Bieszczadzki Park Narodowy 40 lat ochroNy

Bieszczadzki Park Narodowy

40 lat ochroNy

Bieszczadzki Park Narodowy – 40 lat ochroNy

Praca pod redakcją

aNdrzeja GóreckieGo i BoGdaNa zemaNka

Ustrzyki Górne 2016

Autorzy:leopold Bekier, anna Bochynek, aneta Bylak, Piotr chachuła, cezary Ćwikowski, antoni derwich, anna drozdowicz, Błażej Gierczyk, zbigniew Głowaciński, elżbieta Gorczyca, andrzej Górecki, Grażyna holly, Bogdana izmaiłow, agnieszka jackowska, dariusz karasiński, henryk klama, joanna korzeniak, robert kościelniak, kazimierz krzemień, stanisław kucharzyk, anna kujawa, krzysztof kukuła, adam Łajczak, michał Łyp, stefan michalik, iwona mróz, magdalena Nowak-chmura, marek Nowosad, henryk okarma, Piotr Patoczka, jerzy Pawłowski, kajetan Perzanowski, Bartosz Pirga, ryszard Prędki, krystyna Przybylska, Bartłomiej rzonca, krzysztof siuda, janusz siwek, stefan skiba, adam stebel, adam szary, andrzej szczepkowski, andrzej Ślączka, tomasz Ślusarczyk, tomasz winnicki, dominika wrońska-wałach, Bogdan zemanek, jan Żarnowiec

Recenzenci:dr hab. józef mitka, prof. Uj

dr hab. jacek wasilewski, prof. UP

Tłumaczenia na język angielski:Bogdan zemanek, autorzy

Opracowanie redakcyjne i korekta:Barbara Ćwikowska, adam leń, Bogdan zemanek

Fotografie na okładce:wschodniokarpackie ziołorośla z pełnikiem alpejskim – fot. tomasz winnicki

ryś w bieszczadzkiej puszczy – fot. Grzegorz leśniewski

© Bieszczadzki Park Narodowy, Ustrzyki Górne 2016ISBN 978-83-88505-53-9

wydanie i, nakład 1000 egz.

Adres wydawcy:Bieszczadzki Park Narodowy

Ustrzyki Górne 19, 38–713 lutowiskatel./fax 13–461–10–91

e-mail: [email protected], www.bdpn.pl

Publikacja wydana dzięki pomocy finansowejwojewódzkiego Funduszu ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej w rzeszowie

zakup zdjęć dofinansowany przez laVa Films sp. z o.o., ul. Gandhiego 7/30 91-012 Łódź,

polskiego producenta filmu „wielkie zimno”.

Projekt graficzny, skład i druk:dimograf, 43-300 Bielsko-Biała, ul. legionów 83

warUNki klimatyczNe

Marek Nowosad, Sylwester Wereski

wstęP

ważnym procesem klimatotwórczym, który kształtuje zmienność warunków pogodowych w eu-ropie Środkowej, jest cyrkulacja atmosferyczna. od kierunku napływu mas powietrznych oraz od rodzaju i rozmieszczenia układów barycznych zależą m. in. zachmurzenie, temperatura i wilgotność powietrza, opady czy stosunki anemometryczne. w ciepłej czę-ści cyklu rocznego należy pamiętać o istotnej roli promieniowania słonecznego.

czynnikami, które modyfikują warunki klima-tyczne, są m. in. odległość od dużych zbiorników wodnych oraz wysokość i rzeźba terenu. Natomiast rodzaj pokrycia terenu (las, łąka, torfowisko, pole uprawne czy obszar przekształcony antropogenicz-nie) ma wpływ na te warunki w mezoskali i w skali lokalnej.

teren Bieszczadzkiego Parku Narodowego (BdPN) i jego otuliny charakteryzuje się cechą ty-pową dla obszarów górskich – znacznym zróżnico-waniem wartości elementów klimatu na niewielkiej przestrzeni. jak podkreślili obrębska-starklowa i in. (1994), grzbiety górskie cechują się mniejszymi wahaniami wartości elementów klimatu niż przed-pole gór.

informacje o warunkach pogodowych, a w skali wieloleci – o warunkach klimatycznych, pochodzą z naziemnej sieci obserwacyjno-pomiarowej instytu-tu meteorologii i Gospodarki wodnej. stacja synop-tyczna leżąca najbliżej BdPN znajduje się w lesku, zaś stacje klimatologiczne w stuposianach, terce, solinie (solina–jawor) oraz Baligrodzie (Baligród–mchawa). w masywie Borżawy, leżącym na Ukrainie kilkadziesiąt kilometrów na południowy-wschód od tarnicy, funkcjonuje stacja Płaj, zlokalizowana na wysokości 1343 m n.p.m. historia pomiarów mete-orologicznych w Bieszczadach została opublikowana

w rocznikach Bieszczadzkich (Nowosad 1998). rok 2005 to początek funkcjonowania 4 posterunków meteorologicznych imGw z funkcją telemetryczną (Połonina wetlińska 1226 m n.p.m., wyżniański wierch 913 m n.p.m., wołosate 752 m n.p.m., tarnawa Niżna 708 m n.p.m.). z uruchomieniem ich wiązano duże nadzieje w aspekcie poznania kli-matu BdPN. wcześniej funkcjonujące posterunki meteorologiczne zlokalizowane były na wysokościach nie wyższych niż około 700 m n.p.m. jednak dane dostarczane przez wymienione 4 stacje automatyczne posiadają liczne luki, co utrudnia, a niekiedy unie-możliwia, określenie poszczególnych cech klimatu wyższej części Bieszczadów.

cyrkUlacja atmosFeryczNa, masy PowietrzNe i FroNty

warunki klimatyczne Bieszczadów kształtowane są głównie przez czynniki cyrkulacyjne (michna, Paczos 1972; Nowosad 1995). Na podstawie infor-macji zgromadzonych w „katalogu typów cyrkulacji atmosferycznej dla Polski południowej”, opraco-wanym przez Niedźwiedzia (2011), określono że w latach 1981–2005 najczęściej w roku notowana była adwekcja mas powietrza z zachodu (19,5%), południowego-zachodu (10,5%) i północnego-za-chodu (10,5%), najrzadziej natomiast obserwowa-no napływ powietrza z południa (5,2%). sytuacje z brakiem adwekcji oraz takie, których nie dało się zakwalifikować, występowały ze średnią częstością 29,9% dni w roku (tab. 1).

