Bitwa Warszawska w fotografiach i wspomnieniach

188

Edyta Polko

BITWA WARSZAWSKA W FOTOGRAFIACH I WSPOMNIENIACH

„Gdy kończyła się wojna, a Polska rodziła wraz ze skończeniem wojny, kiedy cały świat pokój wyzyskiwał dla siebie, myśmy o dwa lata dłużej w porównaniu ze światem wojować musieli”1 mówił Józef Piłsudski na zjeździe legionistów w Kaliszu 7 sierpnia 1927 r. Walki o kształt polskich granic toczyły się bowiem jeszcze dwa lata po zakoń-czeniu I wojny światowej. Granicę zachodnią ugruntowało zwycięstwo w powstaniu wielkopolskim, trzy kolejne powstania śląskie doprowa-dziły do ukształtowania granic na południu. Rozbicie sił rosyjskich w Bitwie Warszawskiej zadecydowało o ostatecznym kształcie granicy wschodniej i zapewniło Polsce suwerenność.

Przebieg zwycięskiej Bitwy Warszawskiej chcemy przybliżyć po-przez zdjęcia ukazujące wydarzenia, które rozegrały się w czasie kilku dni sierpnia 1920 r., oraz uczestniczących w tych wydarzeniach ludzi. Fotografie mają niezaprzeczalną wartość niezależnie od walorów ar-tystycznych, są bowiem dokumentami epoki. Ponadto są obdarzone zdolnością wzruszania, możliwością dostarczania wrażeń i przeżyć – bądź to estetycznych, bądź intelektualnych – i mają dużą siłę oddzia-ływania.

1 J. Piłsudski, Przemówienie na zjeździe legionistów w Kaliszu (7 sierpnia 1927 r.) [w:] Pisma zbiorowe, t. IX, Warszawa 1937, s. 89.

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach...

189

Zaprezentowane fotografie, pochodzące z zasobu Centralnego Archiwum Wojskowego, obrazują dzień po dniu Bitwę Warszawską. Uzupełnieniem przekazu zarejestrowanego przez aparat fotograficz-ny są wspomnienia uczestników sierpniowych działań wojennych, przede wszystkim Józefa Piłsudskiego. Wykorzystano także wojenne komunikaty prasowe Sztabu Generalnego opracowane przez Stefana Pomarańskiego. Połączenie wspomnień, rozkazów oraz meldunków z dokumentacją fotograficzną w sposób wyjątkowy przenosi w dzisiej-sze czasy atmosferę panującą podczas Bitwy Warszawskiej.

Nastroje panujące w stolicy tuż przed uderzeniem bolszewików doskonale opisuje mjr Bolesław Waligóra: „Na ulicach snuło się wiele młodzieży i starszych ludzi z kokardami Armii Ochotniczej, maszero-wały w różne strony oddziały wojskowe, a w ostatnich dniach przecią-gały ulicami długie sznury taborów wojskowych. Odbywające się wiece i manifestacje oddziaływały podniecająco na nastroje, rozrzucone zaś obficie odezwy oraz plakaty nawoływały do walki o byt państwa.

CAW, kol. 25/583. Wymarsz warszawskiej młodzieży gimna-zjalnej na front

CAW, kol. 25/573. Ochotnicy przed Generalnym Inspektora-

tem Armii Ochotniczej

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW

190

[…] w Warszawie działała Straż Obywatelska, która licząc wiele tysięcy, odciążyła w pewnym stopniu pracę wojsk w tyłach; ponadto działało szereg innych organizacyj społecznych, które w tych decydu-jących dniach postawiły sobie zadanie współpracy z wojskiem”2.

