Biopolityka: „biologia polityki” czy „polityka życia biologicznego”

111

StBob 2 (2010) s. 111-121

Biopolityka: „biologia polityki”

czy „polityka życia biologicznego”

Artur Filipowicz SJCollegium Bobolanum, Papieski Wydział Teologiczny

Warszawa

Biopolityka zadomowiła się w globalnym dyskursie politologicznym. Na wielu uczelniach w Europie, Ameryce czy w Azji prowadzone są pro-gramy badawcze z zakresu biopolityki. Wykłada się ją na wydziałach nauk społecznych i politycznych. Rośnie liczba specjalistycznych publikacji. W Polsce to w dalszym ciągu terra incognita.

1. Biopolityka jako „biologia polityki”

Dla wielu politologów – głównie anglosaskich – biopolityka to po prostu „biologia polityki”. Czyli próba stosowania wiedzy, paradygmatów i metod wypracowanych w naukach biologicznych do badania zjawisk politycznych i społecznych1.

Po raz pierwszy tak rozumianego terminu „biopolityka” użył M. Ro-berts w 1938 r2. Systematyczne prace nad „biologią polityki” kontynuował L. K. Caldwell w 1964 r3. Począwszy od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku „biologia polityki” zyskuje zainteresowanie Międzynarodowego Towarzystwa Nauk Politycznych (IPSA). W 1975 r. IPSA powołuje, działającą do dzisiaj, Grupę Roboczą do spraw Biopolityki, poświęcając biopolityce odrębny numer swego pisma „International Political Science Review”4.

1 Por. R. Pettmann, Biopolitics and International Values: Investigating Lib-eral Norms, New York 1981, s. 43.

2 Por. M. Roberts, Biopolitics. An Essay in Phisiology, Pathology and the Politics of Social and Somatic Organisms, London 1938.

3 Por. L. K. Caldwell, Biopolitics: Science, Ethics, and Public Policy, „The Yale Review” 1964 nr 56, s. 1-16.

4 Por. R. D. Masters, Politics as a Biological Phenomenon, „Social Science Information” 1975 nr 2, s. 7-13.

Artur Filipowicz SJ

112

Wśród polskich politologów biopolitykę rozumianą jako „biologię polityki” prezentuje w swojej monografii pt. Decydowanie polityczne Z. J. Pietraś5. Autor stwierdza, że biopolityka stanowi „układ wyjaśniający osobowość polityczną decydentów, ich relacje oraz emocje, a, tym samym, całe stosunki polityczne”6. Celem analiz biopolitycznych jest określenie z jednej strony ogólnych czynników biologicznych wpływających na postawy, zachowania i osobowość politycznych decydentów. Z drugiej zaś biopolityka bada cechy biologiczne konkretnego polityka (m.in. zdrowie, płeć, wiek, zmęczenie i rytmy biologiczne), wpływ czyników zewnętrznych na jego osobowość i postępowanie, mających charakter naturalny (m.in. ciśnienie atmosferyczne, temperatura powietrza, wilgotność, zanieczyszczenie, poziom telnu, dostęp do żywności) czy też pochodzący od ludzi (m.in. gniew, strach, przygnębienie, pobudzenie emocjonalne). Wreszcie zaś biopolityka analizuje formy komunikacji werbalnej i pozawerbalnej, wpływające na podejmowane przez niego decyzje polityczne7.

2. Biopolityka jako „polityka życia biologicznego”

We współczesnej filozofii politycznej, przyjmuje się odmienne rozu-mienie biopolityki. Koncentruje się uwagę nie tyle na „biologii polityki”, ile na „polityce życia biologicznego”.

Prekursorem tak interpretowanej biopolityki jest M. Foucault, który ponad 35 lat temu tworzy teoretyczne podstawy współczesnej biopolityki8 W jego przekonaniu władza polityczna – począwszy od końca XVIII w., wspierana wiedzą z zakresu nauk biomedycznych – staje się władzą-wiedzą nad życiem. Biowładzą. „Należałoby mówić – stwierdza Foucault – o »bio-polityce« dla określenia zespołu poczynań wprowadzających życie i jego mechanizmy w dziedzinę trzeźwych kalkulacji i z władzy-wiedzy tworzących czynnik przekształcenia ludzkiego bytu”9.

