównego – w wieży lub w kadłubie – co w praktyce oznacza oddzielenie tankietek od czołgów .

do oceny opancerzenia polskich, niemieckich i radzieckich pojazdów pancernych przyjęto najgrubszy pancerz obecny w danej konstrukcji . W zasadzie najczęściej był to pancerz czo-łowy, wieży i/lub kadłuba . Przyjęte zakresy to:

do 8 mm (przebijany przez karabinową amunicję —przeciwpancerną)do 15 mm (przebijany przez armaty przeciwpancerne —20 mm i „zwykłe” 37 mm)do 30 mm (przebijany przez armaty przeciwpancerne —37 mm)powyżej 30 mm —

Poszczególne typy czołgów i samochodów pancernych sklasyfikowano w tabelach 23, 24 i 25 .

Spośród wszystkich uwzględnionych w tab . 24 pojazdów tylko tankietki (polskie i radzieckie) oraz niemieckie samocho-dy pancerne SdKfz 263 (6-Rad) posiadały uzbrojenie główne zainstalowane w kadłubie (nieruchomej nadbudówce), pozo-stałe pojazdy posiadały wieże obrotowe .

na końcu osobny podział objął pojazdy posiadające lub nie posiadające radiostacji . do posiadających zewnętrzną łączność radiową zaliczono:



Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia:24 .

Przedział Kraj i typy pojazdów

karabin maszynowy Polska: 7TP (dwuwieżowy), Vickers E (dwuwieżowy), Renault FT-17 (część), tankietki TKS/TKF/TK-3 oraz 75 procent samochodów pancernych wz . 34-II

niemcy: czołgi PzKpfw I Ausf A/B oraz samochody pancerne SdKfz 221, SdKfz 223, SdKfz 263 (6-Rad)

ZSRR: tankietki T-27, czołgi T-37A, T-37TU, T-38, BT-2 wz . 1933 (większość), T-26 wz . 1931 oraz samochody pancerne FAI, BA-20

Francja: FT-17 w wersji podstawowej, AMR 33, AMR 35,

armata 20/25 mm Polska: zmodyfikowane tankietki TKS (około 24 szt .)

niemcy: czołgi PzKpfw II, samochody pancerne SdKfz 222, SdKfz 231 (6-Rad), SdKfz 232 (6-Rad), SdKfz 231 (8-Rad), SdKfz 232 (8-Rad)

Francja: AMR ZT, Panhard P-178

armata 37/47 mm Polska: część Vickers E, część Renault FT-17, Renault TSF, Renault nC i M 26/27, Renault R-35, samochody pancerne wz . 29 i wz . 34-II (25 procent)

ZSRR: część czołgów T-26 wz . 1931, samochody pancerne BA-27 i BA-I

Francja: FT-17 z armatą 37 mm, FMC 36, H-35, R-35, d 1A, Schneider P-16

armata ppanc 37 mm Polska: 7TP (jednowieżowy)

niemcy: czołgi PzKpfw III, PzKpfw 35(t), PzKpfw 38(t)

ZSRR: część BT-2 wz . 1933

Francja: H-39

armata ppanc 45/47 mm ZSRR: czołgi BT-5, BT-7, T-26 od wersji T-26 wz . 1933, samochody pancerne BA-3, BA-6, BA-10A

Francja: czołgi B 1 i B 1bisa, S-35, AMC 35, d 1B, d 2

armata 75/76 mm niemcy: PzKpfw IV

ZSRR: BT-7A

Francja: FMC 2C

miotacz ognia ZSRR: warianty specjalne T-37 i T-26

a Oczywiście te pojazdy powinny podpadać pod dwie kategorie – ze względu na posiadania także działa 75 mm . Armata 47 mm o większych niż wcześniejsze kon-strukcje francuskie możliwościach przeciwpancernych jest tu przyjęta jako wyznacznik kryterium „postępu” .

Podział pojazdów pancernych według kryterium prędkości maksymalnej na drodze .23 .


do 10 km/h Polska: Renault FT-17, Renault TSF, Renault nC, Renault M26/27

Francja: Renault FT-17, Renault TSF, FCM 2C

do 20 km/h Polska / Francja: Renault R-35

do 30 km/h ZSRR: wszystkie wersje czołgu T-26 od T-26 wz . 1933

Francja: FMC 36, B 1, B 1bis

do 40 km/h Polska: 7TP, Vickers E, tankietki TKS/TKF, samochód pancerny wz . 29

niemcy: wszystkie czołgi używane w Rzeszy

ZSRR: wczesne wersje czołgu T-26 (wz . 1931), czołgi lekkie T-37 i T-38, samochód pancerny BA-26

Francja: H-35, H-39, S-35

powyżej 40 km/h Polska: tankietki TK-3, samochód pancerny wz . 34-II

niemcy: czołgi PzKpfw 35(t) i 38(t), wszystkie samochody pancerne

ZSRR: tankietka T-27, wszystkie czołgi szybkie rodziny BTa, samochody pancerne FAI, BA-20, BA-I, BA-3, BA-6, BA-10A

Francja: AMR 33, AMR 35, AMC 35, AMR ZT, samochody pancerne

a dla czołgów kołowo-gąsienicowych rodziny BT przyjęto prędkość na drodze z założonymi gąsienicami . Jak widać dla przyjętych przedziałów nie miało to więk-szego znaczenia .



Podział pojazdów pancernych według kryterium opancerzenia maksymalnego:25 .


do 8 mm Polska: TK-3, samochody pancerne wz . 34 -II .

niemcy: samochody pancerne SdKfz 221, SdKfz 223, SdKfz 231 (6-Rad), SdKfz 232 (6-Rad), SdKfz 263 (6-Rad) .

ZSRR: T -37, T-38, samochody pancerne FAI, BA-20, BA-27, BA-I i BA-6 .

9–15 mm Polska: Vickers E, TKS/TKF, samochody pancerne wz . 29 .

niemcy: PzKpfw I, PzKpfw II, PzKpfw III Ausf A/B/C, samochody pancerne SdKfz 222, SdKfz 231 (8-Rad) i SdKfz 232 (8-Rad) .

ZSRR: T -27, BT-2, BT-5, T-26, samochody pancerne BA-3 i BA-10A .

Francja: AMR 33, AMR 35, AMR ZT, Schneider P-16

16–30 mm Polska: 7TP, Renault FT-17 i pochodne .

niemcy: PzKpfw 35(t), PzKpfw 38(t), PzKpfw III Ausf d/E, PzKpfw IV .

ZSRR: BT-7 .

Francja: FT -17 i pochodne, AMC 35, d 1A, d 1B, Panhard P-178

powyżej 30 mm Polska: Renault R-35 .

Francja: FMC 36, H-35, H-39, R-35, S-35, d 2, FMC 2C, B 1, B 1bis

pojazdy polskie: 7TP (dwuwieżowy), Vickers E, Renault —FT-17, Renault nC i M 26/27, tankietki i samochody pancernepojazdy niemieckie: samochody pancerne: SdKfz 221, —SdKfz 222, SdKfz 231 (6-Rad), SdKfz 231 (8-Rad)pojazdy radzieckie: tankietki T-27, czołgi T-37A, T-37 —z miotaczem ognia, T-38, czołgi BT (oprócz wersji BT-5RT, BT-7RT i BT-7M), czołgi T-26 wz . 1931 i wz . 1933 (część) oraz wszystkie samochody pancerne .pojazdy francuskie: R-35, S-35, d 2, B 1, B 1bis, Panhard —P-178 .

PORóWnAnIE I WnIOSKI8 .

Ostatecznie otrzymane ilości procentowe w poszczegól-nych kategoriach zestawiono w tab . 26, 27 i 28 .

Już pierwszy rzut oka na przedstawione niżej dane pozwala dostrzec jedną regułę: duże różnice . O ile pomiędzy niemcami i ZSRR można dostrzec pewne podobieństwa – a „odstępstwa” z kolei można wyjaśnić – to pomiędzy Polską a jej sąsiadami należy dostrzec przepaść .

Prędkość maksymalna na drodze nie jest idealnym parame-trem pozwalającym ocenić mobilność tak różnorodnej grupy

Siły pancerne Polski, niemiec, ZSRR i Francji – porównanie poziomu technicznego . Zestawienie wszystkich kategorii pojazdów (czołgi, tankietki i samochody pan-26 .

cerne) .

Przedział Polska [%] Niemcy [%] ZSRR [%] Francja [%]

Podział pojazdów pancernych według kryterium prędkości maksymalnej na drodze .

do 10 km/h 9,0 0 0 34,1

do 20 km/h 5,6 0 0 23,3

do 30 km/h 0 0 33,3 6,7

do 40 km/h 51,7 70,8 18,8 18,3

powyżej 40 km/h 33,8 29,2 47,9 17,6

Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia głównego – rodzaj .

karabin maszynowy 67,8 41,3 35,9 30,6

armata 20 mm 2,6 44,6 0 7,2

armata 37/47 mm 17,4 0 3,5 43,8

armata ppanc 37 mm 12,2 9 0,9 4,3

armata ppanc 45/47 mm 0 0 55,9 14,0

armata 75/76 mm 0 5,1 0,6 0,1

miotacz ognia 0 0 3,2 0

Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia głównego – instalacja .

W wieży 43,6 99,4 91,4 100

W kadłubie 56,4 0,6 8,6 0



Siły pancerne Polski, niemiec, ZSRR i Francji – porównanie poziomu technicznego . Zestawienie wszystkich kategorii pojazdów (czołgi, tankietki i samochody pancerne) .

Siły pancerne Polski, niemiec, ZSRR i Francji – porównanie poziomu technicznego . Czołgi i tankietki .27 .



do 10 km/h 10 0 0 37,3

do 20 km/h 6,1 0 0 25,4

do 30 km/h 0 0 39,3 7,3

do 40 km/h 56,4 91,4 21,9 20,0

powyżej 40 km/h 27,5 8,6 38,9 10,0



armata 20 mm 3,0 37,2 0 0,8

armata 37/47 mm 15,8 0 1,5 45,7

armata ppanc 37 mm 13,5 11,6 1,1 4,7

armata ppanc 45/47 mm 0 0 61,6 15,3

armata 75/76 mm 0 6,5 0,7 0,1


Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia głównego – instalacja .

W wieży 37,4 100 89,8 100

W kadłubie 62,6 0 10,2 0

Podział pojazdów pancernych według kryterium opancerzenia maksymalnego .

do 8 mm 27,5 0 16,1 0

9–15 mm 39,8 83,2 65,1 7,6

16–30 mm 26,5 16,8 18,8 40,9

powyżej 30 mm 6,1 0 0 51,5

Podział pojazdów pancernych według kryterium systemu łączności zewnętrznej .

Radiostacja 20,4 100 30,2 38,1

Brak radiostacji 79,6 0 69,8 61,9



do 8 mm 33,8 9,6 26,5 0

9 – 15 mm 36,8 77,4 57,6 9,0

16–30 mm 23,9 13,0 15,9 43,9

powyżej 30 mm 5,5 0 0 47,1


Radiostacja 18,4 84,7 25,6 41,3

Brak radiostacji 81,6 15,3 74,4 58,7



pojazdów . Prędkość pojazdu w terenie zasadniczo jest jednak dużo trudniejsza do rzetelnego określenia . Oprócz wymie-nionych już kwestii (różnice w pomiarach, definicja „terenu”), w grę wchodzi jeszcze efektywność układu przeniesienia mo-cy oraz układu jezdnego . Uproszczenie tu przyjęte pozwala jednak przynajmniej częściowo oszacować mobilność wozów polskich, niemieckich i radzieckich .

Zauważalna obecność Polski w pierwszych dwóch katego-riach (poniżej 20 km/h) to przede wszystkim efekt obecności czołgów francuskich w naszej armii . Tu zaznacza się wpływ archaicznych już FT -17 oraz nowych R-35 . Tankietki w pol-skiej armii dają nam dość dużą przewagę „w mobilności”, ale bez nich spadamy już poniżej poziomu wyznaczanego przez sąsiadów . W armii niemieckiej z kolei widać – niezależnie od zakresu analizy – że dominująca większość sprzętu pancerne-go plasuje się w zakresie prędkości maksymalnych od 30 do 40 km/h . Armia Radziecka w zasadzie regularnie „dzieli” swój sprzęt pancerny pomiędzy trzy przedziały, począwszy od 30 km/h wzwyż . Podobna tendencja istnieje u Francuzów, ale ich konstrukcje plasują się raczej poniżej średniej . należy tu zwró-cić uwagę na fakt, że unifikacja prędkości pojazdów różnych grup pozwala na ich lepsze współdziałanie w ramach jednego pododdziału czy związku taktycznego .

Jeżeli chodzi o uzbrojenie główne, to mamy tu do czynie-nia z diametralnie różnymi wynikami, w zależności od tego, czy analizą obejmiemy tankietki i samochody pancerne . Je-żeli bowiem uwzględnimy te dwie grupy pojazdów w, to

siła ognia polskich Wojsk Pancernych wypadnie o wiele go-rzej niż sąsiadów . 2/3 naszych pojazdów w wrześniu 1939 r . było uzbrojonych tylko w karabin maszynowy . W przypadku niemiec odsetek ten jest także duży, wynika to z obecności poważnej liczby czołgów PzKpfw I w uzbrojeniu Wehrmach-tu . W Armii Radzieckiej jest już to tylko 1/3 pojazdów . Jeżeli jednak nie uwzględnimy tankietek, polskie wojska pancerne wypadają o wiele lepiej .

Rzut oka na Armię Radziecką daje jej bezwzględne pierw-szeństwo, jeżeli chodzi o siłę ognia – zwłaszcza rzuca się w oczy coraz większa dominacja czołgowej wersji armaty przeciwpancernej 45 mm . Z kolei w pojazdach francuskich najczęściej spotykana jest armata 37 mm SA .18, wywodzą-ca się jeszcze z lat Pierwszej Wojny Światowej – dopiero naj-nowsze konstrukcje znad Sekwany uzbrajane są w armaty 37 i 47 mm o długich lufach .

Uwzględnienie lub pominięcie samochodów pancernych nie wpływa znacząco na całość obrazu .

niejako specjalnie dla podkreślenia specyfiki polskich Wojsk Pancernych wprowadzona została tu kategoria sposo-bu montażu uzbrojenia głównego . Polskie tankietki stanowiły w wrześniu 1939 r . ponad połowę sprzętu pancernego Wojska Polskiego . niemcy pojazdów tej kategorii nie posiadali w ogó-le, pomijalny odsetek samochodów pancernych nie posiadał tylko możliwości obrotu uzbrojenia głównego o kąt 360º . Rosjanie tankietki posiadali, ale była to kategoria nie rozwija-na . Już używane pojazdy tej klasy stanowiły mniej niż jedną dziesiątą całości sił . Polska więc w tym miejscu dramatycznie

Siły pancerne Polski, niemiec, ZSRR i Francji – porównanie poziomu technicznego . Czołgi (bez tankietek) .28 .



do 10 km/h 26,8 0 0 37,3

do 20 km/h 16,4 0 0 25,4

do 30 km/h 0 0 43,7 7,3

do 40 km/h 56,9 91,4 24,3 20,0

powyżej 40 km/h 0 8,6 31,9 10,0



armata 20 mm 0 37,2 0 0,8

armata 37/47 mm 42,2 0 1,7 45,7

armata ppanc 37 mm 36,1 11,6 1,2 4,7

armata ppanc 45/47 mm 0 0 68,6 15,3

armata 75/76 mm 0 6,5 0,7 0,1



do 8 mm 0 0 17,9 0

9–15 mm 12,7 83,2 61,2 7,6

16–30 mm 70,9 16,8 20,9 40,9

powyżej 30 mm 16,4 0 0 51,5


Radiostacja 54,5 100 33,7 38,1

Brak radiostacji 45,5 0 66,3 61,9



odstaje od swoich sąsiadów, czego przyczyn należy szukać głównie w finansowych możliwościach Państwa Polskiego .

