Rada programowa:

Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP (redaktor naczelny)

Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Sekretarz redakcji: Anna Jórasz

Adres redakcji:

Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa

(22) 695-29-00 fax: 695-22-38

Projekt graficzny okładki: Marcin Bogusławski

Wydawca:

Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa

(22) 695-29-00 fax: 695-22-38

Redakcja zastrzega sobie prawo do dokonywania skrótów.

Kopiowanie całości bądź części artykułów może odbywać się za zgodą redakcji.

Biuletyn opiera się na stenogramie ze spotkania i zawiera teksty autoryzowane.

Skład, korekta, druk, oprawa:

Centrum Obsługi KPRP

Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa

Warszawa 2012

Biuletyny w formie elektronicznej są dostępne na oficjalnej stronie internetowej

Prezydenta RP (prezydent.pl) w zakładce Forum Debaty Publicznej

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

5

Spis treści Od redakcji ................................................................................................................................... 6 Wstęp .......................................................................................................................................... 7 Rozdział I Materiały przygotowane przed Debatą ......................................................................................... 8

Informacja o Pomnikach Historii.......................................................................................................... 8 Kryteria wyboru zatwierdzone przez Radę Ochrony Zabytków ......................................................... 10 Andrzej Rottermund, Dyrektor Zamku Królewskiegow Warszawie .................................................. 13 Hubert Mącik, Urząd Miasta Lublina, Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków ............................ 14 Mariusz Kędzierski, Burmistrz Miasta Chełmna ................................................................................ 18 Paweł Jaskanis, Dyrektor Muzeum Pałacu w Wilanowie ................................................................... 19 Sławomir Dudziński, Prezes Totalizatora Sportowego ...................................................................... 20 Robert Dziwiński, Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego ............................................................ 21 Dorota Kielak, Ochrona dziedzictwa kulturowego – dylematy ponowoczesności ............................ 22

Rozdział II Wybrane wypowiedzi uczestników debaty .................................................................................. 25

Jacek Purchla, Przewodniczący Rady Ochrony Zabytków .................................................................. 25 Bogusław Szmygin, Prezes Polskiego Komitetu Narodowego Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ........................................................................................................................................... 28 Marcin Zamoyski, Prezydent Miasta Zamościa .................................................................................. 29 Janusz Sepioł, Senator RP .................................................................................................................. 30 Tadeusz Zielniewicz, Dyrektor Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie...................................... 32 Paweł Jaskanis, Dyrektor Muzeum Pałacu w Wilanowie ................................................................... 33 Izaak Kapała, Przeor Opactwa Benedyktynów w Lubiniu .................................................................. 34 Sławomir Dudziński, Prezes Zarządu Totalizatora Sportowego Sp. z o.o. ......................................... 35 Robert Dziwiński, Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego ............................................................ 35 Andrzej Rottermund, Dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie.................................................. 36 Aleksander Starzyński, Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków ...................................... 36 Franciszek Ziejka, Przewodniczący Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa ................. 37 Paweł Skrzywanek, Prezes Fundacji „Lubiąż” .................................................................................... 38 Ksiądz Jakub Przybylski, Przedstawiciel Kongregacji Oratorium Św. Filipa Neri w Gostyniu ............. 38 Ewa Nekanda-Trepka, Stołeczny Konserwator Zabytków ................................................................. 39 Jacek Dąbrowski, Dyrektor Departamentu Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego ...................................................................................................................................... 40 Waldemar Baraniewski, Profesor Nadzwyczajny w Zakładzie Historii Sztuki i Kultury Nowoczesnej w Instytucie Historii Sztuki na Wydziale Historycznym na Uniwersytecie Warszawskim ................. 41 Mariusz Kędzierski, Burmistrz Miasta Chełmna ................................................................................ 42 Zbigniew Fiderewicz, Zastępca Prezydenta Miasta Torunia .............................................................. 43 Bogumiła Rouba, Zastępca Przewodniczącego Rady Ochrony Zabytków ......................................... 43 Wiesław Kaczmarek, Prezes Towarzystwa Opieki nad Zabytkami ..................................................... 45 Wojciech Wróblewski, Członek Rady Fundacji Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń ...................... 45 Łukasz Jastrzembski, Burmistrz Miasta Leśnicy ................................................................................. 46 Jerzy Grochulski, Prezes Stowarzyszenia Architektów Polskich ........................................................ 47 Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP ................................................... 48

Uczestnicy Debaty ...................................................................................................................... 49

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

6

Od redakcji

Biuletyn Forum Debaty Publicznej ,,Pomniki historii – źródło dziedzictwa kultury” – drugi

w obszarze tematycznym „Twórczość, dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze bogactwem Polski” –

stanowi zbiór wystąpień uczestników dyskusji, która odbyła się w Pałacu Prezydenckim 29 czerwca

2011 roku.

Podczas debaty podjęta została próba odpowiedzi na następujące pytania:

jak uwypuklić bogactwo wartości zdeponowanych w Pomnikach Historii jako obiektach

wzmacniających poczucie więzi społecznych i tożsamości kulturowej?

jak sprawić, aby odpowiedzialność za Pomniki Historii poprzez rozwój turystyki

i działalności kulturalnej przyczyniła się do wzrostu gospodarczego regionu?

jak poszerzyć możliwości finansowania Pomników Historii? jak usprawnić współpracę

instytucji państwowych, samorządu, organizacji społecznych, właścicieli oraz sektora

prywatnego na rzecz Pomników Historii?

jak wykorzystać Pomniki Historii jako instrument promocji Polski w świecie? jak sprawić,

aby Pomniki Historii zagościły na stałe w świadomości Polaków?

Pierwsza część Biuletynu zawiera materiały przygotowane przed debatą przez osoby zaproszone

do udziału w dyskusji. Znajdą tu Państwo referaty, tezy, uwagi, myśli wprowadzające. Część tę

cechuje zróżnicowanie treściowo-formalne, gdyż referentom pozostawiono dowolność

w konstruowaniu materiałów. W części drugiej zostały zamieszczone wybrane wypowiedzi

uczestników debaty.

Zapraszamy do lektury!

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

7

Wstęp

Dzisiejsze Forum Debaty Publicznej w obszarze „Twórczość, dziedzictwo kulturowe

i przyrodnicze bogactwem Polski” koncentrować się będzie na tematyce związanej z Pomnikami

Historii.

Zabytek nieruchomy lub park kulturowy może zostać uznany przez Prezydenta

Rzeczypospolitej Polskiej za Pomnik Historii. Od roku 1994 do chwili obecnej Prezydent

Rzeczypospolitej Polskiej wpisał 43 obiekty na listę Pomników Historii. Należy uznać, że obiekt

wpisany na tę listę, zostaje włączony do elitarnego grona najważniejszych zabytków o szczególnym

znaczeniu. Uznanie obiektu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej za Pomnik Historii oznacza

zatem nadanie danemu zabytkowi lub parkowi kulturowemu prestiżowej rangi ze względu na jego

wartość dla kultury narodowej.

Świadomość społeczna tej rangi, a nawet istnienia Pomników Historii, nie jest wysoka.

Uważam, że należy wykorzystać ogromny potencjał tkwiący w tym wyróżnieniu i doprowadzić do

tego, aby marka Pomnika Historii została wzmocniona. Działania te należy rozpocząć od integracji

społeczności lokalnych wokół tych obiektów. Poczucie więzi społecznych, dumy i odpowiedzialności

za Pomniki Historii może stanowić impuls do działalności kulturalnej, rozwoju turystyki, a tym samym

przyczynić się do rozwoju gospodarczego regionu. Obiekty te powinny stać się wyjątkowym

instrumentem promocji Polski w świecie. Aby tak się stało, Pomniki Historii muszą na stałe zagościć

w świadomości – przede wszystkim – Polaków.

Dzisiejsza debata „Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury” będzie także impulsem do

rozmowy na temat zapewnienia odpowiedniego finansowania tych obiektów. Z wielką satysfakcją

obserwujemy przykłady dobrych praktyk współpracy na rzecz Pomników Historii; między instytucjami

państwowymi, samorządem, sektorem prywatnym, organizacjami społecznymi oraz właścicielami.

Chcielibyśmy przyjrzeć się tym mechanizmom, upowszechnić je, ale także rozważyć możliwość

udoskonalenia istniejących rozwiązań związanych zarówno z ochroną, jak i finansowaniem

oraz promocją Pomników Historii.

Na Forum Debaty Publicznej zaproszeni zostali przedstawiciele władz państwowych,

samorządowych, organizacji społecznych, a także eksperci oraz właściciele i zarządzający Pomnikami

Historii. Spodziewam się, że to Gremium, przedstawiając szerokie spektrum poglądów związanych

z tematem, zapewni interesującą dyskusję, która pozwoli rozpocząć prace nad efektywnym,

nowoczesnym systemem ochrony Pomników Historii.

Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Wypowiedź z 29 czerwca 2011 roku

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

8

Rozdział I Materiały przygotowane przed Debatą

Informacja o Pomnikach Historii

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może uznać za Pomnik Historii zabytek nieruchomy

wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury; określa także w wydanym

rozporządzeniu jego granice. Wniosek do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o wpisanie obiektu na

listę pomników Historii składa Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego po uzyskaniu opinii Rady

Ochrony Zabytków. (Art. 15 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad

zabytkami Dz. U. 2003 Nr 162 poz. 1568 z późn. zm.). Pomnik Historii jest jedną z czterech form

ochrony zabytków. Od roku 1994 do chwili obecnej Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wpisał

43 obiekty na listę Pomników Historii. Uznanie za Pomnik Historii oznacza nadanie danemu zabytkowi

lub parkowi kulturowemu szczególnej rangi ze względu na jego wartość dla kultury narodowej.

W trybie przewidzianym dla jego akceptacji istnieje możliwość cofnięcia uznania zabytku

nieruchomego za Pomnik Historii.

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego może przedstawić Komitetowi Dziedzictwa

Światowego wniosek o wpis Pomnika Historii na "Listę dziedzictwa światowego" w celu objęcia tego

Pomnika ochroną na podstawie Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego

i naturalnego przyjętej w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. (Dz. U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190 i 191).

Obiekty wpisane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na listę Pomników Historii:

1. Biskupin – rezerwat archeologiczny

2. Bochnia – kopalnia soli

3. Chełmno – stare miasto

4. Częstochowa – Jasna Góra, zespół klasztoru oo. paulinów

5. Frombork – zespół katedralny

6. Gdańsk – miasto w zasięgu obwarowań z XVII wieku

7. Gdańsk – pole bitwy na Westerplatte

8. Gniezno – katedra pw. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha

9. Gostyń-Głogówko – zespół klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri

10. Góra Św. Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy

11. Grunwald – Pole Bitwy

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

9

12. Kalwaria Zebrzydowska – krajobrazowy zespół manierystycznego

parku pielgrzymkowego

13. Kamień Pomorski – zespół katedralny

14. Kanał Augustowski – droga wodna

15. Kanał Elbląski

16. Katowice – osiedle robotnicze Nikiszowiec

17. Kazimierz Dolny

18. Kozłówka – zespół pałacowo-parkowy

19. Kraków – historyczny zespół miasta

20. Krzemionki k. Ostrowca Świętokrzyskiego – kopalnie krzemienia

z okresu neolitu

21. Krzeszów – zespół dawnego opactwa cystersów

22. Ląd – zespół dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą

23. Legnickie Pole – pobenedyktyński zespół klasztorny

24. Leżajsk – zespół klasztorny oo. bernardynów

25. Lubiń – zespół opactwa benedyktynów

26. Lublin – historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny

27. Łańcut – zespół zamkowo-parkowy

28. Łęknica – Park Mużakowski, park w stylu krajobrazowym

29. Malbork – zespół zamku krzyżackiego

30. Nysa – zespół kościoła farnego pod wezwaniem św. Jakuba Starszego Apostoła i św. Agnieszki

Dziewicy i Męczennicy

31. Ostrów Lednicki

32. Poznań – historyczny zespół miasta

33. Racławice – teren historycznej Bitwy Racławickiej

34. Srebrna Góra – Twierdza Srebrnogórska, nowożytna warownia górska z XVIII wieku

35. Stargard Szczeciński – zespół kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Królowej

Świata oraz średniowieczne mury obronne miasta

36. Tarnowskie Góry – podziemia zabytkowej kopalni rud srebronośnych oraz sztolni „Czarnego

Pstrąga”

37. Toruń – Stare i Nowe Miasto

38. Warszawa – historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem

39. Wieliczka – kopalnia soli

40. Wrocław – zespół historycznego centrum

41. Wrocław – Hala Stulecia

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

10

42. Zamość – historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku

43. Żagań – poaugustiański zespół klasztorny

Kryteria wyboru zatwierdzone przez Radę Ochrony Zabytków

Uznanie zabytku za Pomnik Historii jest szczególną formą nobilitacji. Do tego trudnego i niezwykłego

uprzywilejowania można zgłaszać zabytek nieruchomy o znaczeniu ponadregionalnym o dużych

wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, mający znaczenie dla polskiego dziedzictwa

kulturalnego. Zabytek musi być utrwalony w świadomości społecznej i stanowić źródło inspiracji dla

kolejnych pokoleń. Ponadto muszą to być zabytki, które:

zachowały pierwotną kompozycję przestrzenną lub uległy nieznacznym przekształceniom,

są jednorodne stylowo lub posiadają czytelne i zharmonizowane ze sobą nawarstwienia,

są należycie wyeksponowane w przestrzeni miejskiej lub krajobrazie i zachowały pierwotne

relacje z otoczeniem,

są dziełami wybitnych twórców, np.: architektów, planistów, architektów krajobrazu,

ogrodników,

są dobrze zachowane lub w stanie pozwalającym na ich rewaloryzację,

są przedmiotem troski konserwatorskiej.