W przekonaniu M. Foucault, każdy suweren, aż do czasów późnego średniowiecza, sprawował władzę nad losem poddanych. Miał prawo skazy-wania ich na śmierć lub pozostawienia przy życiu10. Od XIV w. aż do wybuchu rewolucji francuskiej władza monarchy nad życiem ogniskuje się wokół kontrolowania życia obywateli. Od końca XVIII w. następuje reorientacja

5 Por. Z. J. Pietraś, Decydowanie polityczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1998, s. 301-319.

6 Tamże, s. 301.7 Por. tamże, s. 303-319.8 Por. M. Foucault, Historia seksualności, tłum. B. Banasiak i in., Czytelnik,

Warszawa 1995, s. 118-139; tenże, Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w Collège de France, tłum. M. Kowalska, Wydawnictwo KR, Warszawa 1998.

9 Por. tenże, Historia seksualności, s. 125.10 Por. tamże, s. 119.

Biopolityka: „biologia polityki” czy „polityka życia biologicznego”

113

sprawowanej przez władzę polityczną władzy nad ludzkim życiem. „Rzec można, iż miejsce starego prawa do zadawania śmierci lub pozostawienia przy życiu zajęła moc zachowania przy życiu lub wtrącania w śmierć”11. Owo zachowanie przy życiu polega zasadniczo na ingerowaniu we wszelkie procesy życia. Konkretnie zaś na dyscyplinowaniu, modyfikowaniu, opty-malizowaniu i wytważaniu życia według ustalonych przez biowładzę celów i przyporządkowanych im strategii12.

Sprawowanie władzy nad życiem obywateli – jak zauważa Foucault – przybiera dwie podstawowe formy. Pierwszą z nich jest „anatomopolityczna władza nad ciałem” – czyli polityka ciała jednostki, polegająca na badaniu, analizowaniu, kontrolowaniu, dyscyplinowaniu, modyfikowaniu i optymali-zowaniu składników oraz funkcji ciała ludzkiego. Drugą formą sprawowania władzy nad życiem jest „biopolityka populacji” – czyli polityka nie tyle już biologicznego ciała jednostki, lecz całego gatunku Homo sapiens. Owa władza nad ciałem-gatunku – analogicznie do władzy nad ciałem jednostki – skupiła się na na interwencjach i kontrolowanych regulacjach dotyczących rozmna-żania, narodzin, śmierci, stanu zdrowia, ciągłości życia oraz długowieczności ludzkiej populacji. Współczesna biowładza zmierza nie tyle do zabijania życia, ile dominowania nad życiem we wszystkich jego przejawach13.

Byt i dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, produktywne życie społeczne i ekonomiczne obywateli zostały więc złożone w ręce biowładzy, która przyjęła za swój priorytet zarządzanie zdrowiem jednostki i populacji. Biopolityka ma po prostu służyć „poprawianiu” ewolucji gatunku ludzkiego. Korygowaniu biologicznej natury człowieka za pomocą minimalizowania czynników zakłócających jej dobrostan.

Powinny temu sprzyjać odpowiednie decyzje i strategie polityczne podejmowane przez biowładze a prowadzące do wyeliminowania głównych problemów populacyjnych. I tak zmniejszeniu przyrostu naturalnego ma służyć reglamentacja antykoncepcji, aborcji, sztucznych technik reprodukcji, macierzyństwa zastępczego, diagnozy preimplantacyjnej i prenatalnej oraz eutanazji. Zredukowaniu problemów żywnościowych – tworzenie rzywno-ści modyfikowanej genetycznie (GMO). Profilaktyce oraz leczeniu chorób fizycznych i umysłowych ma przeciwdziałać upowszechnianie neurofarma-kologii, terapii genowej linii zarodkowej, terapii z wykorzystaniem komórek macierzystych, klonowanie terapeutyczne i reprodukcyjne. Wreszcie, dużej śmiertelności wywoływanej pandemiami chorób zakaźnych ma położyć kres promowanie zasad higieny.

11 Tamże, s. 121.12 Por. Ch. C. Lemert, G. Gillan, Michel Foucault. Teoria społeczna i trans-

gresja, tłum. D. Leszczyński, L. Rasiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław 1999, s. 110.

13 Por. M. Foucault, Historia seksualności, s. 122.

Biopolityka: „biologia polityki” czy „polityka życia biologicznego”

113

sprawowanej przez władzę polityczną władzy nad ludzkim życiem. „Rzec można, iż miejsce starego prawa do zadawania śmierci lub pozostawienia przy życiu zajęła moc zachowania przy życiu lub wtrącania w śmierć”11. Owo zachowanie przy życiu polega zasadniczo na ingerowaniu we wszelkie procesy życia. Konkretnie zaś na dyscyplinowaniu, modyfikowaniu, opty-malizowaniu i wytważaniu życia według ustalonych przez biowładzę celów i przyporządkowanych im strategii12.

