EarthConservation

Copyright © Jan Berdo 2006

Zdjęcia na okładce:Delta Amazonki, NASA; Sójka błękitna (Cyanocitta cristata), Dave Menke; Sosna Pinus mugo Turra,USDA-NRCS PLANTS Database / Herman, D.E. et al..

Zdjęcie na stronie tytułowej:„Cowichan girl”, Edward S. Curtis 1913, Northwestern University Library, Edward S. Curtis'sThe North American Indian: the Photographic Images, 2001.

Earth Conservationwww.ziemia.org

Sopot 2006

SPIS TREŚCI

Rozdział IZrównoważony rozwój 1

Tło 1 Idea zrównoważonego rozwoju 8 Etyczne podstawy zrównoważonego rozwoju 20 Gospodarka naturalna 22

Rozdział IIPolityka dla zrównoważonego rozwoju 25

Stabilizowanie wzrostu populacji 25 Ochrona bioróżnorodności 32 Rolnictwo ekologiczne 40 Odnawialne źródła energii 48

Rozdział IIIRozwiązania indywidualne 55

Konsumpcja na zrównoważonym poziomie 55 Ekologiczny dom 58 Stosowna technologia 63 Zrównoważony transport 65 Zrównoważone gospodarowanie zasobami wody 68 Zrównoważony biznes 72 Ekowioski 74

Zakończenie 77

Przypisy 81

Bibliografia 95

1

„Problem z Ziemią polega

na tym, że jakiś czas temu przestano

ją produkować 1. ”

Mark Twain

Rozdział I

ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ

TŁO

Około 400 roku n.e. łodzie Polinezyjczyków przybiły do brzegu niewielkiej wy-spy, położonej 3200 kilometrów na zachód od wybrzeży Ameryki Południo-

wej 2. Wyspa ta, o powierzchni 166 km2, znana jest obecnie jako Wyspa Wielkanocna. Ty-siąc sześćset lat temu Polinezyjczycy, którzy wysiedli z łodzi, ujrzeli na wyspie tętniący ży-ciem las. Były w nim cenne gatunki drzew jak palmy, z których można było budować łodzie i domostwa. Ziemia była żyzna, w lesie żyły ptaki, na które można było polować, a niektó-re drzewa dochodziły do 25 metrów wysokości i 2 metrów średnicy pnia 3.

Osadnicy przywieźli ze sobą kury, zaczęli uprawiać banany, taro, słodkie ziemniaki i trzcinę cukrową. Polowali na delfiny i foki. Życie, które wiedli było dostatnie i populacja wzrosła do siedmiu, a według innych szacunków nawet do 20 tysięcy osób. Zapotrzebowanie na drewno również wzrosło i przekroczyło możliwości naturalnej reprodukcji drzewostanu. Wznoszenie rzeźb, z których znana jest Wyspa Wielkanocna wymagało wykorzystania dużych ilości drewna do ich przetaczania i do budowy prostych maszyn. Największe rzeźby ważą 80 ton. Lata wycinania drzew do budowy domów, wyrabiania lin, gotowania, a także zjadanie nasion tych drzew przez szczury, przywiezione przez osadników, doprowadziły do całkowitego wylesienia. Zniszczone zostały tereny lęgowe ptaków, a polowania spowodowały wyginięcie wszystkich gatunków ptaków lądowych. Około 1400 roku wycięto ostatnią palmę, a przywiezione przez osadników szczury uniemożliwiały ich regenerację nadgryzając orzechy 4. Gdy zabrakło palm, nie można było zbudować łodzi do polowań na delfiny, ani też przenieść się łodziami na inną wyspę. Zasoby opału zmniejszyły się, strumienie zaczęły wysychać, a ziemia została poddana erozji i stała się jałowa.

Kiedy 5 kwietnia 1722 roku holenderski odkrywca Jacob Roggeveen przybył do wybrzeży Wyspy Wielkanocnej, ujrzał ziemię pokrytą trawami, bez ani jednego drzewa lub krzewu wyższego niż 3 metry 5. Kwitnąca niegdyś kultura podupadła, a liczba ludności zmniejszyła się o 75 – 90% do 2000 osób, żyjących w biedzie 6.

Przyroda zapewnia ludziom środki niezbędne do życia: pożywienie, wodę, czyste powietrze i surowce. Lasy i mokradła oczyszczają wodę, dostarczają tlen, a także lekarstwa. W interesie ludzi jest dbanie o prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów, w których żyją.

2 3

Bez „usług” i dóbr, które zapewniają ekosystemy przyrodnicze na Ziemi, życie ludzi nie byłoby możliwe. W dziejach ludzkości zdarzało się jednak, że cywilizacje lub lokalne społeczności przekraczały granicę odnawiania się zasobów naturalnych i nadmiernie bądź niewłaściwie wykorzystywały ekosystemy. Miało to miejsce w przypadku cywilizacji Sumerów, Majów czy właśnie mieszkańców Wyspy Wielkanocnej i doprowadziło do upadku tych cywilizacji 7. Pomimo tych lekcji z historii, ludzkość zużywa dziś o 1/3 więcej surowców naturalnych niż przyroda potrafi uzupełnić 8.

Sytuacja na świecie zaczyna obecnie coraz bardziej przypominać dzieje Wyspy Wielkanocnej. Skala zagrożeń dotyczy jednak nie tylko małej wyspy na Oceanie Spokojnym, lecz całej planety.

Powierzchnia lasów na Ziemi zmniejszyła się o ponad 50% i jedynie 40% tego, co zostało to duże, naturalne systemy leśne. Każdego roku wycinanych jest ponad 9 milionów hektarów lasu (obszar wielkości Portugalii), aby uzyskać nowe ziemie uprawne, drewno na opał i różne produkty takie jak papier 9. Około połowa papieru produkowanego na świecie zużywana jest do produkcji opakowań. Lasy zatrzymują wodę deszczową, przeciwdziałając powodziom. W dolinie rzeki Yangtze w Chinach zostało wyciętych 85% drzew, powódź, jaka miała tam miejsce w 1998 roku, dotknęła 120 milionów osób 10.

Wyspa Wielkanocna.Zdjęcie: omas Rivinius.

2 3

Zmniejszanie się powierzchni Lasu Atlantyckiego w Brazylii na przestrzeni lat 1500 – 2000. Dziś pozostało

jedynie 8% jego pierwotnej powierzchni 13.Źródło: Agroforestry and Biodiversity Conservation in Tropical Landscapes 14.

Lasy tropikalne na świecie (powierzchnia w milionach hektarów).Źródło: CIDA Forestry Advisors Network 11.

4 5

Las tropikalny w Amazonii zamieniony na pastwisko.Źródło: Earth Observatory – NASA 12.