W kategorii opancerzenia ponownie widać różnice pomię-dzy Polską, niemcami i ZSRR . niemcy po raz kolejny wykazują swoistą standaryzację, większość ich pojazdów pod wzglę-dem ochrony plasuje się w kategorii od 9 do 15 mm, a więc na poziomie, który uniemożliwia zwalczanie pojazdów przy użyciu zwykłej amunicji karabinowej . ZSRR w tej kwestii „goni” niemców, plasując większość parku pancernego w tej samej kategorii . na stan polskiej Broni Pancernej ponownie rzutują tankietki, które wyraźnie zaniżają średnią . Pominięcie tej ka-tegorii pojazdów z kolei wyraźnie „ustawia” wojska pancerne drugiej Rzeczypospolitej powyżej poziomu sąsiadów (71 pro-cent w zakresie od 15 do 30 mm) – ponownie dzięki nowocze-snym czołgom 7TP . Trendy widoczne w Francji – gdzie domi-nują pojazdy dobrze, jak na ówczesne warunki, opancerzone – to efekt dominującej przez wiele lat koncepcji czołgu jako „pancernego żołnierza”, a z drugej strony – pierwszowojenna koncepcja czołgów przełamania .

Jeżeli chodzi o łączność – tu widać wyraźne zapóźnienie zarówno Polaków, jaki Rosjan . W III Rzeszy w zasadzie wszyst-kie pojazdy dysponują radiostacją, tylko pewna część lekkich samochodów pancernych jest pozbawiona łączności ze-wnętrznej . W ZSRR jest to od 20 do 34 procent, w zależności od przyjętej definicji „pojazdu pancernego” . W Polsce, jeżeli weźmiemy pod uwagę całość parku Wojsk Pancernych, to tyl-ko co piąty pojazd posiada radiostację . Pominięcie tankietek zwiększa „uradiowienie” do ponad 50 procent, co i tak wyraź-nie odstaje od poziomu niemieckiego .

Równie ważne wnioski można wyciągnąć porównując strukturę organizacyjną wojsk pancernych trzech krajów (tab . 29) . Obraz Wehrmachtu jest klarowny – siły pancerne „w rozkwicie”: wyraźna koncentracja sprzętu pancernego w dywizjach pancernych i lekkich, dywizjom piechoty i zmo-toryzowanym pozostawiono wyłącznie niewielkie oddziały rozpoznawcze . 1/4 parku sprzętowego pozostaje w szkołach i ośrodkach zapasowych .

W przypadku Związku Radzieckiego otrzymamy dość ciekawy obraz wojsk pancernych „w trakcie pączkowania” – posiadających już nadmiar sprzętu, którego nie były jeszcze w stanie wchłonąć masowo formowane oddziały pancerne i zmechanizowane . Widać tu dokładnie rozmach nie podpar-ty realizmem i rzetelną ekonomią sił i możliwości, etap, który

Panzerwaffe przeszła o wiele spokojniej już wcześniej . dwa la-ta później, latem 1941 roku Armia Czerwona załamie się pod tym ciężarem .

Francuzi są w sytuacji podobnej do Rosjan – ich wojska pan-cerne dysponują relatywnie dużą ilością uzbrojenia ciężkiego, ale organizacja tych sił w większości nie odbiega od schema-tów pierwszowojennych . Ale oprócz „bezwładnej większości”, od lat nad Sekwaną istnieją pozytywne trendy – powstają dy-wizje zmotoryzowane, mechanizuje się kawalerię, powstają dywizje zmechanizowane, a w planach na przyszły rok są już dywizje pancerne . W maju 1940 roku przed niemcami stanęły siły pancerne zupełnie inne niż te, które mobilizowano razem z całą Armią Francuską w wrześniu 1939 r .

Z kolei polska koncepcja rozmieszczenia sił pancernych w żaden sposób nie pasuje do tego, co widzimy u obu nie-bezpiecznych sąsiadów . Charakterystyczne jest rozproszenie sprzętu po jednostkach piechoty i kawalerii . najprostszym wytłumaczeniem jest obronna strategia Państwa Polskiego, i teza o zapewnieniu „starszym” formacjom wsparcia w walce z oddziałami szybkimi przeciwnika . Tu jednak do „strategii” nie pasuje w żaden sposób sztuka operacyjna i taktyka . Koncen-tracja czołgów na poziomie batalionu stanowiącego odwód jednostki klasy armii lub grupy operacyjnej oparta jest na ofensywnej koncepcji walki z lat dwudziestych, wprost ba-zującej na doświadczeniach wojny polsko-bolszewickiej . W przypadku obrony przed natarciem zmasowanych formacji nieprzyjaciela12 armia taka – pozbawiona odwodu pancerno-motorowego wielkości brygady lub dywizji – nie jest w stanie wyprowadzić skutecznego kontruderzenia, i musi ograniczyć się do działań pasywnych . A to oznacza zagładę w starciu z o wiele bardziej mobilnym przeciwnikiem .

ZAKOńCZEnIE9 . Autor zdaje sobie sprawę z niedoskonałości zaprezentowa-

nej tu analizy . nie rości sobie bynajmniej prawa do głosu de-cydującego w omawianej dziedzinie, mając tylko nadzieję, że przedstawiona kompilacja informacji pomoże innym zarówno w własnych analizach, jak i zapoczątkuje bardziej rozbudowa-ne dyskusje .

Pierwszą bowiem nasuwającą się konkluzją byłoby stwier-dzenie, że Wojsko Polskie w kategorii wojsk pancernych wy-

12 niemiecka dywizja pancerna – 324 czołgi, radziecka brygada pancerna – 250 czołgów .

Rozmieszczenie pojazdów pancernych w strukturach organizacyjnych wojsk lądowych porównywanych krajów (w procentach)29 .

Poziom organizacyjny Polska Niemcy ZSRR Francja

kompania 33 2 6 ?

batalion/dywizjon 45 5 20 7

pociąg pancerny 8 — ? ?

brygada/pułk — — 28 39

dywizja — 68 — 13

oddziały szkolne i zapasowe 14 25 46 41



raźnie odstawało od sąsiadów jakościowo, nie tylko ilościowo . Polskie Wojska Pancerne wręcz drażnią różnorodnością kate-gorii i poziomu technicznego wozów pancernych oraz pstro-kacizną typów . Obok znakomitych czołgów 7TP, stanowiących niecałe kilkanaście procent sprzętu bojowego znajdziemy mieszaninę pojazdów o niejednokrotnie zupełnie odmiennej konstrukcji czy koncepcji użycia .

Także w zakresie organizacji i koncepcji użycia wojsk pan-cernych Polacy diametralnie różnili się od sąsiadów . Gdy Rosja i niemcy tworzyli coraz to większe formacje, wojskowi drugiej Rzeczypospolitej nie potrafili wyjść poza dotychczasowe sche-maty myślenia, niejednokrotnie wręcz blokując rozwój wojsk motorowych .

Bezpośrednie wyciąganie wniosków z samego tylko po-wyższego zestawienia może prowadzić do powierzchownych wniosków . Przy pełnej i kompleksowej ocenie sytuacji należy wziąć pod uwagę także takie czynniki, jak ekonomia, czy też dominująca w dwudziestoleciu międzywojennym koncep-cja Rosji Radzieckiej jako głównego wroga . W tym miejscu co prawda nasuwa się wręcz porażająca dysproporcja wojsk pancernych Polski i ZSRR, traci się jednak wówczas z widoku ukształtowanie terenowe polskich Kresów – nie sprzyjających działaniom oddziałów zmotoryzowanych i pancernych, co też miało wpływ na faworyzowanie „broni głównych” .

Ale z drugiej strony ekonomia nie może usprawiedliwiać zastoju koncepcyjnego i rozwojowego Wojsk Pancernych13 . Traktowane po macoszemu przez piechotę i kawalerię, nie miały szans stać się liczącym się członem Polskich Sił Zbroj-nych . Ich udział w kampanii wrześniowej ograniczył się do epizodów, zarówno udanych (jak walki pod Piotrkowem), ale równie często niechlubnych (jak choćby niemożność decyzyj-na wyższych dowództw w wykorzystaniu oddziałów pancer-nych14) . Zabrakło mobilności i siły ognia w obronie przed nie-miecką agresją, ale równie dobrze mogłoby zabraknąć bagien Polesia w starciu z Armią Czerwoną – a wówczas dysproporcja sił byłaby jeszcze większa .

BIBLIOGRAFIA10 . J . Chorzępa, Francuska broń pancerna 1916–1940, „nowa Tech-nika Wojskowa”, nr . spec . 2 (1/2008) .G . Forty, World War Two Tanks, Londyn 1995 .d . Jędrzejewski, Z . Lalak, Niemiecka Broń Pancerna 1939–1945, Warszawa 1997 .A . Kiński, P . Rybak, d . Użycki, Renault FT-17, „nowa Technika Wojskowa”, nr . 1, 2/1997 .Z . Kozaczuk, Wehrmacht 1933–1939, Warszawa 1985 .A .G . Lenski, Suchoputnyje sily RKKA w priedwojenne gody. Spra-wocznik, Sankt Petersburg 2000 .J . Magnuski, Angielski lekki czołg Vickers Mark E w polskiej służ-bie, „nowa Technika Wojskowa”, nr . 5, 6/1999 .

13 Owe oczerniane przez cały artykuł tankietki Włosi potraktowali w zupełnie odmienny sposób – traktując je jako model przejściowy, formowali na ich bazie dywizje pancerne, zdobywając doświadczenia i kształcąc kadry .14 Przykład 1 . batalionu czołgów Armii Odwodowej, który dopiero 7 września wieczorem wszedł do walki, lub 21 . batalionu czołgów (uzbrojonego w francu-skie czołgi Renault R-35), który nie wziął w ogóle udziału w walkach, a którego większość sił przekroczyła 18 września granicę Rumuńską .

J . Magnuski, Czołgi Renault w Wojsku Polskim, „nowa Technika Wojskowa”, nr . 8, 9/1997 .J . Magnuski, Produkcja czołgów 7TP, 1935-1939 r., „nowa Tech-nika Wojskowa”, nr . 12/1996 .J . Magnuski, Wozy bojowe LWP 1943-1983 r., Warszawa 1985 .L . Moczulski, Wojna Polska, Poznań 1972 .T . Pawłowski, Kierunki rozwoju polskiej broni pancernej w latach 30. XX wieku, „nowa Technika Wojskowa”, nr . specjalny 1/2007 .M . Skotnicki, Ciężkie ośmiokołowe samochody pancerne SdKfz 231, 232, 233 i 263, „nowa Technika Wojskowa”, nr . 9, 10/1995 .R . Szubański, Początek pancernego szlaku, Warszawa 1980 .A . Zasieczny, Czołgi drugiej wojny światowej, Warszawa 2005 .Druga wojna światowa, Warszawa 1987 .Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975 .Strona internetowa „Achtung – Panzer!” [www .achtung-pan-zer .com, stan na 24 lipca 2006 roku] .Strona internetowa „BA20” na portalu Wikipedia [http://pl .wi-kipedia .org/wiki/BA-10, stan na 20 stycznia 2008 roku] .Strona internetowa „Bronja” [armoured .vif .ru, stan na 14 stycz-nia 2008 roku] .Strona internetowa „Chars Français” [http://www .chars-franca-is .net, stan na 14 maja 2008 roku] .Strona internetowa „Lexikon der Wehrmacht” [http://www .le-xikon-der-wehrmacht .de, stan na 26 stycznia 2008 roku] .Strona internetowa „Tanks of World War II” [http://www .onwar .com/tanks/index .htm, stan na 14 stycznia 2008 roku] .Strona internetowa L . niehorstera „World War II Armed Forces – Orders of Battle and Organizations” [http://niehorster .orbat .com/, stan na 28 stycznia 2008 roku] .Strona internetowa „Wtoraja Mirowaja Wojna” [http://www .weltkrieg .ru, stan na 20 stycznia 2008 roku] .

Autor pragnie serdecznie podziękować panu Jarosławowi Chorzępie za pomoc udzieloną podczas pisania tego artykułu.

Kontakt z autorem: [email protected]



W latach 1924–1926 polscy eksporterzy sprzętu wojskowe-go wykazali wiele inicjatywy by utorować swym produktom drogę na rynek turecki . Efekty były jednak znikome . Zainte-resowanie potencjalnych partnerów – o ile sygnalizujące je analizy były kompetentne – wygasło, gdy okazało się, iż Po-lakom brak kapitałów, umiejętności organizacyjnych i dosta-tecznej znajomości miejscowych, bardziej bodaj azjatyckich, niż europejskich, stosunków . Przy okazji obalony został też mit o nadzwyczajnej jakoby życzliwości Ankary dla przyby-szów z Lechistanu i jej gotowości do nawiązania strategicznej współpracy wojskowo-politycznej . Wciąż jeszcze zdarzające się w roku 1926 miłe gesty tureckich notabli, podnoszenie przez nich wartości polskich sił zbrojnych – „une armée excel-lente et un chef merveilleux” – i podkreślanie woli dalszej z Warszawą kooperacji – pozbawione już były praktycznego znaczenia . SEPEWE, która w początkach działalności, opierając się na doświadczeniach zebranych przez swych udziałowców w latach ubiegłych, skłonna była uznać rynek turecki za obie-cujący obszar przyszłej ekspansji, musiała akcje na tym terenie rozpoczynać w istocie ab ovo1 .

nadrabianie skutków falstartu było niełatwe . nieudane lub niedoszłe do skutku przedsięwzięcia, nie tylko zresztą z dziedziny przemysłu wojennego, zniechęciły Turków do in-teresów z partnerami znad Wisły . Brakowało odpowiednich kandydatów na nowych przedstawicieli, podczas gdy autory-tet dotychczasowych rezydentów mocno ucierpiał skutkiem minionych wydarzeń . Polska kolonia była przy tym nieliczna, zaś próby posłużenia się miejscowymi pracownikami nie dały pozytywnych rezultatów . Zaangażowany dla odciążenia po-chłoniętego innymi pracami płk . (teraz już – st . sp .) Bobickiego niejaki Salahaddin Bey, okazał się – wbrew rekomendacji jed-nego z tureckich pracowników poselstwa – osobą „zupełnie niepożyteczną”, troszcząc się głównie o korzyści osobiste i nie stroniąc pono w tych zabiegach od zajmowania się sprawami konkurencji .