Nad Polską południową, w tym nad Bieszczada-mi, notowano najczęściej masy powietrza polarne-go-morskiego (PPm), które występowały ze średnią częstością 53,0% dni w roku. maksimum roczne adwekcji tych mas przypadało na czerwiec i lipiec (powyżej 60% dni), a minimum na marzec (45,6%).

Marek Nowosad, Sylwester Wereski32

Napływ powietrza polarnego-morskiego wiąże się ze wzrostem zachmurzenia i możliwością wystąpienia opadów atmosferycznych (michna, Paczos 1972; Paczos 1988; Nowosad 1995). z kolei adwekcje mas powietrza polarnego-kontynentalnego (PPk) no-towano średnio przez 21,4% dni w roku. te masy po-wietrza sprzyjają występowaniu małego zachmurzenia oraz niewielkich prędkości wiatru; w okresie letnim w masie powietrza polarnego-kontynentalnego mogą tworzyć się burze o genezie konwekcyjnej, natomiast zimą, podczas bezwietrznych i pogodnych nocy, ob-serwowane są spadki temperatury (Paczos 1988).

Bieszczady najrzadziej znajdowały się pod wpły-wem mas powietrza arktycznego (Pa) i zwrotniko-wego (Pz). Pierwszą z wymienionych mas notowano w ciągu całego roku, a maksimum jej występowa-

nia obserwowano w kwietniu (średnio 14,5% dni w miesiącu). jej napływ powoduje spadek tempera-tury, a wiosną i jesienią towarzyszą jej przygruntowe przymrozki (michna, Paczos 1972; Paczos 1988; Nowosad 1995). Powietrze zwrotnikowe notowano od marca do grudnia, ale jego największa częstość występowała w sezonie letnim (od maja do sierpnia) oraz w październiku – średnio 3–4% dni w miesiącu (ryc. 1). latem napływ tego powietrza powoduje często występowanie pogody odczuwanej jako parna (Paczos 1988).

w południowej części Polski, w latach 1981–2005, notowano średnio w roku około 142 dni z frontem atmosferycznym (Niedźwiedź 2011). wynik ten jest zbliżony do wartości podawanych przez michnę i Paczosa (1972) dla Bieszczadów

N NE E SE S SW W NW

Brak adwekcji oraz sytuacje nie dające się zakwalifikować

Without advection and situations which can not be classified

I 4,1 3,2 4,9 4,1 4,1 11,7 33,2 10,0 24,7II 6,1 5,2 7,5 7,9 3,3 10,8 26,3 9,7 23,2III 5,9 4,1 9,3 10,1 4,9 10,3 19,1 9,2 27,1IV 8,1 6,0 11,2 8,7 6,7 9,3 9,0 8,1 32,9V 7,2 10,6 6,8 8,7 6,6 8,5 8,3 8,6 34,7VI 9,9 6,4 3,5 3,1 2,3 5,4 14,8 16,6 38,0VII 5,9 11,0 5,3 1,7 2,7 5,7 16,0 14,2 37,5VIII 4,8 6,8 6,6 6,7 2,3 7,9 16,1 10,3 38,5IX 5,5 6,4 5,3 6,3 6,1 12,8 18,9 10,1 28,6X 3,9 2,7 2,6 9,3 8,8 15,6 22,2 9,1 25,8XI 4,1 2,5 4,1 8,1 9,8 14,4 22,7 9,5 24,8XII 3,6 3,0 5,8 7,2 5,0 13,8 28,1 10,9 22,6

Rok / Year 5,7 5,7 6,1 6,9 5,2 10,5 19,5 10,5 29,9

Tabela 1. Częstość napływu mas powietrza (%), z poszczególnych kierunków, w południowej Polsce, w latach 1981–2005 (źródło: Niedźwiedź 2011, obliczenia własne).Table 1. The air mass advection frequency (%) from particular directions, in Eastern Poland, in the period 1981–2005 (source: Niedźwiedź 2011; authors’ own elaboration).

Ryc. 1. Przebieg roczny często-ści występowania mas powietrza nad Polską południową w latach 1981–2005 (źródło: Niedźwiedź 2011; obliczenia własne).Fig. 1. The annual course of the air mass advection fre-quency over Eastern Poland in the period 1981–2005 (source: Niedźwiedź 2011; authors’ own elaboration).