Pustynnienie obejmuje około 6 milionów hektarów rocznie w 60 krajach świata 15. Nigeria każdego roku traci 351 tysięcy hektarów gleby na skutek pustynnienia, co stanowi poważne zagrożenie dla gospodarki tego kraju 16. W Brazylii pustynnienie dotknęło około 58 milionów hektarów ziem. Straty gospodarcze związane z pustynnieniem szacuje się tam na 300 milionów USD rocznie 17. W Indiach rokrocznie susza i wylesianie zamieniają 2,5 miliona hektarów ziemi w nieużytki, a w Meksyku aż 70% ziemi jest zagrożone pustynnieniem 18. 700 tysięcy – 900 tysięcy Meksykanów każdego roku na skutek pustynnienia opuszcza swoje domy, by szukać pracy w USA 19. Szacuje się, że liczba uchodźców z terenów dotkniętych pustynnieniem w Afryce subsaharyjskiej może sięgnąć 20 milionów na przestrzeni następnych 20 lat 20.

W kwietniu 2001 roku potężna burza piaskowa w Ameryce Północnej przykryła pyłem obszar od Kana-dy do Arizony. Obłok pyłu był na tyle gęsty, że ludzie mieszkający u podnóży Gór Skalistych nie widzie-li nawet gór. Burza ta nie powstała jednak na terytorium USA. Przywędrowała z Chin, gdzie ziemia pu-stynnieje na skutek zbyt intensywnego rolnictwa i nadmiernego wypasu bydła 21. Na zdjęciu tumany pia-

sku przekraczają wybrzeże Chin w kwietniu 2001 roku. Źródło: NOAA 22.

4 5

Około 36% wszystkich ziem uprawnych na Ziemi ucierpiało na skutek erozji. W Afryce, na skutek erozji gleby roczne zbiory zmniejszyły się o 1,9 miliarda dolarów 23. Powierzchnia ziem uprawnych w Kazachstanie, która w 1960 roku wynosiła 25 milionów hektarów, więcej niż terytorium całej Wielkiej Brytanii, w 2001 roku na skutek erozji zmniejszyła się o ponad połowę do 12 milionów hektarów 24.

Przyczyny degradacji gleb na świecie.Źródło: Global Environmental Outlook 3 25.

Indeks Żyjącej Planety (Living Planet Index), na który składają się trendy zmian populacji setek gatunków ptaków, ssaków, gadów, płazów i ryb zmniejszył się przeciągu lat 1970 - 2000 aż o 35% wskazując na niezwykle szybkie zmniejszanie się populacji zwierząt na Ziemi. W ciągu zaledwie 30 lat indeks populacji gatunków leśnych zmniejszył się o 15%, gatunków morskich spadł o 35%, a gatunków słodkowodnych o 55% 26. World Wide Fund for Nature (WWF) porównuje współczesne tempo zmniejszania się populacji zwierząt do okresów masowego zanikania gatunków, jakie miały miejsce pięć lub sześć razy w historii Ziemi.

23% wszystkich gatunków ssaków jest zagrożonych lub prawie zagrożonych wyginięciem 27. Zagrożonych jest także 25% gatunków gadów, 12% gatunków ptaków i 3% gatunków ryb 28. Według raportu organizacji Birdlife International z 2000 roku prawie 1200 gatunków ptaków jest zagrożonych wyginięciem w przeciągu najbliższych stu lat 29. Dzieje się tak przede wszystkim na skutek niszczenia ich siedlisk przez człowieka.

Charakterystycznym przykładem zwierzęcia, które zniknęło z europejskich lasów, jest tur, którego ostatnia sztuka zginęła w XVII wieku. W Polsce pod koniec lat 80-tych wyginęły płochliwe dropie, które na skutek mechanizacji rolnictwa nie mogły znaleźć sobie zacisznego miejsca, a obecnie na terenie Polski zagrożone są takie ptaki, jak orzeł bielik, wodniczka czy biegus zmienny.

Działalność człowieka ma wpływ także na klimat naszej planety. Światowe emisje węgla, pochodzącego ze spalania paliw kopalnych wyniosły w 2002 roku 6443 miliony ton, z czego 372,9 ton to dwutlenek węgla 30. Pomimo tego, że naukowcy nie są zgodni co do tego, jak duży wpływ mają gazy cieplarniane wytwarzane przez człowieka na globalne zmiany klimatu, to średnia temperatura na ziemi wyniosła w 2002 roku 14,52°C i był to drugi, po 2001 roku, najcieplejszy rok od czasów kiedy zaczęto prowadzić badania w 1880 roku31 Według prognoz IPCC (International Panel on Climate Change) z 2001 roku, jeśli

6 7

nie zostaną podjęte działania mające na celu zmniejszenie wpływu człowieka na zmiany klimatu, średnia temperatura na świecie może wzrosnąć o 1,4 – 5,8°C jeszcze do końca wieku, a średni poziom mórz i oceanów może podnieść się o 9 - 88 cm, zalewając nisko położone obszary 32.

Ocieplanie się klimatu będzie miało wpływ nie tylko na obszary przybrzeżne, lecz również na rolnictwo, zasoby wody, rozprzestrzenianie się chorób tropikalnych (np. malarii), topnienie lodowców, zmianę składu gatunkowego lasów czy wymieranie gatunków roślin i zwierząt 33. Topnienie lodowców w Himalajach zagraża bezpieczeństwu milionów ludzi w Indiach i w Chinach. Woda wypływająca z tych lodowców zasila zasoby rzek takich, jak Ganges, Indus, Brahmaputra, Yangtze czy Mekong i jest głównym źródłem wody do nawadniania pól dla wielu farmerów. Lodowce w Himalajach zmniejszają się średnio o 10-15 m każdego roku 34. Szybkie tempo topnienia lodowców z początku zwiększy ilość wody w rzekach, powodując powodzie, jednak po upływie kilku dekad poziom wód zacznie opadać, co będzie wiązać się z mniejszą ilością wody dostępnej do nawadniania pól 35.

Na świecie giną jeziora. Intensywne nawadnianie pól wodą z rzek, które zasilają jeziora, sprawia, że zagrożone jest istnienie około 5 milionów jezior 39. W dolnej i środkowej części rzeki Yangtze zniknęło około 800 jezior, a powierzchnia jezior w tym rejonie zmniejszyła się o 13 000 km2 40.

Powierzchnia jeziora Czad w Afryce zmniejszyła się o 95%, jezioro Mono w Kalifornii straciło 97% powierzchni mokradeł, będących ważnym

Zmiany średniej temperatury na świecie w latach 1860 – 1999, w stosunku do średniej temperatury z lat 1961 - 1990. Źródło: Environment Canada 36.

Wierzchołek Kilimanjaro w latach 1993 i 2000. Według Lonnie ompson z Uniwersytetu w Ohio

pokrywa lodu na górze Kilimanjaro może zniknąć w przeciągu 15 najbliższych lat.37

Źródło: Earth Observatory – NASA 38.