Inicjatywa przeszła więc w ręce Warszawy . Wczesną wiosną 1927 r . SEPEWE skierowało do Turcji z sondażową misją swego delegata w osobie uważanego za eksperta od spraw bliskow-

1 AAn, Amb . Londyn, 307, k . 6nn ., notatka bez daty dotycząca przyjęcia posła RP Józefa Wirusz-Kowalskiego przez prezydenta Turcji Kemala Paszę w dniu 16 XII 1926 r . Stan bilateralnych stosunków w latach 1925-26 i ich międzynarodowe oraz wewnątrztureckie uwarunkowania przedstawia W . Stępniak, Dyplomacja polska na Bałkanach (1918-1926), Warszawa 1998, s . 343nn . Zob . też .: Sokolnicki M ., Polityka Piłsudskiego a Turcja, „niepodległość”, t . VI (1958), s . 19; A . Essen, Pol-ska a Mała Ententa 1920–1934, Warszawa-Kraków 1992, s . 198n .

schodnich Ludwika Zakrzewskiego . Rozeznawszy się w moż-liwościach eksportowych, ułożył on po powrocie długą listę artykułów mogących być przedmiotem wywozu do tego kra-ju . Znalazły się na niej 47 mm działka piechoty wz . 25 „Pocisk” armaty przeciwlotnicze, samochody pancerne, proch armatni, trotyl – którego 1 tony zamówionej ongi przez Turków w „ni-tracie” z nieznanych powodów nie dostarczono, zapalniki do granatów ręcznych, amunicja artyleryjska (głównie zapalniki do niej), samoloty, hełmy stalowe, skrzynki sanitarne, tornistry, karabiny maszynowe z podstawami, taśmami amunicyjnymi i jukami do przewozu konnego, podkowy, amunicja kb Mau-sera oraz maszyny do wyrobu amunicji . Możliwym wydawało się też świadczenie tureckiemu wojsku różnorodnych usług (np . koszulkowanie luf działowych), a nawet udział w budowie fabryk armat, prochu, zapalników i masek przeciwgazowych . Choć sporej części wymienionych produktów przemysł polski dostarczać najoczywiściej nie był w stanie, to spektrum możli-wości rysowało się bardzo zachęcająco . na posiedzeniu w dniu 27 IV 1927 r . Zarząd Spółki podjął uchwałę w sprawie utworze-nia w Turcji stałego jej przedstawicielstwa . Wkrótce potem zaś począł przychylać się do koncepcji, by placówkę ową objął Za-krzewski, przy wsparciu ze strony nuri Paszy, emerytowanego generała tureckiej armii, mającego ambicje wynalazcy drob-nego producenta broni, a przy tym brata słynnego Envera Pa-szy i szwagra zastępcy szefa tureckiego Sztabu Generalnego2 . Sam nuri niebawem odwiedził Polskę by przestudiować in situ walory dział z Zakładów Starachowickich, które gotowały się właśnie do rywalizacji z francuskim Schneiderem w projekto-wanym przez rząd z Ankary przetargu3 .

Właśnie modernizację artylerii armii Kemala oraz dostawy amunicji wszelkich kalibrów uznano w Polsce za najbardziej interesujące spośród rysujących się eksportowych szans . Lecz konkretne działania w obu tych sferach nie wychodziły w cią-gu kolejnych miesięcy poza stadium planów . nieco bardziej

2 nuri Pasza (od wprowadzenia w r . 1934 w Turcji nazwisk – Killigil nuri) był osobistością dość znaną . Od września 1918 r . dowodził na Zakaukaziu turec-ko-azerską Armią Islamu . Echo prowadzonych równolegle do jej działań rzezi Ormian odnaleźć można na kartach „Przedwiośnia” S . Żeromskiego . Zob . d . Ko-łodziejczyk, Turcja, Warszawa 2000, s . 85 .3 AAn, SG, 616/55, k . 35 i 37, „Memoriał do członków SEPEWE”; 616/142, k . 20nn, pismo L . 1775 wicedyrektora SEPEWE Gołogórskiego do kmdr . ppor . inż . Karola Firicha z O . II SG z 30 VI 1927 oraz załączone „Sprawozdanie z pobytu w Angorze p . Zakrzewskiego . Luty – marzec [1927 r .]”; CAW, PWU, I .363 .2 .282, „Sprawozda-nie z podróży służbowej do Turcji, Rumunii i Jugosławii” inż . Piotra Wilniewczyca z 30 XI 1929 r . Zakrzewski turecką placówkę objął w praktyce dopiero w 1928 r . Wkrótce potem, zostawszy dyrektorem SEPEWE, musiał ją opuścić .

Eksport polskiego sprzętu wojennego na Bałkany

w latach 1926–1939. Turcja

Wojciech Mazur (woj)@



aktywna okazała się niewielka prywatna wytwórnia „W . Szo-mański”, usiłująca jesienią 1927 r . oferować Turkom śmigła lot-nicze własnej produkcji . do transakcji wszakże nie doszło, bo nabywca zażądał śmigieł czteroramiennych, a tych w Polsce nie wyrabiano . Propozycja wdrożenia odpowiedniej produkcji w późniejszym czasie nie spotkała się z zainteresowaniem4 .

Rok następny niewiele tu zmienił . W styczniu SEPEWE zwró-ciła się do PWU z propozycją sprzedaży rządowi w Ankarze 40 mln . naboi Mausera, sugerując zarazem, iż wielkość kontraktu może w późniejszym okresie ulec nawet podwojeniu . Zafa-scynowane taką perspektywą władze koncernu zdecydowały się na podanie w trakcie przetargu stosunkowo niskiej ceny, licząc na pokrycie nieuchronnych ich zdaniem strat przez pol-skie MSWojsk . To ostatnie istotnie wyraziło taką gotowość, uzyskując nawet – „pod warunkiem, że straty nie przekroczą 1 200 000 zł .” – dla swej desperackiej decyzji akceptację samej Rady Ministrów . drogi kredyt BGK zmusił jednak warszawskie-go wytwórcę do znacznego podniesienia pierwotnie skalku-lowanej kwoty, a odmowa zdyskontowania przez bank pozba-wionych żyra długoterminowych tureckich weksli przesądziła o wycofaniu się PWU z rywalizacji o dostawę . Zamówieniem o wartości ok . 1,2 mln . dol . (10,7 mln . zł) podzieliły się w końcu austriacka wytwórnia „Hirtenberg” i belgijska Fn5 .

Jesienią tegoż roku radca handlowy poselstwa RP w An-karze Zygmunt Vetulani poinformował MSWojsk . o kolejnych możliwych zamówieniach, wymieniając wśród nich sprzedaż 3–4 tys . zamków do ckm wz . 08 Maxim, 40–70 tys . kb wz . 98 Mauser, podków dla 100 tys . koni wraz z 2 mln . hufnali oraz koszulkowanie ok . 300 luf działowych . Równocześnie jednak autor pisma ganił mało profesjonalne postępowanie SEPEWE . Kierownictwu spółki udało się jednak przekonać władze woj-skowe, iż mocno krytyczne uwagi są w głównej mierze skut-kiem frustracji nuri Paszy – od pół roku jej ankarskiego repre-zentanta – i wyjść z opresji obronną ręką, umocniwszy nawet swą pozycję6 .

Wydaje się wszakże, iż nuri mógł mieć – jeśli to istotnie on inspirował Vetulaniego – sporo racji . Praca centrali syndyka-tu istotnie pozostawiała wiele do życzenia . Powiadomione o nowych nadziejach eksportowych PWU postanowiły prze-to przejąć sprawy we własne ręce . W sierpniu 1929 r . na ich polecenie Turcję odwiedzili inżynierowie Piotr Wilniewczyc i Stanisław Horodecki, starając się nakłonić tamtejsze władze do powierzenia polskim zakładom przeróbki 60–70 tys . kb wz . 89/91 i 03 Mauser z kalibru 7,65 na 7,92 mm . Przy okazji

4 AAn, SG, 616/55, k . 14a-15, „Referat w sprawie eksportu…”, k . 34n, „Memoriał do członków SEPEWE”; k . 42, pismo L . 1258/27/H radcy handlowego przy posel-stwie w Ankarze Vetulaniego do SG z 22 X 1927 .5 AAn, Protokoły posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, 42, k . 5a i 218nn .; protokół 6-go pos . R . Min . RP w dniu 17 II 1928 r . z załącznikami; CAW, PWU, I .363 .2 .3, protokoły z 11 ., 15 . i 17 . posiedzenia RA PWU z 15 II, 30 VI i 7 VIII 1928 r ., pismo L . 3241 SEPEWE do PWU z 22 VI 1928 r . BGK zgadzał się finansować transakcję pod warunkiem uzyskania od rządu tureckiego żyrowanych przez wielkie tamtejsze banki weksli na całą sumę kontraktu . Weksle te BGK miał dys-kontować na 9% . Turcy proponowali nieoprocentowane weksle bez żyra . PWU twierdziło, iż byłoby konkurencyjne cenowo, gdyby stopa dyskontowa BGK nie przekraczała w tym wypadku 2,5% .6 AAn, SG, 616/99, k . 182n ., Sprawozdanie z konferencji z 19 I 1929 r… .; 616/142, k . 115n, „Pro memoria” z 31 X 1928 r . złożone przez radcę Vetulaniego posłowi w Ankarze Kazimierzowi Olszowskiemu, przesłane do SG pismem L . 1076/28/H z 5 XI 1928 r .

ankarskim wojskowym przekazano też maskę przeciwgazową polskiej konstrukcji, gdyż, jak stwierdzili wysłannicy, „sprawa zamówienia na maski jest na czasie” . Ani jednak kolejny po-byt w Turcji inż . Wilniewczyca, ani złożona wówczas przezeń obietnica wykonania części prac około Mauserów na miejscu, w należącej ongi do „Vickersa”, teraz zaś do tureckiego rządu fabryce w Zeytin Burnu k . Stambułu nie przyniosły – wobec narastającej lawinowo konkurencji – pożądanego rezultatu . Sprawa aktualna była jeszcze przez kilkanaście miesięcy, lecz PWU żadnej korzyści z niej nie wyniosło .

Podobny los czekał i inne napływające zza Karpat propo-zycje . nie udało się sprzedać oferowanej przy okazji przez delegatów PWU maski pgaz . ARS, czy 10 tys . luf dla ckm wz . 08 Maxim, na które wyznaczono za wysoką cenę, przez co za-mówienie dostała „Zbrojovka Brno” . natomiast w przypadku działka piechoty „Pocisku” władze wojskowe RP zbyt długo ociągały się z wydaniem zezwolenia na eksport . Bez odzewu pozostały złożone Ankarze w 1929 r . oferty na skorupy grana-tów ręcznych, płótno lotnicze i kb wz . 98 Mauser z amunicją . Modernizacją tureckiej artylerii przyszło się zająć firmie holen-derskiej . Polskie zakłady (głównie PWU) bezskutecznie stawały też w szranki przetargu na budowę fabryki amunicji karabino-wej o zdolności produkcji 30 mln . szt . naboi na zmianę rocz-nie . W tej sytuacji na ironię zakrawał fakt nabycia przez Turków w Polsce 5 tys . spłonek o wartości… 54 dol . (tj . 481 zł)7 .

Tym symbolicznym „postawieniem nogi” na tureckim ryn-ku przyszło się kontentować polskim eksporterom i w następ-nych latach . Trudności wielkiego kryzysu nie ominęły przecież i republiki Atatürka . „Zdolność płatnicza Turcji jest bardzo mała” – stwierdzały w bliźniaczo podobnych sformułowaniach sprawozdania zarządu SEPEWE z początku lat trzydziestych . nadto manifestowana przez Turków przyjaźń względem ZSRR nie sprzyjała żywszym kontaktom z Warszawą . Brak dogod-nego kredytu, niechęć firm polskich do transakcji kompen-sacyjnych i dumping stosowany na szeroką skalę przez kon-kurencję dokonywały reszty . na domiar złego szwankować poczęła akwizycja sprzętu z nadwiślańskich fabryk . nuri Pasza, który w czerwcu 1929 r . zastąpił na stanowisku ankarskiego przedstawiciela SEPEWE awansowanego na dyrektorski fotel Zakrzewskiego, został przez Spółkę pozbawiony tej posady „z powodu zbyt małej ruchliwości” . Zarzut ten był najpewniej pretekstem, a zwolnienie nastąpiło raczej skutkiem krytycz-nego stanowiska byłego agenta względem warszawskich zwierzchników . nuri bowiem w następnych miesiącach nadal konsultował przybywających w interesach do Turcji wysłanni-ków PWU . nie zmieniało to faktu, że placówka SEPEWE w An-karze przez czas dłuższy pozostawała bez obsady, a to intere-som sprzyjać nie mogło8 .

7 CAW, PWU, I .363 .2 .282, Sprawozdanie z wyjazdu służbowego do Turcji inż . Wil-niewczyca i Horodeckiego w sierpniu 1929 r ., sprawozdanie inż . Wilniewczyca z po-dróży służbowej do Turcji, Rumunii i Jugosławii z 30 XI 1929; I .363 .2 .283, notatka nt . budowy fabryki amunicji w Turcji z 8 III 1930; niedatowana notatka o udziale PWU w SEPEWE; KZU, I .360 .1 .3, materiały z lat 1929-31 nt . działań eksportowych w Turcji; KK, I .300 .16 .957, „Wyciąg z raportu oficera KK…”; Z . Gwóźdź, P . Zarzycki, Polskie kon-strukcje broni strzeleckiej, Warszawa 1993, s . 76n . W Zeytin Burnu mieściła się m . in . należąca do nuri Paszy fabryczka zapalników i zakład przeróbki pocisków .8 AAn, SG, 616/104, dok . 245, Sprawozdanie Zarządu SEPEWE za rok 1930; AAn, SG, 616/133, k . 361n ., Sprawozdanie zarządu SEPEWE za 1931 r . i in . materiały z lat 1932–33 nt . prób eksportu do Turcji; CAW, KZU, I .360 .1 .3, Sprawozdanie



W tych warunkach nie wystarczała techniczna doskonałość sprzętu prezentowanego przez polskie wytwórnie . Przekonał się o tym koncern PZL, którego samolot myśliwski P .11 latem 1931 r . wzbudził na tyle poważne zainteresowanie strony tu-reckiej, iż ta poprosiła o złożenie odpowiedniej oferty . Wytwór-ca uczynił to niezwłocznie, upewniwszy się zresztą wprzódy, że „zapotrzebowanie lotnictwa tureckiego na płatowce pości-gowe na rok przyszły wynosi 36 sztuk” . Już w grudniu 1931 r . w yeshilkeni k . Stambułu odbyły się próby polskiego samolotu, który zdystansował rywalizujące z nim konstrukcje czechosło-wackie (Šmolik-Avia 31), francuskie (dewoitine 53), amerykań-skie (Curtiss Hawk II) i brytyjskie (Bristol Bulldog II) . W styczniu roku następnego uzyskano w Warszawie wiadomość o pod-

dyrekcji Spółki SEPEWE za rok 1929; Sprawozdanie dyrekcji Spólki SEPEWE za czwarty kwartał 1930 r .; BAA MSWojsk ., I .300 .54 .368, „Sprawozdanie z podróży służbowej do Rumunii, Turcji, Grecji i Jugosławii w sprawie eksportu wyrobów PWU którą odbyli inż . J . Skrzypiński i inż . P . Wilniewczyc w dniach 25 VIII – 15 IX 1931 r .”; KZU, I .360 .1 .3, sprawozdanie dyrekcji Spółki SEPEWE za czwarty kwartał 1930 r . Jeszcze pochodzący z r . 1932 raport KK MSWojsk . głosił: „Teren turecki wygląda na stosunkowo najlepiej przygotowany dla ekspansji PWU z przyczyny działania na nim nuri-Paszy” (CAW, KK, I .300 .16 .957, „Wyciąg z raportu oficera KK z kontroli Państwowej Wytwórni Uzbrojenia, przeprowadzonej w ciągu m-ca lu-tego 1932 r .”) . Odrębne i w dużej mierze autonomiczne względem agentury SE-PEWE przedstawicielstwo w Turcji posiadałay natomiast PZL . Stanowiła je spółka pod nazwą „Selahettin Rifat ve Mehmet Hayri” . Pierwsze odnalezione wzmianki o jego funkcjonowaniu pochodzą z wiosny 1933 r . Wszystko wszakże wskazuje, iż powstało ono wcześniej – w 1932, lub może 1931 roku .

jętej przez nabywcę decyzji zakupu płatowca PZL . Wytwórnia sprecyzowała cenę sprzedaży, ustalając ją dla serii 24 sztuk P .11 z francuskim silnikiem Gnôme Rhône Jupiter GR 9Asb na pozio-mie 19,5 tys . dolarów, w lutym zaś, na wieść o silnej konkurencji amerykańskiej, cenę tę jeszcze obniżyła, zastrzegając iż będzie ona musiała ulec podwyższeniu „w przypadku gdyby zaszła konieczność częściowej zmiany [gotówki] na tytoń” . Jednak po przeprowadzonym jesienią oficjalnym przetargu kontrakt uzy-skali zaoceaniczni wytwórcy, umiejętnie operując obietnica-mi technicznymi, zaniżaniem cen i wykorzystaniem tureckich dążeń do zbliżenia z USA . Tym mniejsze były szanse na zbyt innych oferowanych w tym okresie przez Polskę produktów: samolotów towarzyszących Lublin R-VIII, lotniczych radiostacji pokładowych, masek pgaz . czy prochu artyleryjskiego9 .

