bip.kprm.gov.plbip.kprm.gov.pl/download/75/17919/RM-24-2-14Sprawozdanie... · Web viewSpis treści....

RADA MINISTRÓW

Sprawozdanie z wykonaniaustawy z dnia 26 października 1982 r.

o wychowaniu w trzeźwościi przeciwdziałaniu alkoholizmowi

w okresie1 stycznia – 31 grudnia 2011 roku*

opracowane przezMinistra Zdrowia

Warszawa 2013Spis treści

**Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 26 października 1982 wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 r. poz. 1356, z późn. zm.), sprawozdanie corocznie składane jest przez Radę Ministrów Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej.

Wstęp......................................................................................................................................................................................................................................................................................................4

CEL STRATEGICZNY 1.0.0.0 Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu............................................................................................................................................................................................................................................................................11

Cel cząstkowy 1.1.0.0 Poszerzenie wiedzy naukowej na temat zaburzeń, wynikających z używania alkoholu……..............................................................................................................

12

Cel cząstkowy 1.2.0.0 Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających z picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu, w tym zmniejszenie odsetka konsumentów spożywających alkohol ryzykownie i szkodliwie................................................................................................

12

Cel cząstkowy 1.3.0.0 Poprawa stanu psychofizycznego i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od alkoholu.........................................................................................................

17

CEL STRATEGICZNY 2.0.0.0 Zmniejszenie dostępności i zmiana struktury spożywanego alkoholu................................................................................................................................................................................................................................................................................................25

Cel cząstkowy 2.1.0.0 Zmniejszenie spożycia napojów alkoholowych i zmiana struktury spożycia………………..............................................................................................................

25

CEL STRATEGICZNY 3.0.0.0 Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego, w tym szkód zdrowotnych i rozwojowych dzieci z rodzin z problemem alkoholowym......................................

30

Cel cząstkowy 3.1.0.0 Zwiększenie dostępności i poprawa jakości pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym.............................................................................................

30

Cel cząstkowy 3.2.0.0. Zwiększenie kompetencji osób zajmujących się pomaganiem dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym...........................................................................

32

Cel szczegółowy 3.3.0.0 Poprawa funkcjonowania rodziny dotkniętej problemami picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu.....................................................................................

33

Cel szczegółowy 3.4.0.0 Poprawa funkcjonowania dorosłych członków rodzin osób pijących alkohol ryzykownie i szkodliwie................................................................................................

33

CEL STRATEGICZNY 4.0.0.0 Ograniczenie zjawiska picia alkoholu przez dzieci i młodzież. . ......................................................................................................................................................35

Cel cząstkowy 4.1.0.0 Zwiększenie jakości i dostępności programów profilaktycznych..........35

Cel cząstkowy 4.2.0.0 Utrwalenie postaw abstynenckich w środowisku dzieci i młodzieży oraz zwiększenie świadomości młodzieży w zakresie szkód wynikających z picia alkoholu. . .

39

2

Cel cząstkowy 4.3.0.0 Zmniejszenie liczby młodzieży często pijącej alkohol i upijającej się……………………................................................................................................................

41

Cel cząstkowy 4.4.0.0 Zmiana postaw dorosłych wobec picia alkoholu przez dzieci i młodzież oraz zwiększenie kompetencji wychowawczych rodziców........................................

42

CEL STRATEGICZNY 5.0.0.0 Ograniczenie skali zjawiska przemocy w rodzinie oraz zwiększenie skuteczności pomocy rodzinom..................................................................................

44

Cel cząstkowy 5.1.0.0 Zwiększenie dostępności i podniesienia jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym - dorosłych i dzieci......................................

45

Cel cząstkowy 5.3.0.0 Zwiększenie dostępności i podniesienie jakości oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych...........................................................................................................

48

Cel cząstkowy 5.4.0.0 Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat przemocy w rodzinie, możliwości przeciwdziałania zjawisku oraz sposobów reagowania i uzyskania pomocy.........

50

CEL STRATEGICZNY 6.0.0.0 Poprawa jakości działań podejmowanych przez gminy w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ograniczenie wydatkowania środków finansowych na zadania niezwiązane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych.................................................................................

52

Cel cząstkowy 6.1.0.0 Podniesienie kompetencji członków GKRPA oraz pełnomocników/koordynatorów gminnych programów w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych...........................................................

52

Cel cząstkowy 6.2.0.0 Zwiększenie wiedzy wójtów/burmistrzów/prezydentów miast oraz radnych w zakresie polityki lokalnej wobec alkoholu jako zadania własnego gminy...............

52

Cel cząstkowy 6.3.0.0 Zwiększenie liczby gminnych programów uwzględniających diagnozę lokalnych problemów, zasobów i potrzeb w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych..........................................................................................................

53

Cel cząstkowy 6.4.0.0 Poprawa jakości nadzoru nad realizacją gminnych programów wykonywanego przez Regionalne Izby Obrachunkowe, Najwyższą Izbę Kontroli oraz Wojewodów…………................................................................................................................

54

CEL STRATEGICZNY 7.0.0.0 Ograniczenie przypadków naruszeń prawa w związku z alkoholem……………………….................................................................................................

55

Cel cząstkowy 7.1.0.0 Ograniczanie przypadków nielegalnej produkcji lub wprowadzania do obrotu alkoholu (w tym przemytu i wykorzystywania niezgodnie z przeznaczeniem alkoholu etylowego skażonego) ...........................................................................................................55

Cel cząstkowy 7.2.0.0 Zmniejszenie skali naruszeń prawa w zakresie sprzedaży alkoholu bez wymaganego zezwolenia oraz wbrew jego warunkom i zasadom.......................................

56

3

Cel cząstkowy 7.3.0.0 Ograniczanie zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu……………….….........................................................................................................

58

Cel cząstkowy 7.4.0.0 Zmniejszenie liczby przestępstw oraz innych przypadków naruszeń prawa popełnianych przez osoby będące pod wpływem alkoholu (w tym ograniczenie zjawiska picia alkoholu w miejscach publicznych wskazanych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi).......................................................................

58

Cel cząstkowy 7.5.0.0 Ograniczenie przypadków nielegalnej reklamy i promocji napojów alkoholowych…………..............................................................................................................

59

CEL STRATEGICZNY 8.0.0.0 Oszacowanie strat ekonomicznych związanych z alkoholem.....60

Finansowanie realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości.........................................................................................................................................................................60Wstęp

4

Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 r. poz. 1356, z późn. zm.) zwanej dalej „ustawą.o wychowaniu w trzeźwości”, sprawozdanie z wykonania tej ustawy jest corocznie składane przez Radę Ministrów Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej.Niniejszy dokument stanowi prezentację najistotniejszych wątków z realizacji tej ustawy w 2011 r. Jego celem jest przedstawienie najważniejszych danych dotyczących problemów alkoholowych w Polsce oraz przedstawienie rekomendacji do dalszych działań.Celem prowadzonej polityki alkoholowej jest przede wszystkim przeciwdziałanie oraz ograniczanie szkód powodowanych przez konsumpcję alkoholu. Wszelkie działania w tym zakresie podejmowane są w ramach systemu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych opartego na trzech, wzajemnie komplementarnych, programach działań: gminnych, wojewódzkich oraz Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.Rok 2011 był niezwykle ważny z punktu widzenia prowadzonej polityki alkoholowej, ponieważ był pierwszym rokiem obowiązywania przyjętego przez Radę Ministrów Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011 – 2015.

Wielkość spożycia oraz dostępność napojów alkoholowych

Wskaźnikiem pokazującym zmiany w spożywaniu alkoholu na przestrzeni lat jest wielkość spożycia 100% alkoholu w przeliczeniu na jednego mieszkańca. W 2011 r. zanotowano wzrost spożycia napojów alkoholowych do 9,25 l (w 2010 r. wartość ta wyniosła 9,02). Oznacza to przerwanie dwuletniej tendencji spadkowej tego wskaźnika.Poniższy wykres przedstawia krzywą spożycia 100% alkoholu na 1 mieszkańca w latach 1996 – 2011.

Rycina 1. Wielkość spożycia 100% alkoholu w latach 1996 – 2011 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (w litrach).

Wzrost wielkości spożycia napojów alkoholowych można wiązać ze zwiększoną dostępnością ekonomiczną alkoholu. Ceny napojów alkoholowych pozostały na podobnym poziomie co w 2010 r., natomiast wzrosło przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce. Spowodowało to zwiększenie dostępności wszystkich rodzajów napojów alkoholowych, największe w przypadku piwa – o 5,7%.Pozytywnym wskaźnikiem jest spadek dostępności fizycznej alkoholu, mierzony liczbą osób przypadających na jeden punkt sprzedaży napojów alkoholowych. W 2011 r. było to 254 osoby w porównaniu z 247 osobami w 2010 r. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że w przypadku punktów sprzedaży napojów alkoholowych o zawartości powyżej 18% zanotowano niewielki

5

wzrost dostępności (373 osoby na jeden punkt sprzedaży w 2011 r. w porównaniu z 377 osobami w 2010 r.). Ograniczanie dostępności fizycznej alkoholu poprzez regulację liczby punktów sprzedaży detalicznej napojów alkoholowych jest jedną z najskuteczniejszych strategii zmniejszania wielkości spożycia alkoholu oraz związanych z tym szkód zdrowotnych i społecznych.

Szkody zdrowotne związane z piciem alkoholu, w tym z uzależnieniem

Według Światowej Organizacji Zdrowia alkohol znajduje się na trzecim, a w Europie na drugim1) miejscu wśród najistotniejszych czynników ryzyka dla zdrowia populacji, a ponad 60 rodzajów chorób i urazów wiąże się z jego spożywaniem. Choroby występujące na tle używania alkoholu to przede wszystkim: urazy, zaburzenia umysłowe i psychiczne, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, nowotwory, choroby układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia immunologiczne, choroby układu kostno-szkieletowego, dysfunkcje układu rozrodczego i szkody prenatalne. Istotnym wskaźnikiem obrazującym zmiany w zakresie rozmiarów szkód zdrowotnych związanych z alkoholem jest liczba zgonów, których pośrednią lub bezpośrednią przyczyną był alkohol.

Rycina 2. Liczba zgonów z powodu: zatruć alkoholem, chorób wątroby i zaburzeń psychicznych związanych z używaniem alkoholu w latach 1997-2011.

Rozmiarom szkód powodowanych przez nadmierne picie alkoholu można przeciwdziałać poprzez wdrożenie, w podstawowej opiece zdrowotnej, procedur przesiewowych wśród osób zgłaszających problemy zdrowotne. W wielu krajach (np. w Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Holandii, Szwecji) funkcjonuje efektywny system wczesnego rozpoznawania problemów alkoholowych i interwencji wobec osób zgłaszających się do podstawowej opieki zdrowotnej.Prace dotyczące rozpowszechnienia procedury wczesnego rozpoznania i krótkiej interwencji od lat podejmuje Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA). Między innymi w 2011 r. przystąpiła do międzynarodowego projektu badawczego ODHIN (Optimising Delivery of Healthcare Interventions), mającego na celu zbadanie gotowości lekarzy rodzinnych do podejmowania procedury wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji i na tej podstawie wdrożenie działań podnoszących motywację do jej stosowania.Przyjmuje się, że w Europie ok. 5% dorosłych mężczyzn i 1% dorosłych kobiet uzależnia się od alkoholu2). Badania epidemiologiczne zrealizowane w Polsce na przełomie 2010/2011 r. potwierdzają te dane szacunkowe – 2,4% dorosłych mieszkańców naszego kraju (ponad 600

14) Źródło: http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs349/en/index.html.2) P. Anderson, B. Baumberg, Alcohol in Europe. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007.

6

tys. osób) spełnia kryteria uzależnienia od alkoholu3). Abstynencję deklaruje 25,5% kobiet i 10,9% mężczyzn.W Polsce leczenie uzależnienia jest dobrowolne, za wyjątkiem sytuacji sądowego zobowiązania do leczenia. Leczenie zaburzeń wynikających z używania alkoholu oraz zaburzeń bliskich osób uzależnionych jest bezpłatne, również dla osób nieubezpieczonych. Placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu są: poradnie terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia, poradnie leczenia uzależnień, całodobowe oddziały terapii uzależnienia od alkoholu, całodobowe oddziały leczenia uzależnień, dzienne oddziały terapii uzależnienia od alkoholu, dzienne oddziały leczenia uzależnień, oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych oraz hostele dla osób uzależnionych od alkoholu.W systemie opieki psychiatrycznej (w tym w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu) leczono w 2011 r. 253.397 osób (w 2010 r. 266.104 osoby) z rozpoznaniem zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu4, w tym: 170.011 w lecznictwie ambulatoryjnym (183.602 w 2010 r.), 75.238 w opiece całodobowej (75.386 w 2010 r.), 8.000 w opiece dziennej (7.264 w 2010 r.).

W 2011 r. w systemie opieki psychiatrycznej, również w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu, liczba pacjentów zmniejszyła się w porównaniu z 2010 r.Dominującą grupą pacjentów z rozpoznaniem zaburzeń poalkoholowych byli mężczyźni, natomiast przeważającą grupą pacjentów leczonych z powodu zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu były osoby w wieku 30-64 lat.Mieszkańcy wsi stosunkowo częściej korzystali ze świadczeń oddziałów całodobowych niż świadczeń oddziałów dziennych i poradni. Wiązało się to z mniejszą dostępnością dla tej grupy specjalistycznego lecznictwa otwartego (mniejsza liczba poradni, brak wykwalifikowanej kadry, większe problemy pacjentów z dojazdem - odległości, czas, koszty).W grupie pacjentów leczonych z powodu zaburzeń wynikających z używania alkoholu w placówkach terapii uzależnienia od alkoholu dominowały osoby uzależnione od alkoholu lub z objawami alkoholowego zespołu abstynencyjnego (93%). W 2011 r. leczono ambulatoryjnie 8.209 osób pijących szkodliwie alkohol (F10.1).W większości poradni (65%), podobnie jak w większości oddziałów dziennych (62%) nie czekało się na uczestnictwo w programach terapii. W oddziałach leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych, jako oddziałach ratujących życie, pacjenci przyjmowani byli natychmiast.

Spożywanie alkoholu przez osoby niepełnoletnie

Z punktu widzenia zdrowia publicznego niezwykle ważną kwestią jest spożywanie alkoholu przez młodzież. Według badań prowadzonych w Polsce w 2011 r. w ramach międzynarodowego projektu: „European School Survey Project on Alcohol and Drugs” (ESPAD) napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży5). Z badań tych wynika, że chociaż raz w ciągu całego swojego życia piło alkohol 87,3% uczniów klas trzecich szkół gimnazjalnych (wiek: 15–16 lat) i 95,2% uczniów z klas drugich szkół ponadgimnazjalnych (wiek: 17–18 lat).W czasie ostatnich 30 dni przed prowadzonym badaniem co najmniej raz upiło się 21,4% uczniów z młodszej grupy wiekowej i 32,3% ze starszej grupy wiekowej. W czasie całego życia ani razu nie upiło się 51,4% uczniów młodszych i 29,7% uczniów starszych.

3) Wyniki badania EZOP, op.cit. 4) Sprawozdanie Instytutu Psychiatrii i Neurologii.5) Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2011 r. Europejski program badań ankietowych w szkołach ESPAD. Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2011.

7

Uwagę zwraca, oceniany jako wysoki, poziom dostępności napojów alkoholowych dla młodzieży. Na tym tle dostępność nielegalnych substancji psychoaktywnych jest oceniana wyraźnie niżej.Ustawa o wychowaniu w trzeźwości wskazuje jako jedno z zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego „prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych”.Działania profilaktyczne wobec dzieci i młodzieży są podejmowane przez niemal wszystkie samorządy lokalne w Polsce. W ramach działalności informacyjnej i edukacyjnej ukierunkowanej na tę grupę, samorządy gminne realizowały programy profilaktyczne na terenie szkół oraz w środowisku lokalnym. W programach tych uczestniczyła niemal połowa polskich uczniów (prawie 2,2 mln w szkolnych programach profilaktycznych, a ponad 600 tys. w środowiskowych programach profilaktycznych).Przytoczone wyżej dane świadczą o powszechności działań profilaktycznych. Oddzielną kwestią pozostaje ich jakość. Przeprowadzone w 2009 r. przez PARPA badanie pokazało, że samorządy gminne nie analizują skuteczności wybranych form oddziaływań profilaktycznych, a raczej nastawiają się na ich powszechność. Najrzadszą formą działań podejmowanych przez samorządy gminne była realizacja programów profilaktycznych o naukowo sprawdzonej skuteczności.Zwiększająca się liczba uczniów biorących udział w szkolnych i pozaszkolnych programach profilaktycznych jest pozytywną tendencją i jej kierunek jest spójny z rekomendacjami PARPA – samorządy lokalne są zachęcane do takiego planowania działań w obszarze profilaktyki uniwersalnej, by ich zasięgiem można było objąć jak największą grupę odbiorców, przy zachowaniu standardów jakości. Brakuje danych, które pozwalałyby wnioskować, jakimi przesłankami kierują się poszczególne samorządy lokalne przy wyborze ofert na realizację działań profilaktycznych. Wyniki badań wskazują, że takie działania, jak konkursy plastyczne czy literackie nie mają wpływu na spadek spożycia wśród młodzieży. Działania takie są jednak chętnie realizowane przez gminy ze względu na łatwość ich organizacji, duży zasięg i stosunkowo niski koszt.W trosce o jakość prowadzonych działań profilaktycznych od 2011 r. PARPA, Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii, Ośrodek Rozwoju Edukacji oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii prowadzą wspólny System Rekomendacji Programów Profilaktyki i Promocji Zdrowia Psychicznego. Jego celem jest nie tylko stworzenie bazy profesjonalnych programów, lecz również edukacja w zakresie standardów, tworzenia i wdrażania programów o potwierdzonej skuteczności.

Zaburzenia życia rodzinnego związane z alkoholem, w tym zjawisko przemocy w rodzinie

Ważnym zadaniem polityki alkoholowej jest udzielanie wsparcia dzieciom z grupy ryzyka (wychowujących się w rodzinie z problemem alkoholowym). Różne formy agresywnych i represyjnych zachowań rodziców, zaniedbywanie obowiązków opiekuńczych i potrzeb dziecka, wywierają destrukcyjny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne tych dzieci oraz na proces ich rozwoju. Pomoc dzieciom z rodzin alkoholowych jest i powinna być realizowana m.in. przez specjalistyczne placówki pomocy. Tymczasem w Polsce od kilku lat obserwowany jest spadek ich liczby. W ciągu ostatnich dwóch lat ich liczba zmniejszyła się o 14%. Trendowi temu towarzyszy wiele niekorzystnych zjawisk, takich jak: brak stabilizacji funkcjonowania placówek; zatrudnianie wychowawców na podstawie umów zleceń, a nie na etatach, co powoduje, że większość z nich traktuje tę pracę jako dodatkowe zajęcie, nie angażując się należycie w pomoc dzieciom; duża rotacja kadry; praca z dużymi grupami dzieci uniemożliwiająca realizację indywidualnych planów pomocy, czy wreszcie brak oddziaływań wobec rodziców. Te i inne trudności sprawiają, że chociaż z jednej strony

8

możemy mówić o istniejącym systemie świetlic, obejmujących pomocą ponad 250 tys. dzieci, to z drugiej strony, system ten nie jest tak efektywny, a udzielana pomoc tak skuteczna, jak można by oczekiwać.

Analiza danych z ankiet PARPA-G1 wskazuje na brak stabilności systemu świetlic. Roczne umowy dotacyjne pozwalają jedynie na realizację krótkoterminowych programów. Każdego roku wiele świetlic zawiesza swoją działalność. W ich miejsce powstają nowe placówki. Jednak ich liczba nie zawsze jest porównywalna. Liczba dzieci objętych pomocą w świetlicach socjoterapeutycznych lub opiekuńczo-wychowawczych jest związana z liczbą takich placówek. Zmniejszenie się liczby placówek wpływa na zmniejszenie liczby uczestników zajęć.Wiele rodzin z problemem alkoholowym jest dotkniętych przemocą domową. Z danych policji, dotyczących interwencji domowych wynika, że w 2011 r. blisko 63% sprawców przemocy w rodzinie, w chwili interwencji policji, było pod wpływem alkoholu.Rok 2011 przyniósł w kwestii przeciwdziałania przemocy w rodzinie sporo zmian związanych m.in. z nowelizacją ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180, poz. 1493, z późn. zm.). Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 125, poz. 842) zmieniła poprzednio obowiązujące regulacje przede wszystkim w trzech obszarach: nałożyła na gminy obowiązek uchwalania gminnych programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz ochrony ofiar przemocy w rodzinie (art. 6 ust. 2 pkt 1 ww. ustawy), obowiązek powoływania Zespołów Interdyscyplinarnych oraz grup roboczych, a także poszerzyła liczbę instytucji, które zobowiązane są uruchomiać procedurę „Niebieskiej Karty”. Wspomniane regulacje miały swoje odzwierciedlenie we wskaźnikach monitorowanych w 2011 r.Jednym ze wskaźników, działań podejmowanych wobec zjawiska przemocy w rodzinie w Polsce, jest liczba interwencji policji podejmowanych w sytuacji przemocy w rodzinie. W 2011 r. zanotowano zmniejszenie się (o ponad 15%) liczby interwencji policji w sytuacji przemocy w rodzinie z wykorzystaniem procedury „Niebieskiej Karty” (70.867 przypadków w 2011 r. w porównaniu z 83.488 przypadkami w 2010 r.). Nie świadczy to jednak o zmniejszeniu się rozmiarów zjawiska przemocy. W tym samym czasie pracownicy socjalni uruchomili o 15% więcej procedur „Niebieskiej Karty” (wzrost z 14.647 przypadków w 2010 r. do 16.885 przypadków w 2011 r.), co może świadczyć o zwiększeniu aktywności tej grupy zawodowej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie.Trwająca od 2004 r. tendencja malejącej liczby skazań za znęcanie (art. 207 k.k.) w 2011 r. ustabilizowała się na poziomie z 2010 r. i wyniosła 13.588. Warto odnotować, że zwiększyła się liczba placówek, w których ofiary przemocy mogą uzyskać pomoc. W 2011 r. funkcjonowało 2.583 miejsc pomocy (tj. o 134 więcej niż w 2010 r.). Osoby doznające przemocy domowej mogły uzyskać pomoc w punktach informacyjno-konsultacyjnych, telefonach zaufania, schroniskach, ośrodkach interwencji kryzysowej czy ośrodkach wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie. Znacząco wzrosła liczba zespołów interdyscyplinarnych powoływanych w gminach (z 1.007 funkcjonujących w 2010 r. do 1.820, działających w 2011 r.). Należy jednak podkreślić, że brak jest stabilnej oferty pomocy ofiarom przemocy – powstaje wiele nowych placówek, podczas gdy istniejące placówki przestają funkcjonować.Odnotowano także zmniejszenie się liczby realizowanych przez samorządy programów edukacyjno-korekcyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie. Może to być tendencja związana z faktem, że prowadzenie programów oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych, zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, jest zadaniem administracji rządowej realizowanym przez powiat - środki na realizację tego zadania pochodzą z budżetu państwa.Nietrzeźwość w miejscach publicznych

Statystyki policji wyraźnie pokazują związek między piciem alkoholu, a przestępczością. W 2011 r. zanotowano wzrost udziału osób nietrzeźwych wśród osób popełniających przestępstwa, w każdej z wybranych kategorii. Największy wzrost nastąpił w przypadku

9

zgwałceń – z 67% w 2010 r. do 71% w 2011 r. oraz w kategorii zabójstw – wzrost o 4 p.p.z 77% w 2010 r. do 81% w 2011 r.W przypadku czynów karalnych popełnianych przez nieletnich, w stosunku do 2010 r., nastąpił wzrost o 1,8 p.p. (z 14,8% do 16,6% w 2011 r.) udziału nietrzeźwych sprawców wśród przebadanych nieletnich na obecność alkoholu w organiźmie. Alkohol jest jednym z problemów bezpieczeństwa ruchu drogowego. W 2011 r. po raz pierwszy od kilku lat odnotowano wzrost (o 448) liczby wypadków z udziałem osób nietrzeźwych. W porównaniu z 2010 r. nastąpił wzrost liczby wypadków z udziałem osób nietrzeźwych o 9,9 p.p.Nietrzeźwi użytkownicy dróg uczestniczyli w 4.972 wypadkach drogowych (12,4% ogółu wypadków), śmierć w nich poniosło 559 osób (13,3% ogółu zabitych), a 6075 osób odniosło obrażenia (12,3% ogółu rannych). Najczęstszymi sprawcami wypadków z udziałem nietrzeźwych kierujących, byli kierowcy samochodów osobowych. Następną grupą nietrzeźwych użytkowników dróg, stwarzającą zagrożenie, stanowili rowerzyści. W omawianym okresie zwiększona liczba wypadków z udziałem osób nietrzeźwych wpisuje się w ogólną tendencje wzrostu wypadków na polskich drogach.Policja ujawniła 183.488 kierujących pod wpływem alkoholu i jest to o 11% więcej ujawnionych przypadków niż w 2010 r. Zatrzymano 38.745 praw jazdy wskutek kierowania pojazdem pod wpływem alkoholu (o 17% więcej niż w 2010 r.).Zważywszy na przytoczone statystyki, niezbędne jest dalsze podejmowanie skutecznych działań przeciwdziałających nietrzeźwości na drogach. W tym kontekście niepokoi fakt, że od trzech lat obserwowana jest coraz mniej aktywną działalność samorządów gminnych w tym zakresie.