Sprawowanie władzy nad życiem obywateli – jak zauważa Foucault – przybiera dwie podstawowe formy. Pierwszą z nich jest „anatomopolityczna władza nad ciałem” – czyli polityka ciała jednostki, polegająca na badaniu, analizowaniu, kontrolowaniu, dyscyplinowaniu, modyfikowaniu i optymali-zowaniu składników oraz funkcji ciała ludzkiego. Drugą formą sprawowania władzy nad życiem jest „biopolityka populacji” – czyli polityka nie tyle już biologicznego ciała jednostki, lecz całego gatunku Homo sapiens. Owa władza nad ciałem-gatunku – analogicznie do władzy nad ciałem jednostki – skupiła się na na interwencjach i kontrolowanych regulacjach dotyczących rozmna-żania, narodzin, śmierci, stanu zdrowia, ciągłości życia oraz długowieczności ludzkiej populacji. Współczesna biowładza zmierza nie tyle do zabijania życia, ile dominowania nad życiem we wszystkich jego przejawach13.

Byt i dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, produktywne życie społeczne i ekonomiczne obywateli zostały więc złożone w ręce biowładzy, która przyjęła za swój priorytet zarządzanie zdrowiem jednostki i populacji. Biopolityka ma po prostu służyć „poprawianiu” ewolucji gatunku ludzkiego. Korygowaniu biologicznej natury człowieka za pomocą minimalizowania czynników zakłócających jej dobrostan.

Powinny temu sprzyjać odpowiednie decyzje i strategie polityczne podejmowane przez biowładze a prowadzące do wyeliminowania głównych problemów populacyjnych. I tak zmniejszeniu przyrostu naturalnego ma służyć reglamentacja antykoncepcji, aborcji, sztucznych technik reprodukcji, macierzyństwa zastępczego, diagnozy preimplantacyjnej i prenatalnej oraz eutanazji. Zredukowaniu problemów żywnościowych – tworzenie rzywno-ści modyfikowanej genetycznie (GMO). Profilaktyce oraz leczeniu chorób fizycznych i umysłowych ma przeciwdziałać upowszechnianie neurofarma-kologii, terapii genowej linii zarodkowej, terapii z wykorzystaniem komórek macierzystych, klonowanie terapeutyczne i reprodukcyjne. Wreszcie, dużej śmiertelności wywoływanej pandemiami chorób zakaźnych ma położyć kres promowanie zasad higieny.

11 Tamże, s. 121.12 Por. Ch. C. Lemert, G. Gillan, Michel Foucault. Teoria społeczna i trans-

gresja, tłum. D. Leszczyński, L. Rasiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław 1999, s. 110.

13 Por. M. Foucault, Historia seksualności, s. 122.

Artur Filipowicz SJ

114

Biopolityczne strategie biowładzy w demokratycznym państwie prawa znajdują swe ukonkretnienie, a zarazem legitymizację, w systemie prawnym14. Biowładza tworzy w tym celu odpowiednie normy prawne regulujące zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne oraz zwiekszające poziom jakości życia populacji. Tworzy bioprawo.

Analiza bioprawa Unii Europejskiej czy Rady Europy (Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej w Kontekście Zasto-sowań Biologii i Medycyny: Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie– Konwencja z Oviedo; 1997 r.) pozwala na wysunięcie następującej tezy:współczesna biopolityka, a w konsekwencji bioprawo zostały zdominowaneprzez kwestie medyczne. Oznacza to, iż biopolityka stała się faktycznie biopo-lityką medyczną, biowładza – biowładzą medyczną, a bioprawo – bioprawemmedycznym. Następuje polityzacja medycyny i konsekwentnie medykalizacjapolityki, medykalizacja biowładzy oraz medykalizacja bioprawa. Przyczyntego stanu, w moim przekonaniu, należy upatrywać w błędnym rozumieniubioetyki, stanowiącej fundament metabiopolitycznych i metabioprawnychrozstrzygnięć.

3. Bioetyka jako metabiopolityka

Okazuje się bowiem, że bioetyka uprawiana w Stanach Zjednoczonychi Europie nie jest w pełni bioetyką lub jest bioetyką jedynie nominalnie. Za-zwyczaj bowiem ogranicza się ją do kwestii medycznych i definiuje następu-jaco: „Bioetyka to wyspecjalizowana część filozoficznej etyki szczegółowej, ustalająca oceny i normy moralne w stosunku do ingerencji w życie ludzkie w granicznych sytuacjach jego powstawania, trwania i śmierci”15.