Roszady personalne we wciąż reorganizowanym przedsta-wicielstwie SEPEWE utrudniały prowadzenie systematycznej

9 AAn, AW, A II/137, k . 18, sprawozdanie Zarządu Spółki SEPEWE za rok 1932; SG, 616/133, k . 17, kopia pisma L . 14/tj/Zak . kierownika Wojskowego Zakładu Zaopatrzenia Aeronautyki płk . inż . Abczyńskiego do attaché wojskowego RP w Bukareszcie ppłk . Michałowskiego z 9 I 1932 r .; 616/149, k . 436nn ., odpis pisma L . 5159/I/4 ambasadora RP w Ankarze K . Olszowskiego do Zrzeszenia Polskich Przemysłowców Lotniczych z 14 III 1933 r .; CAW, PZL, I .363 .3 .16, projekt proto-kołu nr 33 posiedzenia RA PZL z dn . 24 IX 1931 r . i nast . dokum .; A . Glass, T . Ko-pański, T . Makowski, PZL P.11, Gdynia 1997, cz . I-II, s . 10; K . Cieślak, W . Gawrych, A . Glass, Samoloty myśliwskie września 1939 r., Warszawa 1987, s . 49 .

Zagadnienia eksportowe opracowywane w przedstawicielstwie SEPEWE w Turcji w r . 1929 .

Lp. Zapytania Oferty Sukcesy i przyczyny niepowodzeń

1 . 300–400 000 nb . Mausera S .M .K .L . ?

2 . 3–5 000 000 nb . Mausera S .M .K . ?

3 . 10 000 luf do ckm Maxima 7,92 mm

złożono zbyt wysoka cena ($8,50, Turcy kupili za $6,965/szt .)

4 . Przeróbka 60-70 000 kb Mausera 7,65 mm na 7,92 mm

złożono w końcu roku sprawa nadal w pertraktacjach

5 . działka piechoty 47 mm „Pocisk“ słabe możliwości kupna [sic!]

6 . Fabryka amunicji o prod . 30-40 000 000 nb . rocznie

sprawa pozostawała aktualna w r . 1930; warunki klienta okaza-ły się nierealne

7 . Maski pgaz . złożono j .w .

8 . Przeróbka 100-130 armat gór-skich na działka piechoty

?

9 . Płótno lotnicze złożono ?

10 . Zapłonniki do zapalników ude-rzeniowych min niem . 7,62 mm

zbyt małe zapotrzebowanie

11 . Spłonki do zapalników uderze-niowych do granatów ręcznych

j .w .

12 . 5000 kapiszonów (spłonek) zawarto transakcję

13 . Samoloty i ich wyposażenie, silni-ki lotn .; sprzęt optyczny i gazowy

?

14 . Stacje radiotelegraficzne ?

15 . Manierki, namioty, łopatki saper-skie z pokrowcami

?

16 . 25-50 tys . skorup niemieckich granatów ręcznych

sprawa uległa dezaktualizacji

17 . 100-150 tys . kb . i po 1000 nb ./szt . ?

Źródło: Opracowanie własne na podstawie CAW, KZU, I .360 .1 .3, zestawienia SEPEWE „Charakterystyka pracy placówek pod względem handlowym” [za rok 1929 i za IV kwartał roku 1930] .



działalności marketingowej . Po przerwie spowodowanej usu-nięciem nuri Paszy obsadzono je ponownie dopiero pomię-dzy majem a lipcem 1931 r ., powołując strukturę hybrydową . Odtąd interesy polskiego przemysłu chemicznego oraz pro-ducentów masek przeciwgazowych reprezentować miał nie-jaki Aydoslu M . Sait10, pozostałą zaś część wojennych przed-siębiorców Misel J . Lazar . Obaj jednak agenci nie stanęli na wy-sokości zadania . SEPEWE wyjaśniało w swym sprawozdaniu za rok 1933: „Przedstawiciele nasi, o ile w roku poprzednim zwra-cali się do nas z różnymi zapytaniami, o tyle w okresie spra-wozdawczym zupełnie zamilkli, wobec czego wymówiliśmy im przedstawicielstwo” . doszedłwszy do wniosku iż „powie-rzenie […] przedstawicielstwa osobie narodowości tureckiej jest nieodpowiednie, wszyscy ci bowiem, którzy ubiegali się o naszą reprezentację, równocześnie reprezentowali konku-rencję”, Spółka w końcu 1933 r . nawiązała kontakt z działającą w Warszawie polsko-turecką firmą „Istanwar”, w styczniu 1934 powierzając jej, a właściwie jej ankarskiemu rezydentowi Le-onowi Knobelsdorfowi prowadzenie swych interesów na tere-nie Turcji . Ten ostatni w następnych miesiącach musiał wszak-że popisać się wyjątkową zgoła indolencją . dość powiedzieć, że zawarta umowa została przez SEPEWE wypowiedziana po niespełna półroczu, zaś ambasador Jerzy Potocki jeszcze rok później alergicznie reagował na wieść iż Knobelsdorf ma na placówkę powrócić, i to „z rozszerzonymi kompetencjami” . A postawę taką polski dyplomata zajął w pełni świadom, że restytucja działalności placówki eksportowej Spółki w kraju je-go urzędowania jest kwestią palącą . Sam zresztą o to monito-wał, tak oto ilustrując sytuację: „Ostatnio tutejsze Ministerstwo Obrony informowało się nieoficjalnie w Ambasadzie, czy moż-naby poczynić pewne zakupy z pominięciem SEPEWE, co jest jaskrawym dowodem podcięcia autorytetu tej instytucji”11 .

Sanacja potrwać miała wszakże jeszcze z górą rok . dopiero we wrześniu 1934 r . SEPEWE znalazła obiecującego kandyda-ta na ankarskiego przedstawiciela w osobie zatrudnionego wówczas w dyrekcji PKP byłego urzędnika konsulatu gene-ralnego RP w Stambule Romana Buczyńskiego . Wtedy wszak-że na przeszkodzie stanęły kwestie finansowe – Buczyński nie posiadał środków na podjęcie samodzielnej działalności, Spółka zaś, sparzywszy się kilkakroć, nie była skłonna wykła-dać kolejnych pieniędzy bez jakiejkolwiek gwarancji ich zwro-tu . Wyjściem okazało się porozumienie ze Związkiem Polskich Hut Żelaznych, który z początkiem 1935 r . zgodził się party-cypować w kosztach przedsięwzięcia . Umożliwiło to wyjazd Buczyńskiego do Turcji i objęcie przezeń ankarskiej placówki z dniem 23 VI 1935 r . Hutniczy partner, zniechęcony brakiem szybkich efektów pracy nowej ekspozytury, już po półroczu wycofał się z jej współfinansowania . SEPEWE jednak, podkre-ślając że wysłannik w ostatnich miesiącach „wykazał on wiele energii i starań”, a ponadto „posiada […] poważne stosunki”,

10 W zestawieniu SEPEWE „Charakterystyka pracy placówek pod względem handlowym [za IV kwartał 1930 r .]” (CAW, KZU, I .360 .1 .3) figuruje ona pod nazwą „namik Hilmi i Aydoslu M . Sait” .11 AAn, SG, 616/104, k . 487n ., pismo PZ SEPEWE do szefa O . II SG z 12 X 1931 r .; 616/166, k . 237, pismo HW/Tu SEPEWE do szefa O . II SG z 26 I 1934 r .; 616/ 133, k . 89, pismo HW/Is SEPEWE do szefa O . II SG z 30 V 1934 r .; SG, 616/142, k . 540n ., kopia pisma L . 21/1 ambasadora RP w Ankarze J . Potockiego do ministra Becka z 6 V 1934 r .; MSZ, 9521, k . 23, sprawozdanie Zarządu SEPEWE za rok 1933 .

oraz „włada biegle językiem tureckim”, podtrzymało zawartą z nim umowę, . Odmienne decyzje podjęte przez partnerów z krótkotrwałej spółki warunkowane były rozbieżnością ocen co korzyści, które przynieść im mogło dalsze utrzymywanie odległej ekspozytury . Perspektywy były zaś w przypadku każ-dej z branż zasadniczo różne . By rzecz objaśnić, przywołać wy-starczy fragment raportu konsula generalnego RP w Stambule Romana Wegnerowicza, który jeszcze w roku 1933 informował warszawskie MSZ: „Restrykcje walutowe i kontyngentowe, które utrudniają w wysokim stopniu import do Turcji, spra-wiają przy równoczesnym braku uprawomocnionego traktatu handlowego polsko-tureckiego oraz arrangement, że eksport z Polski do Turcji jest w ostatnich latach nieznaczny . […] nie-mniej Turcja, nawet przy obecnych warunkach, może stanowić poważny rynek zbytu dla naszego przemysłu, a to ze względu na poważną pozycję jaką stanowią w budżecie tureckim wy-datki na instalacje i artykuły wojenne”12 .

Moment uporządkowania przez SEPEWE stosunków na terenie Turcji nie był przypadkowy . Co najmniej od wiosny 1934 r . trwały mianowicie zabiegi PWU o uzyskanie od władz w Ankarze zamówienia na 20 tys . kbk wz . 29 Mauser w tań-szej wersji „e”, 50 tysięcy takichże kb lub kbk w wersji standar-dowej, oraz odpowiedniej amunicji w ilości po 1000 sztuk na każdy egzemplarz kb/kbk . Właśnie wiosną roku następnego weszły one w decydującą fazę, a wobec jakości swego produk-tu oraz informacji, że rywale (głównie Fn i „Zbrojovka”) mają zamrożone w Turcji poważne należności pochodzące z zawar-tych uprzednio kontraktów, strona polska liczyła na pomyślny finał pertraktacji . Jak to uprzednio bywało, przy okazji starano się zainteresować Turków i innymi wyrobami, dostarczając im materiały dotyczące rkm wz . 28 i ckm wz . 30 Browning, pisto-letów wz . 35 Vis , rewolwerów wz . 30 nG, a także celowników optycznych i siodeł jucznych13 .

Jednocześnie trwały rozmowy w sprawie ewentualnych dostaw sprzętu lotniczego . nabyte przed paru laty samoloty myśliwskie Curtiss nie spełniły bowiem tureckich oczekiwań . dlatego już wiosną 1933 r . ponownie wzięto pod uwagę pol-ską ofertę, sondując możliwości nabycia maszyn P .11 lub P .24 . negocjacje nie miały wówczas jeszcze charakteru oficjalnego, ale wyraźny trend ku rozbudowie sił powietrznych – odno-towywany przez polskich obserwatorów i w innych krajach – pozwalał oczekiwać, iż wkrótce osiągną one ten poziom . Upewniało o tym także skierowanie jesienią 1934 r . na staż do polskiego lotnictwa wojskowego dwóch tureckich oficerów . deklarowana przez PZL gotowość wykonania części zamówie-

12 AAn, MSZ, 6557, s . 24n, protokół konferencji w MPiH w sprawie eksportu do Turcji z 22 I 1936 r . i in . dokumenty; SG, 616/133, k . 302, kopia pisma L . 30/tj ./33 konsula RP w Stambule R . Wegnerowicza do Wydziału Wschodniego MSZ z 15 VII 1933 r .; 616/149, k . 108, pismo HW/Tu SEPEWE do szefa O . II SG płk . Englischa z 5 XII 1934 r .; 616/183, k . 298, pismo L . 57a/63-5 R . Wegnerowicza do szefa O . II SG z 7 II 1935 r .; k . 303, pismo HW/Tu SEPEWE do O . II SG z 5 IV 1935 r .; CAW, PWU, I .363 .2 .306, „Sprawozdanie z wyjazdów służbowych do Turcji [w dniach 4 III – 11 III , 17 III – 8 IV, 13 VI – 28 VI 1935 r .]” inż . Piotra Wilniewczyca; P . Łossowski, Dyplomacja Drugiej Rzeczypospolitej. Z dziejów polskiej służby zagranicznej, War-szawa 1992, s . 243n .13 AAn, SG, 616/149, k . 112, pismo HW/Ba SEPEWE do szefa O . II SG z 31 VIII 1934 r .; 616/183, k . 301, kopia pisma L . 28/tj ./35 konsula RP w Stambule R . We-gnerowicza do Wydziału Wschodniego MSZ z 2 III 1935 r . i inne dokumenty; CAW, I .363 .2 .306, „Sprawozdanie z wyjazdów służbowych do Turcji [w dniach 4 III – 11 III , 17 III – 8 IV, 13 VI – 28 VI 1935 r .]” inż . Piotra Wilniewczyca .



nia w zorganizowanej niegdyś przez niemiecką firmę „Junkers” tureckiej wytwórni lotniczej Kayseri Uçak Fabrikasi w Kayseri (Cezarea) zwiększała szanse sukcesu14 .

W lipcu 1935 r . turecki Sztab Generalny, któremu właśnie francuski rząd odmówił, ze względu na danie pierwszeństwa zamówieniom krajowym, zgody na dostawę zakupionych już 12 myśliwców dewoitine d .510T, zwrócił się o podanie cen i warunków licencji na produkowane w Polsce maszyny . Proś-bę spełniono po miesiącu, mimo oporów Pałacu Brühla, peł-nego wątpliwości czy zasilanie armii tureckiej nowoczesnym sprzętem winno mieć miejsce „wobec zbyt bliskiej współpracy [Turcji – dop . aut .] z Sowietami” . Jesienią tegoż roku zaintere-sowanie kontrahentów skupiło się na typie P .24, który w końcu grudnia przeszedł w Turcji próby . Z początkiem 1936 r . Ankara zadeklarowała zamiar nabycia 30 sztuk takich płatowców, zaś w rozmowie z ambasadorem Potockim premier Ismet Inönü podkreślił szczerą chęć sfinalizowania rozmów . Ich ukończenie odwlekały jeszcze kwestie płatności, gdyż turecki klient zde-zawuował składane pierwotne obietnice zapłaty gotówkowej zapłaty w dewizach . Ale i w tej sprawie udało się wiosną 1936 r . osiągnąć porozumienie, by 24 IV wreszcie podpisać umowę .