Jakość działań podejmowanych przez gminy

Zgodnie z polskim modelem rozwiązywania problemów alkoholowych, większość uprawnień oraz środków finansowych znajduje się na poziomie samorządów gmin. To samorządy gmin decydują o lokalnej polityce alkoholowej, realizowanej w formie gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Dlatego ważne jest, by programy były tworzone w oparciu o najnowszą wiedzę naukową, dotyczącą skutecznych form pomocy oraz diagnozę problemów alkoholowych występujących w gminie.W 2011 r. samorządy gminne uzyskały z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych ponad 675 mln zł. Zgodnie z art. 182 ustawy o wychowaniu w trzeźwości dochody te mają być przeznaczone na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz gminnych programów, o których mowa w art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2012, poz. 124), i nie mogą być przeznaczone na inne cele. Tymczasem na realizację wspomnianych programów gminy wydały ok. 94% dochodów uzyskanych z opłat za korzystanie z zezwoleń, czyli nieco ponad 635 mln zł.Kluczową rolę w rozwiązywaniu problemów alkoholowych na szczeblu gminy odgrywają gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych. Są one powoływane w każdej gminie i zgodnie z intencją ustawodawcy stanowią interdyscyplinarny zespół ekspertów w sprawach związanych z alkoholem. Dlatego tak ważnym zadaniem jest podnoszenie i doskonalenie kompetencji członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Opracowanie skutecznych gminnych programów wymaga odpowiednich kompetencji, umiejętności i najnowszej wiedzy w tej dziedzinie.W tym kontekście za ważne należy uznać zwiększenie o 15% liczby gmin, w których zorganizowano szkolenia dla członków gminnych komisji profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych - przeprowadzano je w ponad połowie gmin.Niepokojące jest natomiast zmniejszenie liczby interwencji podejmowanych przez gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych. Zmniejszyła się liczba osóbz rodzin z problemem alkoholowym, z którymi rozmawiali członkowie gminnych komisji.

10

Również mniejszą aktywność wykazywali członkowie komisji w kwestii przeciwdziałania przemocy w rodzinie – kontaktowali się z mniejszą liczbą ofiar przemocy, podjęli też mniej działań wobec członków rodzin, w których dochodzi do przemocy. Zmniejszyła się także aktywność gminnych komisji w zakresie kontroli punktów sprzedaży napojów alkoholowych.

Wnioski i rekomendacje

Biorąc pod uwagę dane opisane we wstępie, rekomenduje się zwrócenie szczególnej uwagi na następujące kwestie:1. zmniejszanie dostępności fizycznej i ekonomicznej alkoholu;2. zapewnienie kompleksowości opieki terapeutycznej w zakresie leczenia uzależnienia

od alkoholu;3. skuteczniejsze egzekwowanie prawa zakazującego sprzedaż napojów alkoholowych

osobom nieletnim; 4. większe rozpowszechnianie i rozwijanie programów profilaktycznych o naukowo

sprawdzonej skuteczności;5. potrzebę wypracowania standardów oraz zapewnienie stabilnej sytuacji finansowej

specjalistycznym placówkom pomagającym dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym;6. konieczność wzmocnienia działań oraz aktywizacji służb mających na celu

przeciwdziałanie przemocy w rodzinie;7. konieczność wzmocnienia działań mających na celu zmniejszenie problemu nietrzeźwości

na drogach;8. podnoszenie jakości gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów

alkoholowych oraz pełnego wydatkowania środków finansowych w tym zakresie;9. potrzebę aktywizacji działań podejmowanych przez członków gminnych komisji

rozwiązywania problemów alkoholowych;10. zwrócenie większej uwagi na kwestię przestrzegania wydawania środków finansowych

uzyskanych z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzeźwości.

CEL STRATEGICZNY 1.0.0.0Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu

11

Blisko 20,5% Polaków i 3,4% Polek pije alkohol w sposób powodujący szkody zdrowotne i społeczne. Do grupy tej zalicza się osoby nieuzależnione (określane jako pijące szkodliwie) i uzależnione od alkoholu. Próba ekstrapolacji wyników badań epidemiologicznych na populację ludności Rzeczypospolitej Polskiej w wieku 18-64 lata daje liczbę ponad 3 mln osób, u których można rozpoznać zaburzenia psychiczne lub zaburzenia zachowania, wynikające ze spożywania alkoholu, wśród nich ponad 600 tys. osób uzależnionych od alkoholu6).Kobiety pijące alkohol szkodliwie, to najczęściej: młode, niezamężne (panny, kobiety rozwiedzione lub pozostające w separacji) i najlepiej wykształcone (wykształcenie wyższe). Mężczyźni spożywający alkohol szkodliwie, to stosunkowo częściej: starsi niż pijące szkodliwie kobiety, samotni (rozwodnicy, wdowcy), najgorzej wykształceni (wykształcenie zawodowe lub niższe)7).Grupa osób pijących najwięcej (powyżej 12 l 100% alkoholu rocznie), stanowiąca 7,3% konsumentów napojów alkoholowych, spożywa aż 46,1% całego wypijanego alkoholu. Grupa osób mało pijących (do 1,2 l 100% alkoholu rocznie), stanowiąca 46,9% konsumentów alkoholu, wypija tylko 4,9% całości spożywanego alkoholu8). Tak duża koncentracja wynikająca z nadużywania alkoholu rodzi poważne zagrożenia zdrowotne, problemy społeczne oraz związane z nimi koszty (m.in. koszty leczenia, wymiaru sprawiedliwości, wypadków, przedwczesnej umieralności, nieobecności w pracy)9).

Rycina 3. Odsetek osób pijących napoje alkoholowe oraz odsetek konsumowanego alkoholu w ciągu roku.

Cel cząstkowy 1.1.0.0Poszerzenie wiedzy naukowej na temat zaburzeń, wynikających z używania alkoholu

Działania podejmowane przez samorządy lokalne

6) Wyniki badania EZOP (ostateczne wyniki zostały zaprezentowane na konferencji prasowej 12 października 2012 r.) mającego na celu poznanie rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych oraz dostępności psychiatrycznej opieki zdrowotnej, zrealizowanego w okresie listopad 2010 r. – marzec 2011 r. na próbie losowej, ponad 10 tys. Polaków, w wieku 18-64 lata, przez Instytut Psychiatrii i Neurologii, Akademię Medyczną we Wrocławiu oraz Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego.7) Badania Wzorów konsumpcji alkoholu w Polsce zrealizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej, na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2008 r.8) Badania Wzorów konsumpcji alkoholu w Polsce..., op. cit.9) P. Anderson, B. Baumberg Alcohol in Europe. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007.]

12

W 178 samorządach gminnych były prowadzone badania i diagnozy z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, w tym w 36 gminach badania dotyczące rozmiarów i wzorów konsumpcji alkoholu, natomiast w 89 gminach badania dotyczące problemów alkoholowych na terenie gminy.

Działania podejmowane przez samorządy wojewódzkie

W 2 samorządach wojewódzkich prowadzone były badania realizujące cel cząstkowy: w województwie śląskim opracowano raport (na podstawie badań przeprowadzonych w 2010 r.) pn. „Substancje psychoaktywne – postawy i zachowania. Raport z badań ankietowych zrealizowanych w województwie śląskim w 2010 r.”. W województwie zachodniopomorskim przeprowadzono badania pn. „Profil osoby uzależnionej od alkoholu w województwie zachodniopomorskim”.

Działania podejmowane przez urzędy centralne

Na zlecenie PARPA przygotowany został film prezentujący wyniki badań prowadzonych przez Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Badania dotyczyły diagnozy grupy 120 dzieci, których matki piły alkohol w czasie ciąży.Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, ze środków budżetowych na naukę, dofinansowało realizację 3 projektów międzynarodowych współfinansowanych oraz 11 projektów badawczych dotyczących problemów alkoholowych. Na realizację projektów dotyczących problemów alkoholowych wydatkowano kwotę 642.241 zł.Główny Inspektor Sanitarny przeprowadził ogólnopolskie badanie ankietowe pt. „Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży”. Ponadto poszczególne jednostki Państwowej Inspekcji Sanitarnej podjęły działania na terenie kraju, w ramach zadań określonych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości.

Cel cząstkowy 1.2.0.0Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających z picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu, w tym zmniejszenie odsetka konsumentów spożywających alkohol ryzykownie i szkodliwie

Szkody zdrowotne spowodowane piciem alkoholu

Według Światowej Organizacji Zdrowia alkohol znajduje się na trzecim, a w Europie na drugim10) miejscu wśród czynników ryzyka dla zdrowia populacji, a ponad 60 rodzajów chorób i urazów wiąże się z jego spożywaniem. Choroby występujące na tle używania alkoholu

to przede wszystkim: urazy, zaburzenia umysłowe i psychiczne, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, nowotwory, choroby układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia immunologiczne, choroby układu kostno-szkieletowego, dysfunkcje układu rozrodczego i szkody prenatalne. W całej Europie picie alkoholu powoduje 1/4 wszystkich nagłych zgonów młodych ludzi pomiędzy 15 a 29 rokiem życia11). Corocznie, z przyczyn bezpośrednio związanych z używaniem alkoholu, umiera w Rzeczypospolitej Polskiej ok. 10 tysięcy osób.Według danych przekazanych przez Instytut Psychiatrii i Neurologii, w 2011 r.12)

w porównaniu z 2010 r.:a) zwiększyła się o 5,5% liczba zgonów z powodu zaburzeń psychicznych związanych

z używaniem alkoholu (1.750 zgonów w 2011 r. wobec 1.659 w 2010 r.), wzrost ten dotyczy w nieco większym stopniu mężczyzn (5,6%), niż kobiet (4,4%),

10) Źródło: http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs349/en/index.html.11) P. Anderson, A. Gual, J. Colom Alkohol i podstawowa opieka zdrowotna. Kliniczne wytyczne rozpoznawania i krótkiej interwencji, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007.12) Na podstawie danych Instytutu Psychiatrii i Neurologii z 2011 r.

13

b) nieznacznie (o 0,9%) zwiększyła się liczba zgonów z powodu chorób wątroby (z 6.881 w 2010 r. do 6.941 w 2011 r.), wzrost ten dotyczy w większym stopniu kobiet (wzrost o 2,7% względem 2010 r.), niż mężczyzn (wzrost o 0,1% względem 2010 r.),

c) nastąpił nieznaczny wzrost (o 0,2%) liczby zgonów z powodu zatrucia alkoholem (z 1.580 w 2010 r. do 1.583 w 2011 r.), przy czym wzrost ten dotyczy wyłącznie zgonów mężczyzn (o 1,7% względem 2010 r.). Liczba zgonów kobiet zmalała o 10%.

Powyższe wskaźniki zgonów są związane z wielkością spożycia alkoholu. W latach 2010 - 2011 nastąpił wzrost spożycia, o 0,23 l 100% alkoholu, na dorosłego mieszkańca Polski, co skutkowało wzrostem liczby zgonów z powodu zaburzeń psychicznych związanych z używaniem alkoholu, zgonów z powodu chorób wątroby oraz zgonów z powodu zatrucia alkoholem.

Profilaktyka problemów alkoholowych dorosłych

Rozpoznawanie osób pijących alkohol w sposób ryzykowny i szkodliwy jest ważnym zadaniem stojącym przed personelem medycznym podstawowej opieki zdrowotnej. Prowadzenie wśród pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej badań przesiewowych i udzielanie osobom z grupy podwyższonego ryzyka porad, mających na celu skłonienie ich do ograniczenia picia alkoholu do poziomu uważanego za bardziej bezpieczny dla zdrowia, jest bardzo efektywnym sposobem ograniczania szkód zdrowotnych, spowodowanych spożywaniem alkoholu. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała proste w użyciu narzędzie przesiewowe dla personelu podstawowej opieki zdrowotnej, tj. test AUDIT (Test Rozpoznawania Zaburzeń Związanych z Piciem Alkoholu, ang. Alcohol Use Disorders Identification Test) oraz zalecenia do przeprowadzania interwencji wobec pacjentów pijących alkohol ryzykownie i szkodliwie. Procedura wczesnego rozpoznawania i krótkiej interwencji w podstawowej opiece zdrowotnej przynosi efekt w stosunku do jednego na ośmiu pacjentów, wobec których ją zastosowano. Jest to jedna z najtańszych interwencji medycznych, prowadzących do skutecznej zmiany zachowań i poprawy stanu zdrowia. Procedura ta nie weszła do powszechnej praktyki klinicznej lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej mimo jej wysokiej efektywności13).

Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach samorządów gminnych

W ramach działań profilaktycznych, z zakresu wczesnego rozpoznawania i krótkiej interwencji, samorządy gminne finansują szkolenia lekarzy i pielęgniarek oraz innych pracowników opieki zdrowotnej. Od 2002 r. do 2008 r. liczba gmin realizujących takie szkolenia systematycznie malała. Zmniejszała się także liczba lekarzy i pielęgniarek, którzy uczestniczyli w tego typu szkoleniach. W 2009 r. nastąpił wzrost liczby gmin, które podejmowały taką działalność. Przeszkolono wówczas o 66% więcej osób niż w 2008 r., w tym aż o 120% więcej lekarzy. Zwiększona aktywność samorządów gminnych była związana z uczestnictwem w ogólnopolskiej kampanii „Sprawdź, czy Twoje picie jest bezpieczne”, w trakcie której zachęcano samorządy do organizowania szkoleń dla personelu medycznego w zakresie rozpoznawania problemów alkoholowych pacjentów i podejmowania interwencji wobec osób pijących alkohol ryzykownie lub szkodliwie. W 2011 r. w porównaniu do 2010 r. ponownie zmniejszyła się liczba gmin, które zrealizowały tego typu szkolenia oraz spadła liczba przeszkolonego personelu medycznego.Gminy podejmowały również działania obejmujące profilaktyczne programy pracownicze. Zrealizowano je w 12 województwach, w 25 gminach, co oznacza spadek liczby gmin, które prowadziły działania w tym obszarze w porównaniu z 2010 r. Liczba gmin realizujących

13) P. Anderson, A. Gual, J. Colom Alkohol i podstawowa opieka zdrowotna. Kliniczne wytyczne rozpoznawania i krótkiej interwencji, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007.

14

programy profilaktyczne w ostatnich latach ulegała wahaniom. Udział gmin realizujących pogramy pracownicze oscylowała na poziomie około 1% ogółu gmin.W 2011 r. 1.627 gmin (ok. 65%) prowadziło działania z zakresu edukacji publicznej. Edukacja prowadzona była przede wszystkim poprzez dystrybucję plakatów oraz ulotek (1.176 gmin) oraz organizowanie festynów lub imprez profilaktycznych (1.080 gmin). W tym 630 gmin brało udział w ogólnopolskich kampaniach społecznych. Na działania edukacyjne samorządy gminne wydały w sumie 11.453.180 zł.

Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach samorządów wojewódzkich

Ze sprawozdań nadesłanych przez urzędy marszałkowskie wynika, że w 2011 r. jedynie województwo łódzkie podjęło działania w obszarze wczesnego rozpoznawania problemów alkoholowych i krótkiej interwencji wobec pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej, organizując 2 szkolenia dla ok. 250 pracowników opieki zdrowotnej.W ramach wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych samorządy części województw zaangażowane były w działania z zakresu m.in. profilaktyki problemów alkoholowych poprzez organizację kampanii społecznych, konferencji lub przygotowanie programów telewizyjnych o charakterze edukacyjnym.

Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach urzędów i instytucji centralnych

Ze sprawozdań urzędów wojewódzkich wynika, że poza trzema, większość z nich nie podejmowała działań w powyższym zakresie - zgodnie z ustawą z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej- w związku z reformą ustrojową państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 668, z późn. zm.) - zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych zostały przekazane do samorządów województw.

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przekazało środki na kontynuację następujących projektów badawczych:1. Polimorfizm genów: dehydrogenazy alkoholowej (ADH), dehydrogenazy aldehydowej

2 (ALDH2), CYPIIE1, S-transferazy glutationu w alkoholowych uszkodzeniach narządów przewodu pokarmowego (Uniwersytet Medyczny w Lublinie, II Wydział Lekarski z Oddziałem Anglojęzycznym);

2. Rola greliny w ocenie skuteczności środków przeciwalkoholowych (Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Wydział Farmaceutyczny);

3. Analiza jednonukleotydowych polimorfizmów SNP w obrębie genu SGIP1 w poszukiwaniu biomarkera podatności na uzależnienie alkoholowe z zastosowaniem EEG i odpowiedzi P300 w elektrycznej aktywności mózgu w społeczności Lubelszczyzny (Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki);

4. Genetyczne uwarunkowania zespołu zależności alkoholowej: poszukiwanie haplotypowej charakterystyki fenotypów alkoholowych oraz zmian na poziomie metylacji DNA z uwzględnieniem typologii alkoholizmu wg Lescha i Cloningera (Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie, Wydział Nauk o Zdrowiu);

5. Zdrowie Publiczne, a wskaźniki spożycia alkoholu (projekt międzynarodowy, Instytut Psychiatrii i Neurologii);

6. Autofosforylacja alfa CaMKII jako mechanizm regulujący konsumpcję alkoholu (projekt międzynarodowy, Instytut Biologii Doświadczalnej im. m. Nenckiego PAN);

7. Uzależnienie i style życia we współczesnej Europie – w stronę nowego ujęcia problemu uzależnień (projekt międzynarodowy, Instytut Psychiatrii i Neurologii).

15

Ministerstwo Obrony Narodowej kontynuowało wdrożoną w 2010 r. „Strategię umacniania dyscypliny, przeciwdziałania uzależnieniom oraz zapobiegania patologiom społecznym w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w latach 2010–2015”, stanowiącą zintegrowany system przeciwdziałania i ograniczania zachowań niekorzystnych dla funkcjonowania wojska, w tym ograniczania rozmiarów nadużywania alkoholu. W ramach realizacji „Programu umacniania dyscypliny (…) w latach 2010–2011” resort podjął liczne działania edukacyjne z obszaru profilaktyki alkoholowej: zajęcia warsztatowe, szkolenia, wykłady, spektakle teatralne, pogadanki, wystawy oraz konsultacje indywidualne. Zrealizowano ponad 5 tys. przedsięwzięć, w których uczestniczyło około 100 tys. żołnierzy wszystkich korpusów osobowych i pracowników wojska. Profilaktyka alkoholowa w jednostkach wojskowych jest realizowana głównie w ramach działalności służbowej przez psychologów wojskowych, oficerów wychowawczych, oddziały terenowe Żandarmerii Wojskowej, Wojskowe Prokuratury Garnizonowe oraz lekarzy i kapelanów wojskowych. Wdrożono „Algorytmy postępowania z żołnierzami będącymi pod wpływem alkoholu na terenie jednostki wojskowej lub podczas wykonywania zadań służbowych poza nią”.

Ministerstwo Sprawiedliwości kierowało działania profilaktyczno-edukacyjne do osadzonych oraz pracowników Centralnego Zarządu Służby Więziennej, które realizowane były przez podstawowe jednostki służby medycyny pracy Służby Więziennej usytuowane przy Okręgowych Inspektoratach Służby Więziennej i Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej.Służba więzienna współpracowała z PARPA przy realizacji pilotażowego projektu „Program profilaktyki problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych”. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych udzielało m.in. pomocy merytorycznej organizacjom pozarządowym, uczestniczyło i współrealizowało konferencje i seminaria tematyczne, a także zlecało zadania publiczne z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz przeciwdziałania patologiom.Zakłady Opieki Zdrowotnej MSW zrealizowały liczne przedsięwzięcia, z zakresu profilaktyki problemów alkoholowych, adresowane do funkcjonariuszy oraz pacjentów zakładów.Policjanci każdego szczebla organizacyjnego byli realizatorami lub współrealizatorami licznych działań, akcji, kampanii, programów o charakterze edukacyjnym i profilaktycznym, których odbiorcami była również dorosła część społeczeństwa. Jednym z wielu działań współrealizowanych przez Komendę Główną Policji była kontynuacja ogólnopolskiej kampanii „Zachowaj Trzeźwy Umysł”.Policjanci ruchu drogowego podczas codziennych służb poddali badaniom na zawartość alkoholu 5.679.959 uczestników ruchu drogowego (w 2010 r. – 3.351.716 osób).W 2011 r. również Straż Graniczna aktywnie włączyła się w działania określone w Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011–2015. Psychologowie Publicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej (PZOZ) jednostek organizacyjnych Straży Granicznej przeprowadzili cykl 9 szkoleń na temat uzależnień, w tym uzależnienia od alkoholu.W ramach podnoszenia kwalifikacji psychologów realizujących zadania Systemu Pomocy Psychologicznej w Państwowej Straży Pożarnej (PSP), kilku psychologów uczestniczyło w stażu szkoleniowym z zakresu profilaktyki uzależnienia od alkoholu. Zorganizowano warsztaty pt. „Profilaktyka uzależnień”, w których uczestniczyli psycholodzy PSP, księża kapelani PSP oraz m.in. przedstawiciele psychologów z Departamentu Wychowania i Promocji Obronności MON, Służby Więziennej, Straży Granicznej.

Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Departament Dróg i Autostrad przekazało informację, że Sekretariat Krajowej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego prowadził oraz włączał się w działania edukacyjno-informacyjne, mające na celu

16

zmianę zachowań uczestników ruchu drogowego. Wzięto m.in. udział w kampanii społecznej „Nie jedź na kacu. Włącz myślenie” oraz kampanii „Europejska Noc Bez Wypadku”.Pracownicy służby medycyny pracy PKP S.A. Oddział Kolejowa Medycyna Pracy w trakcie badań profilaktycznych, prowadzili edukację zdrowotną ze szczególnym uwzględnieniem problematyki alkoholowej. Prowadzono rozmowy indywidualne, rozpowszechniano materiały informacyjne, kierowano do placówek leczenia uzależnień. W ramach szkoleń dla lekarzy, z podstaw medycyny transportu, uwzględniano problemy zagrożeń związanych z nadużywaniem alkoholu przez pracowników transportu kolejowego.

Zgodnie z informacjami przekazanymi przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji w programach radiowych i telewizyjnych przeznaczono czas na audycje mające na celu propagowanie abstynencji, przeciwdziałanie szkodliwym zwyczajom i sposobom picia alkoholu oraz uświadamianie społeczeństwa w zakresie szkodliwości nadużywania alkoholu nie tylko dla jednostki, ale i dla życia rodzinnego i społecznego.

Ministerstwo Środowiska wskazało, iż cykliczne szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz popularyzowanie wśród pracowników przestrzegania abstynencji przyczyniają się do eliminacji problemów alkoholowych w miejscu pracy.

Państwowa Inspekcja Pracy w ramach kampanii „Bezpieczeństwo pracy w budownictwie – upadki, poślizgnięcia” realizowanej w latach 2009–2011 poruszała tematykę dotyczącą zagrożeń związanych ze spożywaniem alkoholu w miejscu pracy i ich wpływu na możliwość zaistnienia wypadków przy pracy. W 16 okręgowych inspektoratach pracy odbyło się prawie 300 szkoleń, którymi objęto ponad 5.900 pracodawców, przedsiębiorców i pracowników służby BHP.Państwowa Inspekcja Pracy podejmowała działania polegające na zapobieganiu i ograniczaniu zagrożeń zawodowych w środowisku pracy. W szczególności poprzez badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz kontrole środków zapobiegających tym wypadkom. Inspektorzy zbadali ogółem 116 wypadków przy pracy, w których poszkodowane zostały 122 osoby, a jedną z ustalonych przyczyn było spożycie alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych przez osoby poszkodowane. Powyższe przyczyny stanowiły 1,3% wszystkich ustalonych przyczyn wypadków zbadanych przez inspektorów pracy w 2011 r.

Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach PARPA

PARPA, jako partner GIS, uczestniczyła w przygotowaniu projektu „Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych” w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy.Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Rzeczypospolitej Polskiej, Samodzielna Pracownia Kształcenia Lekarza Rodzinnego Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie, we współpracy z PARPA i Warszawskim Uniwersytetem Medycznym rozpoczęła prace nad projektem ODHIN w 7 Programie Ramowym Unii Europejskiej. Program ten, prowadzony przez konsorcjum partnerów z 9 państw Europy, ma na celu ocenę wdrażania badań przesiewowych i krótkich interwencji antyalkoholowych w codziennej praktyce lekarza rodzinnego.Dział Programów Lokalnych PARPA kontynuował prace nad opracowaniem i wdrożeniem programów profilaktyki problemów alkoholowych w środowisku pracy.Powyższe działania dotyczyły dwóch projektów realizowanych wspólnie z przedstawicielami służb mundurowych:1. „Pilotażowy program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych

w środowisku służb mundurowych” realizowany wspólnie z Ministerstwem Obrony Narodowej, Komendą Główną Żandarmerii Wojskowej, Komendą Główną Państwowej

17

Straży Pożarnej, Komendą Główną Straży Granicznej, Centralnym Zarządem Służby Więziennej, przy udziale Krajowego Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy z Łodzi. Celem projektu jest stworzenie wspólnego programu profilaktycznego, uwzględniającego specyfikę pracy i służby w formacjach mundurowych. Ma on również uwzględniać ewentualne różnice w pojawianiu się czynników sprzyjających występowaniu sytuacji, które są przyczyną występowania problemów alkoholowych w poszczególnych służbach. Ważnym odniesieniem są również uwarunkowania prawne i organizacyjne służb w podejmowaniu skutecznych działań pomocowych dla tych osób. W 2011 r. powołano zespół składający się z przedstawicieli powyższych służb, który opracował wspólne narzędzie badawcze służące diagnozie obecnej sytuacji. Następnie, w każdej ze służb zrealizowano badania. Warto podkreślić wyjątkowość prowadzonych działań, polegającą m. in. na zaangażowaniu w nie przedstawicieli większości formacji mundurowych oraz profesjonalnej współpracy i szerokiego zakresu realizowanych wspólnie zadań;

2. Projekt „European Workplace and Alcohol” („Europejskie miejsca pracy a alkohol”) – międzynarodowy projekt z obszaru ochrony zdrowia, mający na celu wspieranie pracodawców i pracowników w sytuacjach pojawienia się problemów powodowanych przez picie alkoholu.

Cel cząstkowy 1.3.0.0 Poprawa stanu psychofizycznego i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od alkoholu

Szkody zdrowotne związane z uzależnieniem od alkoholu

Uzależnienie jest zaburzeniem bio-psycho-społecznym. Przyczynia się do rozwoju wielu poważnych chorób (są to m.in. stłuszczenie, zapalenie lub marskość wątroby, alkoholowe zespoły psychoorganiczne, zapalenie trzustki, przewlekłe psychozy alkoholowe, zespół Wernickego-Korsakowa, napady drgawkowe abstynencyjne czy polineuropatia obwodowa) oraz powoduje dezorganizację życia społecznego osób uzależnionych i ich rodzin. Istnieje wysoka zależność między uzależnieniem od alkoholu, a bezrobociem, niższym statusem socjoekonomicznym, wypadkami i przemocą interpersonalną.

Dostępność świadczeń dla osób uzależnionych od alkoholu

Porównanie danych NFZ oraz PARPA, w zakresie liczby zakładów lecznictwa odwykowego, przedstawia się następująco:

Liczba zakładów:dane PARPA 201114)

Liczba zakładów:obliczenia PARPA na podstawie danych NFZ 201115)

Liczba zakładów:dane z Centrali NFZ

ambulatoryjne zakłady lecznictwa odwykowego 487 498 490

dzienne oddziały terapii uzależnienia od alkoholu 91 76 87

całodobowe oddziały terapii uzależnienia od alkoholu i oddziały leczenia uzależnień

94 79 88

14) Dane z listy adresowej placówek leczenia uzależnienia od alkoholu, prowadzonej przez PARPA we współpracy z Wojewódzkimi Ośrodkami Terapii Uzależnienia i Współuzależnienia (za rok 2011 zebrano dane z 82% placówek).15) Obliczenia własne PARPA na podstawie danych przesłanych z Centrali NFZ (za rok 2011).

18

oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (detoksykacyjne)

63 65 72

Tabela 1. Liczba zakładów lecznictwa odwykowego w 2011 r.

Poza statystyką znajduje się część podmiotów leczniczych i gabinetów, które nie korzystają ze środków NFZ.Wskaźnik rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych spowodowanych używaniem alkoholu, leczonych w placówkach ambulatoryjnych zmalał w porównaniu z 2010 r. i wynosił 441 (481 w 2010 r.) na 100 tys. ludności. W poszczególnych województwach kształtował się na poziomie od 279 (wielkopolskie) do 571 na 100 tys. ludności (podlaskie).Wskaźnik hospitalizacji zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu (łącznie z psychozami) kształtował się w poszczególnych województwach na poziomie od 130 na 100 tys. ludności w województwie kujawsko-pomorskim, do 276 na 100 tys. w województwie podlaskim. Najniższe wskaźniki hospitalizacji występowały, oprócz kujawsko-pomorskiego,w województwach: małopolskim i dolnośląskim, a najwyższe (poza podlaskim) w województwach: świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim i łódzkim16).Wysokość wskaźników rozpowszechnienia leczenia zaburzeń poalkoholowych, w lecznictwie ambulatoryjnym i hospitalizacji, nie jest prostym odzwierciedleniem potrzeb zdrowotnych w poszczególnych województwach. Są one również pochodną dostępności świadczeń specjalistycznych w tym obszarze. Dostępność jest efektem lokalnej polityki zdrowotnej zmierzającej do tworzenia bazy poszczególnych typów placówek na terenie województw oraz wynikiem polityki kontraktowania świadczeń w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu prowadzonej przez wojewódzkie oddziały Narodowego Funduszu Zdrowia. Powyższe świadczenia realizowane były w poradniach zdrowia psychicznego, w których dostęp do lekarza psychiatry był nieograniczony (diagnoza lekarska, ew. farmakoterapia), natomiast w poradniach terapii uzależnień od alkoholu nie wymagano w 2011 r. zatrudnienia lekarza psychiatry.Z informacji zgromadzonych przez PARPA na temat funkcjonowania placówek leczenia uzależnienia wynika, że ponad 95% z nich (poza oddziałami leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych) oferowało pacjentom podstawowy program terapii uzależnienia od alkoholu. W grupie wszystkich osób uzależnionych, zarejestrowanych w tych placówkach, leczenie podstawowe rozpoczęło 41% pacjentów. Nieco mniej poradni (ok. 80%) deklarowało ofertę terapii uzależnienia w programach pogłębionych. W 2011 r. uczestniczyło w niej 24% wszystkich leczonych.

Osoby leczone z powodu zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu17)

W zakładach lecznictwa odwykowego w 2011 r. zarejestrowane były 231.882 osoby z rozpoznaniem zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu oraz 35.876 członków rodzin (tzw. osób współuzależnionych)18).

Typ placówki 2008 r. 2009 r. 2010 2011 r.% % % %

Ambulatoryjne zakłady lecznictwa odwykowego

150.989 64,5 160.951 66 160.722 69 148.913 64,2

Oddziały dzienne 5.864 2,5 6.704 2,7 7.032 3 7.583 3,3

16) Rozpowszechnienie zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu: dane IPiN 2011.17) Źródło: Instytut Psychiatrii i Neurologii.18) Źródło: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

19

Oddziały całodobowe 77.094 33 77.227 31,3 65.225 28 75.386 32,5

Razem 233.947 100 244.882 100 233.979 100 231.882 100Tabela 2. Liczba pacjentów z rozpoznaniem zaburzeń związanych z używaniem alkoholu leczonych w różnych typach zakładów lecznictwa odwykowego w latach 2008-201119 ).

W grupie osób leczonych z powodu zaburzeń wynikających z używania alkoholu w placówkach terapii uzależnienia od alkoholu dominowali pacjenci przyjęci z powodu rozpoznania uzależnienia od alkoholu lub alkoholowego zespołu abstynencyjnego (93%). W 2011 r. leczono 8.325 osób pijących alkohol szkodliwie (F10.1).Z danych przesłanych przez NFZ w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu leczono 289.432 pacjentów (w tym członków rodzin), zweryfikowanych numerami PESEL.

Personel placówek leczenia uzależnienia od alkoholu

W 604 placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu, które przekazały wypełnione ankiety do PARPA, zatrudniano 3.250 pracowników, z których 53% miało stałą lub czasową umowę o pracę, 28% pracowało na podstawie umów cywilnoprawnych, a pozostali byli właścicielami placówek, pracowali w ramach samozatrudnienia lub wolontariatu itp. Z roku na rok maleje odsetek osób pracujących w ramach umowy o pracę.W grupie osób zatrudnionych w placówkach lecznictwa odwykowego 2/3 stanowili terapeuci: 52% było specjalistami psychoterapii uzależnień lub osobami ubiegającymi się o otrzymanie certyfikatu specjalisty, 14% pracowało jako instruktorzy lub osoby ubiegające się o otrzymanie certyfikatu instruktora.Niemal 20% pracowników lecznictwa odwykowego stanowili lekarze. Pozostali to psycholodzy (niepracujący jako terapeuci) – 6%, psychoterapeuci (inni niż specjaliści psychoterapii uzależnień) – 3%, pielęgniarki – 2%, inni pracownicy – 3%.

Finansowanie lecznictwa odwykowego

Świadczenia w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia są finansowane ze środków publicznych na podstawie umów zawieranych przez podmioty lecznicze z NFZ.

Ogólne wartości kontraktów zakładów lecznictwa odwykowego w latach 2008-2011 wynosiły:

Rok 2008 2009 2010 2011

Wysokość kontraktów 247.776.338 324.918.476 329.775.160 341.695.789Tabela 3. Wysokość kontraktów zakładów lecznictwa odwykowego w latach 2008-2011 (w zł).

Z kwoty 341.695.789 zakontraktowano około:a) 63,22% na świadczenia w oddziałach całodobowych,b) 29,54% na leczenie w ambulatoryjnych zakładach lecznictwa odwykowego,c) 5,40% na świadczenia w oddziałach dziennych.

Z informacji przekazanych przez placówki leczenia uzależnienia od alkoholu wynika, że ponad 1/3 placówek leczenia uzależnienia od alkoholu wykonała więcej świadczeń niż limit zakontraktowany przez NFZ. Najwięcej nadwykonań sprawozdały całodobowe oddziały terapii (50%) i oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (43%). Część placówek (12%) nie wykonała całego kontraktu. Najczęściej dotyczyło to dziennych oddziałów terapii (25%).

19) Źródło: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

20

Mimo wyższych nakładów finansowych, czas oczekiwania na przyjęcie do całodobowych oddziałów terapii wynosił od kilku dni do kilkunastu tygodni (do kilku miesięcy dla osób sądownie zobowiązanych do leczenia). W większości poradni (65%), podobnie jak w większości oddziałów dziennych (62%) nie czekało się na uczestnictwo w programach terapii. W oddziałach leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych, jako oddziałach ratujących życie, pacjenci przyjmowani byli natychmiast.Placówki leczenia uzależnienia od alkoholu sprawozdały leczenie 4,66% pacjentów bez ubezpieczenia zdrowotnego. Istotnie wyższy niż średnia krajowa odsetek pacjentów nieubezpieczonych odnotowano w województwach: podlaskim (9,75%), śląskim (7%) i pomorskim (6%). Najmniej pacjentów nieubezpieczonych leczyło się w województwach: kujawsko-pomorskim (0,8%), lubuskim (1,4%) oraz łódzkim (1,6%). Większy odsetek pacjentów nieubezpieczonych objęty był opieką w oddziałach leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (7%) i w całodobowych oddziałach terapii (7%), mniejszy – w oddziałach dziennych (2,5%) i poradniach (3,7%).

Wspieranie placówek leczenia uzależnienia od alkoholu przez samorządy


W ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych samorządy gmin „zwiększają dostępność pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu” oraz „udzielają rodzinom, w których występują problemy alkoholowe pomocy psychologicznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie” (art. 41 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości).Analiza wsparcia placówek leczenia uzależnienia od alkoholu, ze strony samorządów gmin w 2011 r. pokazuje, że łączna wysokość środków przeznaczonych na dofinansowanie lecznictwa odwykowego, w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, wynosiła 36.823.367 zł i była wyższa, w porównaniu z 2010 r.,o 963.524 zł. Wydatki te stanowiły tylko 7,2% wszystkich środków przeznaczonych przez gminy na realizację zadań gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.W ogólnej kwocie przekazanych środków dominowały wydatki na zwiększenie dostępności świadczeń i programów terapii uzależnienia od alkoholu (80%). Ponad połowa gmin nie przekazała żadnych środków na wsparcie zakładów lecznictwa odwykowego.


W ramach zadań wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, samorządy wojewódzkie realizują „leczenie, rehabilitację i reintegrację osób uzależnionych od alkoholu” (art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy o wychowaniu w trzeźwości).W każdym województwie zostały powołane Wojewódzkie Ośrodki Terapii Uzależnienia i Współuzależnienia (WOTUW), na które nałożono liczne obowiązki pozalecznicze.Rzeczywisty poziom realizacji zadań pozaleczniczych był bardzo różny w poszczególnych województwach. Zależy on przede wszystkim od organizacyjnej i finansowej samodzielności WOTUW jako podmiotów leczniczych oraz od poziomu finansowania działań pozaleczniczych przez WOTUW z puli środków urzędów marszałkowskich.Na realizację zadań pozaleczniczych urzędy marszałkowskie przekazały kwotę ok. 890 tys. zł, o ok. 50 tys. zł więcej niż w 2010 r. Żadnych środków na ten cel nie wydatkowały, podobnie jak w 2010 r., samorządy województw: kujawsko-pomorskiego, łódzkiego, podkarpackiego.Poza przekazywaniem środków WOTUW na realizację zadań pozaleczniczych, urzędy marszałkowskie dofinansowywały działalność leczniczą placówek leczenia uzależnienia od alkoholu, zwłaszcza tych, wobec których były organem założycielskim. Fundusze

21

te przeznaczano przede wszystkim na cele inwestycyjne (remonty i wyposażenie) oraz na inne zadania, w tym poszerzenie oferty terapeutycznej i szkolenia pracowników. Łączna kwota dofinansowania, którą sprawozdały urzędy marszałkowskie była niższa, w porównaniu z kwotą z 2010 r., i wynosiła 8.414.229 zł (w 2010 r. 11.272.435 zł). W kwocie tej wydatki inwestycyjne stanowiły blisko 90% środków. Niemal 20% kwoty przekazanej placówkom leczenia uzależnienia od alkoholu na remonty i programy terapeutyczne trafiło do WOTUW. Żadnych środków na ten cel nie przeznaczyły województwa: łódzkie i podkarpackie.


Ministerstwo Sprawiedliwości

Zobowiązanie do podjęcia leczenia odwykowego

Celem instytucji sądowego zobowiązania osób uzależnionych od alkoholu do leczenia odwykowego jest motywowanie do podjęcia terapii uzależnienia. Podstawę prawną zobowiązania do leczenia stanowią art. 24 - 36 ustawy o wychowaniu w trzeźwości.Zobowiązanie nie ma charakteru przymusu prawnego. Przymus stosowany jest na etapie doprowadzania osoby uzależnionej od alkoholu na badanie przez biegłego, na rozprawę w sądzie i do placówki leczenia uzależnienia od alkoholu, celem podjęcia kuracji, jeśli osoba ta odmawia współpracy. Nie ma jednak możliwości prawnych, ani organizacyjnych zatrzymania pacjenta w placówce wbrew jego woli, a tym bardziej zmuszenia go do aktywnego uczestnictwa w programie psychoterapii uzależnienia.Gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych podjęły wobec 51.704 osób czynności zmierzające do orzeczenia o zastosowaniu wobec nich obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego (w 2010 r. wobec 61.526 osób20)).Z danych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że liczba wniosków wpływających do sądów rodzinnych w sprawie zastosowania obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu zwiększyła się nieznacznie w porównaniu z 2010 r. (o 1.416). Zmniejszyła się natomiast o 4.820 liczba wykonanych orzeczeń o obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu. Jednocześnie liczba osób oczekujących na rozpoczęcie leczenia w oddziałach stacjonarnych zmalała o 720 osób. Ponad 14 tys. osób mających orzeczone zobowiązanie, czekało na koniec 2011 r. na przyjęcie do leczenia w trybie stacjonarnym.

Liczba wniosków, które wpłynęły do sądów rodzinnych o zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu

Liczba wykonywanych orzeczeń Liczba spraw z nadzorem kuratora sądowego

Liczba osób zobowiązanych oczekującychna leczenie w zakładzie stacjonarnym

w zakładzie niestacjonarnym

w zakładzie stacjonarnym

zawodowego społecznego

2005 r. 36.809 27.272 20.149 5.349 13.133 9.6572006 r. 43.481 29.794 23.723 6.596 15.198 11.6562007 r. 47.186 33.941 28.133 6.971 18.749 15.0972008 r. 47.014 34.704 29.551 6.978 20.422 16.3342009 r. 45.243 35.976 29.867 7.235 20.422 16.5832010 r. 38.320 33.924 27.096 7.052 18.948 15.0812011 r. 39.736 24.670 31.530 14.361

Tabela 4. Liczba wniosków, które wpłynęły do sądów rodzinnych, liczba wykonywanych orzeczeń, liczba spraw z nadzorem kuratora sądowego oraz liczba osób zobowiązanych, oczekujących na leczenie w zakładzie stacjonarnym w latach 2005-201121).

Co piąty pacjent zarejestrowany w zakładach lecznictwa odwykowego kierowany był do leczenia w wyniku sądowego zobowiązania do leczenia, przy czym w całodobowych 20) Na podstawie ankiety PARPA-G1 „Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w Rzeczypospolitej Polskiej w samorządach gminnych w 2010 roku”.21) Źródło: Dane Ministerstwa Sprawiedliwości.

22

oddziałach terapii osoby zobowiązane do leczenia stanowiły 37% leczonych pacjentów (w 2010 r. – 42%), w oddziałach dziennych – 23% (w 2010 r. – 20%), natomiast w poradniach – 17% (bez zmian)22). Co szósta osoba (16%), skierowana do leczenia odwykowego przez sąd, była kobietą.

Lecznictwo odwykowe w zakładach penitencjarnych

Więziennictwo dysponowało na koniec 2011 r. 1.030 miejscami w 28 oddziałach terapeutycznych dla skazanych uzależnionych od alkoholu. W porównaniu z 2010 r., liczba miejsc w tych oddziałach zwiększyła się o 46.

Terapią objęto 4.887 skazanych, o 165 osób więcej niż w 2010 r. Tym samym został utrzymany długookresowy proces zwiększania się liczby osób uzależnionych od alkoholu, objętych terapią w zakładach penitencjarnych.Zapotrzebowanie na terapię uzależnienia od alkoholu w warunkach izolacji więziennej wzrasta, pomimo że co roku powiększa się baza systemu terapeutycznego i zwiększa się liczba skazanych uzależnionych obejmowanych terapią. Odnotowano wzrost liczby skazanych z wyznaczonymi terminami przyjęcia, oczekujących na rozpoczęcie terapii. Środki finansowe wydatkowane na tę działalność pochodziły, podobnie jak w latach poprzednich, z budżetu więziennictwa.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Straż GranicznaPsycholodzy i lekarze prowadzili działania interwencyjne i wspierające wobec pracowników pijących alkohol szkodliwie oraz uzależnionych od alkoholu. Motywowano funkcjonariuszy do podjęcia leczenia odwykowego, monitorowano stan ich trzeźwości oraz wspierano w abstynencji osoby, które podjęły terapię uzależnienia. Przeprowadzono również cykl szkoleń na temat uzależnień, w tym również na temat uzależnienia od alkoholu.

Zakłady Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw WewnętrznychOrganizowano poradnictwo dla osób z problemem alkoholowym i członków ich rodzin. Szkolono psychologów i personel medyczny w obszarze pomagania osobom pijącym szkodliwie i uzależnionym od alkoholu oraz członkom ich rodzin.Finansowano zewnętrzne szkolenia terapeutów ubiegających się o otrzymanie certyfikatów specjalistów psychoterapii uzależnień.

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Dofinansowano, ze środków na naukę, 11 projektów badawczych związanych tematycznie z uzależnieniem od alkoholu. Ponadto dofinansowano realizację 3 projektów międzynarodowych współfinansowanych. Na finansowanie projektów przeznaczono kwotę 324.500 zł.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

W celu zwiększenia dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych oraz podwyższania jakości świadczeń w obszarze leczenia uzależnienia, PARPA:1. organizowała i dofinansowywała proces uzyskiwania kwalifikacji zawodowych

dla kandydatów na specjalistów psychoterapii uzależnień oraz instruktorów terapii

22) Dane z bazy lecznictwa odwykowego, gromadzone przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

23

uzależnień, a także proces doskonalenia zawodowego, w tym ogólnopolskie konferencje i szkolenia dla pracowników placówek leczenia uzależnienia;

2. prowadziła i aktualizowała listy adresowe placówek leczenia uzależnienia od alkoholu działających w każdym województwie oraz gromadziła i opracowywała dane na temat ich funkcjonowania;

3. stworzyła projekty aktów prawnych oraz standardów pracy placówek wykonujących świadczenia stacjonarne i całodobowe oraz ambulatoryjne w sprawowaniu opieki nad uzależnionymi od alkoholu;

4. prowadziła prace nad pilotażowymi projektami oferty pomocy dla osób uzależnionych i nadużywających alkoholu ze specyficznymi potrzebami, takimi jak: mieszkańcy domów pomocy społecznej, osoby niesłyszące i słabo słyszące;

5. wspierała placówki leczenia uzależnienia, które zgłaszały trudności w samodzielnym wdrażaniu programów terapeutycznych lub borykały się z trudnościami organizacyjnymi;

6. monitorowała dostępność świadczeń w obszarze leczenia uzależnienia od alkoholu;7. prowadziła bieżące poradnictwo dla osób poszukujących pomocy w zakresie leczenia

uzależnienia, współuzależnienia, DDA oraz innych problemów w formie osobistej, telefonicznej, listownej, e-mail;

8. wspierała badania w obszarze leczenia osób uzależnionych od alkoholu.Na powyższe działania PARPA wydatkowała kwotę 826.944 zł.

Wspieranie działalności środowisk abstynenckich

Ważną rolę w procesie zdrowienia oraz rehabilitacji społecznej osób uzależnionych od alkoholu i członków ich rodzin stanowią ruchy samopomocowe – w szczególności wspólnota Anonimowych Alkoholików (AA), wspólnota rodzin i bliskich osób z problemem alkoholowym (Al-Anon), wspólnota dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym (Al-Ateen) oraz grupy dla Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA). Wspólnota AA, podobnie jak w 2010 r. obejmowała 1.810 grup. Grup Al-Anon było 518 (514 w 2010 r.), natomiast grup Al-Ateen było 70, (85 w 2010 r. i 89 w 2009 r.) - w przypadku tych grup widać tendencję spadkową, podobnie jest w grupach DDA - w odniesieniu do 2010 r. liczba ta zmalała o 11 grup i wynosi 150.Ważną rolę odgrywają również stowarzyszenia abstynenckie. Ich liczba wynosiła 649, w tym najwięcej (73) w województwie śląskim. W ramach realizacji gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, ze stowarzyszeniami abstynenckimi współpracowało 1.031 samorządów gminnych - najwięcej (114) z województwa mazowieckiego. W 696 przypadkach współpraca dotyczyła form finansowania/ dofinansowania działań, natomiast współpracę merytoryczną (np. wymiana informacji, konsultacje) wykazało 358 gmin.W 8 samorządach wojewódzkich (województwa: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, łódzkie, mazowieckie, pomorskie, śląskie, świętokrzyskie) prowadzono działania wspierające stowarzyszenia abstynenckie m.in. poprzez udzielanie dotacji na programy wyłaniane w otwartych konkursach ofert.Również PARPA podejmowała działania wspólnie ze stowarzyszeniami abstynenckimi, które obejmowały m.in. konsultacje, porady oraz wsparcie merytoryczne, przekazywanie do regionów materiałów edukacyjno-informacyjnych z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.

Z informacji Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji wynika, że:

Telewizja Polska S.A.W programach telewizyjnych przeznaczono czas na audycje mające na celu propagowanie abstynencji i przeciwdziałanie szkodliwemu wzorowi spożywania alkoholu.

24

Problematyka uzależnienia znalazła swoje odbicie w emitowanych serialach telewizyjnych (jak: „Klan”, „Ranczo”, „Dom nad rozlewiskiem”).Większość audycji miała charakter jednostkowy, niektóre emitowane były w związku z wydarzeniami, rocznicami. Nieliczne miały charakter cykliczny.