0102030405060708090

100

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

częs

tość

wys

tępo

wan

ia [%

]

miesiącePA PPk PPm PZ różne

Warunki klimatyczne 33

zachodnich – 137 dni. Przejście frontu zimnego notowano średnio podczas około 68 dni w roku, ponad dwa razy częściej niż frontu ciepłego. Średnio podczas około 25 dni w roku obserwowano przejście więcej niż jednego frontu atmosferycznego.

kierunek wiatru jest zazwyczaj odzwierciedleniem kierunku adwekcji mas powietrznych. jednak kieru-nek i prędkość wiatru mogą być modyfikowane przez orografię terenu. Na przykład w 49% sytuacji, gdy notowano wiatr w Baligrodzie (położonym w dolinie o przebiegu południkowym), wiał on z kierunku południowego (michna, Paczos 1972).

w Bieszczadach występuje wiatr fenowy (halny). Notowano go w czasie kilku do kilkunastu dni rocz-nie, przeważnie w chłodnej porze roku (malicki, michna 1966). Fen pojawia się w Bieszczadach także w lecie (Nowosad 2000).

temPeratUra Powietrza

wieloletnia średnia roczna temperatura powie-trza wynosi od około 2–3°c na stacji Płaj, poprzez około 6°c w Brzegach dolnych i w komańczy, do 7–8°c w lesku. wieloletnia średnia miesięczna temperatur powietrza w Bieszczadach jest dodat-nia od maja do października. Najwyższe wartości osiąga w odniesieniu do lipca – od 10,9°c na stacji Płaj do 16,5°c w lesku. zdaniem Babičenki i in. (1988), średnia miesięczna temperatura powietrza w ukraińskiej części karpat równa 0°c występuje w marcu na wysokości 645–700 m n.p.m., w kwiet-niu 1370–1560 m n.p.m., natomiast w listopadzie na wysokości 935–950 m n.p.m. wydaje się, że na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny ta charakterystyka może występować na podobnych wysokościach. wieloletnia średnia miesięczna temperatura powietrza w odniesieniu do grudnia, stycznia i lutego jest w Bieszczadach ujem-na. Najniższe wartości tej charakterystyki dotyczą stycznia – od -6,4°c w masywie Borżawy (Płaj) do -2,9°c w lesku.

absolutne ekstrema termiczne w lesku, w ii po-łowie XX wieku, wyniosły +32,3°c (temperatura maksymalna – 31 sierpnia 1992 r.) oraz -32,5°c (temperatura minimalna – 28 lutego 1963 r.) (woś 2010). maksimum to zostało przekroczone w 2015 r. (32,8°c – 30 i 31 sierpnia). w okresie letnim 2015 r. wystąpiło w lesku aż 20 dni upalnych (temp. maksymalna ponad 30°c). Górna granica występowania upałów w karpatach szacowana była na 1050 m n.p.m (Niedźwiedź 1984). dni upalne w 2015 r. notowano w tarnawie Niżnej (9 dni)

i w wołosatem (3 dni). Nie wystąpiły one natomiast na wyżniańskim wierchu, na Połoninie wetlińskiej i na stacji Płaj. dni gorące (temperatura maksy-malna ponad 25°c) mogą pojawiać się w lesku od kwietnia do września. w roku 2015 zanotowano aż 51 takich dni. liczba dni gorących na terenie BdPN była mniejsza niż w lesku – 41 w tarnawie dolnej, 34 w wołosatem, 25 na wyżniańskim wierchu i 9 na Poloninie wetlińskiej. w pierwszej połowie sierpnia pojawiły się one nawet na wysokości 1343 m n.p.m. (2 dni – Płaj).

około pół wieku temu hess (1965, 1968) wyróż-nił w różnych grupach górskich (m. in. w karpatach zachodnich) piętra klimatyczne. jako podstawowe kryterium wydzielania tych pięter została wybrana średnia roczna temperatura powietrza. Przedział od +4 do +6°c reprezentuje piętro umiarkowanie chłod-ne (hess 1965). szacować można, że w Bieszczadach obejmuje ono wysokości 650–1075 m n.p.m. (do-tyczy szczytów, grzbietów i górnych części zboczy) i 520–850 m n.p.m. (dotyczy dolin oraz dolnych części zboczy). Piętro to zajmuje na terenie BdPN oraz jego otuliny największą powierzchnię (No-wosad 1995). teren Bieszczadów, znajdujący się na wysokościach niższych od w/w, stanowi piętro umiarkowanie ciepłe (średnia roczna temperatura powietrza od +6 do +8°c), zaś na wyższych – piętro chłodne (średnia roczna temperatura powietrza od +2 do +4°c).

w obszarach górskich wyróżnia się 3 typy me-zoklimatu: 1. obniżeń dolinnych – charakteryzujący się największymi kontrastami termiczno-wilgotno-ściowymi; 2. ciepłych i suchych stoków oraz niskich wierzchowin – gdzie panują względnie optymalne warunki termiczne i wilgotnościowe powietrza; 3. chłodniejszych grzbietów i górnych partii – gdzie dobowa amplituda temperatury wynosi tylko 6–11°c (obrębska-starklowa 1969, 1973; hess i in. 1975). wszystkie 3 typy występują w Bieszcza-dach. Największą powierzchnię na obszarze BdPN zajmuje typ 2. (Nowosad 1995).

sporadycznie, na wypukłych formach terenu, mogą występować „noce tropikalne” (dobowa temperatura minimalna nie spada poniżej 20°c). Na podstawie danych z lat 2007–2009 zauwa-żono, że takie noce pojawiały się latem na wy-żniańskim wierchu i na Połoninie wetlińskiej. tak wysokiej temperatury minimalnej nie stwier-dzono natomiast we wklęsłych formach terenu (tarnawa Niżna, wołosate). „Noce tropikalne” sporadycznie wystąpiły też w lesku, lecz w innych dniach niż we wspomnianych wcześniej stacjach.


w dolinach, szczególnie nocą, przy niewielkich prędkościach wiatru, mogą występować inwersje temperatury powietrza (wyższa temperatura wystę-puje wtedy na wyższej wysokości). sytuacje takie często sprzyjają tworzeniu się mgły (ryc. 2).