Tak rozumiana bioetyka nie jest więc żadną autonomiczną dyscypliną naukową, lecz jedynie subdyscypliną filozoficzną – konkretnie szczególową etyką filozoficzną (sic!). Wielu uważa, że początków bioetyki należy doszu-kiwać się w czasach Hipokratesa, zaś problemami bioetycznymi zajmowały się dawniej etyka medyczna, filozofia medycyny, deontologia medyczna czy etyka filozoficzna.

Bioetyka jednak nie powstała w czasach Hipokratesa. Zajmuje się nie tylko kwestiami medycznymi. Nie jest subdyscypliną filozoficzną. Nie jest tyl-

14 Por. D.G. Guillén, Democracia y bioética, w: J. R. Acosta Sariego, Bioética para la sustentabilidad, Centro Félix Varela, La Habana 2002, s. 170.

15 Por. T. Biesaga, Bioetyka, w: A. Muszala (red.), Encyklopedia Bioetyki. Personalizm chrześcijański, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Ra-dom 20072, s. 63-64. Zob. także A. r. Jonsen, The birth of bioethics, „Hast-ings Centre Report” 1993 nr 6, s. 1-4; t. Ślipko, Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, WAM, 19942, s. 16; w. T. Reich, Modelli di bioetica. Potter e Kennedy Institute a confronto, w: G. Russo (red.), Bioetica fonda-mentale e generale, Società Editrice Internazionale, Torino 1995, s. 27-45.

Biopolityka: „biologia polityki” czy „polityka życia biologicznego”

115

ko etyczną oceną badań prenatalnych, przerywania ciąży, sztucznych technik reprodukcji, klonowania, eutanazji, transplantacji czy inżynierii genetycznej. Bioetyka bowiem jest autonomiczną dyscypliną naukową.

3.1. Geneza bioetyki

Jako nowa dziedzina wiedzy bioetyka powstaje na początku lat sie-demdziesiątych za sprawą Van Rensselaera Pottera, profesora onkologii w McArdle Laboratory Department of Oncology University Wisconsin Medical School w Madison16. Od 1962 r. Potter prowadzi badania nad przetrwaniem gatunku ludzkiego. W 1970 i 1971 r. wystęuje z propozycją stworzenia no-wej dyscypliny wiedzy, którą określił mianem bioetyki. Koncepcja bioetyki zostaje przez Pottera szczególowo przedstawiona – dziś, niestety, przez wielu bioetyków zapomniana – w dwóch programowych publikacjach: Bioethics. Bridge to the Future (1971) oraz Global Bioethics. Building on the Leopold Legacy (1988).

W XX w., w przekonaniu Pottera, doszło do oddzielenia wiedzy bio-logicznej od wiedzy humanistycznej. Science i Humanities, odseparowane od siebie, żyją własnym życiem. Owa separacja może prowadzić ludzkość do zagłady. Sama bowiem wiedza biologiczna jest wyłącznie wiedzą, nato-miast nie jest jeszcze mądrością. Oderwana od aksjologii staje się źródłem „niebezpiecznej wiedzy”, bowiem promując ideę rozwoju osoby ludzkiej w kategoriach dobrobytu materialnego i dobrostanu fizycznego, zagraża przetrwaniu gatunku i biosfery. Istnieje zatem nagląca potrzeba zdefiniowania takich wartości, które opierając się na ważniejszych uogólnieniach biologicz-nych, wpłynęłyby na polepszenie jakości życia jednostki i społeczeństwa, przyczyniając się tym samym do przetrwaniu ludzkiej populacji17. Temu celowi ma właśnie służyć bioetyka.

16 Van Rensselaer Potter (1911-2001) urodził się w South Dakota w USA. W 1933 r. ukończył studia z zakresu chemii w University Wisconsin-Madi-son. Pięć lat później uzyskał stopień doktora. W latach 1938-1939 pracował w zespole naukowo-badawczym Instytutu Biochemii w Sztokholmie. W 1940 r. przeniósł się do Uniwersytetu w Wisconsin, gdzie w 1947 r. został powołany na stanowisko profesora onkologii, a następnie dyrektora McArdle Laboratory. V. R. Potter był członkiem kilku prestiżowych towa- rzystw naukowych, m.in. American Society of Biological Chemists, Na-tional Academy of Science, American Associacion for Cancer Research czy British Association for Cancetr Research, American Society of Cell Biology. W 1971 r. wydał pierwszą książkę – manifest, poświeconą bioetyce: Bio- ethics. Bridge to the Future. W anstępnych latach rozwijał własną koncepcję bioetyki, dookreślająć jej status epistemologiczny. W 1988 r. opublikował kolejną książkę Global Bioethics. Building on the Leopold Legacy (1988) i ok. 40 artykułów na temat bioetyki.