Polskie Radio S.A.Trzy programy polskiego radia publicznego (Jedynka, Trójka i Czwórka) poświęciły problematyce alkoholowej, w tym uzależnieniu od alkoholu, 19 godzin czasu antenowego. Zdecydowanie więcej czasu antenowego (ponad 270 godzin) przeznaczyły na problemy związane z uzależnieniem od alkoholu rozgłośnie regionalne.

CEL STRATEGICZNY 2.0.0.0Zmniejszenie dostępności i zmiana struktury spożywanego alkoholu

Alkohol jest towarem legalnym powodującym jednak istotne szkody zdrowotne, społeczne i ekonomiczne.Większość ludzi spożywa alkohol w sposób rozsądny i umiarkowany. Jednak specyfika działania alkoholu powoduje, że część osób sięga po niego zbyt często, co powoduje wiele szkód oraz zagrożeń w życiu społecznym. Wielkość tych szkód jest związana z rozmiarem zjawiska nadużywania alkoholu oraz jakości systemu rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ich profilaktyki.Dlatego obrót napojami alkoholowymi objęty jest pewnymi prawnymi ograniczeniami zarówno pod względem dostępu fizycznego (gęstość sprzedaży) jak i ekonomicznego (podatek akcyzowy).

Cel cząstkowy 2.1.0.0Zmniejszenie spożycia napojów alkoholowych i zmiana struktury spożycia

Wielkość spożycia napojów alkoholowych

25

Spożycie 100% alkoholu w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniosło 9,25 l i było o 0,23 l wyższe niż w 2010 r. Oznacza to, że przerwana została dwuletnia tendencja spadkowa wielkości spożycia.W stosunku do 2010 r. w strukturze spożywanych napojów alkoholowych niewiele zmienił się udział napojów spirytusowych, natomiast zmniejszył się udział wina, a zwiększył piwa.Zmiany w strukturze spożycia napojów alkoholowych przedstawia poniższy wykres:

Rycina 4. Struktura spożywanych napojów alkoholowych w latach 1998-2011 w Polsce.

Wielkość spożycia napojów alkoholowych opracowywana jest przez Główny Urząd Statystyczny na podstawie wielkości krajowej produkcji, imporcie, eksporcie oraz zapasach w magazynach producentów i przedsiębiorstwach handlowych.Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że dostawy na rynek krajowy zwiększyły się w 2011 r. (w porównaniu z 2010 r.) w przypadku wyrobów spirytusowych o 0,4%, w przypadku piwa o 3,8%, a dostawy wina i pozostałych napojów fermentowanych uległy obniżeniu o 5,9%.W 2011 r. w stosunku do 2010 r., produkcja czystej wódki wyniosła 1.035.802 hl i była o 3,2% niższa niż w 2010 r. Produkcja piwa wyniosła 38.066,6 tys. hl i oznacza to wzrost o 3,4%. Produkcja wina gronowego wzrosła o 2,3% i wyniosła 74.866 hl.W przypadku importu napojów alkoholowych, ze wszystkich państw świata, w odniesieniu do piwa wzrósł on o 25%, a w przypadku wina i pozostałych napojów alkoholowych o 5%. W przypadku napojów wysokoprocentowych import alkoholu etylowego nieskażonego o objętościowej mocy alkoholu 80% obj. lub większej zmniejszył się o 2,2%, natomiast alkoholu etylowego nieskażonego (100% alkohol) wzrósł o 13,7%.

Napoje 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011Wyroby spirytusowe (w tys. hl 100%) 951 1.024 1.142 1.318 1.238 1.245 1.250Wina i miody pitne (w tys. hl) 3.295 3.491 3.406 3.145 2.739 2.643 2.487Piwo (w tys. hl) 30.855 34.682 35.751 36.016 34.687 34.857 36.194

Tabela 5. Dostawy napojów alkoholowych na zaopatrzenie kraju w latach 2005–2011.

Napoje 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011Wódka czysta w hl(o objętościowej mocy alkoholu 45,4% i mniej

790.175 833.375 927.524 1.081.306 1.043.402 1.070.126 1.035.802

Wina gronowe w hl 204.765 165.905 87.614 82.250 78.826 73.149 74.866

26

Miody pitne w hl 4.467 5.031 5.074 5.095 7.638 9.558 10.605Napoje fermentowane z wyjątkiem moszczy i miodów w hl

2.555.466 2.508.733 2.363.650 2.142.818 1.794.847 1.733.445 1.581.192

Piwo otrzymywane ze słodu w hl (o zawartości powyżej 0,5% alkoholu)

31.572.200 33.953.300 36.895.500 37.107.500 36.235.800 36.800.400 38.066.600

Tabela 6. Produkcja wybranych napojów alkoholowych w latach 2005–201123).

Napoje JM 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011Piwo (CN 2203) tys. hl 204 251 338 345 360 336 420

Wino (CN 2204, 2205) i pozostałenapoje fermentowane (CN 2206)

tys. hl 782 809 1.010 1.075 967 1046 1.098

Alkohol etylowy nieskażony o objętościowej mocy alkoholu 80% obj. lub większej(CN 2207)

tys. hl 18 210 539 665 1230 1421 1389

Alkohol etylowy nieskażony (CN 2208)

tys. hl 100% alk.

83 118 132 170 145 153 174

Tabela 7. Import napojów alkoholowych w latach 2005–2011.

Z rejestrów działalności regulowanej prowadzonych w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi wynika, że aktualnie uprawnienia do wykonywania poszczególnych rodzajów działalności regulowanych posiada następująca liczba przedsiębiorców:a) wyrób alkoholu etylowego – 529, oczyszczanie alkoholu etylowego – 39, skażanie alkoholu

etylowego -139, odwadnianie alkoholu etylowego – 31,b) wyrób lub rozlew napojów spirytusowych – 79,c) wyrób lub rozlew wyrobów winiarskich – 136.Wymienione liczby nie oznaczają, że tyle podmiotów aktualnie wykonuje działalność w zakresie wyrobu, oczyszczania, skażania lub odwadniania alkoholu etylowego, wyrobu lub rozlewu napojów spirytusowych oraz wyrobu lub rozlewu wyrobów winiarskich, ponieważ niektóre podmioty okresowo zawieszają działalność, w zależności od tego, jak kształtuje się opłacalność danej produkcji.

Dostępność ekonomiczna alkoholu

Istnieją liczne badania naukowe dowodzące, że istnieje związek pomiędzy ceną alkoholu, a wielkością jego spożycia. Jednym z podstawowych wniosków płynących z tych badań jest stwierdzenie faktu, że im większa jest dostępność ekonomiczna alkoholu, tym większe jest jego spożycie24). Prowadzenie zatem odpowiedniej polityki podatkowej jest jednym z podstawowych narzędzi służących ograniczaniu szkód powodowanych przez alkohol, a co za tym idzie, służących poprawie zdrowia populacji. Organem inicjującym regulację podatku akcyzowego jest Minister Finansów.Ostatnia regulacja (podwyższająca stawki) odbyła się w 2009 r. Zmiany w dochodach państwa z tytułu podatku akcyzowego w ciągu ostatnich 4 lat pokazuje poniższa tabela:

Rok23) Źródło: Główny Urząd Statystyczny.24) Przegląd dokonany w raporcie RAND Europe dla Dyrekcji Generalnej ds. Zdrowia i Konsumentów (DG SANCO) The affordability of alcoholic beverages in the European Union: understanding the link between al-cohol affordability, consumption and harms (2009) oraz w raporcie P. Andersona, B. Baumberga Alcohol in Eu-rope. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007].

27

2008 5.880.747 2.984.187 454.716 9.319.6502009 6.393.511 3.176.159 464.864 10.034.5332010 6.500.181 3.298.309 444.805 10.243.2952011 6.445.139 3.422.365 428.863 10.296.367

Tabela 8. Zmiany w dochodach państwa z tytułu podatku akcyzowego w latach 2008-2011.

Porównanie dochodów z tytułu podatku akcyzowego w latach 2011 i 2010 pokazuje, że w przypadku alkoholu etylowego oraz wina dochody te spadły, wzrosły natomiast w przypadku piwa.Wpływ zmian w podatku akcyzowym na napoje alkoholowe, a więc i ceny, widać również w przypadku wielkości spożycia napojów alkoholowych. Po obniżeniu stawki podatku akcyzowego na napoje spirytusowe na przełomie 2002 i 2003 r. zanotowano 5% spadek cen a jednocześnie wzrost spożycia alkoholu (z 6,9 l w 2002 r. do 7,9 l w 2003 r.). Po podniesieniu stawek akcyzy w 2009 r. z kolei widać 6% wzrost cen przy jednoczesnym spadku wielkości spożycia alkoholu z 9,6 l w 2008 r. do 9,1 w 2009 r.

Wskaźnik cen napojów alkoholowych25)

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

rok poprzedni = 100

wyroby spirytusowe i likiery

100,5 88,7 98,9 98,9 99,3 99,8 101,3 104,8

wina 102,1 100,3 101,1 100,6 99,9 100,3 101,8 106,9

piwo 101,5 100 100,3 100,1 101,2 101,5 104,3 106,8

napoje alkoholowe (łącznie) 101,1 95,2 99,8 99,7 100,2 100,6 102,7 106,0 101,8 100,9

Tabela 9. Wskaźnik cen napojów alkoholowych w latach 2002-201126).

Ważnym wskaźnikiem dostępności ekonomicznej napojów alkoholowych jest liczba butelek poszczególnych rodzajów napojów alkoholowych, które można kupić za średnie miesięczne wynagrodzenie. W związku z tym, że ceny alkoholu wzrosły bardzo nieznacznie przy jednoczesnym wzroście przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, w 2011 r. zanotowano kolejny wzrost dostępności ekonomicznej napojów alkoholowych. Po podwyższeniu w 2009 r. stawek podatku akcyzowego od napojów alkoholowych spadła dostępność ekonomiczna zarówno piwa jak i wina. W przypadku piwa było to jedynie jednoroczne przerwanie stałej tendencji wzrostowej.Dostępność wódki, pomimo podwyższenia stawki akcyzy nie zmieniła się, zachowując stałą, lekką tendencję wzrostową:

25) W 2010 r. przestały się ukazywać w publikacji Głównego Urzędu Statystycznego „Ceny w gospodarce narodowej” informacje na temat zmian wskaźnika cen napojów alkoholowych w rozbiciu na poszczególne rodzaje napojów alkoholowych.26) Źródło: Główny Urząd Statystyczny

28

Rycina 5. Dostępność ekonomiczna napojów alkoholowych w latach 1999-2011.

W 2011 r. zanotowano kolejny wzrost wydatków przeznaczanych przez gospodarstwa domowe na napoje alkoholowe w przeliczeniu na jedną osobę. Kwota ta wyniosła 11,61 zł, w 2010 r. – 11,24 zł. Zmiany w tym zakresie na przestrzeni ostatnich kilku lat przedstawiają się następująco:

Rycina 6. Przeciętne miesięczne wydatki gospodarstw domowych na napoje alkoholowe na 1 osobę w latach 2004-2011 (w zł).

Dostępność fizyczna alkoholuAdministracyjne i prawne ograniczenie dostępności alkoholu, koncesjonowanie jego produkcji i sprzedaży, jest jednym z najskuteczniejszych narzędzi ograniczania zakresu problemów alkoholowych.W Rzeczypospolitej Polskiej zasadniczą rolę w formułowaniu strategii ograniczania dostępności fizycznej alkoholu, biorąc pod uwagę instrumenty regulacji prawnych, mają samorządy lokalne.W porównaniu z 2010 r. odnotowano spadek dostępności fizycznej napojów alkoholowych. Na terenie Rzeczypospolitej Polskiej działało 150.014 punkty sprzedaży detalicznej napojów alkoholowych (152.224 w 2010 r.), w tym 103.718 punktów przeznaczonych do spożycia alkoholu poza miejscem sprzedaży (sklepy) oraz 46.296 punktów przeznaczonych do spożycia alkoholu w miejscu jego sprzedaży (lokale gastronomiczne). Na jeden punkt sprzedaży napojów alkoholowych przypadały 254 osoby. W 2010 r. było to 247 osób. Na jeden punkt sprzedaży napojów o zawartości pow. 18% przypadały 373 osoby, w 2010 r. – 377 osób.Samorządy gmin wydały 125.919 zezwoleń, w tym 90.966 zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia poza miejscem sprzedaży (sklepy) i 34.953 zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia w miejscu sprzedaży (lokale gastronomiczne). Liczba zezwoleń wydanych jest porównywalna z liczbą zezwoleń wydanych w 2010 r.

29

W odniesieniu do zezwoleń na sprzedaż hurtową napojów alkoholowych organem właściwym do ich wydawania jest marszałek województwa w przypadku napojów o zawartości od 4,5% do 18% alkoholu, natomiast w przypadku napojów o zawartości powyżej 18% alkoholu – Minister Gospodarki.Marszałkowie województw wydali łącznie 1.541 zezwoleń (w 2010 r. wydanych zostało 921 zezwoleń), w tym: 743 zezwolenia na obrót hurtowy napojami alkoholowymi o zawartości do 4,5% alkoholu oraz piwa i 798 zezwoleń na obrót hurtowy napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 4,5% do 18% alkoholu, z wyjątkiem piwa.Minister Gospodarki wydał 259 zezwoleń (o 5 więcej niż w 2010 r.) na obrót hurtowy napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 18% alkoholu.

CEL STRATEGICZNY 3.0.0.0

Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego, w tym szkód zdrowotnych i rozwojowych dzieci z rodzin z problemem alkoholowym

Według danych szacunkowych w Rzeczypospolitej Polskiej żyje około 1,5-2,0 mln dzieci wychowujących się w rodzinach z problemem alkoholowym, z tego 500 tys. znajduje się w dramatycznej sytuacji zagrażającej ich zdrowiu i życiu. Różne formy agresywnych i represyjnych zachowań rodziców, zaniedbywanie obowiązków opiekuńczych i potrzeb dziecka, wywierają destrukcyjny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne dzieci oraz na proces ich rozwoju. Dzieci te są słabsze fizycznie, częściej chorują. Występują u nich określone zaburzenia emocjonalne, często są ofiarami przemocy i nadużyć seksualnych ze strony najbliższych członków rodziny lub otoczenia27).Wśród dzieci wychowujących się w rodzinach z problemem alkoholowym ważną grupę stanowią te, których matki spożywały alkohol w czasie ciąży. Szacuje się, że w Rzeczypospolitej Polskiej rodzi się co roku ok. 900 dzieci z pełnoobjawowym płodowym zespołem alkoholowym (FAS) i kilka razy więcej z innymi uszkodzeniami związanymi z piciem alkoholu przez kobietę w ciąży.Należy podkreślić, iż FAS może wystąpić nie tylko u matek uzależnionych od alkoholu. Nawet sporadyczne wypicie niewielkich ilości alkoholu może wywołać określony rodzaj uszkodzeń u rozwijającego się płodu. Nie jest znana bezpieczna dawka alkoholu, która może być wypijana przez ciężarne kobiety.

27) Na podstawie: - Witold Skrzypczyk, Dzieci alkoholików – zdarzenia traumatyczne, Łódź 2000. - Dube, Anda, Croft, Edwards, Giles, Fetti, Dorastanie z rodzicami nadużywającymi alkoholu a krzywdzenie

i zaniedbywanie dziecka oraz inne dysfunkcje w rodzinie. W: „Dziecko krzywdzone”, nr 8/2004.- Spatz Widom, Hiller-Sturmhofel, Nadużywanie alkoholu jako czynnik ryzyka i konsekwencja krzywdzenia

dzieci. W: „Dziecko krzywdzone”, nr 8/2004. - Black, Famularo, Bamum, Wharton (1987), za: Bryan E. Robinson, J. Lyn Rhoden, Pomoc psychologiczna

dla dzieci alkoholików, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA 2005.- Woodside (1986 ), za: Ibidem.- Chandy, Harris, Blum, Resnick (1993), za: Ibidem.- Sher, Walitzer, Wood, Brent (1991), za: Ibidem.- Merikangas, Weissman, Prusoff, Pauls, Leckman (1985), za: Ibidem.- Hafen i Frandsen (1986), za: Ibidem.- Mckenry i Tishler (1987), za: Ibidem.

30

Cel cząstkowy 3.1.0.0 Zwiększenie dostępności i poprawa jakości pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym


Głównym zadaniem realizowanym przez samorządy lokalne w zakresie udzielania pomocy dzieciom wychowującym się w rodzinach z problemem alkoholowym jest wspieranie i prowadzenie świetlic socjoterapeutycznych i opiekuńczo-wychowawczych. W gminach funkcjonowało 1.525 świetlic realizujących program socjoterapeutyczny (o 144 mniej niż w 2010 r.), w których z pomocy świadczonej w ramach zajęć skorzystało 49.423 dzieci (aż o ponad 10 tys. mniej niż w 2010 r.). W 2011 r. pracowało w świetlicach socjoterapeutycznych 3.662 wychowawców. W tym okresie samorządy gminne na funkcjonowanie świetlic socjoterapeutycznych wydatkowały ok. 46,4 mln zł. Na przestrzeni ostatnich lat obserwowane jest niepokojące zjawisko zmniejszania się liczby placówek oferujących specjalistyczną pomoc dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym. W 2011 r. nie zmieniła się liczba świetlic realizujących program opiekuńczo-wychowawczy funkcjonowało 5.350 takich placówek (5.344 w 2010 r.). Z zajęć prowadzonych przez 10 tys. wychowawców skorzystało prawie 201,3 tys. dzieci. Średnio na jedną świetlicę przypadało 37 dzieci. Samorządy gminne na funkcjonowanie świetlic realizujących program opiekuńczo-wychowawczy wydatkowały ponad 90 mln zł, czyli o 10 mln zł więcej niż rok wcześniej. Łącznie w różnych placówkach opieką i pomocą objęto ponad 250 tys. dzieci, jednak tylko 93 tys. dzieci zostało zdiagnozowanych jako dzieci alkoholików. Oznacza to, że grupa ta w 2011 r. stanowiła niewiele ponad 37% wszystkich dzieci objętych pomocą w świetlicach. W 2011 r. uruchomiono 646 nowych świetlic, jednak całkowita liczba placówek uległa zmniejszeniu o 545 miejsc pomocy. Dane, związane z pomocą dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym, kształtują się następująco: odsetek dzieci z rodzin alkoholowych w świetlicach opiekuńczo-wychowawczych wynosi 33,5%, natomiast odsetek takich dzieci w świetlicach realizujących program socjoterapeutyczny jest wyższy i wynosi 51,6%. Oprócz świetlic, istnieją inne miejsca udzielające wsparcia dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym, jest ich 735. W miejscach tych uzyskuje pomoc 16.473 dzieci i młodzieży z rodzin z problemem alkoholowym.Poza wyżej wymienionymi formami pomocy dla dzieci i młodzieży w 2011 r. samorządy gminne organizowały również kolonie i obozy z programem socjoterapeutycznym. Wydatkowano 13,2 mln zł na udział ok. 32,7 tys. dzieci i młodzieży (a więc o 5 tys. więcej dzieci niż rok wcześniej).Jednym z zadań wyznaczonych dla samorządów lokalnych przez ustawę o wychowaniu w trzeźwości jest również organizowanie i finansowanie dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych zajęciach opiekuńczo-wychowawczych lub socjoterapeutycznych. Z takiej formy pomocy skorzystało prawie 133 tys. dzieci (tj. o ok. 6% mniej niż w 2010 r.), czyli 53% uczestniczących w zajęciach świetlicowych. Na ten cel samorządy lokalne wydały prawie 18 mln zł.


Zgodnie z danymi przekazanymi przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w Rzeczypospolitej Polskiej funkcjonowało 345 placówek wsparcia dziennego, w tym 54 specjalistyczne. W zajęciach tych placówek uczestniczyło 21.658 dzieci, w tym w specjalistycznych 6.521 dzieci. W ramach Resortowego Programu wspierania jednostek samorządu terytorialnego w budowaniu lokalnego systemu opieki nad dzieckiem i rodzina w 2011 r. Ministerstwo dofinansowało zadania własne gmin i powiatów w kwocie 7.499.416 zł. Dofinansowanie w części dotyczyło także powstawania środowiskowych form

31

pomocy dzieciom i rodzinom, które służą między innymi zwiększeniu dostępności i poprawie jakości pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym.

Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmowało działania mające na celu indywidualizację udzielanej pomocy grupie uczniów o specjalnych potrzebach, w tym dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym. Wprowadzono zmiany organizacyjno-legislacyjne w obszarze kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz w obszarze poradnictwa i pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Celem zmian było jak najwcześniejsze rozpoznanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych dziecka oraz zapewnienie mu odpowiedniej do tych potrzeb pomocy psychologiczno-pedagogicznej w środowisku jego nauczania i wychowania. Pomocy udzielano w 681 publicznych i niepublicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych oraz 40 poradniach specjalistycznych podlegających MEN. W 2011 r. prowadzono w poradniach psychologiczno-pedagogicznych zajęcia socjoterapeutyczne, w których wzięło udział 12.853 dzieci.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego dofinansowywało działania bezpośrednie, skoncentrowane na pomocy uczniom z rodzin z problemem alkoholowym (udzielanie pomocy materialnej, współpraca szkół z kuratorami sądowymi i osobami pełniącymi funkcje rodziny zastępczej, stypendia i dopłaty do zajęć wyrównawczych).Dwa resorty prowadziły badania ukierunkowane na bardziej adekwatną pomoc dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym, w tym dzieciom z płodowym zespołem alkoholowym (FAS).Państwowa Inspekcja Sanitarna przeprowadziła ogólnopolskie badanie ankietowe pt. „Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży”. Jego celem była analiza zachowań zdrowotnych kobiet w ciąży oraz ich wpływu na zdrowie noworodków, ze szczególnym uwzględnieniem picia alkoholu. Badanie przeprowadzono w 380 oddziałach położniczo-ginekologicznych.

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego dofinansowało badania dotyczące diagnozowania psychologicznego dzieci FAS – możliwości wykorzystania skali WISC-R w diagnozie psychologicznej tych dzieci. Badania te prowadzono na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Wydział Nauk Społecznych).

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

1. Pracownicy PARPA prowadzili projekty i działania wspierające działalność świetlic socjoterapeutycznych i opiekuńczo-wychowawczych („Młodzi Młodym, czyli zdrowo na sportowo” oraz „Jestem kibicem przez duże K”);

2. W ramach programu „Razem Raźniej” przekazano do ponad 100 świetlic socjoterapeutycznych i placówek, do których uczęszczają dzieci z rodzin z problemem alkoholowym materiały edukacyjne;

3. Prowadzono edukację i upowszechniano wiedzę o płodowym zespole alkoholowym. Przygotowywano materiały o tematyce FASD do zamieszczania na stronie www.parpa.pl;

4. Podpisano porozumienie o współpracy z Państwową Wyższą Szkołą Filmową, Telewizyjną i Teatralną im. Leona Schillera z Łodzi dotyczącej wspólnej produkcji dyplomowego filmu fabularnego w reżyserii studentki Wydziału Reżyserii – Justyny Tafel, pod roboczym tytułem: „Bajka”. Film pokazuje funkcjonowanie dziecka z rodziny alkoholowej w kontekście mechanizmów uzależnienia i współuzależnienia rodziców. Film ma być wykorzystywany jako materiał edukacyjny w świetlicach socjoterapeutycznych, szkołach, klubach abstynenckich, poradniach leczenia uzależnień itp.;

5. Przygotowano film prezentujący wyniki badań prowadzonych w Rzeczypospolitej Polskiej pod kierunkiem Prof. A. Urbanika z Collegium Medicum UJ z Krakowa. Badania dotyczą diagnozy grupy 120 dzieci, których matki piły alkohol w czasie ciąży. Przy wykorzystaniu rezonansu magnetycznego (MRI) oraz protonowego spektroskopu (HMRS) badane są obszary uszkodzeń w mózgu u dzieci, wywołane prenatalną ekspozycją na alkohol. Film

32

nagrano w wersji anglojęzycznej z przeznaczeniem jego prezentacji na międzynarodowych konferencjach.

Cel cząstkowy 3.2.0.0. Zwiększenie kompetencji osób zajmujących się pomaganiem dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym

Działania podejmowane przez samorządy lokalneGminne pogramy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych obejmowały również realizację zadań związanych z podnoszeniem kwalifikacji osób pracujących w ww. świetlicach poprzez udział w szkoleniach i kursach. Brakuje szczegółowych danych odnośnie liczby zorganizowanych kursów czy szkoleń lub też liczby osób, które uzyskały dofinansowanie do udziału w szkoleniu. Wiadomo natomiast, że w grupie zatrudnionych w świetlicach wychowawców 2.770 posiadało specjalne przeszkolenie w tym kierunku.