Pomnikami Historii mogą być:

– krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, które:

tworzą zespół zabudowy o jednorodnym stylowo i artystycznie charakterze (zmiany

i przekształcenia nie wpływają w sposób istotny na kompozycję i dyspozycję zespołu),

zachowały pierwotne funkcje użytkowe,

stanowią świadectwo ciągłości tradycji;

– dzieła architektury i budownictwa lub zespoły tych dzieł o wspólnych cechach stylowych,

użytkowych lub konstrukcyjnych, które:

prezentują wybitne walory architektoniczne,

stanowią przykład nowatorskich bądź unikatowych rozwiązań budowlanych i inżynierskich,

są jednorodne stylowo lub o czytelnych i zharmonizowanych ze sobą nawarstwieniach,

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

11

zawierają wybitny artystycznie wystrój i elementy wyposażenia związane historycznie

z obiektem;

– dzieła budownictwa obronnego, które:

reprezentują wybitne przykłady „architektury militaris” i inżynierii wojskowej

o zdefiniowanym systemie obronnym,

wiążą się z ważnymi wydarzeniami w dziejach Polski,

prezentują wybitne walory kompozycyjne, przestrzenne i krajobrazowe;

– obiekty dziedzictwa przemysłowego, inżynierii lądowej i wodnej, które:

reprezentują tradycyjne lub unikalne dziedziny przemysłu zakorzenione w kulturze

przemysłowej ziem polskich,

stanowią zespoły zabudowy przemysłowej i robotniczej o czytelnym układzie

urbanistycznym,

posiadają zachowane dawne urządzenia produkcyjne (linie technologiczne, maszyny)

pozwalające na odtworzenie tradycyjnych sposobów wytwarzania,

stanowią dzieła inżynierskie z zachowanymi urządzeniami technicznymi w historycznym

układzie przestrzennym i krajobrazowym;

– parki i ogrody, które:

są założeniami o wybitnych walorach kompozycyjnych, krajobrazowych i przyrodniczych,

tworzą wraz z zabudową rezydencjonalną i gospodarczą oraz małą architekturą założenia

architektoniczno-parkowe o wybitnych walorach kompozycyjnych, architektonicznych

i artystycznych,

posiadają urozmaiconą szatę roślinną, w tym wartościowy drzewostan o charakterze

pomnikowym (pomniki przyrody),

zachowały historyczny lub możliwy do odtworzenia układ kompozycyjny i szatę roślinną;

– cmentarze, które:

zachowały historyczny układ przestrzenny,

zawierają dzieła sztuki sepulkralnej o dużych wartościach artystycznych lub będące

przejawem miejscowej tradycji kamieniarskiej,

kryją prochy wybitnych Polaków,

są świadectwem ważnych wydarzeń historycznych,

posiadają wartościowy drzewostan;

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

12

– miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź związane z działalnością wybitnych

osobistości lub instytucji, które:

stanowią materialne świadectwo przenikania kultur, religii i postaw patriotycznych,

są związane z ideami, symbolami, wierzeniami lub żywymi tradycjami artystycznymi,

wiążą się z ważnymi wydarzeniami historycznymi lub działalnością wybitnych postaci

historycznych i instytucji,

zachowały historyczny układ przestrzenny (nawiązujący do wydarzeń, które te miejsca

upamiętniają);

– zabytki archeologiczne, takie jak pozostałości terenowe pradziejowego

i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej

i artystycznej, które:

stanowią trwały ślad egzystencji lub działalności człowieka,

zawierają czytelne nawarstwienia kulturowe,

zawierają wartościowe wytwory kultury materialnej.

Minister Kultury występuje do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

o uznanie zabytku za Pomnik Historii, jeżeli zgłaszany zabytek spełnia wskazane kryteria.

W przypadku zabytków architektury – obiekty o jednorodnych cechach i wartościach reprezentujące

wspólny krąg kulturowy mogą być grupowane w zespoły.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

13

Prof. dr hab. Andrzej Rottermund, Dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie

1. Promocja Pomników Historii wpisanych na listę w celu uwypuklenia bogactwa wartości

w nich zdeponowanych: specjalne oznakowanie Pomnika Historii z podkreśleniem nadania

w drodze rozporządzenia prezydenckiego. Do rozważenia – nagroda prezydencka za najlepszą

i najefektywniejszą promocję obiektu znajdującego się na liście Pomników Historii, nagroda

prezydencka dla szkoły, która w sposób nowatorski promuje lub wzbogaca swoją ofertą

organizacyjną, artystyczną itp. program obiektu wpisanego na listę. Utworzenie strony

internetowej informującej i promującej Pomniki Historii.

2. Program wydawniczy związany z popularyzacją turystyczną obiektów na liście Pomników

Historii (różnego rodzaju przewodniki, mapy z obiektami, informatory praktyczne).

3. Partnerstwo wielu podmiotów na rzecz finansowania ochrony i konserwacji obiektów

wpisanych na listę – propozycja organizacyjna.

4. Promocja na świecie obiektów na liście Pomników Historii w oparciu o materiały

przygotowane do promocji krajowej, ale zredagowane w sposób przyjęty przez zagraniczne

agencje i biura podróży ( szlaki turystyczne, turystyka kulinarna, turystyka rekreacyjna,

turystyka „zakupowa”).

5. Specjalne potraktowanie rezydencji królewskich symboli Majestatu Rzeczypospolitej jako

miejsc pod szczególną protekcją prezydencką.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

14

Hubert Mącik, Urząd Miasta Lublina , Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków Pomnik Historii jako produkt kultury

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami „(…) nie określa zasad ochrony dla

Pomnika Historii, ale wyróżnienie zabytku tym tytułem przez Prezydenta RP jest kwestią prestiżową.

Obiekt taki dostaje się do elitarnego grona najważniejszych zabytków o znaczeniu ogólnokrajowym”

(za stroną internetową Narodowego Instytutu Dziedzictwa: www.nid.pl, podkr. H.M.).

W aktualnym stanie prawnym, w sytuacji, gdy w praktyce uznanie za Pomnik Historii nie

pociąga za sobą innych możliwości ochrony, obowiązków ani uprawnień w stosunku do Pomników

Historii niż istniejące dla pozostałych zabytków wpisanych do rejestru, najistotniejsze wydaje się

znaczenie wyróżnienia, jakim jest nadanie statusu Pomnika. Wyróżnienie to może zostać

wykorzystane promocyjnie i w zakresie public relations zarówno w stosunku do turystów

i odwiedzających Pomnik, jak również, co wydaje się istotniejsze, dla budowania świadomości

mieszkańców i władz samorządowych miejscowości, gdzie znajdują się Pomniki. Aktualnie bowiem

trudno zgodzić się ze stwierdzeniem zawartym w materiałach publikowanych na stronie internetowej

Narodowego Instytutu Dziedzictwa, iż „Pomnik Historii to zabytek nieruchomy o znaczeniu

ponadregionalnym, o dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, mający

znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturalnego, utrwalony w świadomości społecznej i stanowiący

źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń” (za stroną internetową Narodowego Instytutu Dziedzictwa:

www.nid.pl, podkr. H.M.).

W szczególności taka rola wydaje się istotna w przypadku miejsc, które jak dotychczas nie są

zabytkami o wartości utrwalonej w świadomości społecznej, takich jak Lublin, Chełmno czy

w odniesieniu do innych niż miasta zespołów zabytkowych, np. opactwo w Lubiniu.

Promocja Pomnika Historii jako marki powinna doprowadzić do ukształtowania świadomości,

co oznacza określenie „Pomnik Historii” i jakie wartości reprezentują obiekty uznane za Pomniki

Historii. Pomnik Historii jako marka powinien być zatem rozumiany jako certyfikat wartości dający

potwierdzenie mieszkańcom danego miejsca (miejscowości, gminy, okolicy etc.) oraz odwiedzającym,

że mają do czynienia z dziedzictwem o szczególnym znaczeniu. Takie przekonanie należy dopiero

zbudować.

Ponieważ Pomnikami Historii są także miejsca o utrwalonej w świadomości społecznej

wartości zabytkowej (np. Warszawa, Kraków, Jasna Góra), już samo zestawienie w ich kontekście –

postawienie na podobnym poziomie miejsc również bardzo cennych, a mniej znanych przynieść może

istotny efekt marketingowy. Poszczególne Pomniki Historii będą oddziaływać na siebie i wspólnie

pracować na swój wysoki status (a także na korzyści ekonomiczne). Pomnik Historii byłby „marką

parasolową” (wg terminologii marketingowej) skupiającą większą ilość produktów – pojedynczych

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

15

Pomników Historii – miejsc o własnej tożsamości, indywidualnej charakterystyce –

i co najważniejsze – odrębnych, sobie tylko właściwych wartościach.

Aktualnie (czerwiec 2011) na terenie Polski znajduje się łącznie 99 samorządów, na terenie

których znajdują się Pomniki Historii – samorządów potencjalnie zainteresowanych ich promocją:

52 gminy, 32 powiaty i 15 województw. Znacząca część tych samorządów ponosi istotne wydatki

na promocję, głównie w zakresie tzw. marketingu terytorialnego. Wydaje się, iż przy odpowiedniej

koordynacji działań promocyjnych, prowadzonej z możliwie wysokiego poziomu, możliwe byłoby

skierowanie części środków wydawanych przez samorządy na wspólne, zintegrowane działania

mające na celu budowanie świadomości wartości Pomników Historii i zarazem ich promocję.

Rozmieszczenie gmin, na których terenie znajdują się Pomniki Historii (stan na VI 2011), opr. H. Mącik.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

16

Rozmieszczenie gmin i powiatów, na których terenie znajdują się Pomniki Historii (stan na VI 2011), opr. H. Mącik.

Narzędzia, jakie można wykorzystywać w promocji produktu kultury, jakim jest Pomnik

Historii, należą do szeroko pojętych dziedzin: edukacji, public relations, marketingu społecznego,

marketingu dziedzictwa (heritage marketing), marketingu terytorialnego (marketingu miejsc)

i marketingu turystyki.

W opozycji do stwierdzeń, jakoby warunkiem przetrwania dziedzictwa we współczesnym

świecie miało być dostosowanie go do oczekiwań społecznych, a zwłaszcza upodobnienie zabytku do

wzorców kultury masowej („jeśli zamek – to niczym z kreskówek Walta Disneya”), można wysunąć

tezę, iż odpowiednie, świadome traktowanie Pomnika Historii jako produktu marketingowego,

w jego specyficznej postaci, jaką jest produkt kultury, może przynieść pozytywny skutek w postaci

kształtowania świadomości i zarazem promocji turystycznej Pomnika w oparciu o jego rzeczywiste

indywidualne wartości i jego tożsamość, jak również dzięki temu utrzymanie go jako zabytku w jak

najlepszym stanie i w jak największym stopniu autentycznej substancji. Modyfikacjom i kształtowaniu

w kierunku zaspokajania potrzeb konsumenta produktu podlegać powinny wyłącznie pewne

elementy rozszerzenia produktu (produkty dodatkowe – dodatkowe usługi, przeżycia przynależności

etc.) ale nie rdzeń produktu – sam Pomnik Historii w znaczeniu zabytku nieruchomego. Wynika to

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

17

z założenia, iż to właśnie przeżycia związane z autentycznym zabytkiem – dokumentem przeszłości

stanowią główną treść produktu kultury, jakim jest Pomnik Historii, są jego, używając terminologii

marketingowej, unikalną propozycją sprzedaży (unique selling proposition).

Podsumowując, można stwierdzić, że podstawowym celem działań promocyjnych

podejmowanych w stosunku do Pomnika Historii powinna być promocja jego chronionych wartości,

a krótkoterminowe cele ekonomiczne nie powinny determinować podejmowanych działań.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

18

Mariusz Kędzierski, Burmistrz Miasta Chełmna

1. Zabytkowa starówka Chełmna wpisana została na Listę Pomników Historii Prezydenta RP

w 2005 roku. W jej obrębie z zachowanych do dziś zabytków warto zobaczyć średniowieczne

mury obronne, szachownicowy układ ulic, gotycko-renesansowy ratusz – „perłę architektury

renesansowej na Pomorzu” i sześć gotyckich kościołów, w tym kościół p.w. Wniebowzięcia

NMP (farny) z relikwiami św. Walentego – patrona zakochanych.

2. Chełmno jako przykład dobrego partnerstwa. W Chełmnie dzięki środkom UE prowadzone są

nieprzerwanie od 2005 roku prace restauracyjne, możliwe jest to również dzięki partnerstwu

Gminy, Powiatu, Parafii p.w. Wniebowzięcia NMP, Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia.

3. Problem utrzymania i udostępniania turystom obiektów już odrestaurowanych.

Rozwiązaniem mogą być kolejne programy wspierające ich działalność (np. promocja

zatrudnienia).

4. Mały wpływ miasta na możliwość wykorzystanie dla celów turystycznych obiektów, które nie

są ich własnością. W Chełmnie większość zabytkowych obiektów jest własnością Kościoła

(wprowadzenie rozwiązań prawnych pozwalających na działalność komercyjną).

5. Obwarowania prawne, formalne uniemożliwiające wykonanie prac remontowych, wręcz

zniechęcające do inwestowania, opóźniające prace i podwyższające koszty prywatnych

właścicieli zabytkowych obiektów.

6. Rola miejskiego konserwatora zabytków.

7. Konieczność szerszego zaangażowania mediów publicznych do promocji Pomników Historii,

organizowanie spotkań, konferencji w różnych miejscach, również niewielkich i oddalonych

od centrum. Większe zaangażowanie w promocję Pomników Historii instytucji do tego

powołanych spowoduje ich wyjścia poza lokalne ramy, tego rodzaju instytucje mają też

większą możliwość promocji międzynarodowej.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

19

Paweł Jaskanis, Dyrektor Muzeum Pałacu w Wilanowie

1. Przedmiot i zakres ochrony konserwatorskiej zabytków kultury powinien być precyzyjnie

określony w dokumentach ustanawiających tę ochronę, bardziej niż to jest przyjęte

w obecnej praktyce. Konieczna integracja form ochrony kulturowej i przyrodniczej.

2. Właściciel lub posiadacz zabytku (w rejestrze i ewidencji) w granicach Pomnika Historii

powinien posiadać plan opieki nad zabytkiem (konieczny do wprowadzenia wymóg

ustawowy), będący szczegółowym określeniem wartości zabytku i instrukcją użytkowania

zabytku. Plan opieki powinien również (a) uzasadnić konieczność ograniczenia praw

własności w dysponowaniu zabytkiem i (b) jednocześnie określić zindywidualizowany

dla każdego zabytku katalog prac przy zabytku, które właściciel może wykonywać bez

pozwolenia organów ochrony zabytków.

3. Oba powyższe postulaty prowadzą do poprawy stanu opieki i użytkowania zabytków, zmienią

restrykcyjną ochronę na rzecz ochrony subsydiarnej wobec opiekuna zabytku. Motywatorem

do przestrzegania planu opieki może być uprawnienie do uzyskania jednorazowej dotacji

celowej na prace przy zabytku, a w szczególnych przypadkach na jego okresowe utrzymanie.

4. Każdy Pomnik Historii powinien być wyposażony w publikację opisującą przedmiot i zakres

ochrony ze szczególnym naciskiem położonym na wartości zabytków. Publikacja powinna

zawierać plany ochrony w podziale przestrzenno-własnościowym według ewidencji gruntów.

Publikacja powinna wskazywać działania naprawcze, jak na przykład likwidację elementów

przestrzennych w granicach Pomnika niebędących zabytkami i obniżających jego wartość.

Wytyczne takie powinny określić parametry gabarytowe, estetyczne i funkcjonalne dla

postulowanego ekwiwalentu lub rezygnację z niego. Podanie do wiadomości publicznej

kryteriów ochrony i opieki spełni postulaty jawności i transparentności w zarządzaniu

zabytkami, wzmocni kontrolę i pomoc społeczną w ochronie i opiece. Uzasadni powody

i cele ograniczenia własności w imię interesu publicznego. Ustabilizuje obrót własnościowy

nieruchomościami zabytków w kierunku osób, które preferują opiekę nad zabytkami.