Przedmiot transakcji stanowiło 40 kompletnych płatow-ców P .24 (bez osobno nabywanych przez Turków silników, radiostacji i uzbrojenia) oraz elementy do budowy dalszych 20 płatowców w wersji „a”, które strona polska zobowiązała się dostarczyć w ciągu 4 miesięcy, a następnie zmontować w wytwórni w Kayseri z udziałem miejscowych robotników . Gotowe aparaty miały nadejść do Stambułu partiami, między 1 X 1936 a 15 I 1937 r . należność 5 696 tys . zł – z czego 4 895 200 zł stanowiła cena płatowców wykonywanych w PZL, zaś pozostałą część koszt licencji i materiałów do montażu – płat-na była w funtach tureckich ratami wypłacanymi (prócz 30% zaliczki) w terminach odbioru poszczególnych transz maszyn . Połowę sum miano przelewać na konto clearingowe w turec-kim Banku Centralnym do wykorzystania w polsko-tureckich rozliczeniach handlowych Szansę ich względnie szybkiego odmrożenia stwarzały awizowane przez PMT zakupy tyto-niu . Resztę otrzymywały PZL w wolnych funtach z prawem przekazania tychże osobom trzecim lub użycia „na zakup do-wolnego materiału z przeznaczeniem do wszystkich krajów z wyjątkiem Ameryki Północnej” . Część tych pieniędzy została z góry przeznaczona na pokrycie kosztów uzyskania zamó-wienia, opłat urzędowych, prowizji agentów, oraz utrzymanie ekipy technicznej, potrzebnej do montażu i prób odbiorczych płatowców na lotnisku w Eskişehir, a także prace budowlane w ambasadzie RP w Ankarze i utrzymanie polskiego personelu dyplomatyczno-konsularnego w Turcji, pozostała zaś kwota,

14 działalność tej fabryki budziła ongi w Polsce żywe zaniepokojenie . W stycz-niu 1926 r . polska agencja konsularna w Szczecinie informowała MSZ iż „fabryka Junkersa w dessau buduje wielkie ilości aeroplanów, które dostarcza regularnie już od dłuższego czasu do Turcji . Firma zobowiązała się wybudować w Turcji fabrykę, która ma być uruchomiona w ciągu dwóch lat . […] Stosownie do in-formacji, udział w akcji mają brać bolszewicy . dalsze informacje z tegoż źródła precyzowały, że wymieniony zakład – który błędnie lokowano zresztą w Ankarze – „ pracuje całą siłą, wykonując w turcji zamówienia rządu niemieckiego, które mają być olbrzymie” . AAn, Konsulat RP w Szczecinie, m-film . B 4063, k . 1, kopia pisma L . 641 6 XX agencji konsularnej w Szczecinie do dep . Politycznego MSZ z 20 I 1926 r .; k . 2, kopia pisma L . 20371 IX agencji konsularnej w Szczecinie do dep . Politycznego MSZ z 21 X 1926 r . i nn dokumenty .

o ile nie udałoby się jej postawić do dyspozycji osób trzecich zostać miała zużyta „na zakup towarów tureckich dla Polski, w pierwszym rzędzie tytoniu”15 .

Kontrakt wykonano w zasadzie terminowo, z niewielką tyl-ko – choć drażniącą władze tureckie, zwłoką – spowodowaną opóźnionym przekazaniem PZL wzorów km Colt-Browning, w które zamierzano uzbroić zakupione samoloty, oraz trudno-ściami z doborem odpowiedniego śmigła . nie bez zgrzytów, lecz dość sprawnie, postępowały też prace w Kayseri, nadzo-rowane początkowo przez inż . Wilhelma Gibałkę . Pierwotnie wykonywano tam samoloty w wersji „a”, z silnikiem Gnôme-Rhône 14Kfs . W końcu 1937 r ., po uzyskaniu od PZL odpo-wiedniej dokumentacji, rozpoczęto budowę maszyn w wersji „g”, wyposażonych w mocniejszy silnik Gnôme-Rhône 14n-07 . Złożona przez polskie zakłady propozycja dostaw (a następnie produkcji) płatowców w wersji „j”, dostosowanych do jeszcze nowocześniejszej jednostki napędowej Gnôme-Rhône 14n-01, nie uzyskała akceptacji partnerów znad Bosforu, przypusz-czalnie ze względu na koszty, jakie pociągnęłyby za sobą nie-zbędne w tym przypadku przeróbki kadłuba16 .

Podobnie jak było to w przypadku bałkańskich sąsiadów Turcji, znacznie gorzej wiodło się polskim eksporterom na płaszczyznach innych niż lotnicza . Wyrażone w roku 1938 za-interesowanie Ankary czołgiem 7TP okazało się platoniczne . Również aktywność PWU pozostawała przez długi czas bez nagrody . nadzieje na sprzedaż kbk wz . 29 Mauser spełzły na niczym . Pertraktacje w sprawie transakcji na karabiny maszy-nowe przedłużały się, a nabywca żądał coraz to nowych zmian i ulepszeń konstrukcji prezentowanej broni . dopiero jesienią 1938 r . upoważniony do pertraktacji pełnomocnik PWU inż . Władysław Skopowski zdołał przełamać opory ankarskich czynników wojskowych i uzyskać 22 (formalnie 19) XI zamó-wienie na 500 ckm wz . 30 Browning . Turcy kupowali broń po korzystnej dla producenta cenie, choć przy trudnych, przewi-dujących udzielenie im sześcioletniego kredytu, warunkach zapłaty . Akceptacja przez sprzedających takiego rozwiązania była konieczna, gdyż równocześnie poważne kredyty zbro-jeniowe przyznały Turcji niemcy i Wielka Brytania . Równie groźnym konkurentem okazywali się dostawcy czechosłowac-cy, których pracujące pod coraz silniejszą kontrolą III Rzeszy

15 AAn, MSZ, 6557, s . 151n, pismo L . 12/tj ./36 konsula generalnego w Stambule Wegnerowicza do PZL z 27 I 1936 r .; kopia pisma HP .XIX .5/46 referendarza MPiH J . Wojstomskiej do Konsulatu Generalnego RP w Stambule z 28 IV 1936 r . i inne dokumenty; SG, 616/133, k . 476, kopia pisma L . 57a/45-12 konsula Wegnerowi-cza do Wydz . Wsch . dep . Pol . MSZ z czerwca 1933 r ., k . 281, pismo L . 57a/14/20 ambasadora w Ankarze Potockiego do Wydz . Wsch . dep . Pol . MSZ z 18 IX 1933 r .; 616/183, k . 121, odpis pisma L . JW/JP PZL do attaché wojskowego w Bukareszcie ppłk . Kowalewskiego z 9 VIII 1935 r ., k . 324, kopia pisma L . P .III .57-b/T .1/7 wicedy-rektora dep . Pol . MSZ Kobylańskiego do O . II SG z października 1935 r .; 616/198, k . 40, pismo L . 2200-72/Wyszk . szefa BOA MSWojsk . wz . mjr . dypl . Kazimierza Ry-zińskiego do O . II SG z 3 X 1934 r .; CAW, O . I SG, I .303 .3 .855, materiały nt . eksportu płatowców PZL do Turcji; PWU, The Era of the Gulls. The Chronicles of the Pulawski Fighter Line, „Air Enthusiast”, 1983, vol . 28, s . 47; J . Thobie, La France, la Gréce et les Balkans dans les années trente, „Balkan Studies”, vol . 29, nr 1, Thessaloniki 1988, s . 19; d . Kołodziejczyk, op . cit ., s . 156 .16 AAn, MSZ, 6557, k . 174a . i nast ., kopia pisma P .III .67/b ./T ./I .8 . wicedyrekto-ra departamentu Politycznego MSZ do Ambasady RP w Stambule [sic!] z 15 IX 1936 r . i nn . dokumenty; CAW, O . I SG, I .303 .3 .855, list inż . W . Gibałki do szefa działu lotniczego SEPEWE inż Z . Arndta z 7 X 1937 r . i inne dokumenty; BPW MSWojsk ., I .300 .56 .64, pismo Wz/Pa/Lotn . SEPEWE do szefa BPW MSWojsk . z 13 I 1937 r .; A . Glass, PZL P.24, Warszawa 1994, s . 20nn .; W . Gibałka, Turecka kariera myśliwca PZL P.24, „Skrzydlata Polska”, 1960, nr 4 – 9 .



wytwórnie wyprzedawały masowo za granicą sprzęt po oka-zyjnych cenach, licytując in minus oferty polskie . „Można bez przesady powiedzieć, że nasze stosunki gospodarcze z Turcją są w stanie wygasania . Sprzedanie Turcji kilku polskich samo-lotów nie może być uważane za sukces dla naszego przemy-słu i handlu” – stwierdzał, nieco rzecz przeczerniając, w spo-rządzonym jesienią 1939 r . obszernym raporcie anonimowy oficer warszawskiego O . II SG . U progu ostatniego roku pokoju obecność SEPEWE na terenie tureckim wystawiona była na trudną próbę17 .

17 AAn, MSZ, 6558 i 9502, dokumenty z 1939 r . nt . dostaw broni do Turcji i prób zakupu tureckich surowców; Kons . Gen . Stambuł, 7, s . 60nn, korespondencja z lat 1937–38 nt . prób eksportu do Turcji koni wojskowych; SG, 616/342, kore-spondencja z 1938 r . nt . eksportu do Turcji; SG, 616/143, k . 382, raport O . II SG nt . Turcji z XI[?] 1938 r .; CAW, PWU, I .363 .2 .284, notatka „Aktualne sprawy eks-portowe” z 15 X 1938; I .363 .2 .304-310, materiały z lat 1938-39 dotyczące spraw tureckich; Z . Gwóźdź, P . Zarzycki, op . cit ., s . 202 .



Już we wrześniu 1939 r . prezes Koła Związku Oficerów Re-zerwy i komendant hufca Przysposobienia Wojskowego w Za-kopanem, kpt . rez . Witalis Wieder – który z chwilą wkroczenia wojsk niemieckich ujawnił się jako wieloletni agent Abwehry i otrzymał status Reichsdeutscha – przystąpił do tworzenia fundamentów współpracy góralsko-niemieckiej . Wieder dzię-ki pewnemu autorytetowi – jaki osiągnął jako znany lokalny działacz sanacyjny – radził Góralom, aby podjęli współpracę (na razie tylko gospodarczą i społeczną) z niemcami, również poprzez reaktywację przedwojennego Związku Górali Tatrzań-skich1 . Większość jego działaczy, na czele z prezesem – Henry-kiem Walczakiem2 – ustosunkowała się do propozycji Wiedera negatywnie, jednakże część zgodziła się współpracować . na czele tej grupy stanął Wacław Jan Krzeptowski (ur . w 1897 r .) z Kościeliska, członek zarządu związku i jego aktywny działacz, a od początku 1939 r . również prezes Stronnictwa Ludowego na powiat nowotarski3 . W czasie przewrotu majowego ukry-wał Wincentego Witosa, później zorganizował w 1933 jego przerzut do Czechosłowacji . W 1938 ofiarował Wojsku Polskie-mu z rodzinnej składki ciężki karabin maszynowy . Człowiek miernej inteligencji, lecz butny, dumny i chorobliwie ambitny, utracjusz, w 1939 miał ok . 70 000 zł długów . 3 września jego majątek miał być poddany licytacji, która została wstrzyma-na przez niemców . Z przedwojennych działaczy ZGT, którzy przyłączyli się do akcji, należy także wymienić Józefa Cukra (byłego prezesa) oraz braci Stefana (prawnika) i Andrzeja (ofi-cera rezerwy WP) Krzeptowskich, kuzynów Wacława4 . należy tu zaznaczyć, iż nie cała rodzina Krzeptowskich „poszła na współpracę” z okupantem . Józef Krzeptowski, zresztą również kuzyn Wacława, pełnił przez całą wojnę niebezpieczną funkcję kuriera, inny kuzyn zginął w Oświęcimiu . Kilku Krzeptowskich walczyło także w szeregach Armii Krajowej i Armii Polskiej na Zachodzie5 .

Początek akcji miał dość niewinny charakter . W pierwszych dniach października Wieder zorganizował wycieczkę Górali do Częstochowy w celu naocznego udowodnienia, iż klasztor na Jasnej Górze wraz ze słynnym obrazem nie zostały uszko-

1 W . Wnuk, Walka podziemna na szczytach, Warszawa 1980, s . 13 .2 J . Berghauzen, Polityka okupanta hitlerowskiego na Podhalu w okresie II wojny światowej, (w:) Podhale w czasie okupacji, pod red . idem, wyd . 2, Warszawa 1977 (dalej cyt .: Podhale w czasie okupacji), s . 27; W . Wnuk, op.cit ., s . 15-16, 29 .3 J . Berghauzen, Krzeptowski Wacław Jan (1897-1945), (w:) Polski Słownik Biogra-ficzny, t . 15, s . 527-528 .4 W . Wnuk, op.cit ., s . 13 .5 Ibidem, s . 29, 153 .

dzone w toku działań wojennych . Zostało to wykorzystane przez propagandę niemiecką – w prasie okupacyjnej (przede wszystkim w „gadzinówkach”, ale także w gazetach niemiec-kojęzycznych) ukazały się sprawozdania z tej wycieczki, opa-trzone zdjęciem Górali modlących się pod wizerunkiem Matki Boskiej . Krótko później w Zakopanem zorganizowano „spot-kanie zapoznawcze” działaczy góralskich z przedstawiciela-mi cywilnych i wojskowych władz niemieckich . Wygłoszono pod ich adresem kurtuazyjne przemówienie, wolne jednak od akcentów politycznych i separatystycznych . Zresztą część uczestniczących w tym zebraniu góralskich aktywistów sprze-ciwiła się później akcji Goralenvolku i w rezultacie znalazła się w Oświęcimiu6 .

działania Wiedera nabrały dynamiki, gdy komisarzem (Stadtkommissar) miasta Zakopane został mianowany w po-łowie października Johann Malsfey7 – człowiek o dużej inteli-gencji i zmyśle dyplomacji8, wielki zwolennik planów Wiedera . W tym samym czasie wrócił z Warszawy do Zakopanego dr Henryk Szatkowski, prawnik po studiach w Wiedniu, w cza-sie I wojny światowej legionista, przed wojną szef wydziału uzdrowiskowego w zakopiańskim Zarządzie Miejskim, kapi-tan sportowy polskiej reprezentacji narciarskiej, wiceprezes Polskiego Związku narciarskiego, organizator międzynarodo-wych zawodów narciarskich w Zakopanem9, człowiek bardzo dla tego miasta przed wojną zasłużony . Zażarty germanofil, wkrótce został Volksdeutschem i doradcą Malsfeya i głównym teoretykiem Goralenvolku, podnoszącym argument o rzeko-mo germańskim pochodzeniu Górali i ich negatywnym sto-sunku do polskości10 .

Szatkowski nie był zresztą w swojej koncepcji zbyt nowa-torski, gdyż już przed wojną naukowcy niemieccy wykazywali odrębność narodową Górali . Walther Blachetta w Das wahre Geschicht Polens pisał m .in . „Wyżyny karpackie zamieszkują Górale, dzielny i bohaterski naród […], z pogardą patrzący na Polaków z nizin . […] Jeszcze dziś u plemion słowiańskich, któ-re się ostały, jak np . u […] Górali, Kaszubów, daje się zauwa-żyć bardzo mało miłości do Polaków”11 . Hauptmann w swojej

6 Byli to m .in . Julian Rajtar i Józef dec . ibidem, s . 14 i 16 . 7 Johann Malsfey, z pochodzenia Austriak, od X 1939 do X 1941 Stadtkommissar Zakopanego, następnie do końca wojny Kreishauptmann (starosta) nowotarski .8 Ibidem, s . 14 .9 Ibidem, s . 15 i 21 .10 Porównaj: H . Szatkowski, Die Goralen, „das Generalgouvernement”, nr . 3, 1940 .11 Ibidem, s . 21 .