Działania podejmowane przez samorządy wojewódzkieSamorządy województw podejmowały działania mające na celu prowadzenie szkoleń dla pracowników świetlic z programem socjoterapeutycznym i opiekuńczo-wychowawczym oraz innych grup zawodowych (nauczycieli, pedagogów, pracowników socjalnych, pracowników służby zdrowia itp.) w zakresie pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym oraz dzieciom z FASD. Szkolenia i konferencje z zakresu alkoholowego zespołu płodowego dla profesjonalistów i rodziców przeprowadzono w czterech województwach (śląskie, pomorskie, świętokrzyskie, łódzkie). W województwie lubelskim dofinansowano szkolenia z zakresu socjoterapii i pracy świetlic.


Resortem, który podejmował działania mające na celu prowadzenie szkoleń dla profesjonalistów w zakresie pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym oraz dzieciom z FASD było Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dofinansowane zostały ogólnopolskie warsztaty dla psychologów i pedagogów szkolnych szkolnictwa artystycznego, które służyły m.in. rozpoznawaniu i opisywaniu trudności psychologicznych doświadczanych przez uczniów szkół artystycznych w wyniku przebywania w dysfunkcjonalnym środowisku rodzinnym. Ponadto został dofinansowany udział psychologów i pedagogów w ogólnopolskich konferencjach np. „Rehabilitacja rodziny z problemem alkoholowym”, „VI Ogólnopolski Kongres dla Pedagogów i Psychologów Szkolnych”.

Działania podejmowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

1. W celu podnoszenia kompetencji wychowawców świetlic socjoterapeutycznych i opiekuńczo-wychowawczych uruchomiono szkolenia dla pracowników świetlic dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym „Organizacja ogólnopolskich/ ponadregionalnych szkoleń dla osób pracujących z dziećmi z rodzin z problemem alkoholowym”;

2. Zorganizowano XIV konferencję szkoleniową „Pomoc psychologiczna dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym” dla wychowawców świetlic socjoterapeutycznych i opiekuńczo-wychowawczych oraz innych profesjonalistów zajmujących się pomocą dzieciom i rodzinom z problemem alkoholowym.

Cel szczegółowy 3.3.0.0 Poprawa funkcjonowania rodziny dotkniętej problemami picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu

33

orazCel szczegółowy 3.4.0.0 Poprawa funkcjonowania dorosłych członków rodzin osób pijących alkohol ryzykownie i szkodliwie

Nadużywanie alkoholu przez jednego z członków rodziny destabilizuje funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. Jest źródłem problemów dotyczących zarówno zdrowia somatycznego, psychicznego, jak i sposobu funkcjonowania społecznego dorosłych oraz dzieci w tych rodzinach. W praktyce klinicznej zaburzenia występujące u dorosłych członków rodziny nazywane są współuzależnieniem (w przypadku partnerów osób pijących) albo syndromem DDA (w przypadku osób dorosłych, które wzrastały w rodzinach z problemem alkoholowym).

System pomocy terapeutycznej dla rodzin z problemem alkoholowym oraz dla dorosłych członków tych rodzin

Na mocy art. 23 ustawy o wychowaniu w trzeźwości, świadczenia zdrowotne w zakresie terapii i rehabilitacji współuzależnienia, udzielane są członkom rodziny osoby uzależnionej bezpłatnie. Z bazy lecznictwa odwykowego PARPA wynika, że 47.517 dorosłych członków rodzin (w tym 37.509 osób współuzależnionych i 10.008 DDA) skorzystało z pomocy terapeutycznej w placówkach terapii uzależnienia od alkoholu, przede wszystkim w poradniach. Stanowili oni 18% wszystkich pacjentów lecznictwa odwykowego. W grupie dorosłych członków rodzin poszukujących pomocy, 82% to kobiety.Podstawowy program terapeutyczny dla osób współuzależnionych był realizowany w 87% (337) poradni leczenia uzależnienia od alkoholu, natomiast program pogłębiony oferowało 56% (217) poradni. Program podstawowy dla osób współuzależnionych ma także co czwarty dzienny oddział leczenia uzależnienia od alkoholu (20 oddziałów). Pomoc psychologiczna dla DDA świadczona była w 263 poradniach leczenia uzależnienia od alkoholu (tj. w 68% poradni). W 250 poradniach leczenia uzależnienia od alkoholu (64% poradni) osoby te mogły uczestniczyć w psychoterapii indywidualnej, a w 116 poradniach (30% poradni) w psychoterapii grupowej. Różne rodzaje pracy terapeutycznej z DDA oferowało też od 11% do 23% oddziałów dziennych leczenia uzależnienia od alkoholu.380 (tj. 63%) placówek terapii uzależnienia od alkoholu wszystkich typów organizowało spotkania konsultacyjno-edukacyjne dla rodzin osób uzależnionych, przy czym organizowało ją 288 (74%) poradni oraz blisko połowa oddziałów dziennych i całodobowych. Sesje z pacjentem i jego bliskimi (tj. okazjonalne spotkania) prowadzone były głównie w poradniach (288, tj. 74% poradni), ale także w oddziałach dziennych (47 oddziałów, tj. 60%) oraz w oddziałach całodobowych (57 oddziałów, tj. 65%). Terapia par (tj. zaplanowana praca terapeutyczna z parą, w której przynajmniej jeden z partnerów pije alkohol szkodliwie lub jest od niego uzależniony) oferowana była w 102 poradniach (26% poradni), natomiast terapia rodzinna (tj. zaplanowana praca terapeutyczna z udziałem pacjenta i jego rodziny) odbywała się w 129 (33%) poradniach.

Pomoc dla rodzin z problemem alkoholowym oraz dla dorosłych członków tych rodzin w działaniach samorządów gminnych i wojewódzkich

Rodziny osób uzależnionych oraz pijących alkohol szkodliwie są ważnymi klientami prowadzonych przez samorządy gmin punktów informacyjno-konsultacyjnych. W 2.170 punktach informacyjno-konsultacyjnych udzielono 134.500 porad, którymi objęto 72.158 dorosłych członków rodzin z problemem alkoholowym. W 1.733 gminach oferowano motywowanie osób uzależnionych i współuzależnionych do podjęcia psychoterapii w placówkach terapii uzależnienia od alkoholu. W 398 gminach funkcjonowały telefony zaufania dla członków rodzin z problemem alkoholowym.

Pomoc dla rodzin z problemem alkoholowym oraz dla dorosłych członków tych rodzin w działaniach urzędów i instytucji centralnych

34

Ze sprawozdania Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wynika, że udzielono świadczeń pomocy społecznej 86.660 rodzinom ze względu na trudną sytuację życiową lub inne problemy spowodowane nadużywaniem alkoholu.

CEL STRATEGICZNY 4.0.0.0 Ograniczenie zjawiska picia alkoholu przez dzieci i młodzież

Spożywanie alkoholu przez osoby niepełnoletnie upośledza czynności poznawcze – koncentrację uwagi, zapamiętywanie, uczenie się, rozwój kontroli emocjonalnej, powoduje podejmowanie zachowań ryzykownych, groźnych dla życia i zdrowia, zakłóca proces rozwojowy, może powodować spowolnienie wzrostu i zaburzenia hormonalne. W całym Regionie Europejskim co czwarty zgon w grupie wiekowej 15–29 lat spowodowany jest nadużywaniem alkoholu. Z używaniem alkoholu przez młodocianych wiąże się m.in. obniżenie wieku inicjacji seksualnej, niechciane ciąże i ryzyko zakażenia wirusem HIV.Napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży. Jak wynika ze zrealizowanych w 2011 r. badań, w ramach międzynarodowego projektu ESPAD, chociaż raz w ciągu całego swojego życia piło 87,3% uczniów z klas trzecich szkół gimnazjalnych (wiek: 15-16 lat) i 95,2% uczniów z klas drugich szkół ponadgimnazjalnych (wiek: 17–18 lat).Uwagę zwraca wysoki poziom dostępności napojów alkoholowych w ocenach respondentów. Na tym tle dostępność nielegalnych substancji psychoaktywnych jest oceniana niżej. Spośród substancji nielegalnych najwyżej oceniana jest dostępność przetworów konopi.

Cel cząstkowy 4.1.0.0Zwiększenie jakości i dostępności programów profilaktycznych

Od 2010 r. wdrażany jest przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, PARPA, Ośrodek Rozwoju Edukacji oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii system rekomendacji programów profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego. Projekt ma na celu poszerzanie oferty programów opartych na skutecznych strategiach profilaktycznych. Do końca 2011 r. przeszły procedurę oceny i trafiły do banku danych 3 programy ogólnopolskie.Ważnym obszarem działań, mającym wpływ na jakość profilaktyki, jest upowszechnianie wśród pracowników instytucji zajmujących się edukacją, pomocą społeczną, sprawiedliwością i kulturą fizyczną oraz policjantów, pracujących z dziećmi i młodzieżą, wiedzy w zakresie skutecznych strategii profilaktycznych.


35

W ramach działalności informacyjnej i edukacyjnej ukierunkowanej na dzieci i młodzież, samorządy gminne realizowały na terenie szkół programy profilaktyczne. Uczestniczyło w nich ok. 2,16 mln dzieci, to jest o 50 tys. mniej niż rok wcześniej. Nieznacznie – do 111 tys. zmniejszyła się także liczba nauczycieli biorących udział w wypełnianiu tych działań. Zgodnie z założeniami skutecznej profilaktyki, w działania te powinni być włączani także rodzice. W 2011 r. w ich realizacji uczestniczyło ponad 357 tys. rodziców. W ankietach PARPA-G1 od 2010 r. wprowadzono podział na programy profilaktyczne dotyczące substancji psychoaktywnych oraz programy dotyczące innych zachowań ryzykownych (np. agresji). Okazało się, że ok. 37,5% nauczycieli jest zaangażowanych w realizację właśnie tych „innych” programów. Obejmują one swoim zasięgiem ok. 1/3 powyższej grupy młodych odbiorców.Wysokość środków finansowych przeznaczonych w budżetach gmin w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, na realizację szkolnych programów profilaktycznych wyniosła 32.564.000 zł.

Rycina 7. Liczba osób zaangażowanych w programy profilaktyczne w latach 2006-2011.

Oprócz szkolnych programów profilaktycznych, samorządy lokalne podejmowały także profilaktyczne działania środowiskowe. Uczestniczyło w nich ok. 619 tys. dzieci i młodzieży, czyli ponad 13% więcej niż w 2010 r., 26,5 tys. nauczycieli i 119,7 tys. rodziców. Na tego typu działania w 2011 r. samorządy wydatkowały ponad 29,13 mln zł.W sumie na realizację szkolnych i pozaszkolnych (środowiskowych) programów profilaktycznych samorządy lokalne wydatkowały blisko 61,7 mln zł, czyli nieznacznie więcej niż w 2010 r.Dodatkowo ponad 148 tys. młodych osób uczestniczyło w koloniach i obozach z programem zajęć profilaktycznych, a na ich organizację wydatkowano 36,4 mln zł.


Urzędy marszałkowskie realizujące Wojewódzkie Programy Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych podejmowały liczne działania mające na celu podnoszenie kompetencji w obszarze profilaktyki różnych służb, przede wszystkim organizacje konferencji poświęconych jakości profilaktyki oraz szkoleń dla osób realizujących programy profilaktyczne.


Ośrodek Rozwoju Edukacji, jednostka podległa Ministerstwu Edukacji Narodowej zajmująca się doskonaleniem nauczycieli, na stronach internetowych www.ore.edu.pl udostępnił kadrze pedagogicznej poradnik pn. „Profilaktyka uzależnień w szkole”. Przygotowano również III wydanie poradnika „Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki” (publikacja na stronach ORE w 2012 r.).ORE przeprowadził również szkolenia dla rodziców, nauczycieli wychowawców, psychologów i pedagogów w programach: „Szkoła dla Rodziców i Wychowawców”, „Golden Five”, „Szkolna Interwencja Profilaktyczna” oraz „Unplugged”.

36

http://www.ore.edu.pl/

Ministerstwo Edukacji Narodowej tworzy także system zewnętrznego wspomagania placówek oświatowych. Głównym zadaniem tego systemu ma być przygotowanie kompleksowej oferty bezpośredniego wspomagania przedszkoli, szkół i placówek. W ORE jest realizowany projekt „System doskonalenia nauczycieli oparty na ogólnodostępnym kompleksowym wspomaganiu szkół”. Jest on ukierunkowany przede wszystkim na opracowanie i wdrożenie nowych rozwiązań systemowych, wiążących doskonalenia nauczycieli z organizacją pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla przedszkoli, szkół i placówek oraz dostępu do zasobów edukacyjnych w bibliotekach pedagogicznych.W 2011 r. na terenie Rzeczypospolitej Polskiej funkcjonowało 681 publicznych i niepublicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz 40 poradni specjalistycznych. Poradnie udzielały różnorodnych form pomocy świadczonej dzieciom i młodzieży, w tym zagrożonej uzależnieniem, a także rodzicom i nauczycielom m.in. w sposób bezpośredni, a więc poprzez prowadzenie warsztatów, zajęć terapeutycznych, ćwiczeń, wykładów, udzielanie porad itp.Bardzo ważną formą pracy specjalistów zatrudnionych w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych jest, wynikające z obowiązujących aktów prawnych, udzielanie pomocy pośredniej, polegającej na wydawaniu orzeczeń i opinii, które stanowią podstawę dla organizowania kształcenia specjalnego, indywidualnego nauczania oraz pomocy psychologiczno-pedagogicznej dzieciom i młodzieży. Publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne objęły diagnozą psychologiczną, pedagogiczną, logopedyczną i lekarską 1.044.305 dzieci i młodzieży.

Ze sprawozdania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które opiekuje się szkołami artystycznymi stopnia podstawowego i średniego oraz placówkami kulturalno-oświatowymi wynika, iż realizowano następujące działania:a) zorganizowano szkolenia dla kadry nauczycielskiej,b) opracowano szkolne procedury w zakresie reagowania w sytuacji zagrożeń

i demoralizacji np. procedury postępowania z uczniem/wychowankiem, który przyszedł do szkoły/bursy pod wpływem alkoholu,

c) podejmowana była współpraca psychologów i pedagogów szkolnych z kadrą nauczycieli.W celu wspierania działań związanych z pomocą psychologiczno-pedagogiczną, w sytuacji zachowań problemowych wśród dzieci i młodzieży szkół artystycznych, organizowane były ogólnopolskie warsztaty dla psychologów i pedagogów szkolnych szkolnictwa artystycznego, które służyły m.in. rozpoznawaniu i opisywaniu trudności psychologicznych doświadczanych, przez uczniów szkół artystycznych, w wyniku przebywania w dysfunkcjonalnym środowisku rodzinnym.

W ramach prowadzenia, wspierania i/lub finansowania programów badawczych lub badań i analiz administracyjnych, służących ocenie efektywności poszczególnych strategii profilaktycznych, realizowane projekty dotyczyły głównie diagnozy problemu, skali zjawiska.W 2011 r. władze wojewódzkie najczęściej zlecały lokalne badania przy wykorzystaniu badań ogólnopolskich ESPAD. Możliwość porównania wyników daje pogłębioną diagnozę zjawiska podejmowania zachowań ryzykownych przez młodych ludzi (m.in. rozmiary i trendy zjawiska używania substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną, ocena ich dostępności, a także postaw młodzieży wobec tych substancji). Wojewódzkie badania zrealizowały m.in. Urzędy Marszałkowskie województw: dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego, opolskiego, śląskiego, zachodniopomorskiego, podkarpackiego, łódzkiego.

Projekt badawczy realizował również Główny Inspektorat Sanitarny. II edycja badań dotyczących zachowań zdrowotnych młodzieży objęła ponad 10 tys. uczniów szkół ponadpodstawowych oraz dodatkowo prawie 4.500 studentów.Z badań wynika iż:

37

a) 73% uczniów i 95% studentów miało kontakt z alkoholem, ponadto stwierdzono niewielką przewagę dziewcząt w tej grupie (pytanie o picie kiedykolwiek w życiu),

b) najwięcej abstynentów mieszka na wsi (30%), a dużo mniej w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (ok. 13%),

c) ponad 1/3 uczniów podjęła inicjację alkoholową w wieku 14–15 lat, a 1/4 respendentów w wieku 12-13 lat.

Ważnych informacji dotyczących wpływu alkoholu na zachowania młodych ludzi co roku dostarcza Komenda Główna Policji. Spożywanie alkoholu powoduje nie tylko częstsze wypadki z udziałem młodych ludzi, ale również jest znaczącą przyczyną, która popycha ich do popełniania wykroczeń czy czynów przestępczych.Wśród nieletnich, w wybranych poważniejszych kategoriach, odnotowano łącznie 41.423 sprawców czynów karalnych.Policjanci ustalali stan trzeźwości u 14.423, z czego 11.999 z nich było trzeźwych, a 2.395 nietrzeźwych, co stanowiło 16,6 % przebadanych nieletnich (14,8%) – nastąpił więc wzrost udziału nietrzeźwych o 1,8 p.p. w stosunku do 2010 r.

Rok Nieletni sprawcy

we wszystkich kwalifikacjachogółem

Nieletni sprawcy w wybranych kwalifikacjachogółem

Ustalono stan trzeźwości

Trzeźwi Nietrzeźwi Udział nietrzeźwych wśród zbadanych sprawców(w %)

2010 51.163 42.997 15.828 13.441 2.338 14,8

2011 49.654 41.423 14.423 11.999 2.395 16,6

Tabela 10. Nieletni sprawcy czynów karalnych ogółem oraz w wybranych kwalifikacjach prawnych, w których w Policyjnym Systemie Statystyki Przestępczości TEMIDA wskazywany jest stan trzeźwości podejrzanego, w latach 2010-2011.

Udział podejrzanych nietrzeźwych nieletnich wśród przebadanych w zakresie stanu trzeźwości, w wybranych kategoriach przestępstw, w 2011 r. istotnie zmienił się w stosunku do 2010 r. w dwóch kategoriach: zabójstwo (wzrost z 42,9% do 71,4%) oraz zgwałcenie (spadek z 48,3% do 21,9%). W przypadku pozostałych kategorii zmiany są niewielkie i wynoszą odpowiednio: przestępstwa przeciwko funkcjonariuszom publicznym – 27,6% (20% w 2010 r.), uszkodzenie rzeczy – 22,5% (20,9% w 2010 r.), rozbój, kradzież rozbójnicza, wymuszenie rozbójnicze – 15% (13,4% w 2010 r.), udział w bójce lub pobiciu – 12,9% (11,1% w 2010 r.), uszczerbek na zdrowiu – 6,3% (6,2% w 2010 r.) oraz kradzież cudzej rzeczy – 5,8% (6,3% w 2010 r.).

W ramach działań profilaktycznych policjanci służby prewencyjnej ujawnili 15.285 małoletnich/nieletnich znajdujących się pod wpływem alkoholu (15.034), co stanowi niewielki wzrost w stosunku do 2010 r., tj. o 1,7%. Najwięcej osób pod działaniem tego środka ujawniono na terenie działania KWP w Katowicach – 1.568, KWP w Krakowie – 1.376, KWP z siedzibą w Radomiu – 1.133, KWP w Olsztynie – 1.082 oraz KWP w Łodzi – 1.152.

Dane liczbowe dotyczące doprowadzenia osób nietrzeźwych do wytrzeźwienia do pomieszczeń w jednostkach organizacyjnych Policji (w tym osób poniżej 18 roku życia) w latach 2010–2011:Rok Doprowadzeni

ogółem w tym osoby do 18. roku życia2010 84.933 4032011 84.078 438

38

Tabela 11. Dane dotyczące doprowadzenia osób nietrzeźwych do wytrzeźwienia w latach 2010-2011.

Istotnym zadaniem policji, mającym charakter restrykcyjny, jest ujawnianie faktów nieprzestrzegania przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości, w tym czynów, wobec których orzekanie następuje na podstawie przepisów o postępowaniu karnym:1. art. 43 – sprzedaż lub podawanie napojów alkoholowych w wypadkach, kiedy jest

to zabronione, w tym m.in. osobom, których zachowanie wskazuje na znajdowanie się w stanie nietrzeźwości, osobom do 18. roku życia, na kredyt lub pod zastaw albo bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom;

2. art. 452 – zakaz reklamy lub promocji napojów alkoholowych;3. art. 453 – obrót hurtowy bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom.

RokPrzestępstwa stwierdzone

Podejrzani Pokrzywdzeniogółem w tym małoletni

2010 1.288 954 358 1872011 1.438 787 322 165

Tabela 12. Przestępstwa stwierdzone w związku z nieprzestrzeganiem ustawy o wychowaniu w trzeźwości, podejrzani i pokrzywdzeni w latach 2010–2011.

W ramach wykonywania zadań służbowych policjanci ujawniali także przestępstwa z art. 208 k.k.28) – rozpijanie małoletniego.

RokPrzestępstwa stwierdzone z art. 208 k.k.

Podejrzani Pokrzywdzeni

ogółem w tym nieletni sprawcy

2010 366 209 78 13122011 304 162 81 1691

Tabela 13. Przestępstwa stwierdzone, podejrzani i pokrzywdzeni z art. 208 k.k. w latach 2010-2011.

W porównaniu z rokiem 2010, obserwuje się spadek przestępstw stwierdzonych o 17%, spadek liczby podejrzanych o 22,5%, ale za to wzrost pokrzywdzonych o 28,9 %. Świadczy to, że mniejsza niż przed rokiem liczba sprawców rozpijała większą liczbę małoletnich, co jest niepokojące z punktu widzenia dobra tych ostatnich.W 2011 r. w policyjnych Izbach Dziecka przebywało łącznie 6.930 nieletnich.

Cel cząstkowy 4.2.0.0Utrwalenie postaw abstynenckich w środowisku dzieci i młodzieży oraz zwiększenie świadomości młodzieży w zakresie szkód wynikających z picia alkoholu


Niepokoi fakt, że w kolejnych latach zmniejsza się ilość młodzieży zaangażowanej w nurt działań lidersko-rówieśniczych. W takich projektach brało udział jedynie 79,5 tys. młodych ludzi. Ten kierunek działań wymaga wsparcia i promocji, gdyż jest zgodny

28) Art. 208 k.k.: Kto rozpija małoletniego, dostarczając mu napoju alkoholowego, ułatwiając jego spożycie lub nakłaniając go do spożycia takiego napoju, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

39

z rekomendacjami Rady Europy29), dotyczącymi działań profilaktycznych skierowanych do młodzieży.W pozalekcyjnych zajęciach sportowych, realizowanych przez samorządy lokalne, brało udział ponad 868,7 tys. dzieci i młodzieży, a więc o 14% więcej niż rok wcześniej. Na zadanie to gminy wydały ponad 45 mln zł. Warto też zaznaczyć, że to kwota zdecydowanie wyższa, niż ta wydatkowana na realizację szkolnych programów profilaktycznych, podczas gdy skuteczność metody alternatywnych form spędzania czasu wolnego, w profilaktyce używania substancji psychoaktywnych, jest podważana przez środowiska naukowe. Jednocześnie tylko w przypadku 588 gmin takie zajęcia były częścią szerszego programu profilaktycznego, a w przypadku 398 gmin w ramach zajęć sportowych prowadzony był program profilaktyczny.


Działania tego typu podejmowane były nie tylko na szczeblu lokalnym, ale również wojewódzkim (najczęściej poprzez inicjowanie lub wspieranie, dofinansowywanie różnych projektów).


Działania profilaktyczne obejmujące problematykę używania substancji psychoaktywnych podejmowały też jednostki Państwowej Inspekcji Sanitarnej.Wiele inicjatyw profilaktycznych podejmowanych było przez policję.Ministerstwo Edukacji Narodowej wspomagając działania profilaktyczne szkół i placówek w ramach Rządowego programu na lata 2008–2013 „Bezpieczna i przyjazna szkoła”, ogłosiło konkursy na realizację zadań m.in. z obszaru profilaktyki.Ponadto w 2011 r. w ramach Bezpiecznej i przyjaznej szkoły Ministerstwo Edukacji Narodowej, we współpracy z Komedą Główną Policji, zrealizowało pilotażowy Program „Profilaktyka a Ty” – PaT/E (E jak edukacja).W 2011 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej kontynuowało działania mające na celu dalszy rozwój Programu „Szkoła Promująca Zdrowie”, realizowanego przez ORE w ramach Europejskiej Sieci Szkół dla Zdrowia w Europie – SHE.Szkoły promujące zdrowie tworzą warunki, które sprzyjają przyjmowaniu zdrowego stylu życia przez społeczność szkolną i lokalną, w tym m.in. prowadzą edukację zdrowotną uczniów i pracowników szkoły. Sieć szkół promujących zdrowie w Rzeczypospolitej Polskiej zrzesza ponad 2 tys. placówek. Są one zorganizowane w rejonowe i wojewódzkie sieci.