17 Por. V. r. Potter, Bioethics, „BioScience” 1971 nr 21, s. 1088.

Artur Filipowicz SJ

116

3.2. Istota bioetyki

Istotę bioetyki można przedstawić w następujacy sposób. Otóż dla istnienia ludzkości kluczowe staje się pytanie o relacje zachodzące między naturą człowieka a kosmosem. Decyzje polityczne zazwyczaj ignorują ten problem. Koncentrują się na dobrostanie jednostki, zapominając, że żyje ona w określonym środowisku społecznym i biologicznym. Stanowi istotną część biosfery.

Między człowiekiem a środowiskiem zachodzą nieustanne interakcje. Sprzężenia. Zachowanie jednostki, wpływa na inną jednostkę. Zachowania grupy wpływają na populację. Dochodzi do interakcji między jednostkami i populacjami. Zarazem jednak jednostka i populacja wchodzą w interakcje ze środowiskiem naturalnym. Człowiek oddziałuje na środowisko, a środowisko na człowieka. Człowiek zazwyczaj eksploatuje środowisko naturalne, które ma okreśłoną wyporność. Nie jest studnią bez dna.

Poznanie i zrozumienie relacji zachodzących między jednostką a środo-wiskiem jest na wagę złota. Cenę stanowi tutaj przetrwanie życia na Ziemi. Dlatego Potter definiuje bioetykę jako naukę o przetrwaniu18. Zauważa jedno-cześnie, iż jest ona czymś więcej niż tylko wiedzą. Jest mądrością. Z tego też względu nadaje jej nazwę „bioetyka”, „aby wyszczególnić dwa najważniejsze składniki, tak bardzo potrzebne w zdobywaniu nowej mądrości: [którymi są] wiedza biologiczna i ludzkie wartości”19. Ludzie bowiem potrzebują nowej mądrości, dzięki której będą zdolni wykorzystać wiedzę z zakresu nauk o życiu do własnego przetrwania i polepszenia jakości ludzkiego życia20.

Przetrwanie gatunku Homo sapiens nie jest dane raz na zawsze, a rozwój ludzkości nie jest zagwarantowany sam z siebie. W przeszłości istniało wiele organizmów, które wyginęły. Nie pomogła im w przetrwaniu ani adaptacja fizjologiczna (przystosowanie się do zmieniających się warunków otoczenia: zanieczyszczenie, hałas, odżywianie, stres itp.), ani ewolucja biologiczna (przekazanie zmian adaptacyjnych następnemu pokoleniu). Żadne bowiem prawa biologiczne nie gwarantują przetrwania życia na Ziemi21. Zapewnić je może jedynie adaptacja kulturowa. Oznacza ona taki sposób postępowania

18 Por. tamże, s. 25. 19 „I therefore propose the term Bioethics in order to emphasize the two most

important ingredients in achieving the new wisdom that is so desperately needed: biological knowledge and human values”; tamże, s. 2. Zob. także tenże, Humility with Responsability – A Bioethic for Oncologists: Presiden-tial Address, „Cancer Research” 1975 nr 35, s. 2297.

20 Por. tenże, Bioethics. Bridge to the Future, Englewood Cliffs, Prentice-Hall Inc., New Jersey 1971, s. 1.

21 Por. tamże, s. 26; zob. V. r. Potter, D. A. Baerreis, K.r. Symon, The Pur-pose and Function of the University, „Science” 1970 nr 167, s. 1590-1593.

Biopolityka: „biologia polityki” czy „polityka życia biologicznego”

117

człowieka, który opierając się na wiedzy biologicznej, skutkowałby zmianą jego dotychczasowych interakcji z biosferą, która go otacza i w której eg-zystuje22.

Przy zachowaniu oczywistych różnic istniejących między naturą a kulturą można dostrzec jednak pewne podobieństwa. Dotyczą one elemen-tarnych zasad, dzięki którym możliwe jest przekazywanie życia na poziomie biologicznym (DNA) oraz przekazywanie paradygmatów aksjologicznych na poziomie kultury (idee, pojęcia).