Goralenvolk. Kolaboracja Górali podhalańskich z okupantem

niemieckim 1939–1945

Oskar Myszor (pothkan)@



książce Kroaten, Goten und Sarmaten (Berlin 1935)12 uważa Górali za potomków germańsko-celtyckiego ludu Kwadów (niem . Quaden), w rzeczywistości żyjącego w II–V w . n .e . na terenie dzisiejszej Słowacji i Podhala . Antropolog dr Plügel dowodził, że większość Podhalan należy do „dynarskiego” lub „nordyckiego” typów urody . W okresie okupacji opracowanie argumentów przemawiających za odrębnością Górali powie-rzono grupie naukowców skupionych w Sekcji Ludoznaw-czej (Volkskunde Sektion) Instytutu dla niemieckiej Pracy na Wschodzie (Das Institut für Deutsche Ostarbeit) w Krakowie13 . Co ciekawe, niemieccy naukowcy nie byli w tej sprawie konse-kwentni, gdyż zdarzały się opinie, iż Górale są Polakami i pod-kreślany był ich patriotyzm14 .

Czwartego listopada 1939 r . szef dystryktu krakowskiego Wächter15, Pavlu16 oraz Malsfey odwiedzili Krzeptowskiego, przewidzianego już na kolaboracyjnego przywódcę Górali i zaprosili go w imieniu generalnego gubernatora Franka17 na Wawel . Siódmego listopada delegacja góralska (w składzie: Wacław i Stefan Krzeptowscy, Józef Cukier oraz dwie Góralki) przyjeżdża do Krakowa, złożyła w imieniu ludności góralskiej wiernopoddańczy hołd Frankowi18, prosząc jednocześnie o zatwierdzenie (reaktywację) Związku Góralskiego . Relacje ze spotkania pojawiły się w prasie całej Europy . Głównym or-ganizatorem wyjazdu był Wieder, on również opracował słabo znającemu niemiecki Krzeptowskiemu tekst przemówienia . Pięć dni póżniej Frank odwiedził Zakopane, gdzie uniżenie po-witano go przy „bramie FIS-owej” na ulicy Kościuszki19 . Krzep-towski przemawiał: „ . . .dwadzieścia lat jęczeliśmy pod polskim panowaniem, a teraz wracamy pod skrzydła wielkiego narodu niemieckiego” . W karczmie „Pod Góralem” jej właścicielka, Ka-rolina Rojowa zawiesiłą na belce pod powałą – między obraz-kami świętych – portret Hitlera20 .

29 listopada odbyło się pierwsze zebranie „reaktywowa-nego” Związku Góralskiego (niem . Goralenverein)21 . Zapro-

12 J .A . Szczepański, O góralach i Góralach, „Odrodzenie”, nr 29, 1945 .13 Szerzej na ten temat patrz: B . Halbert, „Goralenvolk”, (w:) Podhale w czasie okupacji, s . 85-88 .14 I . von Günther-Swart, Die Goralen, Krakau 1942 .15 Otto Gustav Freiherr von Wächter, ur . 8 VII 1901, SS-Gruppenführer und Ge-neralleutnant der Polizei, numer legitymacji nSdAP: 301093 . Od 31 X 1939 szef, a od 1940 gubernator dystryktu krakowskiego, od 23 I 1942, następnie do 1944 gubernator dystryktu Galicji . Potem do końca wojny szef cywilnego zarządu niemieckiego w okupowanych Włoszech . Zmarł 10 IX 1949 tamże jako mnich w klasztorze katolickim .16 SS-Hauptsturmführer dr Rudolf Pavlu, od X 1939 Stadtsleiter (szef miejskiej organizacji nSdAP) krakowski, od 1 IV 1941 pełnomocnik szefa dystryktu na miasto Kraków (Der Beaufragte des Distriktchefs für die Stadt Krakau), następnie od 30 IX 1941 do 11 IV 1943 naczelnik miasta (Stadthauptmann) .17 dr Hans Michael Frank, ur . 23 V 1900 w Karlsruhe, prawnik . Wczesny czło-nek nSdAP, od 1923 członek SA, gdzie ostatecznie uzyskał stopień SA-Ogrup-penführera. Od 1929 szef Wydziału Prawnego w nSdAP, 1934-1942 minister bez teki . Od 3 X 1939 szef niemieckiej administracji cywilnej w okupowanej Polsce (z siedzibą w Łodzi), 25 X 1939 mianowany generalnym gubernatorem (Gene-ralgouverneur), funkcję tą pełnił do końca wojny . Od 8 XI 1939 rezydował na Wawelu, przemianowanym na Das Burg. Po wojnie aresztowany, 1 X 1946 ska-zany wyrokiem Trybunału norymberskiego na śmierć przez powieszenie . Wyrok wykonano szesnaście dni później .18 Generalny gubenator otrzymał od Górali w prezencie złotą ciupagę . (P . Smo-leński, Bedziesz wisioł za coś, „duży Format”, nr 7, dodatek do „Gazety Wyborczej” nr 142, 20 VI 2002, s . 6-14 . Artykuł opracowany na podstawie m .in . pracy magi-sterskiej Wojciecha Szatkowskiego Koncepcja „Goralenvolku” i próby jej realizacji na Podhalu w latach 1939-1945)19 W . Wnuk, op.cit., s . 15 .20 P . Smoleński, op.cit .21 J . Berghauzen, Polityka..., s . 27-30 .

szono 49 osób, z których przybyło 4022 . na zebraniu sprawy gospodarczo-ekonomiczne połączono z jeszcze zawoalowa-nymi kwestiami separatystycznymi . Znamienny jest pierwszy postulat ułożonego przez Szatkowskiego memoriału skiero-wanego w grudniu 1939 r . do władz niemieckich, który mówi o chęci zachowania „odrębności szczepowej”23 . Memoriał ten zawierał również akcent antysemicki24, jak również uzurpację reprezentowania całej społeczności góralskiej25 . Z drugiej stro-ny w memoriale jest postulat, aby projekty domów nawiązy-wały do regionalnego stylu . Są prośby o popieranie turystyki, przemysłu artystycznego i góralskiego szkolnictwa; o ochro-nę wysokogórskiego pasterstwa, zwiększenie dostaw zbóż siewnych, nawozów sztucznych i cukru, a nawet o zwrot koni zarekwirowanych na potrzeby frontu . Wreszcie o uwzględnie-nie, iż „Podhale nie jest krajem, z którego można by oczekiwać możliwości wywozu jakichkolwiek produktów rolnych” . Zwró-cono również uwagę, „że lasy na Podhalu są bardzo zniszczo-ne i zbyt gwałtowna eksploatacja może spowodować bardzo przykre skutki, widoczne już zresztą w niektórych częściach Tatr . Rozumiejąc, że zwiększenie eksploatacji lasów da nam również pewien zarobek, prosimy o zwrócenie uwagi, by lasy te, będące największym bogactwem naszej ziemi, nie uległy gwałtownemu zniszczeniu”26 .

Przewodniczącym związku został wybrany Wacław Krzep-towski, a jego zastępcą Cukier27 . doradcami władz związku mianowano Wiedera i Szatkowskiego28 . Siedziba zarządu znaj-dowała się w Zakopanem, na ul . Kościuszki (Bahnhofstraße) 2 . W inauguracyjnym zebraniu wzięło udział wielu działaczy gó-ralskich, jednak po ujawnieniu politycznego charakteru akcji większość z nich wycofała się lub nawet potępiła tę inicjatywę, doznając represji ze strony niemców lub nawet przypłacając opór śmiercią .

działacze Goralenverein czerpali ze swojej działalności także zyski czysto materialne . Wacław Krzeptowski otrzymał jedyny w Zakopanem sklep tytoniowy, Andrzej Krzeptowski – wielki sklep z artykułami przemysłowymi, a Szatkowski – manufak-turę produkującą dla niemieckich gości Zakopanego góralskie pamiątki, zresztą znakomitej jakości i pięknej urody29 .

Tymczasem akcja się rozwijała z dużą dynamiką . Szatkowski wykazywał w artykułach pisanych do niemieckich czasopism germańskie pochodzenie Górali i ich odrębność narodową . Kolaboracjoniści z Goralenverein wraz z Wiederem prowadzi-li szeroką działalność kulturalną, organizując m .in . uroczyste przyjęcie SS-Reichsführera Heinricha Himmlera (który przybył do Zakopanego na spotkanie z wysokim funkcjonariuszem nKWd) w końcu stycznia 1940 r .30 Pośrednim efektem tej wi-

22 nie przybyli m .in . były prezes Henryk Walczak, ks . dańkowski, Franciszek Pawlica i W . Stopka . (ibidem, s . 28)23 Ibidem, s . 29 .24 „Przy przejęciu władzy przez państwo niemieckie w naszym kraju, nastąpił przewrót gospodarczy . Usunięto żydów, którzy jak ciężki kamień ciążyli na go-spodarczym rozwoju ludności góralskiej .” (Ibidem, s . 30) .25 „nasz związek reprezentuje całą ludność góralską .” (Ibidem, s . 30) .26 P . Smoleński, op. cit.27 W . Wnuk, op.cit., s . 16 .28 J . Berghauzen, Krzeptowski Wacław Jan..., s . 527 .29 P . Smoleński, op. cit.30 Himmler otrzymał wówczas w prezencie bogato zdobioną drewnianą skrzynię . Ilustrowany reportaż z tej wizyty zamieścił „das Schwarze Korps” z 29 II 1940 r . ( J . Berghauzen, Polityka..., s . 31)



zyty było zaliczenie przezeń ludności góralskiej w maju 1940 r . jako nadającej się do germanizacji31 .

W Zakopanem utworzono Góralską Szkołę Ludową (Go-ralische Volksschule) z siedzibą w willi „Szarotka”32 na ul . no-wotarskiej (neumarktstraße) 2533 . Jej dyrektorką mianowano Władysławę Hawranek (później zamężną von Oppel) . Szkołę Przemysłu drzewnego (Krupówki/Hauptstraße 8) przekształ-cono w Zawodową Szkołę Ludowej Sztuki Góralskiej (Berufs-fachschule für Goralische Volkskunst) z Jerzym Śliwką34 jako dy-rektorem . W szkole tej wytwarzano m .in . nosze dla Wehrmach-tu. W obu szkołach jako język nauczania zamiast polskiego wprowadzono gwarę góralską (oficjalnie uznaną za język) . We wspomnieniach uczniów zapisały się m .in . lekcje gimnastyki, na których pojawiało się np . zdanie „Jako stoicie w przodke, tako zwyrtnijcie się do zadku, hej!”35 . Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem przemianowano na Państwowe Muzeum Ta-trzańskie (Staatliches Tatra-Museum) i podporządkowano Wy-działowi Wiedzy i nauki w Urzędzie Gubernatora dystryktu36 . Patronat nad muzeum objął oczywiście Goralenverein. Utwo-rzono również klub sportowy (Goralisches SK Zakopane), grający w oficjalnych rozgrywkach piłkarskich z drużynami niemieckimi, także gestapowskimi . Służba Budowlana (Bau-dienst) na Podhalu uzyskała pewną odrębność jako Góralska Służba Krajowa (Goralischer Heimatdienst)37 .

15 lipca 1940 r . w Generalnym Gubernatorstwie przeprowa-dzono spis ludności . działacze Goralenverein rozpowszechniali w powiecie nowotarskim pogłoskę, iż kto poda narodowość polską, a nie góralską – zostanie wysiedlony . duża część miesz-kańców Podhala podała odpowiedź mieszaną, np . „Górol Po-lok” lub „polski Górol”, co przy obliczaniu wyników podciągnię-to pod kategorię „Góral” . W rezultacie spisu ok . 30 % ludności Podhala uznano za „mniejszość góralską”38 .

22 lutego 1942 r . – w okresie szczytowych sukcesów Wehr-machtu – naczelne władze Generalnego Gubernatorstwa tworzą (na bazie Goralenverein) Komitet Góralski (Goralisches Komitee), którego przewodniczącym – z tytułem Goralenführe-ra39 – został oczywiście Wacław Krzeptowski, a jego zastępcą i sekretarzem komitetu40 – Józef Cukier . Poza nimi w skład Pre-zydium KG wchodziło sześciu członków-referentów, z których każdy był szefem jednego resortu (organizacji i spraw perso-nalnych, spraw kultury41, pomocy w pracy, pomocy gospodar-czej, pomocy w odżywianiu oraz rachunkowości) . Prezydium było odpowiedzialne za swoje decyzje przed władzami nie-mieckimi . Autorem ogłoszonego już 11 listopada 1941 r . i skła-

31 Cz . Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t . 1, Warszawa 1970, s . 292–293; t . 2, Warszawa 1970, s . 459 .32 Przed wojną znajdowała się tam szkoła ludowa nr 3 .33 W . Wnuk, op.cit., s . 44 .34 Volksdeutsch, rywalizował z Szatkowskim w publikowaniu elaboratów o „germańskim” pochodzeniu Górali . ( J . Berghauzen, Polityka..., s . 32)35 A . Kroh, Tatry i Podhale, Wrocław 2002, s . 233 .36 B . Halbert, op.cit., s . 89 .37 W . Wnuk, op.cit., s . 17 .38 Ibidem, s . 17; J . Berghauzen, Polityka..., s . 35 .39 niemcy drwili z Krzeptowskiego, nazywając go „góralskim księciem” (Gora-lenfürst) . Zresztą sam Frank mówił o Góralach jako „narodzie dekoracyjnym” .40 Faktycznie funkcję sekretarza pełnił Jerzy Bachleda-Curuś . Oprócz tego w sekretariacie pracowały Władysława Faron i Łucja Sadowska, tłumaczem był Adam Trzebunia . Szefem Biura Komitetu był Stanisław Walczak . Część pracow-ników Biura i Sekretariatu KG współpracowała z ruchem oporu .41 Referentem ds . kultury był Antoni Olcha-Mirek .

dającego się z 23 paragrafów regulaminu komitetu był Lothar Weinrauch – kierownik Wydziału Opieki Społecznej w rzą-dzie Generalnego Gubernatorstwa . najbardziej fikcyjny był punkt g) w § 19 o „zwalczaniu analfabetyzmu i alkoholizmu” . W rzeczywistości ludność Podhala rozpijano specjalną wódką o mocy ponad 70% alkoholu, rok szkolny zaś trwał tylko pół roku, zresztą nierzadko „w ramach zajęć” dzieci były zmuszane do pracy, np . zbierania ziół czy złomu42 .

Józef Cukier był autorem projektu flagi dla planowanego „Państwa Góralskiego” . Przedstawiał on zarys Tatr z czerwoną „góralską” swastyką (tzw . „krzyżykiem niespodzianym”) w le-wym górnym rogu . Projekt ten, choć spodobał się Frankowi, nie został w końcu przyjęty . Ostatecznie Komitet Góralski nie przy-jął żadnych symboli, głównie ze względów bezpieczeństwa .