Szkoły artystyczne stopnia podstawowego i średniego, nadzorowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, podejmowały wiele inicjatyw. Były to głównie zajęcia edukacyjno-profilaktyczne dla uczniów, które dotyczyły problemu ryzyka uzależnień od alkoholu, nikotyny, narkotyków i dopalaczy – warsztaty, dyskusje, akcje profilaktyczne czy projekcje filmów.

Ministerstwo Sportu i Turystyki jest dysponentem Funduszu Zajęć Sportowych dla Uczniów. Fundusz ten został utworzony na podstawie art. 13³ ustawy o wychowaniu w trzeźwości jako państwowy fundusz celowy. Przychodami Funduszu są wpływy z tytułu opłat wnoszonych przez podmioty świadczące usługi polegające na reklamowaniu napojów alkoholowych.W wyniku ogłoszonego konkursu ofert na dofinansowanie zajęć sportowych dla uczniów do Ministerstwa Sportu i Turystyki wpłynęło 786 wniosków na łączną kwotę 37,5 mln zł. Najwięcej wniosków złożyły uczniowskie kluby sportowe (232) oraz jednostki samorządu 29) Rekomendacje Rady Europy z dnia 5 czerwca 2001 r. dotyczące picia alkoholu przez młodocianych, a zwłaszcza przez dzieci i młodzież (2001/458/EC).

40

terytorialnego (208). Wśród złożonych wniosków, poza nauką pływania, najczęściej występującymi formami zajęć uzupełniających były zajęcia z piłki nożnej i piłki siatkowej.Przychodami Funduszu były opłaty stanowiące 10% podstawy opodatkowania podatkiem od towarów i usług polegających na reklamie napojów alkoholowych.Wpływy uzyskane z opłat za usługi z zakresu reklamy napojów alkoholowych wyniosły 17.810 tys. zł, co stanowiło 148,4% w stosunku do prognozowanych wpływów. W wyniku podpisanych umów z dofinansowania skorzystało 398 podmiotów. W ramach realizowanego zadania dofinansowaniem objęto ok. 155 tys. uczniów.

Komenda Główna Policji włączyła się aktywnie w realizację dwóch kampanii edukacyjnych:a) „Pozory mylą, dowód nie” – odbyła się już trzecia edycja tej ogólnopolskiej kampanii

edukacyjnej, mającej na celu ograniczenie skali sprzedaży napojów alkoholowych małoletnim. Jej inicjatorem był Związek Pracodawców Przemysłu Piwowarskiego „Browary Polskie”, a patronatem objął m.in. Minister Sprawiedliwości,

b) „Zachowaj Trzeźwy Umysł” – po raz kolejny wiele jednostek organizacyjnych Policji włączyło się w ogólnopolską kampanię profilaktyczno-edukacyjną, której inicjatorem było Stowarzyszenie Producentów i Dziennikarzy Radiowych z Poznania.

Coraz więcej projektów realizowanych w obszarze profilaktyki wykorzystuje strategie oparte na przekazie rówieśniczym, na liderach młodzieżowych. W województwie dolnośląskim współorganizowano warsztaty profilaktyczno-edukacyjne dla laureatów konkursu Slummer 2011, w województwie kujawsko-pomorskim zorganizowano zintegrowane szkolenie dla kadr pedagogicznych i liderów wsparcia rówieśniczego „Chronię siebie, chronię innych” –profilaktyka uzależnień w praktyce (realizator: Caritas Diecezji Toruńskiej, ponad 300 uczestników). Na terenie województwa łódzkiego, przy współpracy z Polskim Towarzystwem Oświaty Zdrowotnej, uruchomiono cykl szkoleń liderów edukacji rówieśniczej pn. „Akademia liderów zdrowia” (ponad 90 osób). W województwie zachodniopomorskim realizowane były działania środowiskowe – dyżury partyworkerskie podczas plenerowych imprez muzycznych oraz szkolenie dla rówieśniczych doradców pełniących rolę liderów młodzieżowych, streetworkerów, edukatorów (współpraca z MONAR).

Działania podejmowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w celu utrwalenia postaw abstynenckich w środowisku dzieci i młodzieży oraz zwiększenia świadomości młodzieży w zakresie szkód wynikających z picia alkoholu to przede wszystkim:1. kontynuowanie prowadzenia strony internetowej dla młodzieży www.niebotak.pl;2. zrealizowanie, celem upowszechniania nowoczesnych technik i programów do pracy

profilaktycznej z młodymi ludźmi, kolejnej edycji Młodzieżowego Ogólnopolskiego Przeglądu Spektakli Profilaktycznych „MOPS”;

3. uczestnictwo w międzynarodowym projekcie badawczym AMPHORA (Alcohol Measures for Public Health Research Alliance), współfinansowanym przez Komisję Europejską. PARPA jest partnerem w jego realizacji wraz z Instytutem Psychiatrii i Neurologii.

Cel cząstkowy 4.3.0.0Zmniejszenie liczby młodzieży często pijącej alkohol i upijającej się

Oprócz profilaktyki uniwersalnej, bardzo ważnym obszarem pracy jest profilaktyka selektywna mająca na celu m.in. zmniejszenie liczby młodzieży często pijącej alkohol i upijającej się.Jak wskazują wyniki badań ESPAD, w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem, chociaż raz upiło się 21,4% uczniów z młodszej i 32,3% ze starszej grupy wiekowej. W czasie całego życia ani razu nie upiło się tylko 51,4% uczniów młodszych i 29,7% uczniów starszych.

41


Ważnym zadaniem prowadzonym przez samorządy lokalne jest realizacja specjalnych programów interwencyjno-profilaktycznych dla upijającej się młodzieży. 121 gmin realizowało takie programy, a uczestniczyło w nich 17 tys. uczniów.

Działania podejmowane przez samorządy województw

Prawie wszystkie urzędy marszałkowskie podejmowały działania profilaktyczne z obszaru profilaktyki selektywnej i wskazującej, adresowane do grup ryzyka i młodych ludzi eksperymentujących z alkoholem poprzez wspieranie funkcjonowania punktów pomocy, dofinansowywanie lokalnych projektów, realizację i/lub finansowanie programów profilaktycznych oraz szkolenia dla osób pracujących z młodzieżą z grup ryzyka.


ORE zajmował się upowszechnianiem i wdrażaniem programu „Szkolna Interwencja Profilaktyczna”.

Działania Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych:1. W celu udzielania pomocy i wsparcia młodzieży upijającej się oraz rodzicom dzieci, które

piją alkohol, jak i propagowania działań edukacyjnych, zaadresowanych do rodziców w celu zaangażowania ich w oddziaływania profilaktyczne wobec dzieci oraz rozwijanie ich umiejętności wychowawczych, prowadzono ogólnopolski telefon zaufania dla młodych ludzi pijących alkohol i ich rodziców „Pomarańczowa Linia” - 0 801 14 00 68;

2. Celem upowszechniania nowoczesnych technik i programów do pracy profilaktycznej z młodymi ludźmi zorganizowano, we współpracy z samorządami wojewódzkimi, cykl konferencji regionalnych dla nauczycieli, wychowawców, realizatorów działań profilaktycznych. 3-dniowe konferencje obejmowały warsztaty przygotowujące do wprowadzania do szkół procedury „Przeciwdziałanie niepożądanym zachowaniom w szkole” oraz wykłady poświęcone m.in. skali zachowań ryzykownych, skutecznej pracy profilaktycznej z grupą, utrzymaniu dyscypliny w klasie, trudnościom, z jakimi zmagają się wychowawcy.

Cel cząstkowy 4.4.0.0Zmiana postaw dorosłych wobec picia alkoholu przez dzieci i młodzież oraz zwiększenie kompetencji wychowawczych rodziców

Jak pokazują wyniki badań ESPAD, spada odsetek młodszych uczniów deklarujących bardzo łatwy dostęp do alkoholu – jest to trend, który można zaobserwować w okresie 1995–2011. W ocenach uczniów ze starszej grupy, dostępność wszystkich trzech rodzajów napojów alkoholowych, wykazywała trend wzrostowy do 2003 r., od 2007 r. nastąpiło odwrócenie tego trendu. Nadal jednak należy podkreślić, że w ocenach respondentów poziom dostępności napojów alkoholowych jest wysoki. Uczniowie klas trzecich gimnazjów, a więc młodzież w wieku 15–16 lat, uznali za bardzo łatwe do zdobycia: piwo – 49,3% uczniów, wino – 39,5% uczniów i wódkę – 33,4% uczniów.


Jednym z działań podejmowanych przez samorządy lokalne, w zakresie ograniczania dostępności alkoholu osobom nieletnim, jest prowadzenie szkoleń edukacyjnych dla sprzedawców napojów alkoholowych. W 2011 r. jedynie 529 gmin (tj. niewiele ponad 20% spośród tych, które nadesłały sprawozdanie), przeprowadziło takie spotkania.

42

Działania podejmowane przez urzędy centralne samorządy województw

Urząd Marszałkowski województwa lubuskiego realizował projekt: „Mama i Tata idą do szkoły”. Celem projektu była profilaktyka alkoholowa dzieci poprzez przeprowadzenie warsztatów szkoleniowo-konsultacyjnych dla rodziców, zajęcia dla rodziców.Województwo łódzkie włączyło się w kampanię „Mądrzy rodzice” i oprócz przekazu medialnego, wsparło prowadzenie wykładów i warsztatów dla rodziców. Warsztaty szkoleniowe w zakresie rozwijania i kształtowania właściwych postaw i kompetencji pn. „Konstruktywny dialog – na drodze do porozumienia rodzice – dzieci”.


Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dofinansowało realizację zadania publicznego, z obszaru wzmacniania poczucia bezpieczeństwa wśród dzieci oraz zapobiegania przemocy w rodzinie, pn.: „Prowadzenie telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży”, na które przeznaczono kwotę 150.000 zł. Zadanie to dotyczyło prowadzenia ogólnopolskiego telefonu zaufania dla dzieci 116111 oraz prowadzenia działań informacyjnych i promocyjnych, skierowanych do społeczeństwa na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, dotyczących funkcjonowania telefonu zaufania dla dzieci.Celem zadania było wsparcie dzieci i młodzieży, a tym samym wzmocnienie ich poczucia bezpieczeństwa, poprzez umożliwienie im korzystania z telefonu zaufania oraz przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Realizacja zadania miała przede wszystkim przyczyniać się do zmniejszenia liczby niepożądanych zachowań dzieci i młodzieży oraz członków ich rodzin, a także poszerzenia wiedzy osób korzystających z telefonu na temat szeroko rozumianego bezpieczeństwa.

W ramach wdrażania i upowszechniania programów edukacyjnych adresowanych do rodziców, zwiększających ich kompetencje wychowawcze w obszarze profilaktyki zachowań ryzykownych dzieci, ORE upowszechniał Program „Szkoła dla Rodziców i Wychowawców” (jeden z programów rekomendowanych). W całym kraju przeprowadzono:1. 360 czterdziestogodzinnych szkoleń warsztatowych dla rodziców i nauczycieli, którymi

objęto 4.119 osób, w tym 604 nauczycieli ze 199 szkół oraz 3.515 rodziców;2. 53 czterdziestogodzinne szkolenia dla realizatorów (psychologów i pedagogów),

w których uczestniczyło 799 osób;3. 2 dwudziestosześciogodzinne szkolenia dla edukatorów-koordynatorów programu – łącznie

83 osób;4. 8 konferencji regionalnych;5. 9 seminariów dla realizatorów programu. W obydwu tych ostatnich formach uczestniczyło

2.050 osób.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych podjęła prace merytoryczne nad przygotowaniem dodatkowych materiałów edukacyjnych przeznaczonych na szkolenia dla sprzedawców napojów alkoholowych.

43

CEL STRATEGICZNY 5.0.0.0Ograniczenie skali zjawiska przemocy w rodzinie oraz zwiększenie skuteczności pomocy rodzinom

Wejście w życie nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw - Dz. U. z 2010 r. Nr 125, poz. 842), nakładającej obowiązek opracowania i realizacji gminnych programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie i ochrony ofiar przemocy, nie zwalnia gmin z podejmowania działań służących ochronie rodzin przed przemocą na podstawie art. 41 ustawy o wychowaniu w trzeźwości („Prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych (...) należy do zadań własnych gmin”).Kwota przeznaczona na działania związane z ochroną członków rodzin z problemem alkoholowym przed przemocą wzrosła o ponad 3 mln zł, jednak wskaźnik procentowy w porównaniu z 2010 r. nie zmienił się.Zmniejszyła się (o ponad 15%) liczba interwencji policji w sytuacji przemocy w rodzinie. W omawianym okresie, w 70.867 przypadkach podejrzenia przemocy w rodzinie, policjanci uruchomili procedurę „Niebieskiej Karty” (na podst. danych Komendy Głównej Policji).Z analiz prowadzonych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wynika, że pracownicy socjalni, w sytuacji podejrzenia przemocy w rodzinie, uruchomili o ponad 2,2 tys. procedur „Niebieskiej Karty” więcej niż w 2010 r. Ogółem pracownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej podjęli interwencje, z użyciem procedury „Niebieskiej Karty”, w 16.885 przypadkach.

Rycina 8. Interwencje policji i pomocy społecznej w sprawach dotyczących przemocy domowej w latach 2006-2011.

44

Zwraca uwagę ustabilizowanie liczby skazań za znęcanie się nad osobami najbliższymi. Liczba skazań za znęcanie była zbliżona do liczby skazań z 2010 r. i wyniosła 13.588.

Rycina 9. Skazani za znęcanie się nad rodziną w latach 2003-2011.

Cel cząstkowy 5.1.0.0Zwiększenie dostępności i podniesienia jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym - dorosłych i dzieci


W celu zwiększenia dostępności i podniesienia jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie, dorosłych i dzieci, samorządy lokalne dbały o utrzymanie infrastruktury pomocowej dla osób doznających przemocy w rodzinie. Na podstawie informacji zawartych w ankietach PARPA-G1 należy stwierdzić, iż w porównaniu z 2010 r., wzrosła liczba miejsc (placówek), w których mogły uzyskać pomoc osoby doznające przemocy ze strony swoich najbliższych (ofiary). W omawianym okresie funkcjonowało 2.583 miejsca pomocy (tj. o 134 więcej niż w 2010 r.), w tym:a) 1.612 punktów informacyjno-konsultacyjnych dla ofiar przemocy w rodzinie,b) 450 telefonów zaufania,c) 156 schronisk/hosteli,d) 193 ośrodki interwencji kryzysowej dla ofiar przemocy w rodzinie,e) 108 ośrodków wsparcia.Oprócz pomocy profesjonalistów, zatrudnionych w ww. placówkach, osoby doznające ofiary przemocy mogły skorzystać z oferty:a) 417 grup wsparcia,b) 232 grupy terapeutycznych,c) 268 grup socjoterapeutycznych dla dzieci krzywdzonych.Ponadto w gminach działało 1.820 interdyscyplinarnych zespołów ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz 208 zespołów ds. przeciwdziałania przemocy wobec dzieci. Tak znaczący wzrost liczby zespołów ma zapewne związek z nałożonym na gminy w 2010 r. obowiązkiem tworzenia zespołów interdyscyplinarnych (art. 6 ust. 2 pkt 4 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie).W gminach najbardziej rozpowszechnionymi placówkami, z oferty których mogą korzystać członkowie rodzin dotkniętych przemocą są punkty informacyjno-konsultacyjne. Z ich pomocy skorzystało blisko 251 tys. osób (o prawie 26 tys. mniej niż w 2010 r.). Na podstawie analizy ankiet PARPA-G1, można stwierdzić, że 15,6% klientów tych placówek stanowiły ofiary przemocy w rodzinie, tj. 39.025 osób, którym udzielono 76.215 porad (w 2010 r. – 39.614 osób i 71.825 porad).

Szczególną rolę w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym mają do spełnienia gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych. Na podstawie ankiet PARPA-G1, w porównaniu z 2010 r., stwierdza się znaczące zmniejszenie (o ponad 9%) liczby osób doznających przemocy w rodzinie, z którymi kontaktowali się

45

członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych: z 30.232 osób w 2010 r. do 27.371 osób w 2011 r. Gminne komisje w wyniku powzięcia informacji o przemocy w rodzinie:a) powiadamiały prokuraturę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa znęcania się –

508 przypadków w 169 gminach,b) powiadamiały policję o sytuacji w danej rodzinie – 4.109 przypadków w 578 gminach,c) motywowały osoby doznające przemocy w rodzinie do skorzystania z pomocy oferowanej

przez specjalistyczne placówki – 16.413 przypadków w 1.038 gminach,d) uruchamiali procedurę „Niebieskiej Karty” – 2.757 przypadków w 423 gminach,e) powiadamiali sąd rodzinny o sytuacji dziecka w rodzinie – 1.063 przypadki

w 295 gminach.


Działania mające na celu zwiększenie dostępności i podniesienie jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie były podejmowane przez samorządy wojewódzkie. Większość Urzędów Marszałkowskich (kujawsko-pomorski, lubelski, lubuski, małopolski, mazowiecki, opolski, podkarpacki, pomorski, śląski, warmińsko-mazurski) realizowało przedsięwzięcia adresowane do członków rodzin z problemem przemocy, w tym m.in.: dofinansowywało programy, w ramach których osoby doznające przemocy mogły uzyskać pomoc psychologiczną, terapeutyczną, prawną, wziąć udział w grupie wsparcia, treningach kompetencji itp.


Z informacji nadesłanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wynika, że pracownicy socjalni udzielili pomocy ze względu na trudną sytuację życiową spowodowaną alkoholem albo innymi problemami, wynikającymi z nadużywania alkoholu przez członka rodziny, 86.660 rodzinom. Z powodu przemocy w rodzinie udzielili pomocy 16.427 rodzinom w formie świadczeń, w myśl ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r. poz. 182, z późn. zm.). Ponadto 78.892 rodziny zagrożone lub dotknięte przemocą otrzymały pomoc w formie interwencji kryzysowej. W związku z podejrzeniem przemocy, pracownicy socjalni w całym kraju, w 16.885 przypadkach uruchomili procedurę „Niebieskiej Karty”.W 221 ośrodkach interwencji kryzysowej przebywało ogółem 3.181 osób, a w 35 specjalistycznych ośrodkach wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie 2.046 osób. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej nie posiada danych pozwalających na określenie ile osób skorzystało z pomocy ww. placówek z powodu nadużywania alkoholu przez członka rodziny.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dofinansowało realizację zadania publicznego pn. „Prowadzenie telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży”, w ramach którego prowadzono ogólnopolski telefon zaufania dla dzieci – 116111.

Z danych Komendy Głównej Policji wynika, że policjanci przeprowadzili 584.279 interwencji domowych, w tym 70.867 interwencji dotyczyło przemocy w rodzinie. Wiązało się to z uruchomieniem procedury „Niebieskiej Karty”. 113.546 osób zostało pokrzywdzonych w wyniku przemocy domowej, w tym 70.730 kobiet, 10.718 mężczyzn i 32.098 dzieci (małoletni do 18 roku życia).

Do Rzecznika Praw Obywatelskich trafiło 25 wystąpień, dotyczących przemocy w rodzinie, z tego Rzecznik podjął 16 spraw, a w 9 sprawach wskazano przysługujące środki i działania.

46

Do Rzecznika Praw Dziecka zgłoszono 3.448 spraw związanych z prawem dzieci do ochrony przed złym traktowaniem. Rzecznik zwracał się do organów i instytucji o podjęcie działań lub udzielenie informacji w sprawach dotyczących m.in. przemocy wobec dzieci w środowisku domowym. Ponadto Rzecznik Praw Dziecka w swoich wystąpieniach generalnych zwracał uwagę na prawa dziecka do ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją oraz innym złym traktowaniem.

Przedstawiciele Ministerstwa Zdrowia uczestniczyli w opracowaniu procedury postępowania policji i placówek medycznych z ofiarą przemocy.

W działającym na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Ogólnopolskim Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” (tel. 801-12-00-02) odebrano ponad 12.840 telefonów dotyczących problemów rodzinnych w tym przemocy w rodzinie, nadużywania lub uzależnienia od alkoholu. Udzielono prawie 850 telefonicznych porad i konsultacji prawnych oraz podjęto blisko 310 interwencji, które miały na celu ochronę rodzin przed przemocą i usprawnienie działań służb działających lokalnie w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Cel cząstkowy 5.2.0.0Zwiększenie kompetencji służb działających w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym

W celu zwiększenia kompetencji służb działających w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym organizowano szkolenia i konferencje dla przedstawicieli służb działających w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym, w tym policjantów, pracowników socjalnych, nauczycieli i specjalistów zatrudnionych w szkołach i placówkach oświaty, kuratorów sądowych, sędziów, prokuratorów, członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, pracowników ochrony zdrowia, pracowników placówek leczenia uzależnienia od alkoholu.

Działania podejmowane przez samorządy lokalneNa podstawie ankiet PARPA-G1 widać, że w porównaniu z 2010 r., znacząco wzrosła liczba szkoleń organizowanych przez gminy. Samorządy lokalne zorganizowały i przeprowadziły 847 szkoleń nt. przeciwdziałania przemocy (w 2010 r. – 614) oraz 798 na temat procedury „Niebieskiej Karty” (w 2010 r. – 222).

Działania podejmowane przez samorządy wojewódzkieDziałania służące podniesieniu kompetencji służb działających w zakresie przeciwdziałania przemocy, w szczególności w rodzinach z problemem alkoholowym realizowały także samorządy wojewódzkie (z wyjątkiem Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego i Województwa Wielkopolskiego). Samorządy wojewódzkie organizowały konferencje i szkolenia nt. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, pracy służb i instytucji w ramach lokalnego systemu przeciwdziałania przemocy rodzinie, pracy w zespołach interdyscyplinarnych itp. Dbano również o superwizję działań profesjonalistów pracujących w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinie (woj. mazowieckie, podlaskie, zachodniopomorskie).

Działania podejmowane przez urzędy wojewódzkieŚląski Urząd Wojewódzki zorganizował we współpracy z PARPA konferencję dla przedstawicieli ochrony zdrowia nt. „Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie” (111 uczestników).

47

Działania podejmowane przez urzędy centralneW celu doskonalenia metod interwencji i pomocy ofiarom przemocy w rodzinie ORE przygotował i opublikował na swojej stronie internetowej poradnik dotyczący zjawiska przemocy w rodzinie pt. „Przemoc w rodzinie wobec dziecka. Procedury interwencyjne w szkole”. W poradniku znajdują się informacje nt. rozpoznawania, zapobiegania i przeciwdziałania skutkom przemocy wobec dzieci, a także opis regulacji prawnych i interwencji podejmowanych przez przedstawicieli oświaty w sytuacji podejrzenia przemocy wobec dzieci.

Z informacji otrzymanych od Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, iż podnoszenie kompetencji przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości jest prowadzone przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury. Szkoła ta zorganizowała cztery edycje szkolenia dla prokuratorów, asesorów prokuratury oraz sędziów orzekających w sprawach karnych nt. „Prawno-karne i psychologiczne aspekty przemocy w rodzinie, metodyka prowadzenia postępowań karnych w sprawach przeciwko rodzinie” oraz trzy edycje szkolenia dla kuratorów sądowych nt. „Wybrane zagadnienia istotne w pracy zawodowych rodzinnych kuratorów sądowych”.W ramach Rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań „Razem bezpieczniej” Ministerstwo Spaw Wewnętrznych dofinansowało projekt „Walczymy z przemocą – wspólną mocą” realizowany przez Urząd Miasta w Ostrołęce. Projekt dotyczy m.in. opracowania programów pogadanek dla szkół oraz programów szkoleniowych dla służb działających na rzecz rodziny.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych:1. Ogłosiła i rozstrzygnęła konkurs na realizację zadania publicznego pod nazwą

„Interdyscyplinarne szkolenie dla osób pracujących w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie”. Zawarto umowę dotacyjną ze Stowarzyszeniem na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”. Szkolenie miało zasięg ogólnopolski, trwało 120 godz. dydaktycznych. Szkolenie ukończyły 73 osoby;

2. Przeprowadziła szkolenie dla kuratorów sądowych pracujących w wydziałach karnych sądów rejonowych i sprawujących dozory nad osobami skazanymi za znęcanie się nad najbliższymi członkami rodziny. W szkoleniu udział wzięło 58 osób, reprezentujących 34 sądy rejonowe;

3. Przeprowadziła XV ogólnopolską konferencję przeciw przemocy w rodzinie. Konferencja adresowana była do członków Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Instytucji i Organizacji Pomagających Ofiarom Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”. Głównym tematem konferencji była interwencja w sytuacji przemocy w rodzinie. W konferencji uczestniczyły 153 osoby;

4. W ramach współpracy z Mazowieckim Urzędem Wojewódzkim przeprowadziła 2 szkolenia na temat diagnostyki zespołu dziecka krzywdzonego oraz procedury “Niebieskiej Karty”. Ogółem wzięło w nich udział 120 osób;

5. We współpracy ze Śląskim Urzędem Wojewódzkim zorganizowała konferencję, podczas której poruszane były zagadnienia medycznych i psychologicznych aspektów przemocy wobec dzieci oraz procedury „Niebieskiej Karty”. W konferencji wzięło udział 111 osób;

6. Przeprowadziła szkolenie dla prawników udzielających porad osobom doznającym przemocy. W szkoleniu uczestniczyło 40 osób.