oPady atmosFeryczNe i Pokrywa ŚNieŻNa

opad atmosferyczny jest elementem bardzo zróż-nicowanym – zarówno czasowo, jak i przestrzennie. szczególnie dotyczy to opadów przelotnych, niekiedy o znacznym natężeniu. zarówno suma opadów, jak i liczba dni z opadem, wzrastają z wysokością terenu1. michna i Paczos (1972) szacowali wzrost rocznej sumy opadu około 75 mm na każde 100 m wysokości. roczna suma opadów (1951–2005) wyniosła prawie 1000 mm w lutowiskach, prawie 1100 mm w cisnej oraz prawie 1140 mm w wetlinie. wieloletnie mie-sięczne sumy opadu cechują się wyraźnym rytmem rocznym – z maksimum w lipcu (130–140 mm) i minimum w styczniu (45–55 mm, ryc. 3).

w szeregu miejscowościach w Bieszczadach naj-większymi miesięcznymi sumami opadów cechował

1 Przy wysokościach terenu mniejszych od 1350 m n.p.m. raczej nie występuje tzw. inwersja opadowa.

się lipiec 1980 r., np. w teleśnicy 457 mm i w ter-ce 430 mm (cebulak i in. 2008). ze względu na tak wysokie opady, ostatnia dekada lipca 1980 roku została oceniona pod kątem funkcjonowania elektrowni w solinie, jako najtrudniejsza. Powódź spowodowała, że do zbiornika wpływało 1500 m3 wody na sekundę, gdy przeciętny dopływ nie prze-kracza 19 m3/s 2.

w okresie letnim znaczna część opadów to opady burzowe. choć burze w Bieszczadach mogą pojawić się w każdej porze roku, to najczęściej notowane są w czerwcu i lipcu (ryc. 4). Średnia roczna liczba dni z burzą przekracza 20 (klimat… 1983). Pojawienie się chmury Cumulonimbus (ryc. 5) powinno być dla turystów sygnałem do zejścia z grzbietów.

opad śniegu w wyższych partiach gór notowany bywa od września do maja (ryc. 6).

Średnia roczna liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi od około 85 w dolinie sanu do około 114 w cisnej i w wetlinie (Nowosad 1994). Podobne charakterystyki przedstawili wcześniej michna i Pa-czos (1972). Średnia liczba dni z pokrywą śnież-ną w wyższych częściach BdPN szacowana jest na 150–155 (michna, Paczos 1972), a nawet na 180

2 Źródło: PaP za http://tvnmeteo.tvn24.pl/informacje-pogoda/polska,28/wejdz-do-wnetrza-zapory-solina-otwiera-drzwi, 85479,1,0.html z dnia 29 kwietnia 2013 r.

Ryc. 2. Widok z Połoniny Caryńskiej na Rawki – październik 2010.Fig. 2. View from Połonina Caryńska towards Rawki Hills – October 2010.


Ryc. 3. Średnia miesięczna suma opadów atmosferycznych w la-tach 1951–2005 (w mm); źródło: Cebulak i in. 2008.Fig. 3. The mean monthly totals of precipitation in the period 1951–2005 (in mm); source: Cebulak at al. 2008.

Ryc. 4. Burza w Bieszczadach – widok z Dwernika na masyw Po-łoniny Wetlińskiej, lipiec 2009.Fig. 4. The storm in Bieszczady Mountains – view from Dwernik towards Połonina Wetlińska, July 2009.

Ryc. 5. Dolna część chmury Cu-mulonimbus nad Tarnicą (widok z Rozsypańca, lipiec 2010).Fig. 5. The lower part of Cumu-lonimbus cloud above Tarnica (view from Rozsypaniec, July 2010).

0

20

40

60

80

100

120

140

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Cisna

Lutowiska

Wetlina


(Nowosad 1994). miejsca predysponowane do za-legania pokrywy śnieżnej o większej miąższości to polany, dolne części połonin oraz łąki sąsiadujące z lasem na zboczach o ekspozycji północnej.

Bioklimat

wpływ na funkcjonowanie organizmów żywych wywiera kompleks elementów meteorologicznych. Na połoninach, w kontekście odczuć cieplnych człowieka, nawet w okresie letnim mogą występo-wać warunki do intensywnego ochładzania ciała człowieka (Nowosad 2000). Udział dni z prze-ciążeniem chłodem (pod kątem rekreacji) w lipcu w polskich karpatach zachodnich zmieniał się od 24–35% w piętrze umiarkowanie ciepłym, poprzez 35–58% w piętrze umiarkowanie chłodnym do 58–80% w piętrze chłodnym (obrębska-starklowa i in. 1995). dni, kiedy straty ciepła z organizmu ludzkiego w wyniku parowania potu ze skóry są większe niż straty konwekcyjne (nazwane dniami ze stresem gorąca), występowały w solinie od kwietnia do października, z największą częstością (około 23%) w sierpniu i w lipcu (wereski 2012).

w celu przykładowego przedstawienia warunków bioklimatycznych, obliczono częstość występowa-nia obciążeń cieplnych w stuposianach na podsta-wie wskaźnika Utci (Universal thermal climate index) w odniesieniu do lat 1981–2005. Utci jest wskaźnikiem, który służy do opisu obciążeń cieplnych organizmu człowieka, jakie występują w danych warunkach termicznych. wskaźnik ten definiowany jest jako temperatura powietrza, przy której w warunkach referencyjnych podstawowe pa-rametry fizjologiczne organizmu człowieka przyjmują

takie same wartości jak w warunkach rzeczywistych (Błażejczyk i in. 2010).