2 B. Waligóra, Bój na przedmościu Warszawy w sierpniu 1920 r., Warszawa 1934, s. 197.

CAW, kol. 25/618. Członkowie Straży Obywa-telskiej

CAW, kol. 25/622. Członkinie Białego Krzyża przygotowujące paczki dla żołnierzy na froncie

CAW, kol. 25/581. Wymarsz kawalerii na front


191

Atmosferę panującą w stolicy przed Bitwą oddają także wspo-mnienia Lucjana Żeligowskiego, który pisał: „Wiedzieliśmy o tem, że dużo osób z pośród mieszkańców stolicy wyniosło się za granicę, by w spokoju i bezpieczeństwie przetrwać najcięższe czasy, wiedzieliśmy jednak również, że tysiące ochotników wszelakich warstw garnęło się pod broń, a dzielne kobiety, patriotyczne Polki gorąco agitują w War-szawie, głosząc wszędzie hasło: »Na front« i przemawiając mężczy-znom do ambicji, nawet w kawiarniach i restauracjach”3.

3 L. Żeligowski, Wojna w roku 1920, Warszawa 1930, s. 116.

CAW, kol. 25/598. Ćwiczenia oddziału Ochotniczej Legii Kobiet

CAW, kol. 25/628. Placówka dożywiania żołnierzy prowadzona przez organizacje kobiece


192

Osłabione odwrotem wojska polskie zgromadziły się na przedpolach War-szawy, gdzie miało dojść do decydują-cego starcia. Marszałek Józef Piłsudski opracował plan bitwy: „Zestawiwszy po kilka razy wszystkie próby rachunku, zdecydowałem dwie rzeczy: wycofać ku południowi większą część naszej 4-ej ar-mii i zaryzykować osłonę południową, wyciągając z niej dwie dywizje, które uważałem za najlepsze, 1-szą i 3-cią le-gjonową. Następnie ostatecznie posta-nowiłem, że kontratak poprowadzę sam, chociaż z góry w ten sposób przesądza-

łem, że wprowadzam wskutek tego bezład w dowodzeniu, gdy biorę może na czas dłuższy dowodzenie bezpośrednie małej zaledwie części wojsk, których byłem Naczelnym Wodzem”4.

Ostateczna decyzja o miejscu bitwy zapadła w rozkazie do prze-grupowania z 6 sierpnia: „Szyb-kie posuwanie się nieprzyjaciela w głąb kraju oraz jego poważne próby przedarcia się przez Bug na Warszawę skłaniają Nacz. Dow. do przeniesienia frontu północ-no-wschodniego na linię Wisły z jednoczesnym przyjęciem wiel-kiej bitwy pod Warszawą. Jako za-sadniczą linię obrony Nacz. Dow. Wybrało: linię rzeki Orzyc – Na-rew z przyczółkiem mostowym Pułtusk – przyczółek Warszawa – Wisła – przyczółek Dęblin – Wieprz i dalej na Seret lub Strypę.

4 J. Piłsudski, Rok 1920 [w:] Pisma – mowy – rozkazy, t. VII, Warszawa 1933, s. 185.

CAW, kol. 66/169. Józef Piłsudski pochylony nad mapą

CAW, kol. 25/608. Gen. Tadeusz Rozwadow-ski na froncie pod Warszawą


193

Linia ta pozwoli na ustawienie wojsk własnych w schody, dogodne do uderzenia na flanki i komunikacje posuwających się grup nieprzyja-cielskich”5.

8 sierpnia powstał nowy rozkaz operacyjny, opracowany przez gen. Tadeusza Rozwadowskiego. Zasadniczą zmianą w stosunku do rozkazu z 6 sierpnia było przesunięcie części oddziałów 1 Armii na przedpolu Warszawy do 5 Armii, która otrzymała zadania zaczepne. W myśl rozkazu 5 Armia miała: „[...] przeszkodzić wciskaniu się dal-szemu nieprzyjaciela między Modlin a granicę, zakryć możliwie linię kolejową Modlin – Mława i nie dopuścić do przedostania się bolszewi-ków na Pomorze”6.

Tuż przed rozpoczęciem decydującego starcia Piłsudski udał się do kwatery w Puławach, z której pisał: „Raporty z Warszawy brzmia-ły uspokajająco, nieprzyjaciel widocznie przygotowywał się do ataku i czynił odpowiednie przegrupowanie sił”7.