5. Realizacja powyższych dezyderatów pozwoli na wyeliminowanie uznaniowości

administracyjnej, skrajnie zmiennej w czasie i pod względem personalnym. Ochrona zabytku

powinna być jak najbardziej niezmienna i nie może podlegać nieustannej kontekstualizacji

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

20

procesów decyzyjnych. Jasne i stabilne reguły ochrony i opieki pozytywnie wpłyną na poglądy

i działanie właścicieli i posiadaczy zabytków oraz władz lokalnych.

6. Pomniki powinny mieć wytyczone strefy ochrony krajobrazowej i funkcjonalnej. Otoczenie

i Pomniki Historii obszarowe powinny posiadać plany miejscowe zagospodarowania

przestrzennego, odpowiednio opisujące ustalenia dla miejsc nieobjętych wpisem do rejestru

zabytków, lecz znajdujących się w granicach Pomnika.

7. W granicach Pomników Historii powinny istnieć mechanizmy fiskalnej preferencji

wspierającej opiekunów zabytków właściwie wykonujących plan opieki. Instytucje publiczne

powinny mieć możliwość uzyskiwania dotacji na scalanie gruntów, o ile będzie to korzystne

dla opieki nad Pomnikiem Historii.

8. Lokalne lub regionalne muzeum powinno być stałym operatorem upowszechniania i promocji

Pomnika Historii.

Sławomir Dudziński , Prezes Totalizatora Sportowego

1. Totalizator Sportowy planuje udzielić wsparcia projektowi Pomniki Historii poprzez

uruchomienie dedykowanych produktów.

2. Planowane działania w zakresie dedykowanych loterii Totalizatora Sportowego będą

zarazem narzędziem promocji projektu Pomników Historii.

3. Przewidujemy, że dla osiągnięcia sukcesu tego zamierzenia niezbędnym będzie:

aktywny udział dysponentów projektu Pomników Historii,

wymierne i zaangażowane działania ogólnopolskich i regionalnych mediów.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

21

Robert Dziwiński, Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego

1. Pomniki Historii jako źródła dziedzictwa kultury, ale także przedmiot szczególnej dumy

narodowej stanowią bez wątpienia wizytówkę kraju i społeczeństwa. Jako nieakceptowaną

należy uznać sytuację, w której stwierdza się niewłaściwy stan techniczny lub estetyczny

obiektu budowlanego stanowiącego Pomnik Historii lub wchodzącego w jego skład, a jako

niewyobrażalną – sytuację, gdy taki obiekt powoduje stan zagrożenia dla życia lub zdrowia

ludzi.

2. W przypadku pomników jednoobiektowych takie zagrożenia są niewielkie (znany właściciel,

opieka konserwatorska), ale w przypadku pomników wieloobiektowych (typu historyczne

centrum miasta, zespoły zabudowy etc) – ryzyko wystąpienia niepożądanych zjawisk rośnie.

3. Niektóre nieruchomości mogą mieć nieuregulowane stany własności (kilku właścicieli) bądź

ich właściciele są „nieosiągalni”, a co za tym idzie trudne jest ustalenie adresata obowiązku

utrzymania obiektu we właściwym stanie.

4. Postulaty de lege ferenda:

a) każdy Pomnik Historii musi mieć ustalonego właściciela lub podmiot odpowiedzialny

za jego stan techniczny;

b) jeżeli właściciel nie jest w stanie zapewnić właściwego stanu – zobowiązanym

do zapewnienia właściwego stanu obiektu powinien być samorząd gminny – pomnik

historii w sposób naturalny promuje gminę;

c) w sytuacjach wskazanych w pkt b nakłady samorządu powinny obciążać hipotekę

obiektu;

d) organami właściwymi – w rozumieniu Prawa budowlanego – w sprawach pomników

historii powinni być wojewodowie i wojewódzcy inspektorzy nadzoru budowlanego.

5. Warto rozważyć, czy organy nadzoru budowlanego nie powinny uczestniczyć (opinia dot.

stanu technicznego) w procedurze poprzedzającej ustanowienie pomnika historii.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

22

Dorota Kielak, Ochrona dziedzictwa kulturowego – dylematy ponowoczesności

Problem ochrony dziedzictwa kulturowego jest złożony ze względu na dwuwymiarowość

przedmiotu, który określamy mianem dziedzictwa kulturowego, a który konkretyzuje się zarówno

w porządku kultury materialnej, jak i niematerialnej. Ta dwuwymiarowość przekłada się

na dwubiegunowość refleksji podejmującej temat ochrony dziedzictwa kulturowego i sprawia,

że refleksja ta z jednej strony koncentruje się na zagadnieniach związanych z materialnym

zabezpieczeniem zabytków kultury, Pomników Historii, a z drugiej skupia się na trosce o zachowanie

pamięci historycznej, której nośnikiem są te pozostałości. Ten drugi aspekt ochrony dziedzictwa

kulturowego jest niezwykle ważny ze względu na fakt, iż wpisuje się on w działania ocalające

przestrzeń narodowej czy jakkolwiek inaczej rozumianej wspólnotowej identyfikacji, a jako taki też

sprawia, że kwestie związane ze świadomością historyczną jako przestrzenią podlegającą ochronie

stają się istotne ze względu na szczególną rolę tejże świadomości w samym procesie budowania

systemu ochrony dziedzictwa kulturowego. Oczywistością jest, że sposób myślenia o historii,

tworzenie formuły jej obecności w życiu współczesnym, poszerzanie lub ograniczanie sfery

historycznych nawiązań i odniesień w kształtowaniu społecznej i kulturowej teraźniejszości jest

podstawą projektowania wszelkich działań z zakresu ochrony dóbr kultury. Bez wizji historii i jej roli

w procesie tworzenia współczesnej aksjologii nie ma projektu ochrony historycznego dziedzictwa.

Ochrona dziedzictwa kulturowego tworzy przestrzeń ujawnienia się szczególnego rodzaju

zależności między wrażliwością historyczną jako przedmiotem chronionym i jako podstawą

kształtowania się strategii tejże ochrony jednocześnie. Można powiedzieć, że działania w zakresie

ochrony dziedzictwa kulturowego nadają świadomości historycznej funkcję podmiotową

i przedmiotową równocześnie, dlatego też tak trudne wydaje się podejmowanie problematyki

ochrony dziedzictwa kulturowego w perspektywie przemian współczesnej kultury, jej

postmodernistycznych rygorów. W przestrzeni naszej ponowoczesności szczególnie skomplikowana

staje się bowiem odpowiedź na pytanie o sposób rozumienia historii, o relację z przeszłością, która

traci swoją klarowność. Już w świadomości modernistów „[…] czas przestaje być regularnym

procesem zdroworozsądkowym, w którym precyzyjnie umieszczona, stała przerwa – teraźniejszość,

rozdziela przeszłość od przyszłości. Przeciwnie, albo nabiera on elastyczności […], a chwila

teraźniejsza rozszerza się lub kurczy zależnie od sytuacji obserwatora, albo zawiera zarodek

apokalipsy […], albo też jest rodzajem jednoczesności, w której przeszłość, teraźniejszość i przyszłość

zlewają się w jedno.”1 Utrata myślenia o historii i czasie jako procesie postępowym - jak pisze Richard

1 Richard Sheppard, Problematyka modernizmu europejskiego, tł. Paweł Wawrzyszko, w: Odkrywanie modernizmu.

Przekłady i komentarze pod redakcją i ze wzstępem Ryszarda Nycza, Kraków 2004, s. 118.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

23

Sheppard - wyznaczanym przez logikę wznoszenia się (linearnego lub dialektycznego)2, pozwoliła

modernistom na usytuowanie całego dziedzictwa kulturowego w szeroko rozumianej teraźniejszości.

Zgodnie z takim właśnie myśleniem sztuka polskiego modernizmu uczyniła z tradycji kulturowej

własny język mówienia o najważniejszych problemach społecznych, narodowych i egzystencjalnych

po to, by wpisać ją - jako integralny element - w obszar własnej aktywności. Dorobek minionych

wieków, jak wskazuje na to przykład twórczości Stanisława Wyspiańskiego, dostarczał nierzadko

oryginalnej formy myślenia i mówienia o współczesności. Polscy moderniści w starych formach

szukali nowych treści i za pomocą tychże form treści te wyrażali.

Rygory modernistycznej kultury, jak przekonuje Wolfgang Welsch, stały się podstawą filozofii

postmodernistycznej3, co nie znaczy jednak, iż myślenie o historii i czasie z przełomu XX i XXI

w. powiela sposób definiowania tychże pojęć z przełomu XIX i XX wieku. Zasadnicza różnica między

modernizmem i postmodernizmem, ujawniająca się w geście zastąpienia „tęsknoty do jedności”4

„mową obrończą w sprawie wielości”5, bardzo wyraźnie daje o sobie znać również na obszarze

myślenia o historii. Jak pisze Richard Sheppard, historia „przestaje być ruchem postępującym

ku górze i staje się czymś pokrewnym nieregularnej serii fal pozbawionych szczególnego

ukierunkowania. Każda fala może mieć swój kształt, lecz zawsze będzie oddzielona od następnej,

odmiennie uformowanej, inaczej rozciągającej się fali, która może równie dobrze poruszać się

w innym kierunku albo też okazać się ponownym pojawieniem się tej samej fali.”6 W naszej

postmodernistycznej świadomości zagubił się globalny sens historii, rozpadł się on na nieokreśloną

liczbę sensów cząstkowych, wspierających partykularne wizje świata i nie łączących się w żadnym

poszukiwaniu spójnej całości.

Pytanie o formułę ochrony dziedzictwa kulturowego jest zawsze pytaniem zadawanym

w imię określonej wizji historii, chęci nadania jej właściwego sensu. Takie pytanie postawione

w zarysowanym wyżej kontekście staje się natomiast pytaniem o to, czy można ocalić dziedzictwo

kultury dla współczesności niejako w geście sprzeciwu wobec postaw kształtujących

tę współczesność. Aby nie wybrzmiało ono w prowokacyjny sposób, trzeba więc dopowiedzieć,

że `u podstawy tegoż pytania leży nie tyle chęć przyjęcia postawy kwestionującej możliwość

konstruktywnej refleksji, co raczej wskazanie na ogromną trudność podjęcia rozważań o ochronie

dziedzictwa kulturowego. Intencją stwierdzenia, iż działania podjęte w celu ochrony dorobku kultury

w nieunikniony sposób konfrontują się z teraźniejszością jest zwrócenie uwagi na odpowiedzialność,

która towarzyszy tym działaniom jako obarczonym swojego rodzaju misją nie tylko ocalania,

2 Zob. ibidem, s. 117.

3 Wolfgang Welsch, Narodziny filozofii postmodernistycznej z ducha sztuki modernistycznej, w: Odkrywanie modernizmu…,

s. 429-461. 4 Ibidem, s. 444.

5 Ibidem.

6 R. Sheppard, Problematyka modernizmu…, s. 118.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

24

ale przede wszystkim projektowania wrażliwości historycznej, tworzenia jej podstaw nawet wbrew

współczesnym modom.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

25

Rozdział II Wybrane wypowiedzi uczestników debaty

Jacek Purchla, Przewodniczący Rady Ochrony Zabytków

Temat dzisiejszej debaty, jak również stawiane w jego kontekście pytania, wymagają szerszej

refleksji, najtrudniej bowiem przekonywać przekonanych. Pojęcie dziedzictwa kulturowego

odzwierciedla zarówno stosunek społeczeństwa do świata wartości, jak i proces jego reinterpretacji.

Obserwujemy dziś rosnące znaczenie dziedzictwa kulturowego, które należy do nas wszystkich,

a dostęp do niego to jedno z podstawowych praw człowieka. Z tego faktu wynika też kluczowa rola

kapitału społecznego, który ma ogromne znaczenie w dynamicznym procesie nieustannego

kreowania i reinterpretacji dziedzictwa, a także jest niezbędny dla jego skutecznej ochrony.

Dziedzictwo to nie tylko materialne dobra kultury, ale również nasza pamięć i tożsamość.

Stąd istotą nowej filozofii polityki państwa w kwestii dziedzictwa powinno być jego harmonijne

wykorzystanie jako potencjału prorozwojowego. W Polsce już dzisiaj odmieniamy przez przypadki

takie kwestie, jak: dziedzictwo jako produkt turystyczny, zasób prorozwojowy, narzędzie budowania

marki czy narzędzie promowania spójności społecznej. Na kwietniowym spotkaniu w Belwederze

podkreślaliśmy, że obecnie stajemy przed koniecznością pilnego stworzenia w Polsce systemu

efektywnego zarządzania dziedzictwem, który byłby przekonujący dla społeczności lokalnych - one

bowiem, wraz z właścicielami i użytkownikami zabytków, stanowią podstawowe ogniwo opieki nad

dziedzictwem.

Nie ulega przy tym wątpliwości, że ze względu na brak mechanizmów umożliwiających

adaptację do zmieniających się warunków obecny system nie chroni znacznej części zasobu

zabytkowego naszego kraju. Skoro więc jest on niewydolny - zarówno w aspekcie prawnym,

organizacyjnym, jak i finansowym - uspołecznienie procesu ochrony staje się wyzwaniem chwili.

W tym kontekście kapitał społeczny powinien stanowić szansę zarówno pod względem ochrony

dziedzictwa kulturowego, jak i wykorzystania go jako zasobu prorozwojowego. Dotyczy to również

dóbr niematerialnych, których znaczenie - zarówno w Polsce, jak i w skali globalnej - rośnie.

Chciałbym poruszyć trzy kwestie. Po pierwsze, odpowiadając na pytanie dotyczące więzi

społecznych, strategia rozwoju kapitału społecznego na rzecz dziedzictwa kulturowego powinna

dotyczyć szerokiej gamy problemów, które można podzielić na obszary dotyczące wykorzystania

kapitału społecznego w procesie kreacji i identyfikacji dziedzictwa kulturowego. Procesy te oparte

są na więziach społecznych i na pamięci zbiorowej, a ich swoistym produktem są miejsca pamięci,

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

26

lieux de mémoire, i umacnianie poczucia wspólnoty. Kolejnym wyzwaniem jest podjęcie prac nad

kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa, rozumianej przede wszystkim jako

wychowanie w poszanowaniu tradycji i wartości jej świadectw. Po trzecie, politykę wzmacniania

społecznej świadomości wobec dziedzictwa należy traktować nie tylko jako warunek konieczny

skutecznej ochrony, ale także jako fundament tworzenia społeczeństwa obywatelskiego.

Przejdę do drugiej kwestii, nad którą debatowaliśmy w czasie kwietniowego spotkania FDP,

zdając Państwu raport z naszego opracowania przygotowanego dla Pana Ministra Bogdana

Zdrojewskiego na temat stanu systemu ochrony zabytków w Polsce. Podkreślaliśmy, że ustawa z dnia

23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w nowoczesny sposób porządkuje

problematykę współczesnej doktryny konserwatorskiej, jednak nie rozstrzyga zasadniczych kwestii

związanych z konieczną zmianą prawno-finansowych aspektów ochrony zabytków, w tym kwestii

nowych mechanizmów jej finansowania. W Polsce brakuje systemu ulg podatkowych

determinujących rzeczywistą ochronę dóbr kultury, a równocześnie w ostatnich latach w zasadzie

załamał się system budżetowego finansowania ochrony zabytków. W ostatnich latach Ministerstwo

Kultury i Dziedzictwa Narodowego na ochronę wszystkich zabytków w Polsce przeznaczało kwotę ok.