Najniższa wartość wskaźnika Utci zanotowa-na na stacji stuposiany, w południowym terminie obserwacji, wystąpiła w dniu 19 grudnia 1988 r. i wynosiła -40,3°c. wartość ta odpowiada obciążeniu cieplnemu „nieznośny stres zimna”, a przebywanie w takich warunkach, jak piszą Błażejczyk i in. (2010) niesie ze sobą ryzyko wystąpienia odmrożeń nieosłoniętych części ciała po 30 minutach ich eks-pozycji. wartość najwyższą, która wynosiła 38,1°c, zanotowano 3 sierpnia 1998 r., co z kolei odpowiada obciążeniu cieplnemu „bardzo silny stres ciepła”. Przebywanie w takich warunkach, w czasie dłuższym niż pół godziny, może prowadzić do podniesienia temperatury rektalnej organizmu; ponadto zalecane jest uzupełnianie płynów z częstością większą niż 0,5 l na godzinę i ograniczanie wysiłku fizycznego (Błażejczyk i in. 2010). zarówno przypadki wy-stępowania obciążeń „nieznośny stres zimna”, jak i „bardzo silny stres ciepła”, notowane były w ana-lizowanym 25-leciu bardzo rzadko (1–2 przypadki w wieloleciu).

Najczęściej w ciągu roku w stuposianach, w po-łudniowym terminie obserwacji, notowane były warunki pogodowe, podczas których organizm człowieka odczuwa komfort cieplny (42,7% wszyst-kich przypadków). w styczniu i grudniu częstość występowania takich warunków wynosiła około 3% przypadków, natomiast w maju i we wrześniu przekraczała 70% przypadków.

warunki występowania „silnego” i „bardzo sil-nego stresu zimna” notowano w stuposianach od listopada do kwietnia, przy czym w miesiącach zi-mowych średnia liczba takich dni wynosiła od 3 do

Ryc. 6. Halicz i Kopa Bukowska widziane z Bukowego Berda (ko-niec maja 2009 r.).Fig. 6. Halicz and Kopa Bukowska seen from Bukowe Berdo (the end of May 2009).


I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok / Year

bardzo silny stres ciepłavery strong heat stress 0,1 0,0

silny stres ciepłastrong heat stress 1,3 4,1 8,9 8,8 0,1 2,0

umiarkowany stres ciepłamoderate heat stress 2,8 15,6 23,9 31,1 35,4 12,8 2,8 10,3

brak obciążeń cieplnychthermoneutral zone 3,5 10,8 29,1 59,3 71,4 68,2 58,5 54,1 73,1 57,5 21,8 3,7 42,7

łagodny stres zimnaslight cold stress 26,1 29,9 38,1 25,1 10,5 3,7 1,5 1,6 13,2 32,0 38,0 26,9 20,5

umiarkowany stres zimnamoderate cold stress 53,1 47,0 29,5 11,6 1,2 0,1 0,8 7,7 35,5 55,7 20,1

silny stres zimnastrong cold stress 15,9 11,0 3,0 1,1 4,3 12,6 4,0

bardzo silny stres zimnavery strong cold stress 1,3 1,3 0,3 0,1 0,4 1,0 0,4

nieznośny stres zimnaextreme cold stress 0,1 0,1 0,0

Tabela 2. Częstość występowania (%) obciążeń cieplnych o godzinie 12 UTC w Stuposianach, w latach 1981–2005, na podstawie wskaźnika UTCI (obliczenia własne).Table 2. The frequency of occurrence (%) of thermal stress at 12 UTC in Stuposiany, in the period 1981-2005, based on UTCI indica-tor (authors’ own elaboration).

5 w miesiącu. „silny stres ciepła” występował na-tomiast od maja do sierpnia. jeden taki przypadek zanotowano również we wrześniu 1998 r. zarówno w lipcu jak i w sierpniu notowano średnio około 3 takich dni (tab. 2).

zaNieczyszczeNia atmosFery

Niewątpliwie ważnym problemem dla funkcjo-nowania obszarów chronionych, jakimi są parki na-rodowe, jest stan powietrza atmosferycznego. jakość powietrza ma znaczenie zarówno dla przebywających na obszarze Parku ludzi, jak również wpływa na funkcjonowanie znajdujących się tam ekosystemów. Na obszarze BdPN monitoring powietrza nie jest prowadzony, a najbliższa stacja, na której wykony-wane są pomiary stężenia węglowodorów (benzen, benzo(a)piren) oraz zapylenia (Pm10) zlokalizowana jest w sanoku. Pewnych informacji na temat jako-ści powietrza atmosferycznego dostarczają wyniki modelowania (roczna ocena… 2015). w połu-dniowej część województwa, gdzie położony jest BdPN, spodziewać się należy najniższych wartości stężenia so2 oraz No2 w powietrzu (średniorocz-ne wartości stężenia tych gazów nie przekraczają odpowiednio 1 i 3,5 μg/m3) nie przekraczających poziomu dopuszczalnego.

w skali lokalnej źródłami zanieczyszczenia po-wietrza w Bieszczadach są domowe paleniska, w któ-rych spala się głównie węgiel i drewno. również rozwój komunikacji jest przyczyną wzrostu emisji dwutlenku węgla, tlenków azotu oraz węglowodo-

rów (roczna ocena… 2015). monitoring stanu powietrza atmosferycznego na terenie BdPN mógłby funkcjonować na Połoninie wetlińskiej (Nowosad 2010). tak usytuowany punkt pomiarowy byłby istotny pod kątem oceny ewentualnych zanieczysz-czeń transgranicznych.