Cel cząstkowy 5.3.0.0Zwiększenie dostępności i podniesienie jakości oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych


Członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych kontaktowali się z 19.947 osobami stosującymi przemoc w rodzinie (w 2010 r. – 21.051 osób). W 843 gminach

48

komisje motywowały sprawców przemocy do uczestnictwa w programach korekcyjnych, bądź terapii. Takie działania zostały podjęte w ponad 10.583 przypadkach (w 2010 r. – 12.300 przypadków w 833 gminach). Dodatkowo w punktach informacyjno-konsultacyjnych przeprowadzono rozmowy z 14.122 osobami, które stosują przemoc wobec swoich bliskich. W tej kategorii działań zaobserwowano znaczny wzrost, bowiem w 2009 r. takie działania były podjęte w 10.759 przypadkach. Zwraca uwagę fakt, że w ciągu ostatnich dwóch lat maleje liczba realizowanych przez samorządy lokalne programów edukacyjno-korekcyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie. W 2009 r. było ich prawie 300, w 2010 r. 231, a 2011 r. tylko 208.

Działania podejmowane przez samorządy wojewódzkieDziałania, w celu zwiększenia dostępności i podniesienia jakości oddziaływań edukacyjno-korekcyjnych wobec osób stosujących przemoc, podejmowały trzy samorządy wojewódzkie: dolnośląski, lubelski i łódzki. Były to programy edukacyjno-korekcyjne dla osób stosujących przemoc, szkolenia, a także konferencje dla osób pracujących ze sprawcami przemocy w rodzinie.


Z informacji dotyczących realizacji procedury „Niebieskiej Karty” nadesłanych przez Komendę Główną Policji wynika, że przemoc wobec swoich najbliższych stosowało 71.914 osób, w tym: 68.248 mężczyzn, 3.471 kobiet i 195 nieletnich. Prawie 44,5% osób stosujących przemoc (31.986 osób) zostało zatrzymanych, a blisko 63% wszystkich sprawców przemocy w rodzinie (45.274 osoby) było pod wpływem alkoholu. Ponad 22% z nich (9.963 osoby) zostało przewiezione do izb wytrzeźwień.Z danych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że:1. za znęcanie się skazano 13.588 osób, w tym wobec 1.718 osób orzeczono bezwzględną karę

pozbawienia wolności;2. 11.088 osób zostało skazanych za znęcanie się na karę pozbawienia wolności

z warunkowym zawieszeniem jej wykonania; prawie 70% (7.711 osób) z nich zostało oddanych pod dozór kuratora;

3. w omawianym okresie, we wszystkich zakładach karnych i aresztach śledczych, przebywały ogółem 14.504 osoby, wobec których wykonano łącznie 17.808 orzeczeń z art. 207 k.k. (znęcanie);

4. sądy na podstawie art. 72 par. 1 pkt. 6 i 6a k.k. orzekły obowiązek uczestnictwa w programach edukacyjno-korekcyjnych, bądź terapeutycznych dla sprawców przemocy w 296 przypadkach (253 w 2010 r.);

5. w 110 przypadkach przemocy w rodzinie sądy orzekły nakaz dla sprawcy opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym jako środek karny, a w 406 przypadkach – jako środek probacyjny;

6. w związku z przemocą w rodzinie, sądy orzekły zakaz zbliżania się do określonych osób, jako środek karny w 106 przypadkach oraz zakaz kontaktowania się z innymi osobami – w 161 przypadkach;

7. wobec sprawców przemocy w rodzinie – jako środek probacyjny – sądy orzekły w 190 przypadkach obowiązek powstrzymywania się od zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób, a także w 592 przypadkach obowiązek powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonymi lub innymi osobami w określony sposób;

8. w omawianym okresie sądy orzekły 64.594 rozwody, w tym: z powodu nadużywania alkoholu – 3.878, nadużywania alkoholu w połączeniu z inną przyczyną – 9.166, nagannego stosunku do członków rodziny – 1.077 oraz nagannego stosunku do członków rodziny w połączeniu z inną przyczyną – 2.653;

9. wydano 25.905 orzeczeń o pozbawieniu, zawieszeniu bądź ograniczeniu władzy rodzicielskiej.

49

Ponadto według informacji Centralnego Zarządu Służby Więziennej w 2011 r. zrealizowano 428 edycji programu edukacyjno-korekcyjnego dla sprawców przemocy w rodzinie według Modelu Duluth, w którym uczestniczyło 4.230 skazanych z art.. 207 k.k.. Zrealizowano również 180 edycji programu ART (Trening Zastępowania Agresji), w którym wzięło udział 1.429 skazanych.

Z informacji nadesłanych przez Prokuraturę Generalną wynika, że zarejestrowano w prokuraturach 52.935 spraw o czyny z art. 207 k.k.. Z tej liczby 15.620 spraw zakończyło się przygotowaniem aktu oskarżenia, a w 15.538 przypadkach postępowanie przygotowawcze zostało umorzone. Ponadto, w omawianym okresie, przewidziany w art. 275 § 2 k.p.k środek zapobiegawczy w postaci dozoru policji z jednoczesnym zakazem kontaktowania się z pokrzywdzonym, zastosowano wobec 1.280 podejrzanych o przestępstwa z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny. Wobec 505 podejrzanych o takie przestępstwa zastosowano dozór policji pod warunkiem opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275 § 3 k.p.k).PARPA podpisała porozumienie z Ministerstwem Sprawiedliwości i Komendą Główną Policji, na podstawie którego podejmowane były przez Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” interwencje wobec osób skazanych za przemoc w rodzinie i które, przebywając na warunkowym zwolnieniu lub mając warunkowo zawieszone wykonanie kary, nadal krzywdzą swoich bliskich. W 2011 r. uruchomiono 42 takie interwencje.

Cel cząstkowy 5.4.0.0Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat przemocy w rodzinie, możliwości przeciwdziałania zjawisku oraz sposobów reagowania i uzyskania pomocy


Z danych nadesłanych do PARPA przez samorządy lokalne (ankieta PARPA-G1) wynika, że 50 gmin powadziło badania naukowe, diagnozy lub sondaże dotyczące przemocy rodzinie.


Działania służące zwiększeniu wiedzy społeczeństwa na temat przemocy w rodzinie, możliwości przeciwdziałania zjawisku oraz sposobów reagowania i uzyskania pomocy prowadziło sześć urzędów marszałkowskich (dolnośląski, lubuski, warmińsko-mazurski, wielkopolski, opolski i śląski). Działania te obejmowały m.in. rozpowszechnianie materiałów informacyjno-edukacyjnych dotyczących zjawiska przemocy w rodzinie, dystrybucji informacji o możliwościach uzyskania pomocy w placówkach działających na terenie województwa, prowadzenie kampanii informacyjnych oraz współpracę z lokalnymi mediami.

Działania podejmowane przez urzędy województw

Wojewoda Lubuski wydał rozstrzygnięcie nadzorcze stwierdzające nieważność uchwały Rady Gminy Otyń, w sprawie uchwalenia Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Urząd wojewódzki stwierdził jako błędne połączenie w jednej uchwale gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Stwierdzono także błędne zapisy dotyczące wynagradzania członków GKRPA.


Ministerstwo Zdrowia wspierało, na prośbę Fundacji Dzieci Niczyje, prowadzenie na zlecenie

50

WHO badań w ramach projektu „Porzucanie dzieci i zapobieganie temu problemowi w Europie”. Badanie to miało na celu poznanie liczby porzuconych niemowląt oraz przyczyn problemu.Z informacji nadesłanych przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji wynika, że działalność edukacyjno-informacyjną na temat zjawiska przemocy w rodzinie prowadziły ogólnopolskie i lokalne stacje radiowe i telewizyjne. W większości audycji informacje dotyczące przemocy domowej pojawiały się w związku z problematyką uzależnienia od alkoholu lub nadużywania alkoholu przez członka rodziny.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przeprowadziła drugi etap kampanii promującej Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”. Kampania została objęta patronatem Ministra Zdrowia, Ministra Sprawiedliwości, Komendy Głównej Policji oraz Krajowej Rady Kuratorów. Wydrukowano 100.000 ulotek, na których zamieszczone zostały loga ww. instytucji. 70 tys. ulotek trafiło jako wkładka

do miesięcznika „Charaktery” (styczeń 2011 r.). Na łamach tego czasopisma wydrukowano reklamę Pogotowia „Niebieska Linia” informującą o możliwościach uzyskania pomocy w tej placówce. Do wszystkich samorządów lokalnych, komend i komisariatów policji, ośrodków pomocy społecznej, sądów okręgowych i rejonowych oraz do prokuratur wysłane zostały plakaty i ulotki oraz płyty edukacyjne pt. „Zatrzymaj przemoc w rodzinie”. Na płycie znajdowała się m.in. wzorcowa interwencja policji w sytuacji przemocy w rodzinie z wykorzystaniem procedury „Niebieskiej Karty” oraz pokazana była praca w grupie roboczej z rodziną, w której występuje przemoc.

51

CEL STRATEGICZNY 6.0.0.0Poprawa jakości działań podejmowanych przez gminy w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ograniczenie wydatkowania środków finansowych na zadania niezwiązane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych

Pogarszająca się jakość działań podejmowanych przez gminy oraz sposoby wydatkowania środków finansowych, w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, to zjawisko często występujące w samorządach lokalnych. Analiza rozstrzygnięć nadzorczych wojewodów, Regionalnych Izb Obrachunkowych, a także wyników kontroli NIK potwierdza również, że często występującym problemem jest finansowanie zadań niezwiązanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych.

Cel cząstkowy 6.1.0.0Podniesienie kompetencji członków GKRPA oraz pełnomocników/koordynatorów gminnych programów w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnychoraz Cel cząstkowy 6.2.0.0 Zwiększenie wiedzy wójtów/burmistrzów/prezydentów miast oraz radnych w zakresie polityki lokalnej wobec alkoholu jako zadania własnego gminy

Działania podejmowane przez samorządy lokalneW 2.227 gminach wyznaczono osobę bezpośrednio odpowiedzialną za koordynację gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. W 851 gminach odpowiedzialność tę ponosił wyznaczony pełnomocnik wójta/burmistrza/prezydenta miasta ds. rozwiązywania problemów alkoholowych. Liczba członków w gminnych komisjach wynosiła 1.676 osób. Najliczniejszą grupę stanowili pracownicy socjalni (152 osoby), najmniej osób reprezentowało zawód lekarski (3 osoby).

Działania podejmowane przez samorządy województwW 8 samorządach wojewódzkich prowadzono szkolenia/konferencje/seminaria dla członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Były to województwa: kujawsko-pomorskie, lubelskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, pomorskie, śląskie i świętokrzyskie. Tematyka tych działań dotyczyła m.in. zadań gminnych komisji wynikających z ustawy

52

o wychowaniu w trzeźwości, zagadnień prawnych i finansowych realizacji zadań własnych gmin w zakresie polityki lokalnej wobec alkoholu, oraz zawartości i oceny merytorycznej gminnych programów.

Działania podejmowane przez urzędy centralnePaństwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zorganizowała w Łodzi Naradę Pełnomocników Zarządów Wojewódzkich ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Dyrektorów/Kierowników WOTUW. Głównym tematem spotkania było omówienie założeń nowego Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011–2015, ze szczególnym uwzględnieniem zadań wyznaczonych do realizacji przez samorządy lokalne. Poświęcono dużo uwagi kwestii jakości oraz efektywności działań podejmowanych przez samorządy gminne w obszarze profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.PARPA przeprowadziła przegląd 150, losowo wybranych, gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Dokonano wstępnej analizy jakości dokumentów, uwzględniając ich zgodność z zapisami ustawy o wychowaniu w trzeźwości oraz zgodność zapisów od strony merytorycznej. Wnioski z dokonanej analizy, wskazują na pilną potrzebę podnoszenia jakości zawartości, tak określonej przepisami prawa, jak i zawartości merytorycznej programów.PARPA przeprowadziła wysyłkę „Rekomendacji do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych na rok 2012”. Powyższa publikacja jest elementem uzupełniającym wiedzę osób bezpośrednio zajmujących się profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych, w szczególności koordynatorów/pełnomocników, członków gminnych komisji oraz decydentów. Do Rekomendacji dołączono list zawierający m.in. wskazówki PARPA do budowania skutecznych strategii rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych, zwracając szczególną uwag m.in. na ograniczanie liczby punktów sprzedaży napojów alkoholowych, poprawę jakości programów profilaktycznych realizowanych w środowisku szkolnym i pozaszkolnym, rozwijanie gminnego systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Dystrybucją objęto wszystkie gminy na terenie kraju.177 gmin należało do Ogólnopolskiej Sieci Gmin Wiodących. Projekt „Ogólnopolska Sieć Gmin Wiodących” jest jedną z priorytetowych form współpracy PARPA z samorządami gminnymi. Gminy wiodące realizują wszystkie zadania określone w ustawie o wychowaniu w trzeźwości, a sposób prowadzenia działań w zdecydowanej większości tych gmin ma charakter innowacyjny i długofalowy. Przedstawiciele gmin wiodących stanowią grupę ekspertów w działaniach PARPA i innych samorządów.PARPA prowadziła również Program potwierdzania kwalifikacji osób pracujących w obszarze profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych, którego celem była profesjonalizacja kadry zajmującej się profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych. W ciągu trzech lat od wdrożenia programu przez PARPA, certyfikat w trybie zwyczajnym (egzaminacyjnym) oraz w trybie nominacji Dyrektora PARPA uzyskało 50 osób, z czego 10 w 2011 r.

Cel cząstkowy 6.3.0.0Zwiększenie liczby gminnych programów uwzględniających diagnozę lokalnych problemów, zasobów i potrzeb w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych


Z danych zawartych w ankietach PARPA-G1 wynika, że w 2010 r. 178 gmin podjęło działalność badawczą z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, co stanowi 7,1% ogółu gmin w Rzeczypospolitej Polskiej. Badania te najczęściej dotyczyły problemów alkoholowych młodzieży szkolnej (118 gmin), problemów alkoholowych na terenie

53

gminy (89 gmin), przemocy w rodzinie (50 gmin), postaw i opinii na temat problemów alkoholowych w gminie (46 gmin), wzorów konsumpcji alkoholu wśród dorosłych (36 gmin). Z danych przytoczonych powyżej wynika, iż w 89 gminach badania dotyczyły oceny stanu problemów alkoholowych na swoim terenie. Konsultacje uchwał z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych ze stowarzyszeniami abstynenckimi prowadziło 225 gmin, a z innymi organizacjami pozarządowymi 248 gmin.

Działania podejmowane przez samorządy województw

W ramach wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych badania obejmujące diagnozy zostały zlecone w 7 województwach.


Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w ramach działań zmierzających do podniesienia jakości działań podejmowanych przez gminy, w obszarze zwiększania liczby gminnych programów uwzględniających diagnozę lokalnych problemów przygotowaną na podstawie badań społecznych, rekomenduje gminom realizację badań diagnostycznych. Zalecenia te umieszczono m.in. w „Rekomendacjach do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych” oraz przekazywano w ramach bieżących kontaktów z gminami.

Cel cząstkowy 6.4.0.0Poprawa jakości nadzoru nad realizacją gminnych programów wykonywanego przez Regionalne Izby Obrachunkowe, Najwyższą Izbę Kontroli oraz Wojewodów

Działania podejmowane przez samorządy lokalnePrzyjęto 2.306 uchwał dotyczących gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. W 1.295 przypadkach uchwały dotyczyły przyjęcia gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych wspólnie z gminnym programem przeciwdziałania narkomanii.

Działania podejmowane przez urzędy województwWojewodowie ocenili 2.958 uchwał, w tym 2.435 dotyczących gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Uchylili 84 uchwały z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Głównymi przyczynami uchyleń były wykazane nieprawidłowości związane ze strukturą gminnego programu, w tym zasady wydatkowania środków pozyskanych z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, oraz błędy w uchwałach dotyczących zasad usytuowania oraz liczby punktów sprzedaży na terenie gminy.


Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła cztery kontrole w jednostkach samorządu terytorialnego mające związek z ustawą o wychowaniu w trzeźwości. Dwie dotyczyły wykonania wniosków pokontrolnych, natomiast dwie pobierania oraz wykorzystania opłat za zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych. Wszystkie wystąpienia dotyczące ww. kontroli są dostępne na stronie internetowej www.bip.nik.pl.Zgodnie ze sprawozdaniami przekazanymi przez Regionalne Izby Obrachunkowe przeprowadzono 78 kontroli (12 w woj. kujawsko-pomorskim, 19 w woj. lubuskim, 20 w woj. małopolskim, 9 w woj. opolskim, 5 w woj. pomorskim, 13 w woj. śląskim) w zakresie prawidłowości wydatkowania środków finansowych uzyskiwanych z tytułu opłat

54

http://www.bip.nik.pl/

za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych oraz ich wykorzystania na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zorganizowała naradę przedstawicieli Regionalnych Izb Obrachunkowych, pracowników nadzoru z urzędów wojewódzkich oraz przedstawicieli delegatur Najwyższej Izby Kontroli. Głównym celem narady było omówienie problemów występujących podczas realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości, w szczególności w kontekście dotychczasowych rozstrzygnięć nadzorczych, a także wyzwań, jakie wyznacza dla samorządów gminnych nowy Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011–2015. Na spotkaniu zaprezentowano najczęściej popełniane błędy prawne i merytoryczne przy konstruowaniu i realizowaniu gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.

CEL STRATEGICZNY 7.0.0.0Ograniczenie przypadków naruszeń prawa w związku z alkoholem

Cel cząstkowy 7.1.0.0 Ograniczanie przypadków nielegalnej produkcji lub wprowadzania do obrotu alkoholu (w tym przemytu i wykorzystywania niezgodnie z przeznaczeniem alkoholu etylowego skażonego)

Według informacji Ministerstwa Gospodarki nie wystąpiły przyczyny do cofnięcia żadnego z wydanych zezwoleń na prowadzenie obrotu hurtowego napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 18% alkoholu.W oparciu o informacje Ministerstwa Finansów podstawowym kanałem dystrybucji nielegalnego alkoholu etylowego były przede wszystkim miejsca nielegalnego handlu, w których oferowane były głównie wyroby bez znaków akcyzy (banderol). Potwierdzają to kontrole przeprowadzone przez Służbę Celną na bazarach i targowiskach, w wyniku których ujawniono kilka tysięcy nielegalnych wyrobów spirytusowych, w tym ponad 7 tys. butelek z tymi wyrobami nie oznaczonych banderolami i 410 butelek z naniesionymi fałszywymi banderolami.Natomiast odnośnie przenikania nielegalnego alkoholu etylowego do legalnie funkcjonującego rynku alkoholu etylowego należy zauważyć, że ma ono bardzo ograniczony charakter. W zakresie legalnej dystrybucji alkoholu etylowego Służba Celna, we współpracy z Inspekcją Handlową, przeprowadziła na terenie kraju szeroko zakrojone koordynowane działania kontrolne mające na celu m.in. weryfikację skali występowania w punktach handlu detalicznego i lokalach gastronomicznych napojów zawierających alkohol etylowy niewiadomego pochodzenia, wprowadzanych do obrotu pod postacią czystych i gatunkowych napojów spirytusowych. Działaniami objęto ponad 400 punktów handlu detalicznego i lokali gastronomicznych, poddając kontroli ponad 284 tys. sztuk wyrobów alkoholowych. Działania te wykazały, że w detalicznym obrocie handlowym i gastronomii nie występują napoje spirytusowe wytworzone z odkażonego alkoholu etylowego.Zjawisko zwiększenia się zarówno liczby ujawnień przypadków przemytu lub nielegalnego obrotu wyrobami alkoholowymi, jak i ilość zajętego alkoholu potwierdzają dane statystyczne.Liczba dokonanych ujawnień (zarówno przemytu jak i nielegalnego obrotu wyrobami alkoholowymi) wzrosła do 4.943 w stosunku do 4.571 w 2010 r. i 4.040 w 2009 r. Sytuację tę ilustruje zestawienie:

55

2008 2009 2010 20110

100020003000400050006000

Rycina 10. Liczba dokonanych ujawnień przypadków przemytu lub nielegalnego obrotu wyrobami alkoholowymi w Polsce w latach 2008-2011.

Ilość zajętego alkoholu (wyrobów spirytusowych różnego rodzaju) wzrosła do 281.250 l w stosunku do 261.900 w 2010 r. Zjawisko ilustruje zestawienie:

2008 2009 2010 20110

100000200000300000400000500000600000

Rycina 11. Ilość zajętego alkoholu w Polsce w tysiącach litrów w latach 2008-2011.

Liczba postępowań karnych skarbowych prowadzonych przez Służbę Celną w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, w latach 2009–2011, w zakresie napojów alkoholowych (wszystkie sprawy) wyniosła: 2009 r. – 5.007, w tym: 3.508 spraw karnych skarbowych oraz 1.499 postępowań

mandatowych; 2010 r. – 5.278, w tym: 3.545 spraw karnych skarbowych oraz 1.733 postępowania

mandatowe; 2011 r. – 5.397, w tym: 3.409 spraw karnych skarbowych oraz 1.988 postępowań

mandatowych.W 2011 r. wszczęto, w związku z art. 86 Kodeksu karnego skarbowego (przemyt alkoholu), 1346 postępowań. W porównaniu z 2010 r. liczba postępowań karnych skarbowych spadła o 207, z 1.553 postępowań.

Cel cząstkowy 7.2.0.0Zmniejszenie skali naruszeń prawa w zakresie sprzedaży alkoholu bez wymaganego zezwolenia oraz wbrew jego warunkom i zasadom

Z danych PARPA-G1 wynika, że gminy skierowały 32 (47 w 2010 r.) wnioski do sądu w związku z naruszeniem przepisów określonych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości, dotyczących sprzedaży alkoholu osobom nieletnim oraz 42 (21 w 2010 r.) wnioski w związku z naruszeniem przepisów dotyczących reklamy napojów alkoholowych. W tym samym czasie cofnięto 698 zezwoleń na sprzedaż alkoholu (w 2010 r. – 948). Przyczynami odebrania zezwoleń były: w przypadku 162 zezwoleń – sprzedaż alkoholu nieletnim (181 w 2010 r.), 268 zezwoleń – nieprzestrzeganie warunków określonych w zezwoleniu (w 2010 r. – 133), 71 zezwoleń – zakłócanie porządku publicznego (w 2010 r. – 42), a 38 zezwoleń – sprzedaż alkoholu osobom nietrzeźwym (39 w 2009 r.). Wprowadzenie alkoholu z nielegalnych źródeł było powodem cofnięcia 2 (95 w 2010 r.) zezwoleń, a przedstawienie fałszywych danych w oświadczeniu w przypadku 62 zezwoleń (66 w 2010 r.).

56

W 42.590 przypadkach wygaszono zezwolenia30). W 115 przypadkach cofnięto zezwolenia z innych powodów. Gminy podjęły 180 interwencji (665 w 2010 r.) w związku z naruszeniem art. 131 ustawy o wychowaniu w trzeźwości. Sądy wydały 7 wyroków sądowych (30 w 2010 r.) w sprawach z powództwa gmin, skazując osoby fizyczne lub prawne w związku z naruszeniem przepisów określonych w art. 131 i 15 ww. ustawy. Pewne zaniepokojenie budzi malejąca aktywność jednostek samorządu terytorialnego w zakresie podejmowania interwencji w tym obszarze, która wydaje się nie wynikać z malejącej skali samego zjawiska.

Z informacji przekazanych przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, jednostkę nadrzędną nad Inspekcją Handlową, która zajmuje się kontrolą prawidłowości obrotu wyrobami alkoholowymi i tytoniowymi wynika, że działaniami kontrolnymi na terenie całego kraju objęto ogółem l.010 podmiotów prowadzących sprzedaż napojów alkoholowych (w 2010 r. – l.110 podmiotów), w tym: 679 placówek prowadzących sprzedaż detaliczną, 172 placówki gastronomiczne i 159 magazynów hurtowych.Nieprawidłowości stwierdzono w 144 obiektach (85 placówkach detalicznych, 51 placówkach gastronomicznych i 8 hurtowniach).Do najistotniejszych nieprawidłowości stwierdzonych w toku kontroli należy zaliczyć:a) brak wywieszek informujących o szkodliwości spożywania alkoholu w 95 (w 2010 r. –

124) placówkach (67 detalicznych i 28 gastronomicznych),b) prowadzenie sprzedaży napojów alkoholowych bez wymaganych zezwoleń (w tym obrót

innymi napojami alkoholowymi niż określono w zezwoleniu i prowadzenie sprzedaży na podstawie zezwolenia wystawionego na innego przedsiębiorcę). Ten rodzaj nieprawidłowości stwierdzono w 26 placówkach (7 placówkach detalicznych, 14 zakładach gastronomicznych i 5 hurtowniach),

c) zaopatrywanie się u hurtowników, którzy nie posiadają zezwolenia na sprzedaż hurtową: 10 placówek (3 placówki detaliczne i 7 zakładów gastronomicznych).