6 7

przystankiem na drodze ptaków wędrownych, a brzeg Morza Aralskiego cofnął się o 250 kilometrów 41.

Do rzek i mórz trafiają ścieki z miast, przemysłowe odpady chemiczne, zmywy powierzchniowe z pól, a także zanieczyszczenia powietrza 42. Na skutek zakwaszenia wody opadami kwaśnych deszczy w samej tylko Kanadzie jest 14 tysięcy martwych jezior. Inne zanieczyszczenia związane ze spalaniem węgla jak na przykład emisje rtęci, również dotyczą wody. W Stanach Zjednoczonych około 50 tysięcy jezior, strumieni i stawów ma wodę niezdatną do spożycia ze względu na wysoką zawartość rtęci 43. Działalnością człowieka zagrożone są także zasoby wód podziemnych.

Tempo, z jakim zachodzą zmiany we współczesnym świecie, wzrosło w przeciągu XX wieku i jest spowodowane postępem technologicznym i szybkim wzrostem populacji. W 1950 roku żyło na świecie 2,5 miliarda ludzi. W 2002 roku liczba ta wynosiła już 6,2 miliarda i wzrasta w tempie około 1,2% rocznie 44. Według szacunków ONZ wielkość populacji może wynieść 8,9 miliarda ludzi w 2050 roku, z czego większość nowych mieszkańców Ziemi urodzi się w krajach najbiedniejszych, gdzie przyrost naturalny wynosi 2,4% rocznie, wielokrotnie więcej niż w krajach uprzemysłowionych, gdzie wynosi on 0,25 % 45.

Produkt Światowy Brutto - ilość wyprodukowanych na świecie dóbr i usług w przeciągu roku, wyniósł w 2002 roku 48 bilionów dolarów 46. Produkt Światowy Brutto wzrósł siedmiokrotnie od 1950 roku, kiedy wynosił 6,7 biliona dolarów 47. Średni przyrost Produktu Światowego Brutto na przestrzeni ostatnich lat wynosił 3,9%. Oznacza to, że ludzie konsumują coraz to większą ilość dóbr, zużywają więcej surowców naturalnych, a tym samym rośnie nacisk wywierany przez ludzi na środowisko (ecological footprint). Według obliczeń organizacji Redefining Progress na naszej planecie dostępnych jest tylko 1,9 ha uprawnej ziemi na osobę 48. Zużywanie surowców naturalnych wyprodukowanych na tym obszarze pozwala na ich skuteczne odnawianie się. Średni poziom konsumpcji surowców naturalnych na świecie wynosi 2,3 ha, co oznacza, że ludzkość przekroczyła możliwości ekologiczne Ziemi 49.

Jak wykazuje to na przykładzie Chin Lester Brown, kontynuowanie współczesnego modelu ekonomicznego, którego podstawami są samochody, paliwa kopalne, wyrzucanie zużytych produktów na śmietnik i dążenie do ciągłego podnoszenia poziomu konsumpcji nie będzie w przyszłości możliwe, albowiem zabraknie do tego zasobów naturalnych.

Liczba ludności w Chinach wynosi dziś około 1,3 miliarda. Po wprowadzeniu reform, które umożliwiły rozwój prywatnych przedsiębiorstw, Chiny przeżywają boom gospodarczy, odnotowując od 1980 roku stały wzrost gospodarczy na poziomie 9,5%50. Chiny zamierzają stać się państwem bogatym, wzorowanym na przykładzie państw zachodnich, jednak założenia ich polityki gospodarczej uzależnione są nie tylko od pracowitości Chińczyków, lecz także od ilości dostępnych surowców naturalnych. Jeżeli liczba samochodów w Chinach przypadająca na jednego mieszkańca osiągnęła by poziom notowany w USA i równie wysokie byłoby zużycie paliwa, konsumpcja ropy w Chinach wzrosła by do ponad 80 milionów baryłek ropy, czyli więcej niż produkuje się dziś na całym świecie 51. Gdyby spożycie wołowiny w Chinach miało osiągnąć poziom konsumpcji, jaki jest w USA, potrzebne by było 49 milionów dodatkowych ton wołowiny. Jeśli natomiast krowy miały by być hodowane w amerykańskim stylu i karmione zbożem, potrzebne by były jeszcze 343 miliony ton ziarna rocznie, czyli tyle ile wynoszą w USA całe roczne zbiory52.

8 9

Zachodni styl życia wymaga olbrzymiej ilości zasobów naturalnych i nie jest możliwe, aby wszyscy ludzie na świecie żyli w ten sposób. Jeśli każdy mieszkaniec Ziemi chciałby konsumować tyle samo dóbr co przeciętny Amerykanin, potrzebne by było jeszcze pięć planet, aby dla wszystkich starczyło zasobów naturalnych.

Możliwy jest jednak taki sposób rozwoju, dzięki któremu podstawowe potrzeby ludzi będą zaspokojone, a przyroda będzie tętnić życiem. Rozwój, który zmierza w tym kierunku, nazywany jest zrównoważonym (sustainable). Jego podstawą jest właściwa relacja z przyrodą, życie w harmonii z nią.

IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Jakość życiaCelem zrównoważonego rozwoju jest dobre życie, przy zachowaniu bioróżnorod-

ności, równości społecznej i dostatku zasobów naturalnych. Dobre życie nie oznacza bo-gactwa materialnego lub też luksusowych warunków życia, lecz to, że ludzi są szczęśliwi. Przykładem miejsca, w którym udało się połączyć dobrą jakość życia i ekologiczne techno-logie, jest Gaviotas.

W 1971 roku Paolo Lugari wraz z grupą inżynierów założył na kolumbijskiej sawannie osadę, by udowodnić, że możliwe jest dobre życie w najtrudniejszych nawet warunkach53. Osadę nazwano „Gaviotas”, od mewy mającej tam swoje siedlisko. W ciągu następnych lat inżynierowie z Gaviotas opracowali wiele prostych i ekologicznych technologii takich, jak: urządzenie do gotowania potraw, do którego energia pochodzi z kolektorów słonecznych, lekkie wiatraki, które porusza łagodna bryza z sawanny, „solarny czajnik” do destylowania

wody czy wreszcie pompa głębinowa, której jednym z wariantów jest huśtawka dla dzieci.

Udało się także założyć uprawy warzyw, choć jednak nie na samej sawannie, której gleba jest nadzwyczaj kwaśna (4 pH)55, lecz dzięki zastosowaniu hydroponiki – korzenie warzyw nie znajdują się w glebie, lecz w neutralnym podłożu (np. gliniany granulat) i podlewa się je wodą, w której rozpuszczone są substancje niezbędne dla życia roślin.