Cząsteczka kwasu deoksyrybonukleinowego charakteryzuje się następu-jącymi cechami: dostarczanie informacji, replikacja, mutacja, rekombinacja oraz ekspresja. Podobnie idee lub pojęcia zostają wyrażone na zewnątrz przez wypowiadane słowa, a następnie powielone w kulturze za pomocą języka mówionego, pisanego czy symbolicznego, dzięki czemu odbywa się ich replikacja. Nie jest to jednak proces w pełni zaplanowany i uporządko-wany. Na każdym etapie mogą pojawić się błędy. Nowo powstałe pojęcia oraz idee muszą zawierać informacje odmienne od idei i pojęć pierwotnych, by mogły wpływać na zmianę dotychczasowego sposobu zachowania się człowieka i środowiska. Zmiany pożądane z adaptacyjnego punktu widzenia zostają następnie utrwalone w formie wzorców kulturowych i przekazane następnym pokoleniom23.

Czysto mechaniczne odtworzenie utrwalonych idei lub pojęć przez nowe pokolenie nie jest jednak w stanie zainicjować ewolucji kulturowej. Dopiero ich mutacja oraz replikacja, zachodząca w sferze psychoduchowej człowieka, może zapoczątkować ewolucję kulturową24. Wypada podkreślić, iż, dostarczanie informacji, jej ekspresja i powielanie są elementami porząd-ku w procesie przekazywania idei czy też pojęć. Mutacja i rekombinacja stanowią natomiast elementy zakłóceń w ich percepcji, interpretacji oraz replikacji25. Zarówno bowiem idee jak i pojęcia, tworzące kulturę, podlegają stałej modyfikacji. Dzięki owym zakłóceniom, towarzyszącym psychicznej aktywności człowieka, możliwa jest dopiero ewolucja kulturowa, a w ślad za nią postęp naukowy26.

Paralelność właściwości cząsteczki DNA oraz idei czy pojęcia pozwala też na wskazanie analogii między ewolucją biologiczną i kulturową. Pierw-sza z nich zachodzi wówczas, gdy istniejąca molekuła DNA – w wyniku rekombinacji lub mutacji materiału genetycznego, poprzedzonej replikacją i ekspresją – ulega przemianie w nową cząsteczkę DNA, powodując jednocze-

22 Por. V. r. Potter, Bioethics. Bridge to the Future, s. 24-26.23 Por. tamże, s. 19.24 Por. tamże, s. 108.25 Por. tamże, s. 62.26 Por. tamże, s. 107.

Artur Filipowicz SJ

118

śnie utrwalenie nowej informacji genetycznej. Podobnie ewolucja kulturowa odbywa się wówczas, gdy istniejąca idea – w wyniku mutacji lub rekombinacji – przyczynia się do powstania nowej idei. Świadomość przebiegu przemian fizjologicznych i ewolucyjnych, wywołanych koniecznością dostosowania się do otoczenia, jest nieodzowna do zainicjowania ewolucji kulturowej, która przebiega analogicznie do ewolucji biologicznej27.

Zmiana dotychczasowego sposobu zachowania się człowieka względem środowiska zależy więc od tego, w jaki sposób będzie on korygował swoje postępowanie w zależności od warunków otoczenia. Przyszłość ludzkiej po-pulacji zależy więc od obecnych wyborów etycznych. Ich podstawą powinna być nowa aksjologia dotycząca życia człowieka i całej biosfery28.

3.3. Metoda bioetyki

Uprzywilejowaną metodą kreowania adaptacji kulturowej, a tym samym metodą bioetyki jest metoda biosystemowa – biocybernetyka.

Każdy żywy organizm można rozpatrywać jako skomplikowany sys-tem, składający się z podsystemów, między którymi zachodzą wzajemne relacje. Na ich przebieg wpływają nie tylko części składowe systemu, lecz także środowisko zewnętrzne. Organizm pozostaje więc w bezpośrednim związku z otoczeniem za pośrednictwem swych receptorów, a niezależnie od tego środowisko wywiera na organizm wpływ przez różne bodźce: klimat, odżywianie, promieniowanie czy hałas.

Zmiany zachodzące w środowisku zewnętrznym mogą wywołać zmiany wewnątrzustrojowe. Organizm dysponuje wieloma sposobami przeciwdziała-nia skutkom tych zmian. Wiele z nich opiera się na zasadzie sprzężenia zwrot-nego. Sprzężenie zwrotne ujemne zachowuje w systemie stan równowagi, natomiast dodatnie powoduje jego zakłócenie29. Aktywacja i dezaktywacja poszczególnych rodzajów sprzężeń zwrotnych jest regulowana przez sam organizm, który zmierza do zachowania stanu homeostazy30.