5 Rozkaz do przegrupowania z 6 sierpnia 1920 r. [w:] Bitwa Warszawska 1920, cz. I, red. M. Tarczyński, Warszawa 1995, s. 15.

6 Rozkaz operacyjny specjalny nr 10 000 [w:] Bitwa Warszawska…, cz. I, s. 19.7 J. Piłsudski, Rok 1920 [w:] Pisma zbiorowe, t. VII, s. 125.

CAW, kol. 25/605. Pomieszczenie w domu w Irenie, w którym 13 sierpnia 1920 r. odbyła się odprawa bojowa Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego z dowódcami armii: gen. Edwar-dem Śmigłym-Rydzem i gen. Leonardem Skierskim


194

CAW, kol. 25/632. Działo artyleryjskie 120 mm

Sytuacja uległa diametralnej zmianie następnego dnia: „W pierw-szym ataku Sowietów został złamany nasz opór […]. Depesze brzmiały trwożliwie, oddając nastrój, który musiał w stolicy panować”8.

„W rejonie na wschód Warszawy rozpoczęło się natarcie 3-ej i 16-tej armii sowieckich, które otrzymały kategoryczny rozkaz opanowania sto-licy. Pierwsze uderzenie nieprzyjaciel skierował w kierunku na Radzy-min […]”9.

8 Ibidem, s. 124.9 Pierwsza wojna polska, red. S. Pomarański, Warszawa 1920, s. 276.

CAW, kol. 25/637. Gen. Józef Haller na froncie pod Radzyminem


195

CAW, kol. 25/641. Gen. Lucjan Żeligowski, dowódca 10 Dywizji Piechoty pod-czas ustalania planu działania

„14-go o świcie rozpoczęła się znowu silna kanonada pod Radzy-minem. Dywizja była w ostrem pogotowiu. Oficerowie, jak zwykle, znajdowali się wśród żołnierzy, a ich stosunek do podwładnych był moralną siłą dywizji.

W południe, bój, sądząc z odgło-sów, doszedł do najwyższego napięcia, a huk wystrzałów słychać było od stro-ny Wólki Radzymińskiej. Teraz już nie ulegało dla mnie wątpliwości, że tu dy-wizja będzie użyta”10.

„Na odcinku Radzymin w ciągu całego dnia nadzwyczaj ciężkie walki. Miasto Radzymin przechodziło dwu-krotnie z rąk do rąk. Kontrakcja od-działów 19 Dywizji, prowadzona oso-biście przez gen. Rządkowskiego po obu stronach szosy Radzymin – Praga,

10 L. Żeligowski, op.cit., s. 120.

CAW, kol. 25/640. Gen. Jan Rządkowski na froncie pod Radzyminem


196

napotyka na ogromnie zacięty opór nieprzyjaciela, który nie wytrzy-mując ostateczne brawurowego natarcia cofa się krok za krokiem”11.

Nadal istniało realne zagrożenie ze strony bolszewików: „[…] w trwożących depeszach, idących z Warszawy, próbowano robić wy-raźny nacisk na mnie, abym spieszył z pomocą i zgodził się, chociaż nie przygotowany, iść natychmiast naprzód”12.

11 Meldunek sytuacyjny nr 231 z 16 sierpnia 1920 r. [w:] Bitwa warszawska…, cz. I, s. 364.

12 J. Piłsudski, Rok 1920…, s.196.

CAW, kol. 25/630. Żołnierze na pozycji pod Starą Miłosną

CAW, kol. 25/642. Żołnierze polscy na pozy-cjach podczas walk pod Radzyminem


197

CAW, kol. 25/643. Żołnierze pol-scy na stanowisku bojowym pod

Radzyminem

CAW, kol. 66/503. Naczelny Wódz Józef Piłsudski w roz-mowie z generałem Edwardem Śmigłym-Rydzem na froncie

„Dnia 15 b. m. w południe po ostrej walce Radzymin został osta-tecznie przez nas opanowany. Nieprzyjaciel poniósł ciężkie straty w zabitych i rannych”13.