W Gaviotas spróbowano także sadzić na sawannie drzewa. Po kilku latach doświadczeń, okazało się, że gatunkiem najlepiej przystosowanym do tego terenu jest karaibska sosna. Zaczęto więc sadzić las. Igły sosen opadając na ziemię chroniły glebę przed słońcem i zaczęły wzbogacać warstwę próchnicy. Dzięki temu gleba stała się mniej kwaśna osiągając 5 pH i w lesie mogły pojawić się inne gatunki roślin. Niesione wiatrem nasiona roślin z puszczy

Schemat ręcznej pompy głębinowej z opcją huśtawki dla dzieci,

opracowany przez inżyniera z Gaviotas. Źródło: Social Design Notes 54.

8 9

tropikalnej znalazły tam miejsce, by zakiełkować. Naliczono ich tam niemal 250 gatunków. Pojawiły się liczne gatunki ptaków, a także ssaków. Mieszkańcy Gaviotas zaczęli się zastanawiać jak wykorzystać ten las i doszli do wniosku, że mogą pozyskiwać żywicę z sosen i przerabiać ją na kalafonię, poszukiwany surowiec do produkcji naturalnych farb. Do 2000 roku mieszkańcy Gaviotas obsadzili około 11 tysięcy hektarów lasu57. Z posadzonych drzew, aż 92% przeżywa. Drzewa osiągają dojrzałość po 8 – 10 latach i każde z nich daje 7 gramów kalafonii dziennie58. Drzewa po zebraniu żywicy pozostawia się na kilka lat, by mogły się zregenerować, dzięki czemu plantacja ta jest zrównoważona (sustainable).

Obecnie Gaviotas liczy sobie około 200 mieszkańców60. Osadnikom udało się stworzyć coś więcej niż tylko technologie pozwalające przeżyć na kolumbijskim llanos. Ich największym sukcesem jest zbudowanie harmonijnie funkcjonującej społeczności. Sposób zorganizowania społeczności Gaviotas pojawił się właściwie samoistnie, w dużej mierze będąc wynikiem tego, że Gaviotas była organizacją non–profit, mającą jasno określony kierunek działania. Od samego początku wszyscy mieszkańcy mieli zapewnioną pracę, niekoniecznie związaną z badaniami naukowymi, lecz także z pielęgnowaniem ogrodu czy uczeniem w szkole. Pensje spóźniały się czasem o kilka miesięcy, lecz w

Działająca pompa głębinowa.Źródło: ZERI 56.

8000 ha lasu posadzonego przez mieszkańców Gaviotas.

Źródło: ZERI 59.

10 11

związku z tym, że było co jeść, nikt specjalnie nie narzekał. Nowo przybyłe osoby miały zapewnione wszystkie podstawowe potrzeby: żywność opiekę medyczną, edukację i miejsce do mieszkania61.

Osobą, która formalnie prowadzi fundację jest Gaviotas jest Paolo Lugari, jednak mieszkańcy osady współtworzą życie Gaviotas i mają poczucie, że mogą mieć wpływ na różne podejmowane decyzje. W społeczności tej nie było osoby pełniącej rolę przywódcy, który podporządkowywałby swojej woli resztę mieszkańców, nie było też więzienia, ani policji63. W Gaviotas nie wolno nosić broni, pić alkoholu ani trzymać psów (ze względu na to, że odstraszają ptaki). Normy społeczne nie są spisane, a ich przestrzeganie jest wymuszane przez nacisk ogółu. Mieszkańcy wspólnie jedzą posiłki i pracują w projektach prowadzonych przez wioskę. Życie społeczne obejmuje także wspólne muzykowanie, sport i wydarzenia kulturalne.

Gabriel Garcia Marquez po zwiedzeniu Gaviotas stwier-dził, że to jest to, czego potrze-buje Kolumbia. Prezydent Hisz-panii Felipe Gonzales kiedy zja-wił się z rodziną w Gaviotas stwierdził, że to jest to czego po-trzebuje Ameryka Łacińska. Na-tomiast kiedy w 1984 roku do Gaviotas przyjechała z wizytą grupa członków Klubu Rzym-skiego, założyciel klubu Aurelio Peccei powiedział: „To jest to, czego świat potrzebuje”65.

Założona w 1958 roku na Śri Lance organizacja

pozarządowa Sarvodaya Śramadana opracowała listę 10 potrzeb, których zaspokojenie stwarza korzystne warunki do „dobrego życia”. Są to:

1. czyste i piękne środowisko,2. odpowiedni dostęp do czystej wody,3. minimalna ilość ubrań,4. odpowiednia, zrównoważona dieta,5. prosty dom,6. podstawowa opieka medyczna,7. podstawowe urządzenia komunikacyjne,8. minimalny dostęp do energii,9. wszechstronna edukacja,

Kuchnia w Gaviotas wykorzystująca energię słoneczną. Źródło: Luis Guillermo Camargo 62.

Centrum badawcze w Gaviotas.Źródło: Luis Guillermo Camargo 64.

10 11

10. zaspokojenie kulturalnych i duchowych potrzeb 66.Sarvodaya Śramadana celowo nie zamieściła na tej liście zatrudnienia i możliwości

zarabiania pieniędzy. Te główne kategorie współczesnej ekonomii są traktowane jako mające małe znaczenie lub za będące w ogóle bez znaczenia w dążeniu wiosek do samowystarczalności. Sarvodaya podkreśla bowiem zaspokajanie jedynie podstawowych potrzeb, podobnie jak czynił to Mahatma Gandhi 67.

Współczesne badania naukowe wskazują, że dobrobyt materialny ma wpływ na jakość życia, pozwala bowiem zaspokoić potrzeby związane np. z żywnością, wodą lub domem, jednak nie jest równoznaczny ze szczęściem. W Stanach Zjednoczonych, gdzie średni dochód na osobę podwoił się od 1957 roku, ilość ludzi bardzo szczęśliwych prawie się nie zmieniła 68.

W 2002 roku przeprowadzono badania na grupie Amerykanów, których roczne dochody przekraczają 75 tysięcy USD czyli ponad 25 tysięcy złotych miesięcznie. Jedynie 20% z nich uważało się za bogatych 69.

Styl życia ludności plemiennej z różnych stron świata, wskazuje natomiast, że skromne i proste życie - mieszkanie w szałasie, jedzenie tego, co znajdzie się w lesie, wystarcza do tego, aby być zupełnie szczęśliwym. Wódz Indian Mimac z Ameryki Północnej wyraził to następująco: „Choć w waszych oczach wyglądamy nędznie, uważamy się za szczęśliwszych od was, jesteśmy bowiem bardzo zadowoleni mając tak niewiele” 70.

Model społeczeństwa proponowany przez Sarvodayę Śramadanę to społeczeństwo „ani biedy, ani bogactwa”. Dobre warunki życia mają tu wspierać rozwój duchowy, który jest centralną osią ruchu. Według jednego z obserwatorów Sarvodayi, staranie się o lepsze warunki życia niż te, przedstawione powyżej świadczy jedynie o chciwości, lenistwie lub ignorancji71.