Celem bioetyki jest wyjaśnienie związków, zachodzących między obser-wowalnymi reakcjami organizmu jednostki lub populacji a obserwowalnymi bodźcami, dostarczanymi przez otoczenie. Wykorzystuje się w tym celu cy-bernetyczną metodę „czarnej skrzynki”. Metoda black box ma zastosowanie w sytuacji, gdy dla obserwatora są dostępne jedynie wielkości wejściowe i wyjściowe systemu, zaś struktura wewnętrzna układu oraz zachodzące

27 Por. tamże, s. 36.28 Por. tenże, Global Bioethics: Building on the Leopold Legacy, Michigan

State University Press, East Lansing 1988, s. VIII.29 Por. tenże, Bioethics. Bridge to the Future, s. 170-172.30 Por. tamże, s. 173.

Biopolityka: „biologia polityki” czy „polityka życia biologicznego”

119

w niej procesy pozostają nieznane. Przez obserwację i rejestrację bodźców i reakcji można wnioskować o zmianach zachodzących w organizmie31.

Człowiek, oddziałując na otoczenie, wywołuje w nim określone zmia-ny. Środowisko także oddziałuje na człowieka. Jednostka, przez wybór określonego postępowania, może albo przystosowywać się do wymogów otoczenia, albo adaptować otoczenie do własnych potrzeb. Istotną rolę w tym przypadku odgrywa cel, któremu służą jej konkretne zachowania oraz zachowania całej populacji32.

Przyszłość ludzkości zależy więc nie tylko od mechanizmów biolo-gicznych, lecz także od kultury tworzonej przez człowieka. Różne sposoby postępowania są bowiem wypadkową natury biologicznej i kultury symbo-licznej, społecznej, politycznej, gospodarczej i religijnej. Ostatecznie jego zachowaniem kierują ogólne wzorce, dotyczące poszczególnych kategorii działania, które są utrwalane i przechowywane w kulturze, rozumianej jako zespół pozagenetycznych mechanizmów kontrolnych33.

Podstawowym wzorcem zachowania się człowieka jest przetrwanie gatunku ludzkiego. Opierając się na tym wzorcu, powinien on przetwarzać zewnętrzne bodźce informacyjne oraz podejmować konkretne decyzje34. Sprzyjać temu powinny wspólne prace badawcze przedstawicieli nauk przyrodniczych i humanistycznych, a dotyczące roli sprzężeń zwrotnych, zachodzących między człowiekiem a środowiskiem na poziomie biologicz-nym i kulturowym. Współpraca przedstawicieli Science i Humanities ma sprzyjać zwiększeniu naukowej wiedzy, dotyczącej mechanizmów kierują-cych adaptacją fizjologiczną, ewolucyjną i kulturową, a także ustalić takie parametry przetrwania, które przyczyniłyby się do wytworzenia optymalnego środowiska dla przeżycia ludzkiego gatunku35.

W poszukiwaniu nowych paradygmatów aksjologicznych ważne jest nie tylko przestrzeganie przez uczonych naukowej procedury metodologicznej. Istotne są także określone cechy charakteru badaczy. Zdobywanie wiedzy aksjologicznej wymaga bowiem od nich twórczej wyobraźni, samodziel-ności myślenia, intelektualnej niezależności, roztropnej oceny i analizy

31 Por. tenże, Biocybernetics and Survival, „Zygon. Journal of Religion and Science” 1970 nr 5, s. 229-246.

32 Por. tamże.33 c. Geertz, The Impact of the Concept of Culture on the Concept of Man,

w: J. r. Platt (red.), New Views of the Nature of Man, University of Chicago Press, Chicago 1965, s. 123; zob. także V. R. Potter, Man and His Future, „Science” 1966 nr 154, s. 273-274.

34 Por. tenże, Bioethics. Bridge to the Future, s. 38-39.35 Por. tamże, s. 130.

Artur Filipowicz SJ

120

faktów biologicznych, akceptacji odmiennych poglądów oraz umiejętności współpracy36.

Celem bioetyki jest zatem zdobycie bioetycznej mądrości, która wpły-wając na zmianę dotychczasowych zachowań jednostki i społeczeństwa, generowałaby ewolucje kulturową akceptowalną z punktu widzenia prze-trwania życia na Ziemi37.

4. Neobiopolityka?

Bioetyka nie powinna być redukowana do kwestii medycznych (bioety-ka medyczna). Bioetyka to także bioetyka ekologiczna. Decydenci polityczni zdają się ignorować kwestie środowiskowe. Podejmowane przez nich decyzje dotyczą zazwyczaj problemów medycznych. Nierzadko są one wypadkową opinii aksjologiczno-etycznych społeczeństwa lub kalkulacji sondażowych, nie zaś wnikliwym badaniem zjawisk dotyczących życia. Analizą pozytyw-nych i negatywnych konsekwencji, jakie niosą ze sobą określone decyzje bio-polityczne. Konsekwencji krótkoterminowych i długofalowych dla jednostki, gatunku Homo sapiens i biosfery. Nie można bowiem efektywnie zapobiegać i eliminować problemów biomedycznych bez uwzględniania skutków, jakie mogą z tego wyniknąć dla środowiska, agrokultury, ekonomii, polityki czy światopoglądowych przekonań konkretnego człowieka lub całej populacji.