100 mln zł rocznie; w roku bieżącym tych środków jest znacznie mniej. Tymczasem przeprowadzone

przez nas obliczenia wykazały, że kwota (tylko jako odpis amortyzacji) powinna być wielokrotnie

większa. W konsekwencji takiego stanu co trzeci lub co czwarty obiekt budowlany wpisany dzisiaj do

rejestru zabytków nie przetrwa.

W związku z sytuacją przedstawioną powyżej, należy zastanowić się, jakie zadania, które stają

dzisiaj przed władzą państwową odpowiedzialną za ochronę i opiekę nad zabytkami, mają charakter

priorytetowy. Wydaje się, że do grupy tej zalicza się przede wszystkim stworzenie alternatywnych,

pozabudżetowych mechanizmów finansowania, np. analogicznych do istniejącego w Polsce systemu

ochrony środowiska naturalnego. Po drugie, należy dokonać rewizji polityki wpisu do rejestru,

traktując status Pomnika Historii jako formę ochrony szczególnie popieraną przez państwo.

Po trzecie, należy podjąć prace nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa,

rozumianej przede wszystkim jako wychowanie w poszanowaniu tradycji. Po czwarte, państwo

powinno wspierać aktywną partycypację społeczeństwa w procesie ochrony zabytków i opieki nad

nimi, przy uwzględnieniu potencjału organizacji pozarządowych.

Kwalifikowane zabytki nieruchome - tj. zabytki o szczególnej wartości z ogólnonarodowego

i ogólnopaństwowego punktu widzenia - rozporządzeniem Prezydenta RP mogą zostać uznane

za Pomniki Historii. Niestety, jest to przepis bez realnych konsekwencji, jako że obecnie nie wynikają

z niego żadne skutki zapisane w prawie wewnątrzkrajowym. Właściciele zabytkowych obiektów

historycznych, stanowiących dziedzictwo kulturowe, nie nabywają z tytułu uznania tych obiektów

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

27

za Pomnik Historii żadnych uprawnień publicznoprawnych. Ustawa nie określa zasad ochrony,

wyróżnienie to jest więc jedynie swoistą formą nobilitacji.

Przypomnę, że 6 października 2005 r. Rada Ochrony Zabytków przyjęła i zarekomendowała

kryteria i procedury uznawania obiektu za Pomnik Historii. Dokument ten jest stosowany, jednakże

z uwagi na opiniodawczo-doradczy charakter Rady, nie ma charakteru wiążącego. Słusznie wskazuje

się, że kryteria i procedura nadawania statusu Pomnika Historii powinny być co najmniej materią

rozporządzenia wydawanego przez ministra właściwego do spraw kultury. Tymczasem uznanie

danego zabytku nieruchomego za Pomnik Historii otwiera drogę do starań o wpisanie obiektu na listę

światowego dziedzictwa i jest to faktycznie jedyny skutek objęcia tą formą ochrony, gdyż

ustawodawca nie przewidział wprowadzenia szczególnego reżimu ochrony w odniesieniu

do obszarów i obiektów uznanych za Pomnik Historii. Wpis na listę światową UNESCO rodzi

po stronie państwa, na którego terenie znajduje się chroniony obiekt, zobowiązania dotyczące

zadośćuczynienia warunkom związanym z wpisem - nie tylko w aspekcie wyjątkowych wartości

uniwersalnych, ale też w kwestii autentyczności i integralności, a przede wszystkim zarządzania takim

obiektem.

Dzisiejsza debata jest swoistym impulsem dla naszego środowiska wysłanym przez

Prezydenta RP, który objął swym patronatem ustawę o Pomniku Historii. Jestem przekonany, że obok

dyskusji o kryteriach, konieczna jest debata na temat form i metod zarządzania Pomnikami Historii,

ich finansowania, a także o kwestiach związanych z uspołecznieniem ochrony oraz promocją Polski.

W kontekście listy obiektów wyróżnionych omawianym statusem, powinniśmy zastanowić się

nad możliwościami zatrzymania zjawiska inflacji znaczenia trafiających nań obiektów. Po ostatnim

posiedzeniu Rady Ochrony Zabytków zawierała ona ponad czterdzieści obiektów, a siedem kolejnych

czeka obecnie na podpis Pana Prezydenta. Być może swoiste moratorium pozwoliłoby

na przemyślenie kryteriów pod kątem polityki pamięci oraz refleksję na temat kryteriów doboru

obiektów. Ponadto Pomniki Historii na szczeblu krajowym należy objąć standardami zarządzania

ustanowionymi przez UNESCO wobec obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa. Dzisiaj

nie jest to już bowiem tylko kwestia wpisu, ale również nakładanych przez niego zobowiązań.

Po trzecie, należy stworzyć osobny mechanizm finansowania dla grupy Pomników Historii –

odpowiedni przepis w obecnie obowiązującej ustawie nie znajduje pokrycia w rzeczywistości.

Tematem wartym poruszenia jest również proces uspołecznienia zasad dysponowania

środkami publicznymi na Pomniki Historii, choćby na wzór Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków

Krakowa, który jest dzisiaj reprezentowany tu przez pana profesora Franciszka Ziejkę. Pozostaje także

kwestia sprecyzowania roli Prezydenta RP jako kustosza Pomników Historii i strażnika naszej

narodowej pamięci.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

28

Bogusław Szmygin, Prezes Polskiego Komitetu Narodowego Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków

W tym roku mija 15 lat od stworzenia pierwszej grupy Pomników Historii Prezydenta RP.

Marka, jaką są Pomniki Historii, jest już rozpoznawana i uznawana, dobra te zyskują pewne przywileje

– np. przy rozdziale środków, coraz więcej miejsc się stara o nią. Jednak do tej pory nie

odpowiedziano na zasadnicze pytania: czym ma być ta kategoria obiektów, jaki jest cel jej tworzenia,

jaką pełni funkcję, jakie prawa i obowiązki zyskać powinny dobra uznane z Pomniki. A czas nagli.

Z jednej strony pojawiają się bowiem pomysły, by za Pomniki Historii uznać najcenniejszą część

zasobu, a więc może nawet setki kolejnych dóbr. Z drugiej strony narastają oczekiwania zarządców

Pomników, którzy potrzebują wsparcia, by móc spełnić najwyższe standardy ochrony, których się od

nich oczekuje. Debatę o tych wszystkich problemach musi być jednak poprzedzić odpowiedź: czym

w istocie są Pomniki Historii.

Pierwszy i kluczowy jest fakt, że Pomniki Historii zyskały bezpośredni patronat Prezydenta RP.

Prezydent, udzielając stałego patronatu pewnemu elementowi rzeczywistości, jednoznacznie

podkreśla, że jest to element bardzo ważny. Mocą najwyższego urzędu podkreślono wielkie

znaczenie, jakie dla narodu i kraju ma dziedzictwo kulturowe. Jest niezwykle ważne, by tak właśnie

interpretować istnienie Pomników Kultury Prezydenta RP. Ale z tego samego powodu Pomniki

Historii – najcenniejsza reprezentacja krajowego dziedzictwa – powinna być chroniona z największą

starannością. Siła symboli jest tworzona i przekazywana przez staranność, z jaką je traktujemy.

Dlatego jakość ochrony Pomników Historii winna być proporcjonalna do ich deklarowanej wartości.

Tymczasem praktycznie nie ma systemu wspierającego ochronę Pomników. Aktowi nominacji

nic nie towarzyszy, zarządcy Pomników są pozostawiani sami sobie. Z czasem doprowadzi to do

dewaluacji formuły. A do tego nie wolno dopuścić zarówno ze względu na autorytet prezydenckiego

patronatu, jak i owo symboliczne znaczenie Pomników. Dlatego Pomniki trzeba pilnie wesprzeć

odpowiednimi rozwiązaniami prawnymi, finansowymi, organizacyjnymi, etc.

Jednocześnie trzeba położyć większy nacisk na sprawdzanie skuteczności ochrony, którą

sprawują zarządcy tych dóbr. Krótko mówiąc, z jednej strony państwo powinno zapewnić wsparcie

dla dóbr będących Pomnikami, a z drugiej ma prawo domagać się, by zarządcy, którzy te dobra

zgłosili, zagwarantowali odpowiedni standard ochrony. Podobnie jak z dobrami wpisanymi na WHL.

Po drugie, Pomniki Historii są - i powinny być, postrzegane jako najcenniejszy, ale element

krajowego zasobu zabytków. Dlatego ich ochrona powinna być elementem rozwiązań, jakie tworzy

krajowy system ochrony. Dlatego nie powinno się rozbudowywać odrębnych rozwiązań dla ochrony

pomników historii – co zapewne byłoby łatwiejsze, ale wpisywać ich ochronę w krajowy system

ochrony zabytków. I jeżeli w ramach krajowego systemu nie ma możliwości ochrony najcenniejszych

elementów zasobu, to oznacza, że ten system nie jest wydajny. I taki wniosek jest w tej chwili

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

29

uprawniony. To oznacza więc, że konieczna jest głęboka reforma polskiego systemu ochrony

zabytków. Dlatego pozwalam sobie prosić, by Pan Prezydent objął patronat nad dokonaniem

diagnozy i przygotowaniem reformy systemu ochrony dziedzictwa. Dla dobra Pomników Historii jako

dla części krajowego zasobu.

Trzeci punkt również bezpośrednio wiąże się z tym, że Pomniki Historii to najcenniejsze

obiekty, wydzielone z całego zasobu zabytków. Wydzielenie oznacza uznanie, iż zasób jest

zróżnicowany, a więc może być podzielony na odrębne kategorie. Uznając, że zabytki

są zróżnicowane co do wartości, powinniśmy uznać, że zróżnicowana powinna być ich ochrona – co

do zasad i środków. Oczywiście, różnicując zabytki, państwo bez wątpienia powinno podjąć

konkretną współodpowiedzialność za część zasobu. Podobnie jak jest z dziedzictwem przyrodniczym.

Reforma systemu ochrony zabytków powinna być budowana wokół tego wniosku. A jeżeli

opracujemy zasady zróżnicowania zabytków, tym samym odpowiemy na kolejne ważne pytanie, ile

i które dobra powinny jeszcze uzyskać status Pomnika Historii.

Podsumowując, rozwiązanie zasygnalizowanych problemów warunkuje i przybliża cel,

by Pomniki Historii miały w skali kraju podobny status, jaki w skali międzynarodowej mają dobra

Światowego Dziedzictwa. Taki status Pomników wspomoże rozwiązanie problemów wskazanych jako

tematy dzisiejszej dyskusji: popularyzacja wartości reprezentowanych przez Pomniki,

zainteresowanie turystyczne, promocja kraju za ich pośrednictwem, gospodarcze wykorzystanie. Ten

mechanizm został sprawdzony w przypadku dóbr Światowego Dziedzictwa. Trzeba go po prostu

wykorzystać.

Marcin Zamoyski, Prezydent Miasta Zamościa

Na początku należy zadać pytanie, w jaki sposób poszerzyć możliwości finansowania nie tylko

Pomników Historii, ale również pomników ze światowej listy UNESCO - nie wszystkie z nich znajdują

się bowiem na naszej liście historycznej. Fakt, iż UNESCO uznała pewne obiekty za Pomniki Historii,

a nie są one wpisane na naszą krajową listę stanowi pewną ciekawostką i ewenement na szerszą

skalę. Biorąc pod uwagę fakt, iż przez dwadzieścia lat nie wymyśliliśmy sposobów finansowania

zabytków uznanych przez forum ogólnoświatowe, finansowanie Pomników Historii zdaje się stanowić

problem o charakterze realnym. Uznanie zabytku i wpisanie go na listę musi pociągać za sobą

określone konsekwencje. Dzisiaj państwo wspiera tylko jeden Pomnik Historii UNESCO - od ponad

trzydziestu lat jest to Kraków. Inne polskie zabytki nie otrzymują żadnego wsparcia, pomimo że

znajdują się w znacznie trudniejszej sytuacji finansowej. Wypracowanie formuły pomocy zabytkom

UNESCO ma charakter priorytetowy.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

30

Pojawia się pytanie, czy Pomniki Historii są realnymi kandydatami do listy międzynarodowej –

z pewnością wiele z nich nie. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, proponując wpisanie

obiektu na listę, nie gwarantuje z tego tytułu żadnych dotacji finansowych – Zamość, który

od 1992 r. figuruje na liście UNESCO, otrzymał jednorazowe wsparcie w wysokości 1,3 mln zł z puli

ministerialnej. Dzisiaj takie miasta, jak Kraków, Toruń, Zamość są finansowo niezależne, jednak

istnieją też zabytki na mniejszą skalę, jak np. Kościoły Pokoju w Świdnicy, których szanse

na utrzymanie się z własnych dochodów są niewielkie, natomiast państwo nie stworzyło dotychczas

żadnego systemu finansowania. W przyszłości administrowanie takim systemem powinno zostać

powierzone zarządcom obiektów, natomiast kontrolę nad zagospodarowaniem środków publicznych

sprawowałyby organy państwowe.

Druga sprawa dotyczy szkoły i systemu edukacji. Strategia rozwoju turystyki w Polsce została

opracowana, ale wciąż brakuje strategii dotyczącej Pomników Historii i miejsc wpisanych

na światową listę dziedzictwa. Za przykład służyć może Japonia, w której opracowano trasy związane

z zabytkami UNESCO; tymczasem w Polsce od trzech lat nie potrafimy wydać pozwolenia na to,

by postawić znaki przy autostradach, które będą informować o mijanych zabytkach UNESCO. Dodam

jeszcze, że wszystkie miasta i miejsca (poza Krakowem) wpisane na listę UNESCO zrzeszone są

w lidze, co pozwala nam sprawniej działać – m.in. domagamy się proporcjonalnego finansowania dla

wszystkich obiektów z listy. Najważniejsze są małe zabytki, które niszczeją na naszych oczach.

Janusz Sepioł, Senator RP

Obecnie status Pomnika Historii to nominalna forma ochrony zabytków, która nie wywołuje

żadnych skutków finansowych ani prawnych. Ochrona zabytków odbywa się na podstawie innych

regulacji prawnych, a wspomniana formuła stanowi dzisiaj właściwie wyłącznie biurokratyczną

barierę podczas starań o wpis na listę światowego dziedzictwa. Nadanie znaczenia tej instytucji

winno dokonywać się jednocześnie na trzech płaszczyznach, tj. promocyjnej, finansowej i społecznej.

Wydaje się, że najpierw należałoby rozszerzyć listę o niematerialne Pomniki Historii

na zasadzie analogii z wpisami na listę UNESCO. Jako drugi element promocyjny proponowałbym

redukcję liczby wpisów oraz nadanie szczególnego wymiaru temu aktowi – Pan Prezydent

przyznawałby jeden lub dwa tytuły rocznie, przy czym drugi dotyczyłby dziedzictwa niematerialnego.