Swym zasięgiem komitet obejmował cały dawny powiat nowotarski i część myślenickiego43, jego delegatury znajdowa-ły się w następujących miejscowościach: Chochołów, Czarny dunajec, Jordanów, Krościenko44, Maków Podhalański, nowy Targ45, Ochotnica46, Odrowąż, Poronin47, Raba Wyżna, Rabka, Szaflary, Szczawnica48 i Tylmanowa49 .50 Siedziba władz znajdo-wała się w Zakopanem, na Krupówkach (Hauptstraße)51 .52

Zgodnie ze statutem, oficjalne cele Komitetu Góralskiego miały charakter oświatowy, kulturalny i gospodarczy, jednak w myśl poleceń władz niemieckich jego aktywnośc koncen-trowała się na działaniach politycznych i współpracy z oku-pantem, a przede wszystkim na propagowaniu separatyzmu góralskiego, uprawianemu głównie za pomocą publicznych wieców w poszczególnych miejscowościach Podhala53 .

najważniejszą akcją prowadzoną przez Komitet Góralski był nadzór nad wprowadzaniem specjalnych góralskich kart rozpoznawczych (kennkarte), oznaczonych literą „G” . Formalnie zostały one wprowadzone przez władze niemieckie z końcem 1941 r . Przeprowadzona wczesną wiosną 1942 r . akcja wyda-wania kennkart zakończyła się fiaskiem działaczy Goralenvolku, pomimo wielu nadużyć i oszustw i przymusu popełnianych w jej czasie . Większość Górali odmawiała przyjęcia góralskiej kennkarty i domagała się w zamian polskiej54 . O takiej postawie

42 Ibidem, s . 33-34 .43 Obszar ten w czasie okupacji tworzył powiat (kreis) nowotarsko-dunajecki . Pewne wpływy KG miał również w pobliskich powiatach: wadowickim i nowo-sądeckim .44 Głównymi działaczami KG w Krościenku byli Piotr Guszkiewicz i Jakub Hur-kała .45 Tamtejszym delegatem był Aleksander Krausowicz, a jego zięć Bolesław Imiela (pochodzący zresztą z Sosnowca) był zastępcą . (T . nałęcz, W . Władyka, Dzieje okupacyjne Nowego Targu w latach 1939-1945, (w:) Podhale w czasie oku-pacji, s . 165) .46 delegatem KG był tam Jan Hamerski .47 delegatem KG na gminę Poronin był wójt Franciszek Franosz, również soł-tys Józef Chowaniec był działaczem komitetu . na Franoszu ruch oporu wykonał wyrok śmierci . (W . Mierzecki, Poronin w latach okupacji 1939-1945, (w:) Podhale w czasie okupacji, pod red . J . Berghauzena, wyd . 2, Warszawa 1977, s . 193)48 Głównymi działaczami KG w Szczawnicy byli Jan Grabień i Tadeusz Kęsek, zaś w Szczawnicy niżnej Tadeusz Racięga .49 W Tylmanowej głównymi działaczami KG byli Ludwik Michalczak i Jan Bar-naś .50 W . Wnuk, op.cit., s . 17 .51 Z innych działaczy Komitetu warto wymienić: Andrzeja Frączka, Antoniego Kęska, Tomasza Kościelniaka, Szymona Kuchtę, Franciszka Latochę, Antoniego Tomalę, i Andrzeja Zagatę .52 A . Filar, U podnóża Tatr 1939-1945. Podhale i Sądecczyzna w walce z okupan-tem, Warszawa 1985, s . 20 .53 W . Wnuk, op.cit., s . 17-18 .54 Ibidem, s . 31-34 .



społeczeństwa Podhala decydowała z jednej strony patriotycz-na postawa cieszących się dużym autorytetem działaczy góral-skich odmawiających współpracy z okupantem55, negatywna postawa Kościoła, zaś z drugiej niemiecki terror (który zrażał lu-dzi do kolaboracji) i niewielkie rzeczywiste korzyści z posiada-nia kennkarty „G” w porównaniu z kennkartą polską . Posiadacz błękitnego dokumentu z literą „G” miał wprawdzie większe możliwości, szczególnie w poruszaniu się na terenie powiatu i wyjeżdżaniu poza jego granice, niż posiadacz szarej kennkarty polskiej, lecz przydział żywności był jednakowy dla obu kenn-kart, równe były również ciężary kontyngentów. Kenn karta „G” nie chroniła także przed wywozem na roboty, aresztowaniem i innymi represjami56 . Bywały przypadki, że góralską kartę dla niepoznaki przyjmował działacz ruchu oporu, kurier „przez zie-loną granicę” czy gospodarz ukrywający Żydów . Sytuacja w po-szczególnych gminach była zależna głównie od postawy władz i wpływów Komitetu Góralskiego . najwięcej kart wydano w kil-ku gminach gdzie władzę dzierżyli działacze Goralenvolku lub (jak w Szczawnicy) szczególnie silny był terror niemiecki . I tak np . w Cichem góralskiie kennkarty przyjęło 90% mieszkańców, a w Szczawnicy 92%, podobnie było w Kościelisku, Wiele kenn-kart „G” przyjęto również w miastach i uzdrowiskach (Zakopane 25%, nowy Targ 30%, Rabka 26%), gdzie oprócz większej presji okupanta57 pewną rolę odegrało wspomniane już „zceprzenie” społeczeństwa . Oprócz tego, w czasie wojny silnie ograniczo-ny był ruch turystyczny, a co za tym idzie – Górale w uzdrowi-skach utracili większość środków do życia . Jednak nawet tam większość mieszkańców zażądała kart polskich . W pozostałych, wiejskich głównie gminach odsetek kennkart góralskich był znikomy – w Bukowinie Tatrzańskiej, Czorsztynie, Krościenku, Ochotnicy i Szaflarach od 2 do 3%, w Łopusznej 7%, w Białym dunajcu, Chochołowie i Ludźmierzu ok . 10% . Ogólna liczba wydanych kennkart „G” na Podhalu jest trudna do wyliczenia ze względu na brak zachowanych dokumentów, prawdopodob-nie jednak w całym powiecie góralskie karty przyjęł do 35% mieszkańców58, przy czym ich odsetek w gminach o charakte-rze miejskim był mniej więcej pięciokrotnie większy niż na wsi . należy również zaznaczyć, iż w niektórych (wschodnich) gmi-nach kilka procent wydanych kart stanowiły karty ukraińskie . Opór wobec przyjęcia często narzucanej góralskiej kennkarty przejawiał się nierzadko celnymi i odważnymi argumentami, np . „Cóz z tego, ze portki na mnie górolskie, kie to co w port kok to polskie . . .” (Władysław Gąsienica)59 czy „Przecież Tyrolczycy też mają swój własny góralski strój, a są niemcami” .60 do przy-jęcia góralskiej karty nierzadko przymuszano siłą – słynął z te-go np . działacz GK Stanisław Gąsienica-Mracielnik . Brał gazda polską kartę, Mracielnik walił w twarz . Aż przymusił do wzięcia góralskiej . Pod koniec wojny Mracielnika zastrzelili partyzanci z Armii Krajowej61 .

55 M .in . wójt Krościenka Władysław Grotowski, ks . Matras ze Szczawnicy, bur-mistrz Jordanowa Hołda, wójt Rabki Feifer, wójt Szaflar Wojciech Kamiński56 Ibidem, s . 41 i 45 .57 W Rabce akcja wydawania kennkart zbiegła się z likwidacją getta i wzmożo-nym terrorem niemieckim .58 Wg Berghauzena 18%, wg W . Szatkowskiego nawet 35% .59 A . Kroh, Tatry i Podhale, Wrocław 2002, s . 230 .60 W . Wnuk, op.cit., s . 34 .61 P . Smoleński, op. cit.

Jednym z bardziej ambitnych pomysłów działaczy Gorali-sches Komitee było zorganizowanie „legionu góralskiego” Waf-fen-SS. Już w listopadzie 1939 r . z inicjatywy Szatkowskiego i Wiedera wysłano do Krakowa sześciu młodych Górali z Za-kopanego i okolic . Obiecano im tam dobrą posadę i że jeśli ta posada im się nie spodoba, będą mogli wrócić do domu . Przez trzy tygodnie pełnili oni funkcje pracowników hotelu „Pod Ba-ranami”, po czym pewnego dnia wcielono ich do Waffen-SS. Przerażeni Górale – wszyscy poza jednym – uciekli przy pierw-szej okazji . do tego jednego zdrajcy dołączył później drugi62, aresztowany przez Gestapo za zbiegłego brata i zwolniony pod warunkiem wstąpienia do wojska . Kiedy obaj przyjeżdżali na Podhale w czasie urlopów, spotykali się z ostracyzmem spo-łeczeństwa63 . Później w listopadzie 1941 r . Kreishauptmann Malsfey próbował (bez efektu) utworzyć 200-osobową „policję góralską”64 . Pojawił się również pomysł utworzenia góralskiej straży na Wawelu, m .in . u trumny marszałka Piłsudskiego .

Kolejną próbę – tym razem popartą akcją wydawania kennkart góralskich – podjęto z końcem 1942 r . Wieder wraz z Krzeptowskim objeżdżał Podhale, nakłaniając ludzi do wstąpienia w szeregi organizowanego w ramach Waffen-SS „legionu góralskiego” . Agitowano: „Młodzieży! Jesteś upraw-niona i powołana do udziału w walce przeciwko bolszewi-zmowi, śmiertelnemu wrogowi, w walce za wiarę i ojczyznę, za rodzinę i rolę, w walce za sprawiedliwe nowe urządzenie nowej Europy”65 . Obiecywano służbę na terenie kraju, znaczne przydziały żywności i ochronę przed wywózką na roboty dla rodziny, jak również zwolnienie krewnych z obozów i więzień . W ten sposób zwerbowano 410 osób, którym nakazano się stawić przed komisją poborową SS w Zakopanem, która mie-ściła się w hotelu „Morskie Oko” . Stawiło się tam tylko ok . 300 Górali, z których tylko 154 (pomimo dużej liberalności lekarzy SS) zakwalifikowano jako zdatnych służby . Skierowano ich do obozu szkoleniowego w Trawnikach (dystrykt lubelski) . do obozu przybyło już nie 154, lecz 140 osób, z których od razu zwolniono 21 jako chorych na padaczkę, gruźlicę oraz choro-by serca i nerek . Zostało 119 . W trakcie, i tak uproszczonego i skróconego, szkolenia odesłano do domu 88 rekrutów66, kolejnych 19 zbiegło . Ostatecznie 21 marca 1943 r . w obozie przebywało tylko 12 „ochotników” . 16 kwietnia 1943 dr zde-cydowano o zakończeniu projektu . SS-Gruppenführer Gottlob Berger67 skomentował sprawę ironicznie: „[…] wierzę, iż tym samym kwestia naboru Górali jest ostatecznie załatwiona .

62 Wg S . Żerko (Próba sformowania na Podhalu „Legionu Góralskiego” Waffen-SS, „Przegląd Zachodni”, nr 3 (284), 1997, s . 220) służyli oni w służyli w „8 pułku SS-Leibstandarte” . nie udało mi się znaleźć takiej jednostki w wykazach jedno-stek Waffen-SS. Być może był to batalion 8/II pułku Leibstandarte SS „Adolf Hi-tler”, dowodzonego wówczas przez SS-Oberstgruppenführera Josepha dietricha . Jesienią 1939 r . pułk Leibstandarte SS „Adolf Hitler” rzeczywiście stacjonował na terenie Generalnego Gubernatorstwa . Trzeba jednak pamiętać, iż była to jed-nostka elitarna, wręcz „gwardia pretoriańska” führera, zatem przyjęcie do niej naszych „bohaterów” jest dość wątpliwe, jakkolwiek niewykluczone .63 W . Wnuk, op.cit., s . 46 .64 J . Berghauzen, Polityka..., s . 32 .65 P . Smoleński, op. cit.66 Jako przyczyny wymieniano: pijaństwo, brak dyscypliny, nieznajomość ję-zyka niemieckiego oraz swarliwość (grupa „góralskich ochotników” wdała się w burdę z szkolącymi się w Trawnikach rekrutami ukraińskimi) . Krótko mówiąc, Górale nie nadawali się na „żołnierzy führera” .67 Urodzony 16 VII 1896 w Gerstetten, zmarł tamże 5 I 1975 . W tym czasie szef Głównego Urzędu SS .



Jestem stanowczo przekonany, iż potrafimy wojnę tę wygrać bez nich .” 68 Ostatecznie do SS trafiło zaledwie kilku Górali69 .

Po klęsce niemców pod Stalingradem działalność komi-tetu się załamała . Wielu działaczy zginęło z rąk ruchu oporu (głównie Armii Krajowej) – m .in . Szwajnos z Cichego w 1943 r . czy Tadeusz Kęsek ze Szczawnicy w 194470, zaś władze nie-mieckie – widząc fiasko akcji oraz mając ważniejsze problemy na głowie – straciły zainteresowanie sprawą, a nawet zaczęły się odnosić do niej negatywnie . W trakcie jakiegoś spotkania z niemcami Krzeptowski został nawet pobity . Toteż latem 1944 r . „góralski książę” porzucił Komitet (wcześniej niszcząc jego ważniejsze dokumenty) i ukrył się (zarówno przed ru-chem oporu, jak i niemcami, którzy wyznaczyli za jego gło-wę nagrodę) na Hali Pisanej . Potem na Słowacji przygarnął go radziecki oddział partyzancki dowodzony przez Wasilja Ach-miedulina, byłego żołnierza armii Własowa, zapewne agenta nKWd . Podobno Krzeptowski zdobył przychylność Rosjan pa-pierosami i legendą, jakoby miał być znanym przedwojennym działaczem lewicy, zdeklarowanym przeciwnikiem sanacji . do partyzantów mówił per „towarzysze” . W listopadzie 1944 wró-cił na polską stronę Tatr . Znalazł kolibę opodal Kominiarskiego Wierchu, znaną również tatrzańskim kurierom; ponoć przez jakiś czas mieszkał w niej razem z legendarnym kurierem Józ-kiem „Ujkiem” Krzeptowskim, swoim kuzynem . nie wydał Józ-ka (zresztą raczej nie miał już takiej możliwości), choć niemcy dawali za najlepszego z kurierów 50 000 złotych (miesięczny budżet Goralisches Komitee wynosił ok . pięć razy mniej) . Kry-jówki Krzeptowskiego chronili (za opłatą) uzbrojeni ludzie, być może z oddziału „Grunwald” Armii Ludowej71 . 20 stycznia 1945 r . (dziewięć dni przed wyzwoleniem Zakopanego) Krzep-towski został aresztowany w swoim domu w pobliżu Koście-liska i tego samego dnia późnym wieczorem, powieszony . Miejsce pochowania nie jest znane . Wyrok śmierci, wydany już na początku okupacji przez lokalną organizację ruchu oporu – Konfederację Tatrzańską, został wykonany przez oddział AK ppor . Tadeusza Studzińskiego „Kurzawy” 72 . Jak mówi legenda, kazano Krzeptowskiemu zdjąć góralskie portki (aby ich nie zhańbił) i powieszono w samej bieliźnie . W chwili ujęcia był całkowicie załamany psychicznie, próbował się bronić, zapisał nawet w ostatniej woli swój majątek na rzecz Armii Krajowej .

Po Wiederze i Szatkowskim ślad później zaginął . Szatkowski prawdopodobnie uciekł w przebraniu mnicha do Włoch, nie dał po wojnie znaku o sobie nawet pozostałej w Polsce żonie i dzieciom . O Wiederze wiadomo jeszcze mniej, nie zachowa-ło się nawet żadne jego zdjęcie, poza jednym na którym stoi odwrócony tyłem . Prawdopodobnie również uciekł za wyco-fującym się wojskiem niemieckim . Andrzej Krzeptowski zmarł w krakowskim więzieniu, prawdopodobnie popełnił samobój-stwo . Jego brat Stefan, aresztowany po wojnie przez nKWd,

68 S . Żerko, op.cit., s . 217-222 .69 W . Szatkowski dotarł do czterech nazwisk: Karkosz, Mytkowicz, duda i Sule-ja, ten ostatni służył w Protektoracie Czech i Moraw, konkretnie w Pradze . Imion nie udało się ustalić . na temat „góralskiego legionu” powstała przyśpiewka: „Wielka armia księcia pana / Hen szeroko w świecie słynie / Trzech złodziei i Su-leja / Jeden osioł, cztery świnie”70 W . Wnuk, op.cit., s . 39 .71 P . Smoleński, op. cit.72 J . Berghauzen, Krzeptowski Wacław Jan..., s . 528 .

zmarł w syberyjskim łagrze na rękach Józka Krzeptowskiego, legendarnego kuriera i bohatera ruchu oporu . Józek przeżył łagier, wrócił w latach pięćdziesiątych do Polski .