Ponadto, w jednej placówce detalicznej i jednej gastronomicznej, stwierdzono sprzedaż alkoholu pochodzącego z nielegalnych źródeł o wartości 9.284 zł.

W wyniku ustaleń pokontrolnych skierowano m.in. 26 spraw do prokuratury lub policji na skutek naruszenia ustawy o wychowaniu w trzeźwości: art. 43 ust. l (sprzedaż napojów alkoholowych bez zezwolenia, wbrew zakazom lub warunkom), 452 ust. 1 (prowadzenie reklamy lub promocji z naruszeniem przepisów ustawy) oraz 453 ust. 1 (prowadzenie obrotu hurtowego bez zezwolenia lub wbrew jego warunkom). Dodatkowo przekazano 2 powiadomienia marszałkowi województwa jako organowi zezwalającemu na prowadzenie hurtowej sprzedaży wyrobów alkoholowych (poza spirytusowymi).

W związku z art. 43 ust. l i art. 45 pkt 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości skierowano 7 spraw do sądów rejonowych, przekazano 7 informacji do urzędów skarbowych (w związku z brakiem dowodu zakupu na oferowane napoje alkoholowe lub brakiem wydania paragonu kasowego na zakup kontrolny) oraz przekazano 20 informacji do organów wydających zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych w placówkach detalicznych i zakładach gastronomicznych (prezydentów, burmistrzów, wójtów). Ponadto nałożono 91 kar grzywny, w drodze mandatu karnego, na łączną kwotę 18 tys. zł za wykroczenia określone w art. 45 pkt 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i art. 601 § 2 k.w.

Zgodnie z danymi przekazanymi przez Ministerstwo Finansów, dochód samorządów gmin z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów wyniósł 683.879.061 zł. W tym samym roku samorządy województw, z tytułu opłat za wydanie zezwoleń na obrót hurtowy napojami alkoholowymi, otrzymały sumę 35.673.384 zł. Jednocześnie z informacji 30) W formularzu za 2011 r. zmieniono pytanie dotyczące liczby wygaszonych zezwoleń - zrezygnowano z ograniczenia liczby przyczyn cofnięć jedynie do 2 kategorii. Spowodowało to znaczne zwiększenie liczby wygaszonych zezwoleń przy jednoczesnym spadku liczby cofniętych zezwoleń w kategorii „inne”.

57

przekazanych przez Ministerstwo Gospodarki wynika, iż w 2011 r. wpływy z tytułu opłat za wydanie zezwoleń na obrót hurtowy napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 18% alkoholu wyniosły 21,3 mln zł. W stosunku do 2010 r. zauważyć zatem można wzrost dochodów gmin, z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, przy jednoczesnym niewielkim spadku dochodów budżetu państwa i samorządów województw z tytułu opłat za zezwolenia na obrót hurtowy.

Cel cząstkowy 7.3.0.0Ograniczanie zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu

W ramach ograniczania zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu w 1.192 gminach prowadzono działania na rzecz ograniczenia nietrzeźwości na drogach. W 578 gminach współpracowano z policją w akcjach trzeźwości. W przypadku 731 gmin realizowano przedmiotowe zadanie poprzez edukację społeczną na temat bezpieczeństwa na drogach (rozdysponowanie ulotek, plakatów, udział w kampaniach lokalnych na rzecz bezpieczeństwa na drogach).W przypadku 45 gmin prowadzono program reedukacyjny dla kierowców zatrzymanych za jazdę w stanie nietrzeźwości, a w 74 gminach wprowadzono do programów szkoleń kandydatów na kierowców elementy profilaktyki i edukacji w zakresie alkoholu.W działania związane z problematyką nietrzeźwości na drogach na szczeblu wojewódzkim włączyły się 4 samorządy: małopolski, śląski, zachodniopomorski oraz mazowiecki, głównie poprzez organizację kampanii społecznych oraz szkoleń dla policjantów.Według danych otrzymanych z Komendy Głównej Policji w porównaniu 2010 r. zwiększyła się liczba wypadków z udziałem osób nietrzeźwych o 448 (+9,9%). Nietrzeźwi użytkownicy dróg uczestniczyli w 4.972 wypadkach drogowych (12,4% ogółu wypadków), śmierć w nich poniosło 559 osób (13,3% ogółu zabitych), a 6.075 osób odniosło obrażenia (12,3% ogółu rannych).Najczęstszymi sprawcami wypadków z udziałem nietrzeźwych kierujących byli kierowcy samochodów osobowych. Następną grupą nietrzeźwych użytkowników, stwarzającą zagrożenie, byli rowerzyści. Najliczniejszą grupę nietrzeźwych kierujących stanowią osoby w wieku 25–39 lat. Spowodowali oni 39,7% wypadków. Policja ujawniła 183.488 przypadków kierujących pod wpływem alkoholu i jest to o 11% więcej ujawnionych przypadków niż w 2010 r. Zatrzymano 38.745 praw jazdy wskutek kierowania pojazdem pod wpływem alkoholu i jest to o 17% więcej niż w 2010 r. Warto zauważyć, że wskazana powyżej liczba zatrzymanych praw jazdy stanowi 77% ogółem zatrzymanych praw jazdy.

Cel cząstkowy 7.4.0.0 Zmniejszenie liczby przestępstw oraz innych przypadków naruszeń prawa popełnianych przez osoby będące pod wpływem alkoholu (w tym ograniczenie zjawiska picia alkoholu w miejscach publicznych wskazanych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi)

Przestępstwa i wykroczenia związane z alkoholem, w tym naruszenia przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości, są ściśle monitorowane i podlegają policyjnej statystyce. Gromadzone przez Komendę Główną Policji dane liczbowe, ukazujące problematykę alkoholową, są podstawą różnego rodzaju analiz budowanych w obszarze strategii zaradczych.

58

W wybranych kategoriach przestępstw, w których badany jest stan trzeźwości sprawcy31), policjanci zarejestrowali łącznie 320.492 podejrzanych. Stan trzeźwości ustalono u 240.888 z nich, z czego 44.518 było trzeźwych, a 195.230 nietrzeźwych32). Nietrzeźwi stanowili więc 81% (79,9 %) ogółu przebadanych. W porównaniu z 2010 r. nastąpił nieznaczny wzrost udziału nietrzeźwych podejrzanych wśród przebadanych na stan trzeźwości, tj. o 1,1 p.p.Policyjne dane statystyczne wyraźnie pokazują wpływ alkoholu na stopień przestępczości. W omawianych powyżej kategoriach przestępstw zarejestrowano następujące zależności:1. zabójstwo – spośród dorosłych podejrzanych poddanych badaniu na stan trzeźwości, osoby

nietrzeźwe stanowiły 81%, a w 2010 r. 77%. Oznacza to wzrost o 4 p.p. W przypadku osób nieletnich zaobserwowano znaczny 28,5 p.p. wzrost w udziale nietrzeźwych nieletnich. Stanowili oni 71,4%, a w 2010 r. było ich 42,9%;

2. uszczerbek na zdrowiu (uszkodzenie ciała) – spośród podejrzanych poddanych badaniu na stan trzeźwości, nietrzeźwe osoby dorosłe stanowiły 63,3%. W porównaniu z 2010 r. zaobserwowano wzrost o 1,8 p.p. Natomiast wśród nieletnich podejrzanych nietrzeźwych było 6,3%, co w porównaniu z 2010 r. oznacza niewielki wzrost o 0,1 p.p.;

3. udział w bójce lub pobiciu – spośród podejrzanych poddanych badaniu na stan trzeźwości, nietrzeźwe osoby dorosłe stanowiły 77,9%. To oznacza, że nastąpił wzrost o 2,3 p.p. W kategorii nieletnich zaobserwowano wzrost osób nietrzeźwych o 1,8 p.p w stosunku do 2010 r.;

4. zgwałcenie – spośród dorosłych podejrzanych poddanych badaniu na stan trzeźwości osoby nietrzeźwe stanowiły 71,4%, co w stosunku do 2001 r. stanowi wzrost o 4,6 p.p., stan nietrzeźwości stwierdzono u 21,9% sprawców nieletnich, co w porównaniu z 2010 r. stanowi spadek o 26,4 p.p.;

5. rozbój, kradzież rozbójnicza, wymuszenie rozbójnicze – u 70% dorosłych sprawców stwierdzono stan nietrzeźwości co w porównaniu z 2010 r. stanowi wzrost o 4,6 p.p. Spośród niepełnoletnich podejrzanych, nietrzeźwi stanowili 15%, co w porównaniu z 2010 r. stanowi wzrost o 1,6 p.p.

Z danych Ministerstwa Zdrowia wynika, iż w izbach wytrzeźwień umieszczono 200.340 osoby, w tym 183.180 mężczyzn i 15.824 kobiety. Odrębną grupę stanowili nieletni w liczbie 1.887 osób. W 2010 r. liczby te kształtowały się na niemal identycznym poziomie.Z danych Komendy Głównej Policji wynika, iż w celu wytrzeźwienia doprowadzono do pomieszczeń policyjnych 84.078 osób nietrzeźwych. W tej grupie było 5.122 kobiety i 438 osób nieletnich.Według danych PARPA-G1, w celu wytrzeźwienia do placówek innych niż izba wytrzeźwień utworzonych na terenie gminy, skierowano łącznie 61.343 osoby, w tym 53.806 mężczyzn i 5.555 kobiet oraz 304 osoby nieletnie.

Cel cząstkowy 7.5.0.0Ograniczenie przypadków nielegalnej reklamy i promocji napojów alkoholowych

Zasady prowadzenia reklamy i promocji napojów alkoholowych zostały określone w art. 131 ustawy o wychowaniu w trzeźwości.Według danych PARPA-G1 gminy skierowały do sądu, w związku z naruszeniem przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości dotyczących reklamy napojów alkoholowych, ogółem 42 wnioski (21 w 2010 r.). Gminy podjęły także 180 interwencji w związku z naruszaniem art. 13¹ ustawy o wychowaniu w trzeźwości (655 w 2010 r.).Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów prowadził działania polegające na monitoringu rynku reklamowego napojów alkoholowych pod kątem ewentualnych naruszeń 31) Dotyczy przestępstw z art. 148, 151-159, 189-193, 197-199, 207, 216, 217, 222-228, 278-282, 288-289 oraz rozdziału XX (przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu) i XXI (przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji) kodeksu karnego.32) Dane te dotyczą wyłącznie osób pod wpływem alkoholu, nie uwzględniają osób pod działaniem narkotyków, stąd nie sumują się.

59

zbiorowych interesów konsumentów. Działaniami objęto m.in. treść oraz formę reklam telewizyjnych, reklam prasowych, ulotek reklamowych sieci sklepów wielkopowierzchniowych oraz treść reklamy „zewnętrznej”. Kontrole przeprowadzone przez Inspekcję Handlową wykazały naruszenia w trzech placówkach detalicznych i jednej gastronomicznej, co w liczbie skontrolowanych placówek stanowiło ogółem 0,4%.PARPA złożyła jedno zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu.

CEL STRATEGICZNY 8.0.0.0Oszacowanie strat ekonomicznych związanych z alkoholem

Koszty spożywania alkoholu ponoszone przez Unię Europejską szacowane są średnio na 1,3% Produktu Krajowego Brutto (od 0,9 do 2,4% PKB)33). Oparte na powyższym szacunku koszty ponoszone w Unii Europejskiej w 2010 r. oszacowano na 155,8 mld euro34). W przypadku Polski koszty te można szacować na 15,23 mld zł.Szacowane koszty utraconej produktywności, w wyniku przedwczesnej umieralności z powodu nadużywania alkoholu i uzależnienia od niego, w Polsce w 2010 r. wyniosły w sumie ponad 30 mld zł, w tym z powodu zaburzeń psychicznych – 4,42 mld zł, z powodu chorób wątroby – 19,27 mld zł, z powodu zatruć alkoholem – 4,64 mld zł, z powodu wypadków drogowych – 1,27 mld zł oraz z powodu zabójstw – 0,89 mld zł35).

W 2011 r. PARPA przystąpiła do udziału w finansowanym przez Komisję Europejską projekcie badawczym „Uzależnienia i styl życia we współczesnej Europie – redefinicja problemu” (Addictions and Lifestyles in Contemporary Europe Reframing Addictions Project – ALICE RAP). Pięcioletni projekt ma na celu zweryfikowanie dotychczasowych wyników badań oraz ugruntowanie ich naukowych podstaw po to, aby stworzyć nową dynamiczną płaszczyznę publicznego i politycznego dialogu i debaty nad obecnym oraz przyszłym podejściem do uzależnień.PARPA jest koordynatorem jednego z pakietów roboczych ALICE RAP „Costing Addiction” („Koszty uzależnień”), którego celem jest ocena kosztów finansowych, społecznych i zdrowotnych różnego typu uzależnień: od alkoholu, papierosów, narkotyków oraz hazardu. Pakiet roboczy „Costing Addiction” jest częścią obszaru „Leczenie uzależnień”.Prowadzone przez PARPA badania mają dostarczyć informacji, które pozwolą lepiej wykorzystać środki publiczne przeznaczane na rozwiązywanie problemów uzależnień w Rzeczypospolitej Polskiej i innych krajach członkowskich Unii Europejskiej – instytucjach funkcjonujących w obszarze służby zdrowia, pomocy społecznej, bezpieczeństwa, wymiaru sprawiedliwości, edukacji i nauki.

Finansowanie realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości

Finansowanie realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości odbywa się przede wszystkim w ramach środków zapisanych w klasyfikacji budżetowej w rozdziale 85154 – przeciwdziałanie alkoholizmowi. Ponadto ww. zadania finansowane są z budżetów jego realizatorów, jednak w wielu wypadkach zadania te są częścią większych programów czy projektów, bardzo trudno jest więc wydzielić środki ściśle związane z realizacją ustawy o wychowaniu w trzeźwości.

33) Anderson P., Baumberg B., Alcohol in Europe. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007, s. 45.34) Rehm J., Shield K., Alcohol consumption, alcohol dependence and attributable burden of disease in Europe. Po-tential gains from effective interventions for alcohol dependence; Centre for Addiction and Mental Health, Canada 2012.35) Ekonomiczne aspekty skutków picia alkoholu w Europie i w Polsce; Instytut Organizacji Ochrony Zdrowia Uczelni Łazarskiego, Warszawa 2013.

60

Finansowanie zadań, na poziomie wojewódzkim oraz gminnym, odbywa się, oprócz środków własnych, ze środków pobranych z tytułu opłat określonych w przepisach ustawy o wychowaniu w trzeźwości: na poziomie samorządu wojewódzkiego – w ramach środków uzyskanych przez

samorządy wojewódzkie z opłat za wydanie zezwoleń na hurtowy obrót napojami o zawartości do 4,5% alkoholu oraz piwem, a także napojów zawierających powyżej 4,5% do 18% alkoholu;

na poziomie samorządu gminnego – w ramach środków uzyskanych przez gminy z opłat za wydanie z zezwoleń na detaliczną sprzedaż alkoholu.

Podział środków wydanych na realizację zadań związanych z rozwiązywaniem problemów alkoholowych na ww. poziomach kształtował się następująco:

Lp. Środki Wydatki w 2011 r.1. budżet państwa* 6.045.000 zł2. samorządy województw** 25.485.706 zł3. powiaty** 2.744.498 zł4. samorządy gmin36)** 607.905.320 zł

Suma: 642.180.523 złTabela 14. Podział środków zapisanych w rozdziale 85154 – Przeciwdziałanie Alkoholizmowi wydanych na realizację zadań związanych z rozwiązywaniem problemów alkoholowych w 2011 r.*Kwota obejmuje środki z rozdziału 85154 (przeciwdziałanie alkoholizmowi) klasyfikacji budżetowej.**Źródło: Ministerstwo Finansów.

Zadania urzędów centralnych określone są w art. 5-7 ustawy o wychowaniu w trzeźwości, a zadania PARPA w art. 3 ust. 3 ww. ustawy.W budżecie państwa, w klasyfikacji budżetowej, środki finansowe planowane na profilaktykę i przeciwdziałanie problemom alkoholowym znajdują się w rozdziale 85154 – przeciwdziałanie alkoholizmowi. W 2011 r. były zaplanowane jedynie w budżetach: Ministra Zdrowia – PARPA - 5.885 tys. zł (wykonanie 6.028 tys. zł), Wojewody Lubuskiego - 30 tys. zł (wykonanie 17 tys. zł).Suma wydatkowana na realizację zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości w budżecie państwa przewidziana w rozdziale 85154 – przeciwdziałanie alkoholizmowi wyniosła ogółem 6.045 tys. zł.Środki wydatkowane przez urzędy centralne, zobowiązane do podejmowania działań w ramach ustawy o wychowaniu w trzeźwości poza rozdziałem 85154, są wymienione w poszczególnych rozdziałach niniejszego sprawozdania.

Samorządy województw uzyskały z tytułu opłat za wydanie zezwoleń na sprzedaż hurtową napojów alkoholowych do 18% 35.673.384 zł. Na realizację wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych wydały 25.485.706 zł, natomiast na realizację wojewódzkich programów, o których mowa w art. 10 ust. 2 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, wydatkowano 5.022.950 zł37).

Zadania własne samorządów gminnych w obszarze profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych są określone w art. 41 ust. 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości. Realizacja tych zadań zawiera się w gminnym programie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Każdy taki program stanowi część strategii rozwiązywania problemów społecznych i jest uchwalany corocznie przez radę gminy. Jest on realizowany przez ośrodek

36) Do wydatków samorządów gminnych zostały wliczone wydatki miast na prawach powiatu.37) Źródło: Ministerstwo Finansów.

61

pomocy społecznej, o którym mowa w przepisach o pomocy społecznej lub przez inną jednostkę wskazaną w programie (art. 41 ust. 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości).Zadania gminnego programu są inicjowane przez gminną komisję rozwiązywania problemów alkoholowych, powoływaną obligatoryjnie przez wójta/burmistrza/prezydenta miasta w każdej gminie (art. 41 ust. 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości). W jej składzie powinny się znaleźć osoby przeszkolone w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych (art. 41 ust. 4 ustawy o wychowaniu w trzeźwości).Według informacji pochodzących z Ministerstwa Finansów, samorządy gmin wydały na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 607.905.320 zł. Zgodnie z art. 182 ustawy o wychowaniu w trzeźwości, samorządy gminne z opłat za korzystanie z zezwoleń realizują także program ds. przeciwdziałania narkomanii. Na ten cel gminy przeznaczyły 35.481.787 zł. W sumie na realizację zadań, wynikających z obu programów, gminy wydatkowały 94% wszystkich środków uzyskanych z tytułu wydawania zezwoleń na sprzedaż detaliczną napojów alkoholowych (uzyskano 683.879.061 zł).

Środki uzyskane z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych przeznaczono m.in. na (wg danych uzyskanych z ankiet PARPA-G1):1. dofinansowanie placówek lecznictwa odwykowego – 36.823.367 zł;2. funkcjonowanie punktów informacyjno-konsultacyjnych dla osób z problemem

alkoholowym –30.237.014 zł;3. działania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie – 26.374.608 zł;4. realizację szkolnych programów profilaktycznych – 32.563.830 zł;5. realizację pozaszkolnych programów profilaktycznych – 29.132.611 zł;6. realizację pozalekcyjnych zajęć sportowych – 45.266.694 zł;7. działalność świetlic socjoterapeutycznych – 46.394.536 zł;8. działalność świetlic opiekuńczo-wychowawczych – 90.027.095 zł;9. działania z zakresu dożywiania dzieci – 17.914.109 zł;10. kolonie i obozy z programem zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci z rodzin z problemem

alkoholowym – 13.212.148 zł;11. kolonie i obozy z programem zajęć profilaktycznych dla dzieci z rodzin z problemem

alkoholowym – 36.401.138 zł;12. programy i przedsięwzięcia profilaktyczne opracowywane i realizowane przez młodzież,

skierowane do grup rówieśniczych (np. kluby dyskusyjne, gazetki, dyskoteki bezalkoholowe, audycje radiowe, itp.) – 3.371.359 zł;

13. programy interwencyjno-profilaktyczne dla młodzieży eksperymentującej z substancjami psychoaktywnymi, w tym z alkoholem – 1.198.183 zł;

14. szkolenia członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych – 2.325.423 zł;

15. inne szkolenia – 3.142.019 zł;16. Centra Integracji Społecznej – 8.973.148 zł;17. Kluby Integracji Społecznej – 1.613.882 zł;18. dofinansowanie izb(y) wytrzeźwień – 18.047.004 zł;19. finansowanie grup samopomocowych (AA, kluby i stowarzyszenia abstynenckie, DDA, Al-

Anon, Al-Ateen) – 14.237.306 zł;20. działalność telefonów zaufania – 1.585.766 zł;21. działania z zakresu edukacji publicznej (np. kampanie edukacyjne, materiały edukacyjne:

plakaty, broszury, ulotki, itp.) – 11.453.180 zł;22. funkcjonowanie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych –

38.119.640 zł.

Źródła danych:

62

Uwzględniając przepisy ustawy sprawozdanie z wykonania ustawy o wychowaniu w trzeźwości w okresie 1 stycznia – 31 grudnia 2011 r. zostało przygotowane zgodnie ze strukturą Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011-2015 i opracowane na podstawie:1. sprawozdań: Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa

Wyższego, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Sportu i Turystyki, Ministerstwa Sprawiedliwości, Rzecznika Praw Dziecka, Rzecznika Praw Obywatelskich, Najwyższej Izby Kontroli, Prokuratury Generalnej, Narodowego Funduszu Zdrowia, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Polskiego Radia S.A., Zarządu TVP S.A., Głównego Urzędu Statystycznego, Ośrodka Rozwoju Edukacji, Głównego Inspektoratu Pracy, Centralnego Zarządu Służby Więziennej Biura Penitencjarnego, Komendy Głównej Policji, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Instytutu Psychiatrii i Neurologii, urzędów marszałkowskich, a także wojewodów i regionalnych izb obrachunkowych,

2. ankiet PARPA-G1 – Roczne sprawozdanie z działalności samorządów gminnych w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2011 r., zbieranych w ramach „Programu badań statystycznych statystyki publicznej na rok 2011” – dane z 98,7% gmin, czyli 2.446 z 2.479 gmin;

3. bazy danych zakładów lecznictwa odwykowego prowadzonej przez PARPA we współpracy z WOTUW, na podstawie ankiet wypełnianych przez placówki lecznictwa odwykowego, w 2011 r. zebrano dane z 603 placówek odwykowych, co stanowiło 82% wszystkich placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w bazie adresowej PARPA;

4. Rocznika Statystycznego Instytutu Psychiatrii i Neurologii na rok 2010 i 2011;

5. danych przekazanych przez Główny Urząd Statystyczny oraz strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego: „Ceny w gospodarce narodowej”, „Rynek wewnętrzny w 2011 r.”, „Budżety gospodarstw domowych w 2011 r.”, „Mały Rocznik Statystyczny 2011”, „Produkcja wyrobów przemysłowych w 2011 r.”;

6. „Sprawozdania z wykonania budżetu państwa za okres od dnia 1 stycznia do dnia 31 grudnia 2011 r.”;

7. innych analiz i badań, m.in.:

a) badania ESPAD realizowanego w 2011 r. przez Instytut Psychiatrii i Neurologii,

b) badania „Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostępność psychiatrycznej opieki zdrowotnej” EZOP,

c) badań „Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce”, przeprowadzonego przez Fundację Centrum Badania Opinii Społecznej w Warszawie w 2008 r. na zlecenie PARPA oraz „Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce”, przeprowadzonego w 2005 r. przez Pracownię Badań Społecznych w Sopocie na zlecenie PARPA,

d) raportu P. Andersona, B. Baumberga Alcohol in Europe. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007.],

e) raportu opublikowanego na stronie www.kgp.gov.pl pn.: „Wypadki drogowe w Polsce w 2011”.

63

http://www.kgp.gov.pl/

bip.kprm.gov.plbip.kprm.gov.pl/download/75/17919/RM-24-2-14Sprawozdanie... · Web viewSpis treści....

Documents

Transcript of bip.kprm.gov.plbip.kprm.gov.pl/download/75/17919/RM-24-2-14Sprawozdanie... · Web viewSpis treści....