Świadomość, że liczba obiektów, które mogą być wpisane na listę jest ograniczona, automatycznie

podnosiłaby rangę każdego wpisu.

Kolejny postulat dotyczy środków finansowych. Umieszczenie obiektu na liście musi oznaczać

zwiększenie możliwości finansowania - potrzebny jest narodowy fundusz ochrony Pomników Historii

utworzony na drodze ustawy i funkcjonujący przy Kancelarii Prezydenta RP, zasilany ze stabilnego

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

31

źródła (nie może dysponować kwotą mniejszą niż 100 mln zł rocznie). Jako stałe źródła finansowania

tego funduszu proponowałbym odpis z zysku NBP, co przełożyłoby się na trwałe związanie ochrony

Pomników Historii z losami polskiej ekonomii.

Trzecia teza dotyczy wymiaru społecznego. Trochę na wzór Krakowa, za wydatkowanie

środków z narodowego funduszu ochrony Pomników Historii powinny odpowiadać komitety

obywatelskie, powoływane odrębnie dla każdego obiektu (wokół ochrony każdego z nich musi istnieć

pewien ruch społeczny). Przewodniczący tych komitetów tworzyliby przy Prezydencie RP ciało

doradzające w zarządzaniu funduszem.

Kluczem powodzenia całej akcji jest właściwy dobór kandydatur i odpowiednie kryteria

dotyczące nowych wpisów. Wpisy powinny służyć poszerzaniu świadomości historycznej Polaków

i kształtowaniu ich nowoczesnej tożsamości, a także sprzyjać recepcji elementów dziedzictwa

europejskiego znajdujących się na terenie Polski. Wskazane jest, aby nadanie statusu Pomnika

Historii każdorazowo stanowiło pretekst do poważnej debaty historycznej, dlatego nacisk powinien

być położony na ciągle „żywe” obiekty z XIX i XX wieku, np.: Cytadela Warszawska, Tarasy Hakena

w Szczecinie czy Szkoła Główna Handlowa.

W celu ukierunkowania poszukiwań obiektów zasługujących na miano Pomnika Historii,

posłużę się jednym przykładem, który odnosi się do przestrzeni wypełnionej emocjami. Mam na myśli

zespół cmentarzy operacji gorlickiej z I wojny światowej w kontekście zbliżającej się setnej rocznicy

wybuchu Wielkiej Wojny. Operacja gorlicka była bitwą, w której brały udział nieomal wszystkie

narody Europy Środkowej – a z samym przełamaniem frontu pod Gorlicami związanych jest ponad

80 zabytków. Są to obiekty o wysokiej wartości artystycznej, budowane przez architektów

austriackich, niemieckich i słowackich (m.in. przez Dušana Jurkowiča czy Jana Szczepkowskiego). Ich

przesłaniem była rycerska idea pojednania przez śmierć. Na tych cmentarzach leżą obok siebie

żołnierze państw centralnych i żołnierze rosyjscy, w myśl hasła „zderzyli się piersią w pierś, leżą ramię

w ramię”. W zamyśle jest coś poetyckiego, co utrwalono w wielu cmentarnych inskrypcjach, takich

np. jak ta: „Uśmiechaliśmy się niedowierzająco, gdy prawiono nam o cudach. Aż zobaczyliśmy ziemię

w płomieniach. I na nas załamał się pełen wrogów świat. I niepojęte cuda stały naszym udziałem!”.

Podsumowując, gdyby powyższy zespół cmentarzy został wpisany na listę i objęty

odpowiednimi mechanizmami ochrony, można zakładać, że umożliwiłoby to budowanie wspólnoty

pamięci Europy Środkowej. Oczywiście w konsekwencji powstałby nowy produkt turystyczny,

ale także impuls do debaty publicznej o I wojnie światowej - wojnie leżącej u podstaw naszej

niepodległości; a także o złożonych losach Europie Środkowej. Byłoby to również wsparcie lokalnego

rynku pracy w bardzo trudnym terenie.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

32

Tadeusz Zielniewicz, Dyrektor Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie

W 1994 r. Prezydent Lech Wałęsa ustanowił pierwszą listę piętnastu Pomników Historii -

pamiętam dobrą atmosferę i nadzieję, że wciąż zmierzamy ku lepszemu. Państwowa Służba Ochrony

Zabytków funkcjonowała od reformy z 1991 r. Nadzieja na ciągłość i stabilność prawa w dziedzinie

ochrony zabytków oraz służb konserwatorskich wciąż była w nas bardzo silna. Wierzyliśmy,

że integracja ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego jest możliwa, jako że bez tego

koncepcja ochrony obszarów czy krajobrazu kulturowego w zasadzie nie jest możliwa do

zrealizowania. Już wtedy dyskutowaliśmy o nowych źródłach finansowania dla Pomników Historii

i przedstawiliśmy postulat dotyczący działania Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków Krakowa na

rzecz Pomników Historii i obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa. Na przełomie lat

1995 i 1996 zaczęliśmy obserwować odwrót od reformy w kierunku stanu sprzed 1989 r. -

niezależność konserwatorów i ich kompetencje uległy absolutnej erozji, „zamarła” integracja form

ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Jednocześnie zabrakło nowych form wsparcia

finansowego dla użytkowników i właścicieli oraz zahamowano proces rozszerzania listy Pomników

Historii. Dopiero w 2004 r., Prezydent RP podjął decyzję o wznowieniu przedsięwzięcia.

Po przełomie 1989 r. wierzyliśmy, że świat da się zmienić - dzisiaj potrzeba nam nowej

determinacji. Nie możemy oczekiwać efektów, póki ze strony państwa nie otrzymamy świeżego

podejścia do kwestii ochrony zabytków. Nowa strategia powinna polegać na harmonijnym

wykorzystaniu dziedzictwa jako potencjału prorozwojowego, począwszy od Pomników Historii

i obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa. Przekłada się to na kilkadziesiąt operacji

programowanych, które mogą stać się zaczynem zmiany, która jednak będzie niemożliwa

do zrealizowania bez aktywnej roli państwa - nie wystarczy bowiem pozostawić spraw tylko

i wyłącznie rynkowi, właścicielom oraz funduszom pomocowym środków europejskich. Władza

publiczna musi przyjąć na siebie rolę organizatora procesu ochrony i operacji programowanych.

Przede wszystkim nie rozszerzajmy listy Pomników Historii, jeśli brakuje planów zarządzania

zgodnych ze standardem UNESCO - w Polsce nie znam żadnego gotowego planu zarządzania

przygotowanego w związku z wpisaniem obiektów na listę światowego dziedzictwa. W związku

z powyższym, propozycje rozszerzania listy Pomników Historii nie powinny zyskiwać poparcia

w Radzie Ochrony Zabytków, a decyzja Prezydenta RP powinna być odmowna. Ponadto planowi

powinny towarzyszyć projekty operacji „rewitalizacja”, wykorzystywane przez Niemców i Francuzów,

które w Polsce nigdy nie zaistniały na szerszą skalę. Są to projekty na poziomie samorządu,

realizowane z udziałem państwa, właściciela obiektu, organizacji pozarządowych. Należy wyznaczyć

podmiot pełniący rolę operatora, który skupiłby wspólny wysiłek wielu podmiotów - większość

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

33

obiektów figuruje na liście Pomników Historii w formie wpisów obszarowych, nie mówimy więc

o pojedynczych zabytkach.

Zgadzam się z Panem Senatorem Sepiołem, że kwota 100 mln zł w ramach funduszu

wspierającego utrzymanie Pomników Historii jest kwotą minimalną, jeżeli chcemy uzyskać konkretną

zmianę. Bardzo podoba mi się pomysł zasilania funduszu z innych źródeł niż budżet, na przykład

z odpisu z Narodowego Banku Polskiego i sądzę, że możliwe byłoby osiągnięcie zgody politycznej

w kwestii wykorzystania właśnie tego rodzaju środków.

Trzeci postulat dotyczy konieczności reinterpretacji dziedzictwa. Potrzebny jest dialog

społeczny, który zaangażuje lokalną społeczność w pewnego rodzaju „grę w dziedzictwo”, jak pisał

w jednej ze swoich publikacji Profesor Purchla. Nowoczesny patriotyzm będzie odróżniał się

od tradycyjnej polityki historycznej. W tym kontekście cieszę się ze słów Pana Prezydenta, że historia

nie potrzebuje polityki, lecz politycy potrzebują historii. Nie będzie nowoczesnego patriotyzmu

bez reinterpretacji, przeprowadzonej nie tylko z udziałem ekspertów, ale także lokalnych

społeczności.

Oprócz funduszy i sprawnej organizacji potrzebujemy też wielowymiarowej perspektywy

oraz szerszej płaszczyzny filozoficznej, tj. przejścia z poziomu administracji państwowej (ekspertów)

na poziom samorządowy i obywatelski. Temat ochrony zabytków jest mi bliski od wielu lat. Jestem

przekonany, że bez opieki i mecenatu politycznego Pana Prezydenta, nie uda nam się odwrócić

tendencji która trwa już od piętnastu lat.

Paweł Jaskanis, Dyrektor Muzeum Pałacu w Wilanowie

Jak wynika z Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, opieka nad Pomnikiem

Historii nie jest tym samym co jego ochrona, choć oba systemy nie powinny być całkowicie od siebie

niezależne. Pomnik Historii to termin opisujący relacje emocjonalne pomiędzy ludźmi

i ich pokoleniami ujęte w systemy aksjologiczne, które mają kluczowe znaczenie w wychowaniu,

także w edukacji historycznej. Najlepszą egzemplifikacją skutecznej opieki nad zabytkami powinien

być sukces we wzorcowym utrzymaniu Pomników Historii. Formalnie proces wzorcotwórczy

zakodowany jest w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, ale nadajmy temu także

praktyczny wymiar pewnej cnoty obywatelskiej. Biorąc pod uwagę fakt, iż termin opisuje relacje

pomiędzy ludźmi, przedmiot i zakres ochrony konserwatorskiej powinien zostać bardzo precyzyjnie

określony. Dotyczy to również integracji form ochrony kulturowej i przyrodniczej, a także miejsc

pamięci. Kilka lat temu powstał interesujący projekt ustawy regulującej problematykę ochrony miejsc

pamięci – w tym kontekście mam na uwadze przede wszystkim miejsca związane z martyrologią

Polaków.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

34

Przede wszystkim zastanówmy się nad kwestią subsydiarności i nad tym, w jaki sposób

władze państwowe wspomagają opiekunów obiektów zabytkowych. Problem nie dotyczy wyłącznie

kwestii finansowych (w Polsce najodpowiedniejszy dla kształtowania wartości przestrzeni i ochrony

miejsc dziedzictwa podatek katastralny jest swego rodzaju utopią), ale także kształtowania pomiędzy

obywatelami i różnymi formami własności relacji związanych z pojęciami symbolicznymi. Istotnym

problemem jest kompensowanie ograniczenia praw własności właścicieli zabytków w imię dobra

ogólnego.

Pan Dyrektor Zielniewicz zwrócił uwagę na to, iż ważną kwestię dla wielkoobszarowych

i wielozabytkowych Pomników Historii stanowi plan zarządzania. Istotne jest też wprowadzenie planu

opieki dla poszczególnych obiektów indywidualnych (tj. architektonicznych czy ruchomych,

znajdujących się na terenie Pomników Historii), dzięki którym właściciel zyskałby swego rodzaju

instrukcję obsługi technologicznej i administracyjnej. W ten sposób nie tylko eliminowano by wszelkie

możliwe ryzyko popełnienia błędów, ale także uniknięto by uczestnictwa w systemie pozwoleń

administracyjnych, który miewa charakter uznaniowy.

Izaak Kapała, Przeor Opactwa Benedyktynów w Lubiniu

Status Pomnika Historii dla Opactwa Benedyktynów w Lubiniu jest wyróżnieniem

prestiżowym. Opactwo jest Pomnikiem Historii stosunkowo krótko, bo niecałe półtora roku. Dzięki

temu wyróżnieniu zasadniczo wzrosła ranga zabytkowego zespołu opactwa. W różnych instytucjach

na szczeblu lokalnym jesteśmy dużo bardziej zauważani. Na szczeblu ministerialnym status ten

dodaje kilka punktów przy ocenie składanych przez nas wniosków o dofinansowanie.

Status Pomnika Historii nałożył na nas także wiele obostrzeń i wymagań, egzekwowanych

przez służby konserwatorskie. Konserwator Wielkopolski bardzo często wizytuje obiekt i pilnuje,

aby był w odpowiedni sposób zarządzany, za co jesteśmy wdzięczni.

Opactwo Lubińskie jest jednym z nielicznych nośników tradycji religijnej w naszej ojczyźnie

niemalże od początków chrześcijaństwa – funkcje pomnika historii Kościoła i życia religijnego pełni

nieustannie od 1113 roku. Zawsze otwarte dla wszystkich, umożliwia indywidualne pobyty

rekolekcyjne, spotkania z historią i muzyką (rokrocznie obiekt odwiedza ok. 1500 osób na pobyt od

2-5 dni). Wyjątkowość architektoniczna przyciąga także wielu turystów. Opactwo zwiedza rocznie ok.

6 tys. osób. Choć bardzo dużo rzeczy udało się już nam odrestaurować i zakonserwować, wiele prac

czeka jeszcze na podjęcie. Podobnie jak wszyscy opiekunowie Pomników Historii liczymy na gest

wsparcia finansowego ze strony Kancelarii Pana Prezydenta RP.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

35

Sławomir Dudziński, Prezes Zarządu Totalizatora Sportowego Sp. z o.o.

W imieniu Totalizatora Sportowego Sp. z o.o. chciałbym odnieść się do pytania, jak poszerzyć

możliwości finansowania Pomników Historii. Totalizator został stworzony, aby promować sport

i wspierać kulturę polską, w tym chronić Pomniki Historii - wypełniamy tę misję od początku istnienia,

tj. od 55 lat. Chcąc uczestniczyć aktywnie w procesie ochrony zasobów kultury, Totalizator Sportowy

planuje uruchomić pewną działalność i udzielić systemowego wsparcia. Możemy dokonać tego

poprzez sprzedaż dedykowanych produktów - byłyby to zakłady specjalne, loterie dedykowane

poszczególnym Pomnikom Historii, natomiast zyski zasilałyby wspomniany fundusz. Z jednej strony te

swego rodzaju kampanie reklamowe umożliwiłyby promowanie samych produktów, z drugiej zaś

strony z pewnością stałyby się dużym wsparciem marketingowym dla popularyzacji idei Pomników

Historii.

Patronat Pana Prezydenta postrzegamy jako wielką pomoc dla całego przedsięwzięcia.

Przewidujemy, że zaangażowanie Totalizatora będzie polegało nie tylko na sprzedawaniu

dedykowanych produktów w sieci własnej, ale również na współpracy z organizacjami

samorządowymi i dysponentami tych Pomników.