Uważam, że niewłaściwe rozumienie bioetyki charakterystyczne dla dzisiejszych naukowców, sprowadziło samą bioetykę na manowce. Do-prowadziło do polaryzacji bioetycznych stanowisk. Nie jest ona – wbrew intencjom twórcy bioetyki – miejscem dialogu w obronie życia38. Stała się areną nieusuwalnych sporów biomedycznych, toczonych między bioetykami o proweniencji teleologicznej i deontologicznej. Ci pierwsi w rozstrzyganiu sporów bioetycznych zwracają wyłącznie uwagę na przewidywane skutki podejmowanych działań biomedycznych. Drudzy natomiast wartościują te działania jako dobre lub zł, niezależnie od powodowanych przez nie kon-sekwencji39.

Brak konsensusu wśród bioetyków sprawia, że niestabilna jest sama biopolityka, która za sprawą M. Foucaulta wyewoluowała w biopolitykę me-dyczną o silnym zabarwieniu eugenicznym. Najmniej stabilne jest bioprawo,

36 Por. tenże, Emeritus Professors Can, Assistant Professors Mustn’t, „Faseb Journal” 1993 nr 7, s. 255.

37 Por. tenże, Global Bioethics as a Secular Source of Moral Authority for Long-Term Human Survival, „Global Bioethics” 1992 nr 5, s. 7-9.

38 Por. tenże, Global Bioethics with Humility and Responsibility, „Studia Bobolanum” 2003 nr 4, s. 103-104.

39 Por. B. Chyrowicz, Argumentacja we współczesnych debatach bioety-cznych, w: W. Galewicz (red.), Etyczne i prawne granice badań naukowych, Universitas, Kraków 2009, s. 13-20.

Biopolityka: „biologia polityki” czy „polityka życia biologicznego”

121

które jako bioprawo medyczne inkorporuje eugeniczne założenia biowładzy i skonfliktowaną wewnętrznie bioetykę.

Być może nadszedł czas, by dokonać syntezy analiz M. Foucaulta i Van R. Pottera oraz zapoczątkować naukową refleksję biopolitologiczną, w której biopolityka nie będzie rozumiana jako forma ingerowania biowła-dzy w procesy powstawania, trwania i końca ludzkiego życia, podyktowana doraźnymi celami politycznymi, lecz jako wyraz okazywania szacunku i troski dla każdego człowieka i całej biosfery.

Biopolitics: „the biology of politics” or „the biology of political life”

Summary

The article begins with the explanation of the term „biopolitics”, present in the global discussion of contemporary political science, although in Poland still remaining terra incognita.

For many political scientists – mainly the Anglo-Saxon - biopolitics is nothing more but the biology of politics i.e. an attempt to apply knowledge, paradigms and methods developed in biological sciences to research political and social phenomena. Biopolitics as „biology of politics” is engaged in biogenetic conditioning of political behaviour, per-sonalities of decision-makers (politicians) and the influence of physiological factors on political attitudes and behaviours. Contemporary political philosophy adopts a different understanding of biopolitics. It concentrates its attention not on „biology of politics” but on the „politics of biological life”. The precursor of such an interpretation of biopolitics is Michael Foucault. It is him, who in mid-seventies of 20th century, created the theoretical foundation for contemporary biopolitics. According to him, beginning with 17th century, political power supported by the accomplishments of the medical knowledge, became the power-knowledge over life. Biopower.

According to the author, the improper understanding of bioethics, characteristic for contemporary scientists, has led the bioethics itself astray and has led to the polarization of bioethical attitudes. It is not - as the creator of bioethics originally intended – a place for a dialogue for protection of life. It became an arena for an outlook war. This makes biopolitics even more unstable and owing to Michael Foucault it has evolved into medical biopolitics of a strong eugenic tone. Biolaw is the least stable. The medical biolaw incor-porates the eugenic preconceptions of biopower and the internally conflicted bioethics.

It is probably time now to synthesise the analyses of M.Foucault and Van R. Potter and commence an academic „bio-political science” assessment in which biopolitics will not be understood as an interference of biopower in the processes of creation, duration and termination of human life instructed by tentative political goals but as an expression of respect and care for the life of every individual and the biosphere as a whole.