15 sierpnia Józef Piłsudski podjął ostateczną decyzję co do planu bitwy. W rozkazie operacyjnym skierowanym do oddziałów Frontu Środkowego pisał: „Obejmuję bezpośrednie kierownictwo nad kontr-ofensywą”. Dając dyspozycje poszczególnym oddziałom dodał: „Ja będę znajdował się 16 sierpnia na skrzyżowaniu szos Dęblin – Kock i Warszawa – Lublin […]. Zwracam uwagę na bezwzględną konieczność przeprowadzenia całej operacji w nakazanych rozmiarach. Wzgląd na

13 Pierwsza wojna polska…, s. 276.


198

zmęczenie ludzi i na straty nie może tutaj odgrywać roli […]. Wszyst-kie wojska zrozumieć muszą, że bitwa ta rozstrzyga losy wojny i kraju i że dać ona może pożądane rezultaty tylko przy najwyższym wysiłku i woli każdego poszczególnego żołnierza i oficera”14.

16 sierpnia komunikaty ze Sztabu Generalnego informowały: „W dniu dzisiejszym armje frontu środkowego rozpoczęły kontrofen-sywę w większym stylu pod bezpośrednim kierownictwem Naczel-nego Wodza. Po gwałtownym marszu ponad 40 klm. z linji Wieprza, już w południe oddziały 14-tej dywizji osiągnęły Garwolin, osadzając w ten sposób nieprzyjaciela, który pod Maciejowicami próbował prze-prawić się przez Wisłę”15.

14 Rozkaz operacyjny z 15 sierpnia 1920 r. [w:] Bitwa warszawska…, cz. I, s. 171–172.


CAW, kol. 66/471. Naczelny Wódz przyjmuje meldunki na froncie

CAW, kol. 25/661. Tyraliera oddziałów 15 Dywizji Piechoty podczas natarcia

na odcinku Wiązowna – Emów


199

CAW, kol. 25/658. Piloci 13 Eskadry Myśliwskiej zapoznają się z przydzielonymi rejonami ataku na

lotnisku w Siekierkach

CAW, kol. 25/964. Pociąg pancerny nr 9 „Danuta”.

17 sierpnia trwa akcja pościgowa wojsk polskich: „Lotnicy nasi wszędzie stwierdzili przyśpieszony odwrotowy ruch drogowy taborów nieprzyjacielskich. […] Uchodząc w panicznym popłochu, oddziały bolszewickie wpadały na poszczególne oddziały 3-ej Dywizji Legjo-nów, natrafiając wszędzie, nie wyłączając oddziałów taborowych, na zdecydowany opór. Po dłuższych walkach nieprzyjaciela zupełnie roz-gromiono”16.

„Grupa wypadowa i pociąg pancerny »Danuta« […] o godz. zajęły Mińsk, zaś oddziały 15 dyw. p. wkroczyły o godzinę później”17.

16 Pierwsza wojna polska…, s. 278.17 Meldunek sytuacyjny [w:] Bitwa warszawska…, cz. II, Warszawa 1996, s. 87.


200

„Na przyczółku warszawskim po ostrej walce zepchnięto nieprzy-jaciela, stojącego u wrót stolicy, zmuszając go i w tym rejonie do po-śpiesznego odwrotu. Dnia 17 b. m. wieczorem oddziały poznańskie zajęły Mińsk Mazowiecki. Z wkraczającemi patrolami wjeżdżał do miasta dowódca frontu północnego, generał Józef Haller, entuzjastycz-nie witany przez wyzwolonych mieszkańców”18.

Lucjan Żeligowski, wspominając 17 sierpnia, pisał „[…] zapano-wał radosny nastrój. Z południa szło zwycięstwo i wyczuwaliśmy silne zdenerwowanie przeciwnika objawiające się wzmożonym ogniem. By-ła to zapowiedź zbliżającego się szybko odwrotu. […] Uderzenie z nad Wieprza szło niepowstrzymanie naprzód”19.