Program rozwoju proponowany przez Sarvodaya Śramadanę, zapewniający zaspokojenie potrzeb zarówno materialnych, jak i duchowych, obejmujący budowę latryn, przedszkoli i ośrodków kulturalnych, spotkał się z życzliwym przyjęciem na Śri Lance i dziś obejmuje ponad 13 000 wiosek, z około 30 000 wiosek istniejących na wyspie 72.

Jedną z korzyści, jakie przyniosło wprowadzenie w życie programu Sarvodayi są silne więzi społeczne, jakie tworzą się w wioskach. Ma to miejsce, albowiem mieszkańcy wiosek dzielą się jedzeniem i pracą. Wspólnie pracują przy projektach takich jak budowa dróg bądź czyszczenie kanałów nawadniających, przynoszących korzyści całej wiosce. Wspólnie też jedzą, śpiewają, modlą się i medytują.

Aspekt społeczny – przyjaźń, dobra atmosfera w społeczności to podstawowe elementy „dobrego życia”. Ich tworzeniu się sprzyja właśnie wspólne działanie. Do budowania więzi społecznych bardziej korzystne jest mieszkanie w wioskach niż w miastach, gdzie ludzi jest zbyt wielu by tworzyli razem zgraną grupę. Dlatego też optymalne warunki do szczęśliwego życia są wioskach, gdzie ludzie mogą stworzyć harmonijnie funkcjonującą społeczność, wspierać się nawzajem i żyć w zgodzie zarówno z samymi sobą jaki i z przyrodą.

Zrównoważony rozwój wiąże się ze zmianą kierunku rozwoju miast. Współczesne miasta rozrastają się pochłaniając tereny uprawne, czemu sprzyja budowanie nowych dróg, a w szczególności autostrad. Powiększają się przedmieścia, będące w praktyce „sypialniami”, z których ludzie dojeżdżają samochodami do pracy w centrum. Zrównoważony rozwój miasta to dążenie do tworzenia sieci małych społeczności, które przypominają swoją

12 13

organizacją i zagospodarowaniem przestrzennym wioski. Przykładem zrównoważonego rozwoju miasta są projekty zrobione dla Berkeley w Kalifornii.

W rejonach istniejących w mieście centrów, wokół których skupia się życie, powstają z biegiem lat małe społeczności, efektywnie wykorzystujące dostępny teren, otoczone obszarami rolniczymi, parkami lub dzikim lasem. Owe małe społeczności połączone są ze sobą siecią publicznego transportu. Każde z poszczególnych centrów posiada zwięzłą zabudowę po której można poruszać się na piechotę, jest wielofunkcyjne (można tam zarówno mieszkać, pracować jak i wypoczywać), energię czerpią one ze źródeł odnawialnych i posiadają system segregacji odpadów 75.

Obecny plan miasta Berkeley z zaznaczonymi centrami oraz Berkeley 15 – 50 lat później.Źródło: City of Berkeley Public Works Department oraz Richard Register „Ecocity Berkeley:

Building Cities for a Healthy Future ” , North Atlantic Books 73.Copyright © Richard Register 1987. Zamieszczono za zgodą wydawcy.

Berkeley 25 – 90 lat później oraz 40 – 125 lat później.Źródło: Richard Register, op. cit. 74.

12 13

W ekologicznych miastach podstawą transportu nie są samocho-dy, lecz chodzenie na piechotę, jazda rowerem i czysty transport publiczny. Poruszanie się po mieście pieszo lub rowerem ułatwia tu zwięzła zabudo-wa i specjalnie przystosowane ulice. Mniejszy ruch samochodowy to mniej-sza ilość potrzebnych szerokich ulic. W ich miejsce można założyć parki lub inne obszary zieleni.

Także w miastach można uprawiać ogrody. Jeśli miejsca dla ogrodów nie ma na ziemi architekci proponują założenie ich na balkonie lub na dachu budynku. Drzewa i tereny zielone w mieście pełnią nie tylko funkcję dekoracyjną. Posadzone w odpowiednich miejscach drzewa dają cień, który pozwala zmniejszyć koszty klimatyzacji w domach oraz stanowią ochronę przed wiatrem. Trawniki i rabaty kwiatów pozwalają uniknąć powstawaniu efektu tzw. wyspy termicznej, który pojawia się tam, gdzie znajdują się duże powierzchnie betonu lub asfaltu, które rozgrzewa słońce i podnosi w tych miejscach temperaturę powietrza. Obszary zielone pochłaniają również dwutlenek węgla, poprawiają drenaż gleby przez co ułatwiają odpływ wody deszczowej oraz stanowią siedlisko dla ptaków i innych zwierząt. Celem budowy „miejskich wiosek” jest stworzenie dla mieszkańców miast warunków do dobrej jakości życia.

Szczęście społeczeństwa jest priorytetem programu rozwoju Bhutanu. O ile dla większości państw świata podstawowym wskaźnikiem rozwoju jest Produkt Krajowy Brutto, władze Bhutanu opracowały program „Szczęście Krajowe Brutto” (Gross National Happiness). Koncepcja Szczęścia Krajowego Brutto została stworzona przez króla Bhutanu Jigme Singye Wangchuck, wkrótce po jego koronacji w 1972 roku 77. Przez następne lata koncepcja ta dojrzewała i rozwijała się. Idea Szczęścia Krajowego Brutto odnosi się zarówno do sfery materialnej jak również duchowej. Zakłada się bowiem, że o ile redukcja ubóstwa i materialny rozwój zapewniają „dobrobyt fizyczny”, to szczęście duchowe nie może zostać zapewnione jedynie poprzez stwarzanie dobrych warunków materialnych 78. Koncepcja Szczęścia Krajowego Brutto oparta jest na przekonaniu, że człowiek z natury poszukuje szczęścia i że

Wizja ekologicznego miasta.Źródło: Diane Schatz, RAIN Magazine 76.

Domy na skałach w Bhutanie.Źródło: Discover Asia Travel 79.

14 15

szczęście jest najbardziej pożądaną rzeczą przez wszystkich obywateli. Bhutan nie odrzuca dążenia do szczęścia obywateli jako utopijnego przedsięwzięcia, lecz stara się je wspierać poprzez dostosowanie polityki państwa do założeń koncepcji Szczęścia Krajowego Brutto.

Program rozwoju Bhutanu, którego podstawą jest koncepcja Szczęścia Krajowego Brutto, obejmuje cztery główne obszary:

1. zrównoważony rozwój społeczno-ekonomiczny oparty na zasadzie równości społecznej,

2. ochronę środowiska,3. zachowanie i promowanie kultury,4. promowanie dobrych rządów 80.Celem rządu Bhutanu jest stworzenie „makro-warunków” dla szczęścia obywateli.