Robert Dziwiński, Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego

Status Pomnika Historii to zaszczyt, ale też szczególne zobowiązanie do utrzymania obiektu

we właściwym stanie technicznym czy estetycznym. W tym kontekście warto zastanowić się, jaki

podmiot powinien być zobowiązany do utrzymania właściwego stanu technicznego obiektu

budowlanego, który wchodzi w skład Pomnika Historii, w sytuacji, gdy niepewny jest stan własności,

bądź właściciel nie jest w stanie sprostać takiemu obowiązkowi. Z punktu widzenia nadzoru

budowlanego sytuacja jest czysta i klarowna - nakaz wydaje się na właściciela obiektu, zarządcę

obiektu. Warto rozważyć, czy w tej sytuacji swoistym substytutem właściciela nie powinien być

samorząd gminny, dla którego uznanie obiektu czy zespołu obiektów za Pomnik Historii ewidentnie

jest formą promocji - niekoniecznie musi to funkcjonować na zasadzie obowiązku. W tym kontekście

oczywiście należy zapewnić środki finansowe, można też rozważyć kwestię ustanowienia hipoteki na

zabytku nieruchomym.

Pomniki Historii z reguły zlokalizowane są w zurbanizowanym otoczeniu i trzeba pamiętać

o właściwym jego stanie - wydaje się, że konieczne jest ustanowienie miejscowych planów

zagospodarowania przestrzennego, które określają reżim zorganizowania terenu. Co więcej,

otoczenie to powinno stanowić szczególny obiekt troski wszystkich służb samorządowych

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

36

i rządowych. Nakazy i obowiązki powinny być kierowane również do właścicieli sąsiednich obiektów,

nie tylko pomników.

Andrzej Rottermund, Dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie

Wpis na listę obiektów oznacza wyróżnienie najwyższej miary - każda z pozycji reprezentuje

unikatową, uniwersalną wartość nie tylko dla Polaków, ale także w skali Europy i świata. Obiekty

te stanowią naszą chlubę, jednak z drugiej strony rodzą obowiązek utrzymania w dobrej kondycji

konserwatorskiej i użytkowej, a także konieczność promocji w kraju i za granicą.

Na pierwszy plan wysuwa się problem finansowania ochrony i konserwacji obiektów

wpisanych na listę. Nie mam wątpliwości, że w tym kontekście powinno funkcjonować partnerstwo

wielu podmiotów rządowych, samorządowych i prywatnych - tylko takie rozwiązanie może realnie

zapewnić finansowanie tego typu obiektów, czego przykładem jest Kraków i Społeczny Komitet

Odnowy Zabytków Krakowa.

Kwestią równie ważną - trudną do realizacji bez stworzenia odpowiedniego systemu

finansowania - jest promocja obiektów wpisanych na listę, która obecnie odbywa się poprzez

instytucję specjalnego oznakowania. Myślę, że Pan Prezydent mógłby ufundować nagrodę

za najlepszą i najefektywniejszą promocję obiektu znajdującego się na liście Pomników Historii

w myśl sentencji praemiando incitat. Ponadto należałoby utworzyć pewien program wydawniczy

związany z popularyzacją turystyczną obiektów znajdujących się na liście Pomników Historii

oraz mapę, na którą byłyby naniesione najważniejsze z nich.

Chciałbym również odnieść się do Pomników Historii będących państwowymi rezydencjami

historycznymi - mam na myśli obiekty takie, jak Wawel, Zamek Królewski, Łazienki, Wilanów.

Od stuleci pełnią one rolę centrum politycznego i artystycznego życia naszego państwa - były

siedzibami władców oraz najważniejszych urzędów Rzeczypospolitej, a obecnie są symbolami

majestatu naszego kraju. Rokrocznie obiekty te odwiedza blisko sześć milionów osób, stąd też

wymagają one specjalnego traktowania i szczególnej ochrony.

Aleksander Starzyński, Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków

Chciałbym zaznaczyć, że termin Pomnik Historii bywa zastępowany określeniem „zabytek

klasy zerowej” - pomimo iż od czterdziestu lat ta klasyfikacja zabytków jest już nieaktualna, często

pojawia się w przewodnikach i innych publikacjach turystycznych. W tym kontekście niezwykle

istotna jest promocja i świadomość, że status Pomnika Historii przyznawany jest najważniejszym

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

37

zabytkom w kraju. Tymczasem nie ma żadnych konkretnych kryteriów postępowania

konserwatorskiego, które stosuje się do Pomnika Historii - nadal traktowany jest jak każdy inny

zabytek. Siłą własnego autorytetu staramy się tę świadomość budować, ale w skrajnych sytuacjach

można uchylić nasze nadmierne żądania w stosunku do właścicieli Pomników Historii. Oczywiście,

jeżeli mają zostać zwiększone wymogi konserwatorskie wobec właścicieli obiektów, proporcjonalnie

powinna również wzrosnąć ilość środków na ten cel.

Należy mieć na uwadze, że działalność konserwatorów wojewódzkich w kraju znajduje się

obecnie na granicy możliwości - nie jesteśmy w stanie podołać wszystkim zadaniom, które na nas

ciążą, z uwagi na brak etatów i środków finansów na bezpośrednią działalność. W celu uzyskania

funkcjonalnego systemu ochrony zabytków, potrzebne jest głębokie usamorządowienie służb

konserwatorskich. Warto rozważyć objęcie patronatem Prezydenta RP kwestii reformy działalności

wojewódzkich konserwatorów zabytków.

Franciszek Ziejka, Przewodniczący Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa

Powołanie do życia zespołu Pomników Historii powinno wiązać się ze znalezieniem na ten cel

środków finansowych – w tym kontekście pomysł utworzenia narodowego funduszu Pomników

Historii niewątpliwie zasługuje na uwagę i rozwinięcie. Fundusz ten powinien być zasilany z budżetu

państwa, a także z odpisów Narodowego Banku Polskiego.

Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa został powołany w 1978 r., a pierwszym

źródłem dofinansowania była gra liczbowa Lajkonik. System ten funkcjonował przez szereg lat, potem

krakowianie wprowadzili dopłaty do biletów tramwajowych. Dopiero w drugiej połowie lat

osiemdziesiątych utworzono narodowy fundusz, z którego środków korzystamy do dzisiaj. Zasada

przyjęta w naszym komitecie społecznym jest prosta - w celu uzyskania dofinansowania absolutnie

wymagany jest wkład własny. Wskutek tego założenia, tylko w ubiegłym roku, do każdej złotówki

z narodowego funduszu każdy z właścicieli „dołożył” 1,48 zł, tj. do 40 milionów zł ze SKOZK dodano

60 milionów zł. Podsumowując, fundusz ratuje zabytki, a jednocześnie uruchamia stronę społeczną.

Wydaje się, że wypracowaliśmy pewien model społecznego zarządzania ochroną zabytków

Krakowa. W skład Komitetu wchodzi ponad 130 osób - wszyscy pracujemy społecznie, poświęcamy

swój czas, wizytujemy zabytki, przeprowadzamy bardzo ścisłe kontrole. Myślę, że tego typu model

społecznego oglądu jest godny naśladowania. Szansą na pozyskanie środków jest też korzystanie

z funduszy regionalnych czy europejskich, jednakże w pierwszej kolejności to budżet państwa jest

zobowiązany do ratowania dziedzictwa.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

38

Paweł Skrzywanek, Prezes Fundacji „Lubiąż”

Chciałbym zwrócić uwagę na dwa aspekty omawianej sprawy – w pierwszej kolejności

na problem edukacji kulturalnej. Jeżeli Pomniki Historii mają być ważnym elementem budowania

świadomości społecznej, musimy zdawać sobie sprawę, jak poważnym błędem było zaniechanie

jednej z elementarnych zasad reformy edukacji z 1990 r., zapoczątkowanej przez rząd Tadeusza

Mazowieckiego, tj. wprowadzenia lekcji regionalistyki. W myśl nowych założeń proces budowania

świadomości historycznej ma się zakończyć na etapie pierwszej klasy liceum ogólnokształcącego,

natomiast obecne regulacje, pod karą mandatu w wysokości 500 zł, zabraniają nauczycielowi

prowadzenia lekcji w terenie − tak przebiegający proces budowania świadomości zakończy

się fiaskiem.

Druga uwaga dotyczy świadomości ekonomicznej, ponieważ wpisy na listę Pomników dotyczą

w dużej mierze zasobów terenowych. Zwróćmy uwagę, że takie miejsca, jak centrum Krakowa,

Gdańska, Warszawy czy Wrocławia stanowią wielką przestrzeń o charakterze finansowym,

tymczasem w ciągu dwudziestu lat nie stworzyliśmy właściwie żadnej zasady ochrony i wsparcia

ekonomicznego. Stawiam tezę, łatwą do udowodnienia, że można by wystosować skargę

konstytucyjną dotyczącą nierównego traktowania podmiotów − wydatkujemy pieniądze tylko

i wyłącznie na zasoby publiczne, pomijając prywatne.

Chciałbym uświadomić Państwu, na czym polega problem braku świadomości ekonomicznej

w kontekście zabytków. W momencie gdy wprowadzano w Polsce tzw. specjalne strefy ekonomiczne,

które z założenia miały promować gospodarkę, żaden z wymienionych terenów nie został wpisany

jako nowy element przestrzeni ekonomicznej. Przykład ten świadczy, że nadal traktujemy przemysł

kultury jako „nadbudowę”, zgodnie ze słynną zasadą znaną z ekonomii socjalizmu.

Ksiądz Jakub Przybylski, Przedstawiciel Kongregacji Oratorium Św. Filipa Neri w Gostyniu

Chcąc osiągnąć sukces w przedsięwzięciu dotyczącym Pomników Historii, w moim

przekonaniu musi dojść do synergii trzech elementów: pomysłu, profesjonalizmu i polityki

finansowania. Termin Pomnik Historii odnosi się bowiem nie tylko do zabytków materialnych,

ale również do wartości duchowych – np. pomysłem na przywrócenie pierwotnej funkcji

kulturotwórczej Świętej Góry w Gostyniu jest sięgnięcie do zabytków literatury muzycznej. Okazało

się, że nasz produkt – muzyka sakralna – zdobywa wspaniałe nagrody, statuetki Fryderyka, nominacje

do największych nagród. Historycy muzyki polskiej piszą na nowo dzieje muzyki w dobie klasycyzmu –

pojawiają się zapomniane nazwiska, m.in. Józefa Zeidlera, którego twórczość porównywana jest

do dzieł Mozarta oraz Maksymiliana Koperskiego, porównywanego z Beethovenem. Podsumowując,

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

39

obowiązek poszukiwania nowych dróg, partnerów i pomysłów w celu jednoczenia wokół swoich

obiektów jak najszerszego środowiska ciąży na administratorach Pomników Historii.

Po drugie, kwestia profesjonalizmu, który ogranicza się obecnie do prac konserwatorskich

wykonywanych na najwyższym poziomie przez wybitnych profesjonalistów - z uwagi na fakt, że prace

konserwatorskie musimy planować w cyklu jednego roku budżetowego, nie zawsze jesteśmy w stanie

sprostać temu wyzwaniu. Finansowanie obiektów powinno odbywać się w cyklach, np. 3-4letnich,

co zapewniłoby ciągłość prac. Profesjonalizm z definicji oznacza także budowę nowoczesnej

infrastruktury, muzeum, bazy noclegowej, tablic itp.

Po trzecie, w kontekście polityki finansowania obiektów będących Pomnikami Historii

powinien funkcjonować osobny program operacyjny - włączanie Pomników Historii do wielkiego

nurtu wniosków płynących do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie rozwiąże

problemu, nawet jeżeli podniesiemy punktację o 5-10 punktów. Program operacyjny powinien

przewidywać współfinansowanie wydarzeń artystycznych czy kulturalnych związanych z Pomnikach

Historii. Można by także pomyśleć o systemie ulg dla fundatorów. Wyzwaniem będzie utworzenie

wspólnego, skoordynowanego działania zarówno administratorów, jak i władz samorządowych

czy władz krajowych.

W przypadku naszego obiektu fundatorzy przeznaczyli na jego funkcjonowanie ogromne

areały ziemskie - był to mecenat Kościoła, jako że w XVII wieku nikt jeszcze nie myślał o mecenacie

państwa. Gdybyśmy odzyskali te dobra, które zostały znacjonalizowane w latach 50.,

prawdopodobnie mógłbym się z tej debaty wyłączyć, ponieważ środków tych wystarczyłoby nie tylko

na zachowanie, konserwację, ale także na daleko idący rozwój tego miejsca.

Ewa Nekanda-Trepka, Stołeczny Konserwator Zabytków

Chciałabym poruszyć temat zarządzania zabytkami, co wydaje się kwestią złożoną szczególnie

w przypadku miast, które są pomnikami historii w zespołach urbanistycznych - czyli miastach

historycznych, takich jak Warszawa, Zamość, Toruń czy Poznań. Dotyczy to także pomników historii,

będących pojedynczymi zabytkami, które zarządzane są przez jeden podmiot. Myślę, że obecna

sytuacja, skoncentrowana jedynie na „obiektach” stanowi nieporozumienie i powinniśmy pomyśleć

o konieczności powiązania zarządzania pomnikami historii z całościowym systemem programów

opieki nad zabytkami na różnych szczeblach – począwszy od gminy, poprzez województwo, kończąc

na krajowym programie opieki nad zabytkami. Umieszczenie w tym programie zasad zarządzania

i polityki odnośnie pomników historii, byłoby bardzo zasadne.

Zwracam uwagę na powyższy problem, ponieważ znajdujemy się w końcowym etapie

przygotowania w Warszawie planu zarządzania dla miejsca światowego dziedzictwa. W dokumencie

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

40

tym odnosimy się do systemu edukacji, do wzmocnienia poczucia tożsamości mieszkańców miasta

stołecznego Warszawy, do kwestii zarządzania turystami, włączenia interesariuszy do zarządzania itp.

Istotny jest także sposób finansowania działań, który również powinien być określony w takim planie.

Myślę, że ustalenie podobnego standardu dotyczącego planu zarządzania, jak dla miejsc wpisanych

na listę światowego dziedzictwa, także dla pomników historii jest koniecznością.

Bardzo dziękuję Panu Prezesowi Dudzińskiemu za wypowiedź à propos finansowania.

Rozwiązania loteryjne stosowane są w różnych państwach na świecie - bardzo skuteczny jest system

stosowany w Berlinie, a także w Wielkiej Brytanii, w ramach którego działa fundacja zarządzająca

funduszem dedykowanym na ochronę dziedzictwa. W Polsce również problemem są ograniczone

możliwości sponsorowania ochrony zabytków na poziomie samorządu lokalnego - fundusze na

dotacje istnieją, jednakże nie mogą być one zasilane przez środki przekazywane przez podmiot

prywatny.

Jacek Dąbrowski, Dyrektor Departamentu Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Pan Dyrektor Jaskanis stwierdził, że obecna forma ochrony Pomnika Historii jest pewną

metaforą – w rzeczywistości poza pewnym splendorem nie daje ona żadnych korzyści podmiotowi,

który jest gospodarzem danego obiektu. Z drugiej strony system ochrony nie powoduje dodatkowych

obowiązków, poza wynikającymi ze standardu, tj. wpisem do rejestru zabytków. Według nas istnieją

jednak pewne zobowiązania, które należy uwzględnić w kontekście Pomników Historii.