18 Pierwsza wojna polska…, s. 279.19 L. Żeligowski, Wojna w roku…, s. 137.

CAW, kol. 25/665. Przejazd czołgów R-17 przez zdobyty Mińsk Mazowiecki

CAW, kol. 25/663. Gen. Józef Haller na froncie pod Mińskiem Mazowieckim


201

„[…] wydany został rozkaz przeprawy przez Narew po prowizo-rycznym moście i w bród. Z zapałem godnym najwyższej pochwały piechota VII bryg. rez. rzuciła się do wody i pod osłoną swych karabi-nów maszynowych oraz swej artylerii zdołała przedostać się na równi-nę. […] z okrzykiem »Niech żyje Polska« wszyscy rzucili się do ataku na bagnety, wypierając bolszewików definitywnie”20.

18 sierpnia Józef Pił-sudski powrócił do stoli-cy, o której pisał:„W Warszawie znalazłem nastrój nieco inny niż ten, którego się spodzie-wałem. Jeśli była radość i pewne uczucie ulgi z powodu oswobodzenia Warszawy od bezpośred-niego nacisku, to znowu istniał duży niepokój

z powodu licznych ataków na miasta w dolnej Wiśle, jak Płock i Wło-cławek […]”21.

20 Fragment raportu generała Spire`a na temat przeprawy VII brygady rezerwy przez Narew pod Serockiem 18.08.1920 r. [w:] Bitwa warszawska…, cz. II, s. 180.

21 J. Piłsudski, Rok 1920…, s. 129.

CAW, kol. 25/678. Przeprawa żołnierzy 68 pułku piechoty przez Narew pod Pułtuskiem. Pościg za

bolszewikami

CAW, kol. 25/681. Pozycje wojsk polskich nad Narwią


202

Walki o Płock trwały od 19 do 20 sierpnia. „Czyniąc rozpaczliwe wysiłki uratowania zagrożonej sytuacji dowództwo nieprzyjacielskie rzuciło do ataku na Płock gros sił, znajdujących się na przestrzeni po-między Wisłą a granicą niemiecką, dążąc najwidoczniej tą drogą do sforsowania Wisły i oskrzydlenia Warszawy”22.

22 Pierwsza wojna polska…, s. 279–280.

CAW, kol. 25/684. Żołnierze pułku aeronautycznego na pozycji w Wiśniewie pod Siedlcami

CAW, kol. 66/213. Józef Piłsudski przy pracy


203

CAW, kol. 25/671. Obrońcy Płocka

Felicjan Sławoj Składkowski w artykule dotyczącym obrony Płoc-ka podawał niezliczone przykłady waleczności jego mieszkańców: „Ja-kieś 16-letnie dziewczę, podrostek w spódnicy, całą noc z karabinem w ręku stało na barykadzie, a gdy trzeba było, szło pierwsze na na-stępną, wołając cienkim głosikiem: »naprzód chłopcy!«. Jużci, wiara na Lucypera by poszła za takim dowódcą”23.

Plan bolszewików został całkowicie udaremniony. „W walkach, jakie się wywiązały na przedmościach Płocka, przy wydatnej pomocy mieszkańców, nieprzyjaciela odrzucono z dużemi dlań stratami”24.

23 Za ojczyznę. Bitwa warszawska 1920 r. w dokumentach, literaturze i pieśniach, t. I, red. L. Łochowski, Warszawa 2001, s. 77.


CAW, kol. 25/670. Nasypy uliczne wznoszone przez obrońców Płocka


204

Po zakończeniu uwieńczonych zwycięstwem walk Władysław Si-korski pisał: „Bohaterskiej ludności miasta Płocka przesyłam żołnier-skie uznanie za okazany hart i męstwo w obronie zagrożonej Ojczy-zny”25.