Źródłem zanieczyszczeń powietrza w skali lokal-nej w otulinie BdPN są retorty, w których wypalany jest węgiel drzewny.

zakończeNie

teren Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny, w zaproponowanej przez Niedźwiedzia i obrębską-starklową (1991) regionalizacji kli-matyczno-opadowej dorzecza górnej wisły, zakwa-lifikowany został do regionu a (region klimatu górskiego), w którym dominuje wpływ wysokości, cechujący się piętrowym zróżnicowaniem klimatu. jest to region bogaty w opady – jego granica pokrywa się w przybliżeniu z izohietą sumy rocznej opadów 900 mm. Średnia roczna temperatura powietrza w tym regionie jest niższa od 7°c.

określenie warunków klimatycznych Bieszczadz-kiego Parku Narodowego, ze względu na urozmaico-ną rzeźbą terenu i znaczne wysokości bezwzględne, dochodzące do 1346 m n.p.m. w masywie tarnicy, nie jest zadaniem łatwym. Pełniejsze poznanie kli-matu tej części Polski możliwe będzie po zgroma-dzeniu wieloletnich danych o dobrej jakości z choć-by jednego punktu grzbietowego (np. z Połoniny wetlińskiej).


literatUraBabičenko V. N., rudyšina s. F., Nikolaeva N. V. 1988. kli-

matičeskaâ harakteristika temperatury vozduha. [w:] l. i. sakali, s. h. lingovoj (red.), klimatičeskie resursy ukra-inskih karpat i gornyh rajonov Bolgarii, Gidrometeoizdat, moskva, s. 79–100.

Błażejczyk k., Bröede P., Fiala d., havenith d., holmér i., jendritzky G., kampmann B. 2010. Utci – nowy wskaźnik oceny obciążeń cieplnych człowieka. Przegląd Geograficzny 82(1): 49–71.

cebulak e., limanówka d., malota a., Niedbała j., Pyrc r., starkel l. 2008. Przebieg i skutki ulewy w dorzeczu górnego sanu w dniu 26 lipca 2005 r. materiały Badawcze, seria: meteorologia 40, imiGw, ss. 56.

hess m. 1965. Piętra klimatyczne w polskich karpatach zachod-nich. Prace Geogr. Uj, z. 11, kraków.

hess m. 1968. Piętra klimatyczne w alpach wschodnich, kar-patach zachodnich i w sudetach. Przegląd Geogr. Xl(2): 467–472.

hess m., Niedźwiedź t., obrębska-starklowa B. 1975. Przyczynek do metody konstruowania szczegółowych map klimatycznych terenów górskich i wyżynnych. Prace Geogr. Uj 41: 7–35.

malicki a., michna e. 1966. o występowaniu wiatrów halnych w Bieszczadach zachodnich. annales Umcs, sec. B XXi: 133–142.

michna e., Paczos s. 1972. zarys klimatu Bieszczadów za-chodnich. lubelskie towarzystwo Naukowe, ossolineum, wrocław-warszawa-kraków, ss. 72.

Niedźwiedź t. 1984. o pogodzie i klimacie gór polskich. wyd. Pttk „kraj”, warszawa-kraków, ss. 31.

Niedźwiedź t. 2011. kalendarz typów cyrkulacji atmosfery dla Polski południowej – zbiór komputerowy. Uniwersytet Śląski, katedra klimatologii, sosnowiec.

Niedźwiedź t., obrębska-starklowa B. 1991. klimat. [w:] dynowska i., maciejewski m. (red.), dorzecze Górnej wisły, część i, PwN, warszawa-kraków, 68–84.

Nowosad m. 1994. zarys charakterystyki pokrywy śnieżnej w Bieszczadach. annales Umcs, sec. B, vol. XliX, 197–215.

Nowosad m. 1995. zarys klimatu Bieszczadzkiego Parku Na-rodowego i jego otuliny w świetle dotychczasowych badań. roczniki Bieszczadzkie 4: 163–183.

Nowosad m. 1998. z historii badań klimatu Bieszczadzkiego Parku Narodowego. roczniki Bieszczadzkie 7: 147–157.

Nowosad m. 2000. z badań nad zróżnicowaniem klimatycznym Bieszczadów. acta agrophysica 34: 125–135.

Nowosad m. 2010. monitoring elementów klimatu w Bieszczadz-kim Parku Narodowym – stan obecny, trudności, perspektywy. roczniki Bieszczadzkie 18: 377–388.

obrębska-starklowa B. 1969. Przebieg dobowy temperatury powietrza jako podstawa wydzielania regionów mezoklima-tycznych w Beskidach. Prace Geogr. Uj 25: 49–61.

obrębska-starklowa B. 1973. stosunki mezo- i mikroklimatycz-ne szymbarku. dok. geogr. 5, PaN, warszawa.

obrębska-starklowa B., Bednarz z., Niedźwiedź t., trepińska j. 1994. klimat karpat w okresie globalnego ocieplenia i pro-gnozowane zmiany gospodarcze. Problemy zagospodarowania ziem Górskich 37: 13–37.

obrębska-starklowa B., hess m., olecki z., trepińska j., kowanetz l. 1995: klimat. [w:] warszyńska j. (red.), karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Uj, kraków, 31–38.

Paczos s. 1988. o częstości występowania mas powietrznych i frontów atmosferycznych na obszarze wschodniej części polskich karpat. Folia societates scientiarum lublinensis, geogr. 30(2): 47–52.

roczna ocena jakości powietrza w województwie podkar-packim. raport za rok 2014. 2015. wojewódzki inspekto-rat ochrony Środowiska w rzeszowie, wydział monitoringu Środowiska, rzeszów, http://www.wios.rzeszow.pl/informa-tor-klienta/informacje-o-srodowisku/ocena-jakosci-powietrza/ocena-jakosci-powietrza-w-2014-roku

wereski s. 2012. Przydatność warunków bioklimatycznych do turystyki wypoczynkowej w solinie (1981–1998). Przegląd Geograficzny 84(3): 447–456.

woś a. 2010. klimat Polski w drugiej połowie XX wieku. wyd. Naukowe Uniwersytetu im. a. mickiewicza, Poznań, ss. 489.