Rozwój ekonomiczny ma zapewnić możliwość godnego utrzymania się obywateli, niemniej jednak zauważa się, że szczęście nie leży w stale rosnącej konsumpcji. Z tego też względu za wskaźnik rozwoju uznaje się osiągnięcie stabilnego poziomu konsumpcji, zamiast ciągłego dążenia do jego wzrostu. Bhutan, zamiast zmierzać do zwiększenia populacji miast, zdecydował się na rozwój wsi. Zmieniono programy nauczania w szkołach tak, aby dawać dzieciom i młodzieży praktyczne umiejętności, które przydatne są do życia na wsi, takie jak rolnictwo i rzemiosło. Do odległych wiosek doprowadzono prąd elektryczny, utworzono wiejskie ośrodki zdrowia. Postawiono także na decentralizację i wiele decyzji oddano w ręce lokalnych organizacji 81. W koncepcji Szczęścia Krajowego Brutto zwraca się także uwagę na rolę przyrody w życiu człowieka oraz na wpływ środowiska naturalnego na szczęście ludzi. Z tego też względu opracowano program ochrony przyrody i zazieleniania kraju. Obecnie 26% powierzchni Bhutanu zajmują obszary chronione, a lasy pokrywają aż 72% powierzchni kraju 82.

Równość społecznaRówność społeczna nie oznacza, że wszyscy mają tyle samo, lecz że mają równy dostęp

do podstawowych dóbr. O braku równości można mówić wtedy, gdy ktoś przywłaszcza sobie większą ilość dóbr niż jest mu to potrzebne do zaspokojenia podstawowych potrzeb, ograniczając innym dostęp do ziemi i przez to pozbawiając ich środków do życia. Według

danych ONZ w 2002 roku 815 milionów ludzi na świecie było niedożywionych 83. W Kenii, Zambii i Zimbabwe około 40% populacji jest niedożywiona 84. Głód dotyka przede wszystkim mieszkańców wsi, którzy nie mają ziemi lub też ich pola są zbyt małe 85. Niemniej jednak są kraje o wysokim wskaźniku niedożywienia, gdzie produkuje się nawet nadwyżki żywności. Żywność ta trafia jednak na eksport, a zyski z jej sprzedaży wędrują do wąskiej grupy ludzi86.

Liczba ludności żyjącej za mniej niż 1 USD dziennie w 2001 roku. Źródło: Millenium Development Goals Report 2005 87.

14 15

Według szacunków ONZ w 2001 roku poniżej granicy ubóstwa (1 USD dziennie) żyło na świecie blisko 1,1 miliarda ludzi 88. W Zambii 86% ludności żyje poniżej granicy ubóstwa, a bezrobocie w 2000 roku wynosiło tam 50% 89. Tymczasem zarobki 1,7 miliarda ludzi na świecie przekraczają 7000 USD rocznie,90 a według analiz WHO (World Health Organization) otyłość i nadwaga była przyczyną 2,6 miliona zgonów w 2000 roku 91.

Brak równości wyraźny jest szczególnie tam, gdzie współczesny biznes prowadzony na dużą skalę styka się z ludnością plemienną. W latach osiemdziesiątych na kolumbijskiej sawannie pojawiły się gigantyczne, liczące setki hektarów rancza. Sawannę przegrodziły ciągnące się kilometrami płoty. Uniemożliwiły one wędrówkę zwierząt, przez co Indianie Guahibo utracili swoje tradycyjne tereny łowieckie 92.

W Papui-Nowej Gwinei z kolei kopalnia miedzi i złota Ok Tedi dostała zgodę od rządu na zrzucanie odpadów górniczych wprost do rzeki. Każdego roku 30 milionów ton odpadów i 40 milionów ton skał trafia do rzeki Ok Tedi, a następnie do rzeki Fly 93. Powoduje to ekologiczną katastrofę, która dotyka 50 tysięcy mieszkańców ze 120 wiosek położonych nad brzegami rzek. Populacja ryb zmniejszyła się tam o około 70-90%, zniknęły żółwie, a zwierzęta, na które polowali mieszkańcy wiosek, przeniosły się na inne tereny 94. Ilość osadów w korycie rzeki jest tak duża, że woda wylała zalewając około 1300 km2 lasu 95. Prowadzony na dużą skalę biznes pozbawia tu innych ludzi warunków do życia. Ludność plemienna jest tu przeszkodą dla osób prowadzących działalność gospodarczą, których zyski przekraczają

znacznie podstawowe potrzeby.Kolejnym przykładem braku

równości jest sytuacja Indian w Brazylii. Indianie zamieszkiwali obszar dzisiejszej Brazylii na tysiące lat przed pojawieniem się tam Europejczyków. W XVI wieku, kiedy zjawili się tam pierwsi kolonizatorzy, Brazylię zamieszkiwało około 5 milionów Indian żyjących w ponad tysiąc plemion. Dziś liczbę plemion szacuje się na 21597. Europejscy osadnicy i ich brazylijscy potomkowie zabili setki tysięcy Indian lub doprowadzili ich do sytuacji, gdzie śmierć była nieunikniona. Przez pięć wieków liczba Indian zmniejszyła się o 93% do 350 tysięcy 98. Jeszcze dziś na terenie Brazylii żyje około 53 plemion, które nie miały kontaktu ze współczesną

Odpady z kopalni Ok Tedi wylewane do rzeki.Źródło: No Dirty Gold 96.

Dziecko z plemienia Awá. Awá w przeszłości utrzymywali się z ogrodnictwa. Dziś, aby uniknąć zagrożenia ze strony ranczerów i osadników, Awá prowadzą koczowniczy tryb życia. Szacuje się, że

obecnie żyje około 350 członków tego plemienia 101.Źródło: Survival International 102.

16 17

cywilizacją. Indianie ci nie wiedzą nawet, że mieszkają na terenie Brazylii. Dla nich są to ziemie ich plemienia. Niemniej jednak żadne z 215 współcześnie istniejących plemion nie ma prawa własności do ziemi. Istnieją co prawda rezerwaty, które są wyznaczone jako ziemie Indian, aczkolwiek Indianie nie są prawnymi właścicielami tych terenów 99.

W Brazylii istnieje silny nacisk ze strony przemysłu górniczego, naftowego, drzewnego jak również ze strony farmerów, by nie przyznać Indianom prawa własności do ziemi, dzięki czemu firmy będą mogły eksploatować bogate w zasoby naturalne tereny Indian 100. Wiele plemion zostało pozbawionych terenów do życia na skutek wyrębu lasu lub budowy wielkich hydroelektrowni, które spowodowały zalanie tysięcy hektarów ziem. Wielu Indian żyje dziś w skrajnej nędzy na marginesie społeczeństwa.