20 sierpnia był kolejnym dniem sukcesów wojska pol-skiego. „W rejonie Ciechano-wa oddziały nasze odniosły szereg poważnych sukcesów, łamiąc ostatecznie zgrupowa-nego tam przeciwnika. Miasto Ciechanów, które przed paro-ma dniami zmuszeni byliśmy opuścić, zostało ponownie od-

25 Rozkaz do dowództwa grupy generała Osikowskiego (do ogłoszenia w mieście) [w:] Bitwa warszawska…, cz. II, s. 223.

CAW, kol. 25/688. Odpoczynek żołnierzy po odparciu bolszewików spod Warszawy

CAW, kol. 25/677. Gen. Władysław Si-korski odbiera raport od dowódcy baonu

Dywizji Ochotniczej pod Ciechanowem


205

CAW, kol. 25/696. Odpoczynek legionistów 1 Pułku Piechoty Legionów w dro-dze na Białystok

zyskane. W związku z powyższem sytuacja wojsk bolszewickich, ope-rujących na przestrzeni pomiędzy Wisłą a granicą niemiecką, staje się coraz bardziej krytyczną”26.

Ostatnim ze starć Bitwy Warszawskiej, które należy zaakcentować, był bój o Białystok. Po całodziennej bitwie 16 i 3 Armia bolszewicka zostały rozbite. Komunikat Sztabu Generalnego informował: „Po zaję-ciu przez 1-szą Dywizję Legionów w dniu 22 b. m. rano Białegostoku trwały w samem mieście jeszcze przez 20 godzin zaciekłe walki ulicz-ne z przybyłą na pomoc z Grodna 55-tą dywizją sowiecką i miejscową ludnością żydowską, która wydatnie zasilała szeregi bolszewickie”27.

„Bitwa o miasto trwała prawie cały dzień. Pierwszy i piąty pułk Legionów spisał się po bohatersku. […] Najdzielniej pracowały dwa kulomioty polskie […] bolszewicy »prażeni« kulami partyzantów pol-skich, oblali benzyną swój pociąg z amunicją i podpalili go. Pociąg ten nie mógł już odjechać, ponieważ partyzanci odkręcili szyny. Nastąpił wnet ogromny wybuch […]. Wybuchy i pożar trwały do 9 wieczór. Ostatecznie wojska polskie opanowały wszędzie sytuację”28.

26 Pierwsza wojna polska…, s. 280.27 Ibidem s. 284–285.28 Za ojczyznę…, s. 73–74.


206

Dzień 25 sierpnia 1920 r., kiedy oddziały polskie doszły do grani-cy z Prusami Wschodnimi, został zapamiętany jako dzień zwycięstwa nad bolszewikami. „We wszystkich pułkach i oddziałach dowództwa i żołnierze świętują dzień zwycięstwa nad bolszewikami. […] Sława, jaką okryła się świeżo armia polska – rozbrzmiewa we wszystkich sto-licach świata”29.

Po zakończeniu działań wojennych Józef Piłsudski wydał rozkaz, w którym dziękował żołnierzom za trud włożony przez nich w długo-trwałą walkę z bolszewikami: „Zadanie nasze dobiegło końca. Nie było ono łatwem. Polska zniszczona przez wojnę nie z jej woli na ziemiach polskich prowadzoną była biedna. Nieraz, żołnierze, łzy cisnęły mi się do oczu, [...] gdym widział brudne łachmany, pokrywające wasze ciało, gdym musiał obrywać wasze skromne racje żołnierskie i żądać często byście o głodzie i chłodzie szli do krwawego boju. Praca była ciężka, a że była rzetelna, zaświadczą o tem tysiące mogił i krzyżów żołnier-skich, rozsianych po ziemiach dawnej Rzeczypospolitej od dalekiego Dniepru do rodzimej Wisły.

Za pracę i wytrwałość, za ofiarę i krew, za odwagę i śmiałość dzię-kuję wam żołnierze, w imieniu całego narodu i Ojczyzny naszej”30.

29 Kalendarz niepodległości. Na XX lecie Odrodzenia Polski na XXV-lecie wojny światowej, Warszawa 1939.

30 Rozkaz na zakończenie wojny [w:] Pisma – mowy – rozkazy, t. V, s. 191.

CAW, kol. 25/695. Żołnierze 1 Pułku Piechoty Legionów w drodze na Białystok

Bitwa Warszawska w fotografiach i wspomnieniach

Documents

Transcript of Bitwa Warszawska w fotografiach i wspomnieniach