Prace NiePUBlikowaNeklimat województwa krośnieńskiego. 1983. red. t. Niedź-

wiedź, mnps, imGw kraków.

sUmmary

climatic conditionsthe climatic conditions in the Bieszczady moun-

tains are shaped by circulation factors. the most frequent advection of air mass was recorded from west (19.5%), south-west (10.5%) and north-west (10.5%). the least frequent advection was observed from south (5.2%) – table 1.

the mean annual air temperature ranges from about 2–3°c at the Płaj (Плай) station (Ukraine) in the mountain range of Borżawa (Боржава) and 6°c in Brzegi dolne and komańcza to 7–8°c in lesko. the highest values of mean monthly air temperature were recorded in july – from 10.9°c at the Płaj station to 16.5°c in lesko, the lowest

values were observed in january – from -6.4°c at the Płaj station to -2.9°c in lesko.

the annual precipitation totals were about 1000 mm in lutowiska, 1100 mm in cisna and 1140 mm in wetlina. the maximum mean month-ly precipitation total was measured in july (130–140 mm) and the minimum – in january (45–55 mm).

the mean annual values of concentration of the sulphur dioxide and the nitrogen dioxide in the Bieszczady mountains were mostly lower than the acceptable air pollution level. on the local scale the main air pollution sources were domestic furnaces and communication routes.

Spis autorów / Index of authors412

Michał Łyp, mgr, geomorfolog, Uniwersytet jagielloński, instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, zakład Geomor-fologii, ul. Gronostajowa 7, 30-387 kraków; [email protected]

Stefan Michalik, prof. dr hab., botanik, fitosocjolog, emerytowany profesor instytutu ochrony Przyrody Polskiej aka-demii Nauk; [email protected]

Iwona Mróz, dr, zoolog, ekolog, katolicki Uniwersytet lubelski, al. racławickie 14, 20-950 lublin, [email protected] Nowak-Chmura, dr hab., zoolog, parazytolog, Uniwersytet Pedagogiczny, instytut Biologii, zakład zoologii

Bezkręgowców i Parazytologii, ul. Podchorążych 2, 30-084 kraków; [email protected] Nowosad, dr hab., prof. Umcs, klimatolog, Uniwersytet marii curie-skłodowskiej, wydział Nauk o ziemi

i Gospodarki Przestrzennej, zakład meteorologii i klimatologii, al. kraśnicka 2cd, 20-718 lublin; [email protected]

Henryk Okarma, prof. dr hab., zoolog, instytut ochrony Przyrody Polskiej akademii Nauk, al. mickiewicza 33, 31-120 kraków; [email protected]

Piotr Patoczka, dr hab. inż. arch., profesor Pk, architekt, Politechnika krakowska, wydział architektury, instytut archi-tektury krajobrazu, ul. warszawska 24, 31-155 kraków; profesor Ur, Uniwersytet rzeszowski, wydział Biologiczno--rolniczy, zakład architektury krajobrazu, ul. rejtana 54, 35-326 rzeszów; [email protected]

Jerzy Pawłowski, prof. dr hab., zoolog, emerytowany profesor instytutu systematyki i ewolucji zwierząt Polskiej aaka-demii Nauk; [email protected]

Kajetan Perzanowski, prof. dr hab., zoolog, ekolog, katolicki Uniwersytet lubelski, wydział Biotechnologii i Nauk o Środowisku, ul. konstantynów 1h, 20-708 lublin; muzeum i instytut zoologii Polskiej akademii Nauk, stacja Badawcza Fauny karpat, ul ogrodowa 10, 38-700 Ustrzyki dolne; [email protected]

Bartosz Pirga, dr, zoolog, Bieszczadzki Park Narodowy, ośrodek informacji i edukacji turystycznej BdPN, 38-713 lutowiska; [email protected]

Ryszard Prędki, dr, gleboznawca, Bieszczadzki Park Narodowy, ośrodek Naukowo-dydaktyczny, ul. Bełska 7, 38–700 Ustrzyki dolne; [email protected]

Krystyna Przybylska, prof. dr hab., leśnik, emerytowany profesor Uniwersytetu rolniczego w krakowie. Bartłomiej Rzonca, dr hab. inż., hydrogeolog i hydrolog, Uniwersytet jagielloński, instytut Geografii i Gospodarki

Przestrzennej, zakład hydrologii, ul. Gronostajowa 7, 30-387 kraków; [email protected] Siuda, prof. dr hab., zoolog, parazytolog, emerytowany profesor Uniwersytetu Pedagogicznego w krakowie. Janusz Siwek, dr, hydrolog, Uniwersytet jagielloński, instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, zakład hydrologii,

ul. Gronostajowa 7, 30-387 kraków; [email protected] Skiba, prof. dr hab., gleboznawca, emerytowany profesor Uniwersytetu jagiellońskiego; [email protected] Stebel, dr hab., botanik, briolog, Śląski Uniwersytet medyczny w katowicach, katedra i zakład Botaniki Farma-

ceutycznej i zielarstwa, ul. ostrogórska 30, 41-200 sosnowiec; [email protected] Szary, mgr, botanik, Bieszczadzki Park Narodowy, ośrodek Naukowo-dydaktyczny, ul. Bełska 7, 38–700 Ustrzyki

dolne; [email protected] Szczepkowski, dr hab. inż., fitopatolog, mykolog, szkoła Główna Gospodarstwa wiejskiego w warszawie,

wydział leśny, katedra ochrony lasu i ekologii, zakład mikologii i Fitopatologii leśnej, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 warszawa; [email protected]