Gwoli ścisłości należy wspomnieć, iż na skutek zabiegów Wacława Krzeptowskiego u władz niemieckich uwolnionych zostało 200–300 Górali ze stalagów, jak również wielu z wię-zień i obozów koncentracyjnych73 – m .in . Andrzej Stopka74 i działacz ruchu oporu Włodzimierz Wnuk75 . Rzecz jasna, nie umniejsza to jego winy i odpowiedzialności za kolaborację – interwencje te miały charakter w dużym stopniu propagan-dowy . Z drugiej strony, swych wrogów – np . E . Polaka, Krzep-towski nierzadko wydawał w ręce Gestapo76. nie można także zapominać o bardzo szerokiej działalności charytatywnej Ko-mitetu Góralskiego – zapomogach i zasiłkach, rozdawnictwie żywności, kuchniach ludowych, bezpłatnych pomocy lekar-skiej i lekarstwach w czasie epidemii tyfusu . Z pieniędzy ko-mitetu odbudowano spalone zabudowania we wsi Krauszów pod nowym Targiem77 .

działalność Komitetu Góralskiego zakończyła się ostatecz-nie jesienią 1944 r ., gdy nie udało się już nawet zorganizować delegacji na wrześniowe uroczystości dożynkowe w Krako-wie78 . Po ucieczce Krzeptowskiego przewodniczącym komite-tu został Cukier .

W okresie od 4 do 22 listopada 1946 r . na sesji wyjazdo-wej w Zakopanem odbyła się rozprawa Specjalnego Sądu Karnego w Krakowie79, którego wyrokiem Wieder i Szatkowski zostali zaocznie skazani na śmierć, Józef Cukier na 15 lat wię-zienia, Stanisław Mul80, Polak z Rzeszowskiego, główny propa-gator kennkart góralskich w Rabce81 – na 5 lat, taki sam wyrok otrzymał Antoni Kęsek, na 3 lata skazano Antoniego Tomalę, a Tomasz Kościelniak został uniewinniony82 . W czasie całego procesu, na którym zeznawało ok . 160 świadków, wykazano, iż akcja Goralenvolk nie uzyskała poparcia większości społeczeń-stwa Podhala . W przemówieniu prokuratora J . Brandysa padło stwierdzenie „Podhale zdało egzamin z polskości, Podhale by-ło, jest i będzie zawsze polskie”83 .

W sprawie ułaskawienia Cukra list zbiorowy do prezydenta Bieruta napisało ponad stu Górali . nie otrzymali odpowiedzi .84

Goralenvolk jest najgłośniejszym przykładem zorgani-zowanej kolaboracji polsko-hitlerowskiej w okresie II wojny światowej, a co za tym idzie, jedną z bardziej wstydliwych kart w naszej historii . Sprawa ta mocno zszargała reputację pod-halańskich Górali85, choć tuż po wojnie podjęto zdecydowane

73 Prawdopodobnie ok . 60 osób .74 Prof . (od 1950) Andrzej Stopka (1904-1973), malarz, karykaturzysta, sceno-graf . (Szerzej o nim: I . Witz, Andrzej Stopka, Kraków 1970) .75 Włodzimierz Wnuk (1915-1992), pisarz, członek ruchu oporu, więzień obo-zów koncentracyjnych, po wojnie działacz Związku Podhalan (ibidem, s . 29-30) .76 Cz . Madajczyk, op.cit., t . 2: s . 458 .77 P . Smoleński, op. cit.78 J . Berghauzen, Polityka..., s . 37 .79 W . Wnuk, op.cit., s . 18 . J . Berghauzen, Polityka..., s . 38 .80 J . Berghauzen, Polityka..., s . 38 . podaje raz mylnie jego imię jako Antoni . nie-pewna jest także pisownia nazwiska – spotkałem się z wariantami Mul i Mól .81 W . Wnuk, op.cit., s . 38 .82 J . Berghauzen, Polityka..., s . 38 .83 Ibidem, s . 18-19 .84 P . Smoleński, op. cit.85 Już w czasie okupacji patriotyczni Górale nierzadko np . bali się pojawiać w Krakowie w strojach ludowych, gdzie spotykali się z pogardą mieszkańców . Tuż po wyzwoleniu zdarzały się przypadki zbiorowych represji wobec Górali prowa-



kroki w celu uświadomienia polskiego społeczeństwa o zni-komym poparciu dla akcji wśród samych Górali . Goralenvolk był wprawdzie inicjatywą oddolną (choć prędko uzyskała ona poparcie wpływowych dygnitarzy niemieckich, jak np . gene-ralnego gubernatora Franka, którzy byli zwolennikami zasady divide et impera), jednakże pomysł nie powstał w środowisku góralskim . Główni kierownicy akcji – Wieder i Szatkowski – nie byli Góralami, lecz „ceprami” z Warszawy . Również większość góralskich działaczy zaangażowanych w kolaborację było moc-no „sceprzona” . Społeczność Górali, szczególnie w Zakopanem i innych uzdrowiskach była w przedwojennej Polsce bardzo hołubiona, wręcz „rozpieszczona”, stąd też rozwinął się wśród nich materializm „rodem z Krupówek” połączony z dużymi am-bicjami . Ci działacze nie mieli jednak większego poparcia na prowincji . Fiasko idei Goralenvolku było spowodowane nie tyl-ko patriotyczną postawą dużej części Górali – pewną rolę ode-grały również bardziej trywialne argumenty . Od współpracy z okupantem odstręczał hitlerowski terror, przed którym nie chroniły „góralskie” dokumenty . Gdyby akcję przeprowadzono w drugiej połowie 1940 r . lub na początku 1941 r ., prawdopo-dobnie rezultaty byłyby lepsze . W 1942 r . – pomimo sukcesów odnoszonych przez Wehrmacht – w wojnie przeciw niemcom nie uczestniczyła już samotna Wielka Brytania, lecz również ZSRR i Stany Zjednoczone . dużo silniejszy i bardziej wpływo-wy był także podhalański ruch oporu, będący zimą 1940/1941 w „rozsypce” . Poza tym uczestnictwo w kolaboracji nie dawało poważnych zysków materialnych . Krótko mówiąc, „kij” był nie-współmiernie większy niż „marchewka” .

dzonych przez przyjezdnych urzędników, lecz prędko te samowolne „inicjaty-wy” zostały powstrzymane przez władze wojewódzkie . dużą rolę odegrał w tym memoriał obronny F . Łęczyckiego .



Kilka lat temu (ok . 2003 roku) wpadła mi w ręce kopia zdję-cia przedstawiającego Hellcata z japońskimi Hinomaru . Jako że temat mnie zaciekawił, postanowiłem poszukać dalszych informacji na jego temat . Z racji braku szerszych wiadomości w dostępnej mi literaturze polsko i anglojęzycznej prześledzi-łem też zawartość źródeł japońskojęzycznych .

W efekcie dowiedziałem się że były przynajmniej dwie ma-szyny F6F-5 Hellcat, którymi dysponowały Siły Powietrzne Ce-sarskiej Marynarki . A oto zdobyte informacje na ich temat .

1 . F6F Z HUWEI [1]4 stycznia 1945 roku o godzinie 7 .15 podporucznik Charles

Valentine August poderwał maszynę z płyty lotniskowca USS Randolph . Leciał w eskadrze Grummanów F6F dowodzonej przez komandora porucznika T . Wadera, która miała ochraniać sześć bombowców TBM Avenger . Celem lotu Avengerów było zaatakowanie lotnisk w środkowo-zachodniej części Tajwanu i rozpoznanie fotograficzne . Oprócz lotniskowca USS Randolph w tamtym rejonie znajdowały się trzy inne lotniskowce, dwa pancerniki, cztery ciężkie krążowniki i cztery niszczyciele .

Około godziny 10 .20 eskadra Hellcatów dotarła nad Bazę Marynarki w Huwei, przystępując – zgodnie z rozkazami – do ataku, jednakże tuż przed rozpoczęciem akcji maszyna piloto-wana przez podporucznika Augusta z powodu niespodziewa-nych kłopotów z silnikiem zaczęła tracić wysokość, w efekcie lądując na brzuchu na polach w pobliżu lotniska Huwei .

O tym fakcie został natychmiast powiadomiony porucznik Satō Sōji dowódca dywizjonu (Chutai) Sił Powietrznych Marynar-ki stacjonującego na lotnisku w Huwei otrzymał telefon z jed-nego ze schronów przeciwlotniczych położonych na obrzeżach lotniska z informacją o przechwyceniu maszyny amerykańskiej .

na miejsce zdarzenia został wysłany oficer zaopatrzenia (ew . płatnik jednostki) który znał biegle język angielski oraz kilku innych oficerów . niedługo po tym przyjechali oni do kwatery głównej z podporucznikiem Augustem mającym przewiązane oczy i zaczęto przesłuchiwać jeńca .

Samolot po przymusowym lądowaniu, został poddany re-montowi przez techników, po czym przetransportowano go do lasu, należącego do świątyni shintoistycznej w Huwei i tam wystawiono na widok publiczny . niestety, dalsze losy maszy-ny nie są znane .

dowództwo Sił Powietrznych Marynarki, po przejęciu Hel-lcata, z pewnością zamierzało odesłać maszynę do kraju, by

tam wykonać szczegółowe testy i ekspertyzy . Jednakże nagłe załamanie się pozycji Japonii w wojnie na Pacyfiku nie pozwo-liło na realizację tych planów .

2 . F6F Z yOKOSUKI [1], [2]drugi znany mi z literatury i zdjęć egzemplarz F6F-5 został

znaleziony przez żołnierzy amerykańskich, stacjonujących już po kapitulacji Japonii w dawnej bazie wojskowej Marynarki w miejscowości yokosuka w prefekturze Kanagawa .

nie wiadomo jak Japończycy weszli w jego posiadanie . Znane są wypowiedzi pilotów oblatywaczy z bazy wojskowej w yokosuka wskazujące, że oprócz jednego zdolnego do lo-tów myśliwca P-40-1, miała zostać zabezpieczona jeszcze jed-na maszyna, używana wyłącznie do testów statycznych .

W polskich materiałach źródłowych [2, str . 199] podaje się, że jest to maszyna darowana Japońskim Siłom Samoobrony z datowaniem stanu maszyny na 1950 rok .

MATERIAŁy ŹRódŁOWE[1] nihongun Hokakuki Hiroku, Kojinsha 2002[2] Adam Jarski, Waldemar Pajdosz, F6F Hellcat, ML 15, Gdańsk

Samoloty F6F-5 Hellcat w rękach japońskich

Paweł Piwoński (hayabusa)@



Marek JedynakRobotowcy 1943. Monografia II Zgrupowania Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”Końskie 2007, Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Końskie, s . 201 .ISBn 978-83-924-2780-3

Licząca 201 stron praca Marka Jedynaka zatytułowana Robotowcy 1943. Monografia II Zgrupowania Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” jest – jak informuje we wstępie Autor – „pierwszą próbą naukowego ujęcia dziejów II Zgrupowania Zgrupowań Party-zanckich AK »Ponury«” (s . 5) dowodzonego przez ppor . cc . Waldemara Szwieca „Robota” . Próbę tę należy uznać za ze wszech miar udaną .

Pierwszym argumentem przemawiającym za taką oceną jest sposób potraktowania przez M . Jedynaka tematu . Autor – jak się wydaje – zafascynowany postacią „Robota” napisał bowiem książkę, która w znakomity sposób łączy w sobie cechy typowej mono-grafii oddziału z zarysem biografii jego dowódcy . Zamysł taki pozwala czytelnikowi zapoznać się z opisywaną w dwóch pierwszych rozdziałach – często w sposób bardzo szczegółowy – postacią Szwieca, by poprzez – będący swego rodzaju łącznikiem – rozdział trzeci mówiący o powstaniu Zgrupowania Partyzanckiego por . cc . Jana Piwnika „Ponurego” przejść do trzech końcowych rozdzia-łów, z których dwa przedstawiają działalność II Zgrupowania, a jeden – będący zresztą ostatnim rozdziałem pracy – opisuje losy „Robotowców” po 22 XII 1943 roku, gdy nastąpiło rozformowanie ich oddziału dowodzonego już wtedy przez pełniącego wcze-śniej funkcję zastępcy „Robota” por . Mariana Janikowskiego „Kmicica”, który został mianowany dowódcą II Zgrupowania po śmierci W . Szwieca, który zginął w czasie niemieckiej obławy mającej miejsce 14 X 1943 r . w Wielkiej Wsi . Uzupełnieniem tej fascynującej, naszpikowanej niewolnymi od anegdot wspomnieniami byłych podkomendnych W . Szwieca lektury są dwa oddające dualistyczny charakter pracy aneksy . Pierwszy z nich, „dokumenty dotyczące Waldemara Szwieca”, zawiera dokumenty pochodzące z teczki personalnej W . Szwieca znajdującej się w londyńskim Studium Polski Podziemnej, natomiast drugi, „Skład osobowy II Zgrupowania Zgrupowań Partyzanckich AK »Ponury«”, zawiera szczegółową listę stu trzydziestu oficerów i żołnierzy, którzy przewinęli się przez szeregi oddziału „Robota” w okresie jego działaności .

Kolejnym powodem, by wysoko oceniać Robotowców jest strona graficzna publikacji składająca się 67 fotografii i 11 map – w ogromnej większości bardzo dobrej jakości . Ilustracje te nie są bowiem tylko ilustracjami samymi dla siebie, lecz są starannie wkomponowaną w tekst ikonografią, która wyśmienicie dopełnia prowadzony przez Autora wywód . nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć o różnorodności znajdujących się w książce fotografii, wśród których oprócz zdjęć „Robota” i jego podwładnych można znaleźć też fotografie rodziny W . Szwieca i jego pamiątek osobistych .

Trzecim i ostatnim elementem, który powoduje, że praca M . Jedynaka zasługuje na wysoką ocenę jest strona techniczna pu-blikacji, na którą składają się dwa starannie opracowanie indeksy: osobowy i nazw geograficznych . Fakt ten – mimo, iż wydaje się oczywisty – zasługuje na szczególnie podkreślenie chociażby dlatego, że w ostatnich latach nierzadko można było spotkać stojące na wysokim poziomie merytorycznym monografie z niedopracowanymi indeksami czy też wydawane przez uznane wydawnictwa książki, w których element ten całkowicie szwankował . nie oznacza to, że książka jest wolna od błędów technicznych . Odnotowa-nie tego jest jednak tylko czysto kronikarskim obowiązkiem, gdyż są to nie obniżające poziomu pracy bardzo nieliczne literówki, jak data urodzin J . Piwnika w notce biograficznej znajdującej się na stronie 56, gdzie zamiast roku 1912 podany jest rok 1921 .

Reasumując trzeba stwierdzić, że pozycja Robotowcy 1943. Monografia II Zgrupowania Zgrupowań Partyzanckich AK autorstwa M . Jedynaka jest bez wątpienia godna polecenia . należy mieć też nadzieję, że zapowiadana we wstępie praca doktorska Autora, mająca omawiać „dalsze losy Robotowców w Akcji »Burza« 1944 roku” oraz „sytuację AK-owców po zakończeniu wojny” przyniesie wiele nieznanych do tej pory informacji, które w przyszłości pozwolą na jeszcze lepsze poznanie tego kawałka historii Polskiego Państwa Podziemnego . O jej poziom można bowiem być spokojnym .

Łukasz Pasztaleniec (Janowiak)

Biuletyn spis treści DWS.org - · PDF fileWojska pancerne odegrały podczas drugiej Wojny...

Documents

Transcript of Biuletyn spis treści DWS.org - · PDF fileWojska pancerne odegrały podczas drugiej Wojny...