Celem zrównoważonego rozwoju jest stworzenie warunków, w których wszyscy obywatele mają możliwość zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb – mają dostęp do wody, żywności i innych podstawowych elementów „dobrego życia”. Równość społeczna oznacza także równość ludzi wobec prawa, bez względu na płeć, wyznanie czy kolor skóry.

Ochrona bioróżnorodnościWarunkiem zrównoważonego rozwoju jest także ochrona bioróżnorodności, czyli

ochrona bogactwa gatunkowego roślin i zwierząt. Ma ona na celu zapewnienie prawidło-wego funkcjonowania ekosystemów i wszystkich „usług”, jakie zapewnia przyroda. Bada-nia naukowe dowiodły, że bogate i zróżnicowane ekosystemy są bardziej odporne na kata-klizmy ekologiczne i szybciej odnawiają się niż ekosystemy pozbawione genetycznej i ga-tunkowej różnorodności 103.

Amazonia to największy las tropikalny świata, obejmujący powierzchnię 3,7 miliona km2. Każdego dnia jego obszar zmniejsza się o około 200 km2 104.

16 17

Przyroda jest źródłem jedzenia, surowców, lekarstw. Bogate ekosystemy mogą poprawiać jakość wody, zmniejszają ryzyko powodzi, mogą nawet oczyszczać ścieki, jak dzieje się to na przykład nieopodal Kalkuty w Indiach. Ścieki z miasta zostają oczyszczone przez roślinność rosnącą wokół stawów i przetworzone na substancje pokarmowe, którymi odżywiają się ryby. Te z kolei odławiają rybacy.

Celem ochrony bioróżnorodności jest bogata, tętniąca życiem przyroda, zachowanie lasów pierwotnych i innych naturalnych środowisk oraz odnowa terenów zniszczonych ekologicznie. By chronić przyrodę nie wystarczy otoczyć płotem naturalne lasy. Płoty, granice ścisłych rezerwatów czy nawet granic państw nie stanowią przeszkody dla kwaśnych deszczów, skażonego powietrza lub skażonej wody płynącej w rzekach. Wyniki badań z 1972 roku wskazują, że około 75% kwaśnych deszczy padających w Szwecji jest spowodowanych zanieczyszczeniami pochodzącymi z innych krajów 105.

Przyczyną współczesnego wymierania gatunków roślin i zwierząt oraz zmniejszenia się o ponad połowę powierzchni lasów jest działalność człowieka. Dla ochrony bioróżnorodności potrzebna jest zmiana stylu życia ludzi i wprowadzenie czystych technologii.

Dostatek zasobów naturalnychDostatek zasobów naturalnych oznacza natomiast taki sposób gospodarowania

surowcami, który nie powoduje kurczenia się zasobów odnawialnych, szybkiego wyczerpania się zasobów nieodnawialnych, a także degradacji środowiska naturalnego.

Podstawowym wskaźnikiem zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi jest brak czynnych wysypisk śmieci. Produkty zaprojektowane są w taki sposób, że można je ponownie wykorzystywać lub przetwarzać i żadna ich część nie staje się bezużyteczna. Opakowania takie jak butelki lub słoiki mogą być powtórnie używane (reuse) i dzięki wielokrotnemu napełnianiu butelek zmniejsza się nie tylko zużycie szkła, lecz także oszczędza się energię potrzebną do wyprodukowania nowych butelek. Stal wytworzona ze złomu zużywa tylko 1/3 energii potrzebnej do zrobienia jej z rudy żelaza. Papier gazetowy pochodzący z recyklingu potrzebuje 25 do 60% mniej energii, a jego produkcja to 74% mniej zanieczyszczenia powietrza, 35% mniej zanieczyszczeń dostających się do wody i mniej wyciętych drzew. Produkcja stali ze złomu zmniejsza zanieczyszczenia powietrza o 85%, zanieczyszczenia wody o 76% i nie przysparza żadnych nowych zanieczyszczeń związanych z jej wydobyciem106.

Aby ograniczyć ilość odpadów wprowadzono w Danii w 1977 roku zakaz używania jednorazowych opakowań do napojów, a w 1981 roku rozszerzono ten zakaz także na piwo107. W Polsce takie przepisy nie obowiązują, jednak już w 2006 roku producenci opakowań będą zobowiązani do odzyskania 43% opakowań wprowadzonych na rynek 108. Również duże sklepy będą musiały wystawiać pojemniki na opakowania produktów, które mają w sprzedaży, a producenci sprzętu RTV i AGD odbierać stary sprzęt i zająć się jego utylizacją. W gminach, które zbierają odpady biodegradowalne (np. we Władysławowie), nie można będzie palić ognisk, aby pozbyć się gałęzi lub chwastów 109.

„Odpady” mogą również stanowić cenny surowiec. Na Malcie zużyty olej do smażenia zbiera się w restauracjach do specjalnych pojemników. Olej ten transportowany jest do rafinerii, gdzie zostaje przetworzony na paliwo samochodowe – biodiesela.

18 19

W procesie, który zajmuje blisko 15 godzin, z zużytego oleju powstaje około 60% paliwa 110. Biodiesel ten nie zawiera siarki i jego spaliny są czystsze niż w przypadku zwykłego oleju napędowego 111. Zużyty olej z restauracji stanowił problem na Malcie, albowiem wylewany do zlewu zapychał miejską kanalizację i trafiał do morza. Dla władz Malty biodiesel pozwala zarówno dbać o czystą wodę, sprawny system kanalizacji, zmniejszyć zanieczyszczenie powietrza, jak i zmniejszyć uzależnienie od importowanego paliwa. Aby zachęcić ludzi do kupowania biodiesela władze Malty zdecydowały, że produkowany tam biodiesel nie będzie opodatkowany112.

Na Filipinach firma Cocogreen wykorzystuje włókna ze skorup orze-chów kokosowych. Używa się ich do produkcji siatek do zapobiegania ero-zji oraz produktów rolniczych takich jak nawóz, podłoże dla roślin czy sznu-ry 114.

Coconets, sieci z włókien koko-sowych, umieszcza się na brzegach rzek na stromych zboczach lub na pobo-czach dróg, gdzie świetnie sprawdzają się w zapobieganiu osuwaniu się ziemi. Włókna, które traktowano wcześniej jako odpad, stały się surowcem. Każde-go miesiąca firma Cocogreen produku-je około 30 000 m˛ sieci Coconet, która znajduje odbiorców nie tylko na Filipi-nach, lecz także w innych miejscach na świecie 16.