Andrzej Ślączka, prof. dr hab., geolog, emerytowany profesor Uniwersytetu jagiellońskiego; instytut Nauk Geologicznych Uj, ul. oleandry 2a, 31-063 kraków; [email protected]

Tomasz Ślusarczyk, mykolog, klub Przyrodników, os. widok 15/23, 66-200 Świebodzin, [email protected] Wereski, dr, klimatolog, Uniwersytet marii curie-skłodowskiej, zakład meteorologii i klimatologii, al. kra-

śnicka 2cd, 20-718 lublin; [email protected] Wrońska-Wałach, dr, geomorfolog, Uniwersytet jagielloński, instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej,

zakład Geomorfologii, ul. Gronostajowa 7, 30-387 kraków; [email protected] Winnicki, dr, botanik, Bieszczadzki Park Narodowy, ośrodek Naukowo-dydaktyczny, ul. Bełska 7, 38-700

Ustrzyki dolne; [email protected] Zemanek, prof. dr hab., botanik, biogeograf, Uniwersytet jagielloński, instytut Botaniki, ogród Botaniczny,

ul. kopernika 27, 31-501 kraków; [email protected] Żarnowiec, prof. dr hab., botanik, briolog, akademia techniczno-humanistyczna w Bielsku-Białej, instytut ochrony

i inżynierii Środowiska, zakład ekologii i ochrony Przyrody, ul. willowa 2, 43-309 Bielsko-Biała; [email protected]

aUtorzy FotoGraFii aUthors oF PhotoGraPhies

Anna Bochynek – str. 219 – 1; str. 222 – 2, 3; str. 223 – 4;

Barbara Ćwikowska – str. 166 – 4;

Cezary Ćwikowski – str. 25 – 3; str. 60 – 10; str. 102 – 1; str. 104 – 2; str. 160; str. 161 – 1; str. 163 – 2; str. 169 – 5; str. 231 – 5; str. 243 – 13; str. 245 – 15; str. 249 – 16; str. 262 – 1; str. 274 – 1, 3; str. 275 – 4; str. 278; str. 279 – 1; str. 281 – 3; str. 282 – 4; str. 284 – 6; str. 285 – 7; str. 287 – 8; str. 294 – 1, 2; str. 295 – 3, 5; str. 296 – 7; str. 302 – 9, 10; str. 308 – 3; str. 310 – 5; str. 311 – 7; str. 316 – 15; str. 323 – 1, 2, 3; str. 325 – 4, 5; str. 327 – 6, 7; str. 339 – 1; str. 351 – 1;

Tomasz Demko – str. 176 – 3b; str. 234 – 7, 8; str. 292; str. 295 – 4; str. 355 – 4; str.356 – 5; str. 358 – 7; str. 394 – 4; str. 395 – 5; str. 400;

Antoni Derwich – str. 343 – 4;

Elżbieta Gorczyca – str. 59 – 9;

Grażyna Holly – str. 363 – 2; str. 365 – 4, 5; str. 366 – 6; str. 367 – 7, 8; str. 368 – 9; str. 369 – 10; str. 370 – 12; str. 402 – 1; str. 403 – 3; str. 406 – 6; str. 407 – 7;

Marek Holly – str. 227 – 1; str. 234 – 6; str. 237 – 9; str. 241 – 11; str. 242 – 12; str. 245 – 14; str. 280 – 2;

Waldemar Holly – str. 362 – 1;

Agnieszka Jackowska – str. 346 – 1; str. 348 – 3; str. 349 – 4;

Maciej Januszczak – str. 334 – 5; str. 335 – 6;

Dariusz Karasiński – str. 201 – 1; str. 204 – 3; str. 209 – 5;

Joanna Korzeniak – str. 149 – 1; str. 151 – 2; str. 153 – 3; str. 155 – 4;

Robert Kościelniak – str. 212 – 1, 2; str. 213 – 3, 4, 5; str. 214 – 6, 7; str. 215 – 8, 9; str. 216 – 10; str. 217 – 11, 12;

Krzysztof Kujawa – str. 204 – 2;

Krzysztof Kukuła – str. 262 – 2, 3; str. 263 – 4, 5; str. 265 – 6, 7; str. 274 – 2; str. 275 – 5; str. 276 – 6;

Grzegorz Leśniewski – str. 20 – 12; str. 34 – 2; str. 35 – 4, 5; str. 36 – 6; str. 307 – 1; str. 311 – 8; str. 313 – 10; str. 315 – 13; str. 336 – 7; str. 347 – 2; etui zbiorcze – przód i tył; książka – okładka tylna; etui na mapy – przód;

Iwona Mróz – str. 341 – 3;

Magdalena Nowak–Chmura – str. 257 – 1, 2; str. 258 – 3; str. 259 – 4;

Magdalena Prajsnar – str. 405 – 5;

Ryszard Prędki – str. 28 – 2; str. 56 – 6; str. 94 – 1, 2; str. 95 – 3, 4; str. 96 – 5; str. 97 – 6, 7; str. 98 – 8; str. 358 – 6; str. 389 – 1; str. 390 – 2; str. 395 – 6; str. 397 – 7;

Bartłomiej Rzonca – str. 72 – 2;

Adam Stebel – str. 186 – 1a, 1b, 1d, 1e, 1f;

Piotr Sura – str. 240 – 10;

Adam Szary – str. 165 – 3; str. 170 – 6;

Beata Szary – str. 403 – 4;

Andrzej Szczepkowski – str. 208 – 4;

Marian Szewczyk – str. 192 – 1a, 1b, 1c, 1d, 1e, 1f; str. 228 – 2; str. 229 – 3; str. 230 – 4; str. 190;

Bieszczadzki Park Narodowy 40 lat ochroNy

Documents

Transcript of Bieszczadzki Park Narodowy 40 lat ochroNy