Po pierwsze, wniosek o wpis czy uznanie obiektu bądź obszaru za Pomnik Historii powinien

zawierać plan jego zarządzania, analogiczny do planów zarządzania sporządzanych w przypadku

obiektów objętych wpisem na listę światowego dziedzictwa UNESCO i przystosowany odpowiednio

do naszych warunków.

Po drugie, w przypadku Pomników Historii obejmujących obszary należałoby sporządzać

miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jako narzędzie ochrony, a także element pewnej

konsekwentnej polityki w odniesieniu do takiego obszaru.

Oczywiście konieczne jest stworzenie systemowego rozwiązania dotyczącego stabilnego

źródła wsparcia finansowego – tj. powołanie zasilanego z różnych źródeł funduszu, z którego będzie

udzielane wsparcie, jeśli chodzi o wszelkie działania o charakterze konserwatorskim. Fundusz ten nie

finansowałby bieżącego działania danego projektu. Docelowo należy zapewnić wielorakość

pochodzenia środków, w tym umożliwić włączenie do takiego funduszu środków przekazywanych

przez osoby fizyczne.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

41

Prace nad przywołanym programem krajowym trwają tak długo, ponieważ istnieje problem

dotyczący funkcjonowania służb ochrony zabytków na terenie Polski. Ministerstwo Kultury

i Dziedzictwa Narodowego wypracowało koncepcję, która polega w zasadzie na „odzespoleniu” tych

służb i nadaniu im zdecydowanie większej autonomii i samodzielności. Tymczasem zwierzchnik służb,

tj. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, mając odmienne zdanie w tej sprawie,

opowiada się za włączeniem tych służb do struktur urzędów wojewódzkich lub przynajmniej za

zachowaniem ich obecnego statusu. W kwietniu br. Rada Ochrony Zabytków zaaprobowała projekt

krajowego programu, który w najbliższym czasie zostanie skierowany do uzgodnień

międzyresortowych. Program ten nie musi być procedowany przez parlament - przyjęcie trybu 2-

3 tygodniowego na uzgodnienia międzyresortowe daje szanse, żeby zamknąć ten temat w relatywnie

krótkim czasie.

Waldemar Baraniewski, Profesor Nadzwyczajny w Zakładzie Historii Sztuki i Kultury Nowoczesnej w Instytucie Historii Sztuki na Wydziale Historycznym na Uniwersytecie Warszawskim

Sam termin Pomnik Historii odsyła nas do obrazu statycznego i wyizolowanego - wyróżnia,

ale także odróżnia i separuje. To myślenie o Pomniku powoduje, że lekceważymy cały kontekst

przestrzenny. Cóż z tego, że odnowiony zostanie np. pałac, jeśli wycięty został park, obok

wybudowano nową szkołę, a całość wyasfaltowano. Problemem jest więc właściwy stan otoczenia.

Pan Dyrektor Jaskanis w przedstawionych tezach udowadnia, że obszarowe Pomniki Historii należy

traktować w sposób szczególny, oczywiście przy uwzględnieniu właściwego stanu otoczenia

społecznego. Powinny one posiadać plany zagospodarowania przestrzennego, a także opracowania

strategii zrównoważonego rozwoju. Znakomitym przykładem dla obserwacji zagrożeń, z jakimi mamy

do czynienia w przypadku obszarowego Pomnika Historii, jest Kazimierz Dolny. Miasto, które

powinno rozwijać się w sposób zrównoważony, poddane jest potężnej presji inwestorów,

rozbudowywane ponad miarę i potrzeby. Za kilka lat Kazimierz, który znamy, będzie tylko

wspomnieniem.

Druga kwestia dotyczy konstrukcji listy obiektów mających status Pomnika Historii - można

powiedzieć, że jest ona skonstruowana na podstawie oczywistych, ale i anachronicznych kryteriów.

Czy obejmuje ona Pomniki Historii współczesnej? Obecnie na liście figuruje jedynie wrocławska Hala

Stulecia i pole bitwy na Westerplatte. Mam przyjemność siedzieć przy tym stole obok Pana Prezesa

Dudzińskiego, który jest gospodarzem największego w Polsce Pomnika Historii dwudziestolecia

międzywojennego, jakim jest miasteczko wyścigowe na warszawskim Służewcu. Dlaczego to wielkie

dzieło sztuki architektonicznej, przestrzennej, inżynierskiej nie jest Pomnikiem Historii? Ten

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

42

wyjątkowy w skali światowej obiekt traktowany jest jako teren przyszłych inwestycji! Taki stan rzeczy

rodzi pytania o kryteria kwalifikowania Pomników Historii. W Warszawie w ciągu kilku lat straciliśmy

szereg cennych „pomników współczesnej historii”. Traktowano je jako zwykłe obiekty użytkowe.

Deprecjonowano w odbiorze społecznym ich wartość, podważano wyjątkowość. Gdy w Warszawie

burzono „Supersam”, w Massachusetts Institute of Technology otwierano wystawę Wacława

Zalewskiego – twórcy konstrukcji „Supersamu”, a na okładce katalogu było zdjęcie budynku, którego

Warszawa już nie ma. W MIT z niedowierzaniem przyjęto informację o zniszczeniu tej klasy „pomnika

historii współczesnej”!

Mariusz Kędzierski, Burmistrz Miasta Chełmna

Starówka chełmińska została wpisana na listę Pomników Historii w 2005 r., natomiast samo

miasto często nazywane jest „Krakowem Północy”. Robimy wszystko, żeby zaczęło również

funkcjonować powiedzenie „Kraków Chełmnem Południa”, tymczasem chciałbym przedstawić

Państwu Chełmno jako bardzo dobry przykład współpracy w dziedzinie kultury.

Zabytek nie może stanowić zagrożenia budowlanego i należy dbać o jego stan. W związku

z tym porozumieliśmy się z księdzem proboszczem naszej parafii, siostrami zakonnymi,

ze starostwem i z gminą, tworząc wspólny projekt, w którym każdy ze współbeneficjentów zrobił

swoją dokumentację, wyasygnował wkład własny, a Chełmno przyjęło rolę inwestora wiodącego. Taki

rodzaj współpracy funkcjonuje już od 2005 r. i z założenia będzie trwał do czerwca 2014 r. - jest to

dobry przykład porozumienia, które konsoliduje przedstawicieli różnych środowisk. Należy jednak

zastanowić się, co zrobić z wyremontowanym obiektem, który musi zarabiać na siebie w sposób

komercyjny.

W kontekście Pomników Historii, dużą rolę odgrywają właściciele obiektów prywatnych –

w przypadku Chełmna cały zespół staromiejski wpisany jest w ten sposób, przy czym funkcjonują tam

różne rodzaje własności (właściciele prywatni, gmina, Kościół). W tym przypadku należy podkreślić

dużą rolę konserwatorów miejskich i wojewódzkich - stawiane przez nich bariery bardzo często

odstraszają prywatnych właścicieli kamienic, dlatego pożądanym stanem jest współpraca.

Proponowałbym stworzenie indykatywnej listy projektów kluczowych – środkami

finansowymi dysponowałby odpowiedni minister lub Prezydent RP, jednakże pierwszeństwo po

spełnieniu konkretnych warunków miałyby obiekty wpisane do rejestru Pomników. Nie zgadzam się

ze stwierdzeniem jednego z przedmówców o tym, że należy kompleksowo zająć się najpierw

obiektami wpisanymi na listę UNESCO - wówczas bowiem wiele obiektów wyróżnionych statusem

Pomnika Historii może nie doczekać swojej szansy.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

43

Zbigniew Fiderewicz, Zastępca Prezydenta Miasta Torunia

Chciałbym podzielić się swoimi doświadczeniami i przemyśleniami dotyczącymi ochrony

dziedzictwa narodowego. Toruńska Starówka od 1997 r. jest obiektem światowego dziedzictwa

UNESCO. Sam fakt wpisania Starego Miasta na listę i świadomość odpowiedzialności władz lokalnych

za to dziedzictwo motywuje i inspiruje nas do poszukiwania różnego rodzaju nowych rozwiązań.

Patrzymy na problem kompleksowo, szukając możliwości finansowania dziedzictwa z różnych

źródeł. Potrafimy pozyskać środki finansowe, a także pomagamy innym, którzy nie mają takich

możliwości albo nie potrafią z nich skorzystać. W chwili obecnej realizujemy trzy programy o wartości

prawie 100 mln zł, z czego 50% stanowią środki z budżetu miasta, a 50% pochodzi z Programu

Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka,

czy z Regionalnego Programu Operacyjnego. Ponadto dysponujemy programami - rocznym

i trzyletnim – pomocy właścicielom obiektów zabytkowych oraz w ramach POIŚ realizujemy jedyny

w Polsce program partnerski z udziałem licznych partnerów: gminy, parafii, kurii diecezjalnej

i muzeum okręgowego.

Szukając odpowiedzi na pytanie, czyją własnością są Pomniki Historii i obiekty UNESCO - czy

są tylko dobrem lokalnym, czy także ogólnonarodowym - w 2005 r. utworzyliśmy stowarzyszenie

„Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO”. W ramach organizacji wspólnie poszukujemy zróżnicowanych

rozwiązań, wymieniamy się doświadczeniami oraz uczestniczymy w takich spotkaniach jak dzisiejsze,

organizowane przez różne instytucje centralne (wcześniej były to: Ministerstwo Spraw Zagranicznych

oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego).

W kontekście stawki VAT na prace konserwatorskie przy zabytkach, prosiłbym Panów

Ministrów o wsparcie naszych działań i przedłużenie terminu (obecnie - do końca roku) na okres

programowania, tj. co najmniej do 2013 r.

Bogumiła Rouba, Zastępca Przewodniczącego Rady Ochrony Zabytków

Z wielką radością odebrałam sygnały pojawiające się już w pierwszych, a potem także

kolejnych wystąpieniach, świadczące o powszechnym docenianiu roli zabytków. Mimo że hasłem

spotkania są Pomniki Historii, pojawiło się wiele wątków pokazujących, iż dla każdego z nas ważne

jest co innego spośród wielkiego zbioru, jakim jest dziedzictwo kultury.

Cały czas musimy być świadomi, że system ochrony zabytków należy zmieniać i doskonalić,

ale wyłącznie w sposób ewolucyjny. Trzeba uniknąć powtarzania błędów z przeszłości, nie tracąc

równocześnie ponad 90-letniego znakomitego dorobku polskiej zinstytucjonalizowanej ochrony

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

44

zabytków. Wyodrębnienie grupy zabytków najważniejszych, o większym od innych znaczeniu, jest

w założeniu rozwiązaniem uzasadnionym, jednak niesie ono w sobie pewne zagrożenie. Jeżeli zasób

środków finansowych pozostanie na obecnym poziomie, a zapewnimy specjalne ścieżki finansowania

dla grupy Pomników Historii, to istnieje niebezpieczeństwo, że doprowadzimy do marginalizacji

pozostałych zabytków. Oznaczałoby to powtórzenie niechlubnego rozwiązania, jakim było

w przeszłości wprowadzenie podziału zabytków na klasy. System waloryzacji zabytków, ważnych

składników naszego dziedzictwa, jest konieczny. Powinien jednak zostać tak skonstruowany,

by oprócz wyodrębnienia najcenniejszej grupy, w odniesieniu do wszystkich pozostałych zachęcał

właścicieli i opiekunów do chronienia, a w żadnym wypadku nie zniechęcał. Osiągnięcie tego celu jest

możliwe poprzez wskazywanie wartości, a następnie sprawne przekazywanie wiedzy o wartościach

zabytków ich właścicielom i opiekunom.

Przedmówcy zgłosili wiele cennych uwag dotyczących planów zarządzania - postaram się

wzmocnić ten wątek i wzbogacić go o kwestię projektu konserwatorskiego. Nie jest on tożsamy

z projektem architektonicznym. Projekt konserwatorski obejmuje całość zagadnień poddawanego

pracom obiektu – od diagnozy, poprzez program i harmonogram niezbędnych prac konserwatorsko-

restauratorskich, do zindywidualizowanych zaleceń codziennej opieki i profilaktyki. W tym kontekście

chciałabym podkreślić znaczenie profesjonalizmu, ale także konieczność eliminowania jego braku.

Dlatego obowiązek przygotowania projektu konserwatorskiego przed rozpoczęciem prac powinien

zostać jak najszybciej umocowany prawnie, łącznie z określeniem drogi nabywania uprawnień

do wykonywania takich projektów. Dziś prace konserwatorskie nagminnie są mylone z robotami

budowlanymi, dlatego o losach bezcennych niekiedy obiektów decydują ludzie, których

wykształcenie nie wystarcza do rozwiązywania złożonych zagadnień konserwatorskich.

W moim przekonaniu największym wyzwaniem jest pilna konieczność wzmocnienia służb

konserwatorskich - system chwieje się na naszych oczach, ponieważ od wielu lat brakuje pieniędzy

na jego funkcjonowanie - brakuje etatów, liczba pracowników ciągle się zmniejsza, przybywa

obowiązków administracyjnych. W dodatku wyeliminowano ważne wsparcie, jakim były nadzory

merytoryczne sprawowane przez konserwatorów kontrolujących jakość prac. Rezultaty są widoczne

gołym okiem – powszechna maniera tandetnego odnawiania, w miejsce konserwacji sprawia,

że zamiast chronić – niestety często niszczymy nasze dziedzictwo. Zabytki pozbawiane

są najcenniejszych wartości: autentyczności, integralności, dawności, a pieniądze przeznaczane

na nietrwałe, źle wykonywane prace, są pieniędzmi marnowanymi. By zmienić ten stan trzeba jak

najszybciej udoskonalić system finansowania prac (powołanie Narodowego Funduszu Ochrony

Zabytków, rozliczanie prac w systemie wieloletnich grantów itp.). Niezbędne jest także wdrożenia

mechanizmów, które usprawnią profilaktykę i skuteczne zapobieganie niszczeniu naszych zabytków,

tak aby unikać konieczności prowadzenia drogiej konserwacji aktywnej. Można tego dokonać między

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

45

innymi poprzez uzależnianie dotacji od prawidłowości opieki, użytkowania i prowadzenia prac przy

zabytkach.

Wiesław Kaczmarek, Prezes Towarzystwa Opieki nad Zabytkami

Kilka krótkich uwag. W kontekście aktywności społecznej w obszarach związanych

z Pomnikami Historii istnieje obecnie pilna potrzeba wyznaczenia koordynatora danej jednostki.

Niestety okazuje się, że nie wszędzie funkcjonują programy opieki nad zabytkami, które teoretycznie

powinny być przygotowane na poziomie gmin i powiatów. Aktywności społecznej w zakresie opieki

nad zabytkami sprzyjałyby również plany zagospodarowania przestrzennego, szczególnie odnośnie

Pomników Historii - nie jest to może narzędzie, które rozwiąże wszystkie problemy, ale na pewno

pozwoli uniknąć wielu niejasności.

Pominęliśmy w pewien sposób ważną kwestię dotyczącą systemu nauczania - gdyby

w ramach działań edukacyjnych Pomniki Historii weszły do kanonu, uczniowie zyskaliby świadomość

znaczenia danego obiektu w skali regionu. Pomniki Historii powinny być opisane we wszystkich

podręcznikach.

Kwestią problematyczną pozostaje definicja terminu „zabytek”- wielu ludzi nie rozróżnia

bowiem obiektów zabytkowych, nie mówiąc o Pomnikach Historii. Mieszkańcy Torunia wiedzą,

że starówka jest wyróżniona tym statusem, ale już niewielu z nich ma świadomość, że tytuł Pomnika

Historii może dotyczyć również poszczególnych obiektów. Trzeba tę edukację znacząco wzmocnić.

Chciałbym zwrócić uwagę na organizowanie promocji na odpowiednim poziomie

merytorycznym. Dążąc do masowości przy niskich budżetach przeznaczonych na organizacje imprez,

powoli przyzwyczajamy się do swego rodzaju „bylejakości” – a przecież ranga Pomnika Historii

powinna zobowiązywać. A przy okazji bardziej ogólna uwaga. Coraz częściej przeciętna impreza

nawiązująca do wydarzeń historycznych automatycznie zyskuje miano „rekonstrukcji historycznej”.

Przynajmniej w odniesieniu do najważniejszych zabytków starajmy się utrzymać adekwatną jakość

wydarzeń tam organizowanych.

Wojciech Wróblewski, Członek Rady Fundacji Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń

Z dyskusji wynika, że obecnie wiele kwestii systemowych wymaga modyfikacji; także

z perspektywy środowiska biznesu mamy pewne oczekiwania pod adresem państwa traktowanego

jako organ tworzący regulacje. Mianowicie w zeszłym roku w gronie przedstawicieli firm zrzeszonych

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

46

w Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych „Lewiatan” sformułowaliśmy manifest kulturalny,

w którym zawarliśmy postulaty dotyczące zmiany sposobu korzystania ze środków

wypracowywanych przez biznes w obszarze kultury.

Pierwsza kwestia związana jest z aspektem psychologicznym. W celu wzajemnego

zrozumienia pewnych uwarunkowań i potrzeb zachodzi potrzeba wspólnych rozmów przedstawicieli

instytucji kultury, samorządu i biznesu. Jest to bardzo ważne, ale wcale nie takie oczywiste - mamy

pewne fałszywe wyobrażenia, wskutek czego często rozmijamy się, niekiedy brakuje wiedzy.

Po drugie, potrzebne są uregulowania prawne, które umożliwiłyby podmiotom

gospodarczym przekazywanie darowizn na rzecz instytucji kultury oraz zrównywałyby podmioty

społeczne pod względem prawnym. Mechanizm ten formalnie istnieje, pojawia się jednak pytanie,

czy jest on skonstruowany w sposób optymalny, tj. czy zachęca świat biznesu do sponsorowania

i wspierania kultury. Postulowaliśmy rozszerzenie możliwości przekazywania 1% przez osoby płacące

podatek dochodowy również na obszar biznesu, tak by mógł być on przekazywany na cele społeczne,

w tym na kulturę.

W większości zgłaszane postulaty mają duże znaczenie, powstaje jednak pytanie, w jaki

sposób należy wprowadzić je w życie. Z naszej inicjatywy kilka tygodni temu w Łazienkach

Królewskich zostało zorganizowane spotkanie przedstawicieli kilkunastu polskich firm, podczas

którego prezesi zadeklarowali chęć utworzenia koalicji na rzecz kultury. Jeśli prace będą

kontynuowane, jesteśmy gotowi aktywnie się w nie włączyć.

Łukasz Jastrzembski, Burmistrz Miasta Leśnicy

W Polsce lista miejsc o statusie Pomnika Historii obejmuje pozycje, które niezaprzeczalnie

prezentują ogromną wartość historyczną i naukową - m.in. Częstochowa z Jasną Górą, Nysa

z kościołem farnym czy Góra Świętej Anny z bazyliką. Są to miejsca znane dzięki zlokalizowanym tam

zabytkom, parkom i kościołom. Tymczasem status Pomnika Historii pozostaje niejako na drugim

planie - określenie występuje w publikacjach, na stronach internetowych, rzadziej w broszurach

i ulotkach. W konsekwencji przeciętny turysta chce odwiedzić kopalnię soli w Wieliczce, stare miasto

w Krakowie czy Halę Stulecia we Wrocławiu - słysząc o Pomniku Historii, szuka rzeźby, monumentu,

które kojarzą się z tym słowem.

Jeżeli chcielibyśmy rozwijać i promować status Pomnika Historii, niezbędne byłoby

uruchomienie kampanii informacyjnej, mającej na celu przybliżenie społeczeństwu tego pojęcia -

skutecznie przeprowadzona akcja uzmysłowiłaby dzieciom, ale także turystom, pielgrzymom

i pasjonatom historii, że spośród kilku tysięcy ciekawych miejsc w naszym kraju wyróżnione tym

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

47

konkretnym statusem mają wartość szczególną. Zasadne byłoby również uruchomienie systemu

współpracy tych obiektów - każde z osobna jest bardzo silne pod względem turystycznym,

ale traktowane jako grupa mogłyby dać zwielokrotniony efekt, co miałoby znaczenie zwłaszcza dla

małych miejscowości. Stworzenie spójnej bazy informacji o wszystkich Pomnikach Historii

z podziałem na regiony czy rodzaje zabytków, zachęciłoby potencjalnego turystę do wyruszenia

szlakiem Pomników Historii. Myślę, że naturalnym partnerem tej idei mogłoby być Polskie

Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze czy Polska Organizacja Turystyczna.

Chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na konieczność zmiany sposobu finansowania. Obecnie

istnieją możliwości pozyskania pieniędzy z regionalnych programów operacyjnych poszczególnych

województw, będą również pojawiać się nowe perspektywy programowania – zasadniczym źródłem

finansowania Pomników Historii powinien być jednak budżet państwa.

Pojawiały się opinie dotyczące umożliwienia podmiotom prywatnym przekazywania środków

finansowych z przeznaczeniem na Pomniki Historii. Na Górze Świętej Anny działa Fundacja

„Sanktuarium Góry Świętej Anny” skupiająca ludzi dobrej woli, którzy chcą pomagać w utrzymaniu

tego obiektu - to właśnie osoby prywatne przekazują Fundacji pieniądze wykorzystywane potem

na remonty poszczególnych kapliczek kalwaryjskich. Elementem motywującym do większej dbałości

o Pomniki Historii z pewnością są wizyty ważnych osobistości, niestety często są to tylko działania

okazyjne.

Jerzy Grochulski, Prezes Stowarzyszenia Architektów Polskich

Chciałbym poruszyć problem listy Pomników Historii, która w niektórych przypadkach może

oznaczać spis obiektów zagrożonych, szczególnie w kontekście obiektów obszarowych.

Zanieczyszczenie przestrzeni, w której Pomniki funkcjonują i dzięki której służą edukacji społecznej,

jest zjawiskiem dość powszechnym – w tym kontekście chciałbym zwrócić uwagę na problem reklam

i systemów informacji wizualnej. Brak jednoznacznych regulacji formalnych w tej materii stanowi

wielkie zagrożenie dla trwania tych unikalnych obiektów jako Pomników Historii.

Druga sprawa dotyczy bezpośredniego otoczenia - dbałość, aby Pomnik Historii nie był

obiektem wyizolowanym, jest naszym wspólnym obowiązkiem. W związku z tym należałoby przyjąć

formalnoprawne regulacje, które gwarantowałyby osobom wizytującym brak uczucia wyizolowania.

Przestrzeń jest niepodzielna i wydaje się, że Pomniki Historii powinny być traktowane jako składowa

zdecydowanie szerszego kontekstu wizualnego wysokiej jakości.

FDP Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, czerwiec 2011

48

Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

To dla mnie duża satysfakcja, że dyskusja na temat pomników historii przebiegała

w atmosferze porozumienia. Niezależnie od tego, jak bardzo głębokie i różnorodne były analizy

i wypowiedzi, utrzymywaliśmy się w nurcie wyznaczonym przez głosy wprowadzające. Mówiliśmy,

że system odnoszący się do pomników historii wymaga zmiany oraz nowego uregulowania prawnego.

Powinniśmy zastanowić się nad nowymi sposobami zarządzania pomnikami historii i ich

finansowania.

Zagadnienia będące treścią naszej rozmowy znajdują również potwierdzenie

w przeprowadzonych – na razie jeszcze cząstkowych – badaniach opinii publicznej. Okazuje się

bowiem, że obywatele naszego kraju są niezwykle zainteresowani otaczającymi ich skarbami historii.

Polacy podkreślają ich wartość, uważają, iż pomniki historii powinny być szczególnie wyróżniane oraz

objęte specyficznymi preferencjami, jeśli chodzi o sposób odnoszenia się państwa do tychże

obiektów. Większość wypowiadających się respondentów wskazywała budżet państwa jako źródło,

z którego powinny być finansowane prace nad pomnikami historii. Badania pokazały także gotowość

do przeznaczania na ten cel środków zgromadzonych w inny sposób, np. ze sprzedaży cegiełek.

Oznacza to, iż istnieje gotowość finansowania prac również z funduszy prywatnych. Jest to bardzo

istotne.

Zachęcam, abyśmy poszli tropem wskazanym przez kilku dyskutantów, ażeby w ślad

za dzisiejszymi rozważaniami pojawiły się konkretniejsze wskazania i rekomendacje, które mogłyby

posłużyć do prac nad zmianami ustawowymi i do zmiany systemu opieki nad pomnikami historii

w Polsce.

Uczestnicy Debaty

Bronisław Komorowski, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Koziej, Szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Tomasz Nałęcz, Doradca Prezydenta RP

Waldemar Baraniewski, Instytut Historii Sztuki, Wydział Historyczny, Uniwersytet Warszawski Barbara Bielinis-Kopeć, Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków Ryszard Brański Mariusz Czuba, Zastępca Dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa Jacek Dąbrowski, Dyrektor Departamentu Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Sławomir Dudziński, Prezes Totalizatora Sportowego Sp. z. o. o. Janusz Dunia, Burmistrz Kazimierza Dolnego Robert Dziwiński, Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego Zbigniew Fiderewicz, Zastępca Prezydenta Torunia Paulina Florjanowicz, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa Sambor Gawiński, Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków Ryszard Głowacz, ARCHAIOS Sp. z o.o. Jerzy Grochulski, Prezes Stowarzyszenia Architektów Polskich Włodzimierz Gucwa, Proboszcz Parafii Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Jadwigi Śląskiej w Legnickim Polu Ireneusz Hebda, Dyrektor Zespołu Opolskich Parków Krajobrazowych Tomasz Jachna, Członek Zarządu Kopalni Soli ,,Wieliczka" S.A. Wojciech Januszczyk, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Architektury Krajobrazu Paweł Jaskanis, Dyrektor Muzeum Pałacu w Wilanowie Łukasz Jastrzembski, Burmistrz Leśnicy Katarzyna Jaworska-Kuć, Ambasada Republiki Cypryjskiej Wiesław Kaczmarek, Prezes Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Marek Kandzia, Prezes Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Izaak Kapała, Przeor Opactwa Benedyktynów w Lubiniu Mariusz Kędzierski, Burmistrz Miasta Chełmno Dorota Kielak, Prorektor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Andrzej Kopyrski, Wiceprezes Zarządu Banku PEKAO S A Krzysztof Kornacki, Dyrektor Muzeum Zamoyskich w Kozłówce Wojciech Kotasiak, Przewodniczący Rady Miasta Ostrowca Świętokrzyskiego Bogdan Kuboszek, Dyrektor Górnośląskiego Parku Etnograficznego w Chorzowie Halina Landecka, Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków Marian Leśny, Prezes Zarządu Kopalnia Soli "Wieliczka" Trasa Turystyczna Sp. z o.o. Józef Lisowski, Kanclerz Legnickiej Kurii Biskupiej Piotr Majewski, Dyrektor Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów Anna Marconi-Betka, Narodowy Instytut Dziedzictwa Henryk Marczak, Proboszcz Parafii pw. Najświętszej Marii Panny Królowej Świata Wojciech Martyka, Prokurent, Dyrektor Zarządzający Uzdrowisko Kopalnia Soli Bochnia Sp. z o.o.

Hubert Mącik, Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków w Lublinie Mikliński, ARCHAIOS Sp. z o.o.

Mikołaj Mróz, Proboszcz Parafii przy Bazylice św. Jakuba St. Apostoła i św. Agnieszki w Nysie Muskus, Przeor Klasztoru oo. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej Rafał Nadolny, p.o. Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Nekanda-Trepka, Stołeczny Konserwator Zabytków Nowakowski, Podlaski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku Janusz Nowiński, Kustosz Zespołu dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą Bartłomiej Pniewski, Prezes Towarzystwa Przyjaciół Miasta Kazimierza Dolnego Marta Postuła, Dyrektor Departamentu Reformy Finansów Publicznych w Ministerstwie Finansów Jakub Przybylski, Kongregacja Oratorium Św. Filipa Neri w Gostyniu Jacek Purchla, Dyrektor Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie Mirosława Romaniszyn, Miejski Konserwator Zabytków w Toruniu Andrzej Rottermund, Dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie Bogumiła Rouba, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, Wydział Sztuk Pięknych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika Jacek Rulewicz Janusz Sepioł, Senator Rzeczypospolitej Polskiej Paweł Skrzywanek, Prezes Fundacji Lubiąż Jerzy Socała Iwona Solisz, Opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków Liliana Sonik, Kierownik Redakcji Publicystyki TVP S A Ewa Stanecka,Zachodniopomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków Aleksander Starzyński, Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków Grażyna Stojak, Podkarpacki Wojewódzki Konserwator Zabytków z siedziba w Przemyślu Igor Strumiński Bogusław Szmygin, Dziekan Wydziału Budownictwa i Architektury Politechniki Lubelskiej Rafał Szmytke, Prezes Polskiej Organizacji Turystycznej Wojciech Szygendowski, Łódzki Wojewódzki Konserwator Zabytków Dariusz Śmiechowski Krzysztof Turowski, Media-Biznes Sp. z o.o. Wierzbieniec, Dyrektor Naczelny Filharmonii Podkarpackiej im. Artura Malawskiego Maciej Wilamowski, Dyrektor Biura Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa Wojciech Wróblewski, Członek Rady Fundacji PZU Andrzej Wyrwa, Instytut Historii Wydziału Historycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Wiesław Zajączkowski, Dyrektor Muzeum Archeologicznego w Biskupinie Barbara Zalewska, Warmińsko-Mazurski Wojewódzki Konserwator Zabytków Marcin Zamoyski, Prezydent Miasta Zamość Franciszek Ziejka, Przewodniczący Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa Tadeusz Zielniewicz, Dyrektor Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie Helena Zwolska, Dyrektor Biura Organizacyjnego Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej i Kameralnej w Kamieniu Pomorskim Dariusz Żarkowski, Proboszcz Parafii Rzymskokatolickiej pw. Św. Ottona w Kamieniu Pomorskim