Produkty jednorazowego użyt-ku, takie jak torebki plastikowe, sztuć-ce czy opakowania do żywności, mogą być zrobione z materiałów ulegających biodegradacji. Pierwszy biopolimer, który jest całkowicie biodegradowalny, to Mater-bi, opracowany przez włoską firmę Novamont 117. Mater-bi wytwarza się między innymi z kukurydzy, a cały proces produkcji chroni ponad 50 pa-tentów118. Z Mater-bi można korzystać tak jak z plastiku, znajduje ono zastoso-wanie w produkcji nie tylko opakowań, lecz także zabawek, doniczek czy ołów-

Stacja biodiesela na Malcie.Źródło: World Challenge 113

Układanie sieci Coconet.Źródło: Cocogreen 115

Przykłady zastosowania plastików biodegradowalnych.Źródło: Biodegradable Plastics Society 120.

Biodegradacja butelki w kompoście z liści po 2, 4 i 6 tygodniach. Źródło: Biodegradable Plastics Society 121.

18 19

ków 119. Wszystkie wyroby z Mater-bi nadają się do kompostowania.

Istotnym elementem zrównoważonego gospodarowania zasobami są także oszczędne technologie, gdyż umożliwiają zmniejszenie potrzebnej liczby surowców. Pozwalają np. zmniejszyć zużycie paliwa w samochodach, zużywać mniej energii na oświetlenie lub zminimalizować straty ciepła przy ogrzewaniu domów. Oszczędne technologie są szczególnie istotne w przypadku nawadniania pól, albowiem wiele systemów irygacyjnych jest nieefektywnych i powoduje wysychanie rzek lub obniżanie się poziomu wód gruntowych. Obecnie w Chinach na skutek niezrównoważonego nawadniania pól 2460 km2 ziem rocznie zamienia się w pustynię 122. Wiele rzek jest suchych. Trzeba kopać coraz głębsze studnie, by dostać się do wód gruntowych. Pustynnienie w Chinach dotyka 400 milionów

ludzi 123. Jednym z rozwiązań jest opracowany przez chińskich i izraelskich naukowców system nawadniania kropelkowego, dzięki któremu można osiągnąć wysoką wydajność w nawadnianiu upraw. System wydziela wodę kropla po kropli z węży, w których nakłuto dziurki co kilkadziesiąt centymetrów. Woda dociera prosto do roślin, podczas gdy przy tradycyjnym nawadnianiu wiele jej marnowało się na skutek parowania i spływu powierzchniowego. W stacji Ośrodka Nawadniania Kropelkowego w Ałaszanie w Chinach system zużywa 3 000 litrów wody dziennie, oszczędzając około 27 000 litrów w porównaniu z systemem tradycyjnym 124.

Oszczędność w korzystaniu z zasobów naturalnych oznacza także ograniczenie konsumpcji do poziomu zaspokajania podstawowych potrzeb. W sytuacji, gdy na Ziemi żyje ponad 6 miliardów ludzi, zmniejszenie poziomu konsumpcji zasobów odnawialnych pozwala zachować liczne siedliska dzikiej przyrody, które mogłyby w przeciwnym razie być wykorzystane rolniczo lub po prostu zdegradowane, jak to ma miejsce w przypadku lasów tropikalnych wycinanych na potrzeby przemysłu drzewnego. Dzięki temu można chronić bioróżnorodność, która ma kluczową rolę w utrzymywaniu stabilnych ekosystemów, a tym samym zapewnić dostatek zasobów związanych z przyrodą.

Znaczenie ma nie tylko oszczędne korzystanie z samych surowców, jak np. drewna, lecz również wydajne gospodarowanie samą ziemią. Rozrastające się miasta, drogi, parkingi pochłaniają tysiące produktywnych hektarów ziemi. Aby powstrzymać rozrastanie się miast konieczne jest przede wszystkim promowanie zwięzłej zabudowy w gospodarce przestrzennej oraz inwestowanie w transport publiczny. Również na wsi można gospodarować ziemią bardziej efektywnie niż ma to miejsce w przypadku konwencjonalnej zabudowy. Na poniższej ilustracji na rysunku 1a przedstawiony jest teren przed rozbudową. Na rysunku 1b rozwój wsi miał miejsce w oparciu o konwencjonalny sposób gospodarki przestrzennej. Z kolei, na rysunku 1c ukazano tę samą liczbę nowych budynków, jednak

System nawadniania kropelkowego „Pepsi drip” w Indiach. Źródło: Practica125.

20 21

zastosowano tu założenia „kreatywnego rozwoju” (creative development), dzięki czemu zachowano dużą ilość produktywnego terenu, zapewniając jednocześnie mieszkańcom dobrą jakość życia.

1a 1b 1c

ETYCZNE PODSTAWY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Przez tysiące lat styl życia Indian z dorzecza Amazonki pozwalał im korzystać z bogactw lasu tropikalnego, bez niszczenia go. Las zapewniał Indianom żywność, lekarstwa, materiały na budowę domów i wszystko inne, co było potrzebne do życia. Podobnie było w Ameryce Północnej. Plemiona Siuksów, Apaczów, Pueblo, Czejenów czy Hopi, żyły tam przez całe pokolenia, nie wyczerpując możliwości swego środowiska. Kiedy pierwsi osadnicy z Europy przybyli do Ameryki Północnej, lasy były pełne dzikich zwierząt, a prerię przemierzały ogromne stada bizonów.

Od czasu pojawienia się konkwistadorów bogactwo przyrody zaczęło się kurczyć. Konkwistadorzy nie postrzegali siebie jako części przyrody, tak jak Indianie. Uważali się za zdobywców i starali się przyrodę ujarzmić. Według Indian człowiek należał do ziemi 127. Według europejskich konkwistadorów ziemia należała do człowieka.

Podstawą kultury Indian jest szacunek do Ziemi, do przyrody i zamieszkiwanych przez nich terenów 128. Według Indian ludzie nie są ważniejsi od innych istot i w związku z tym wszystkie stworzenia powinny dzielić się ziemią na zasadach partnerskich 129. W kulturze Indian Cherokee pojęcie rodziny obejmuje nie tylko najbliższych krewnych, lecz także członków klanu, członków całej społeczności, wszystkie żyjące istoty tego świata, przyrodę jako całość, wszechświat 130.

Pozytywny stosunek człowieka do przyrody przekazywany jest w nauczaniu religii takich, jak taoizm, buddyzm, hinduizm, dżinizm i jest obecny także w chrześcijaństwie. Przykładem może tu być św. Franciszek z Asyżu, który w 1979 roku został ogłoszony patronem ekologów 131, jak również nauczanie Jana Pawła II. Zagadnienia ekologiczne

Projekty zagospodarowania terenu w dolinie rzeki Connecticut.Źródło: Yaro et al. 126. Copyright © Center for Rural Massachusetts.

20 21

znalazły się m.in. w encyklice Centessimus Annus z 1 maja 1991 roku, w której Jan Paweł II pisał: „Obok problemu konsumizmu niepokój budzi ściśle z nim związana kwestia ekologiczna. Człowiek, opanowany pragnieniem posiadania i używania bardziej aniżeli bycia i wzrastania, zużywa w nadmiarze i w sposób nie uporządkowany zasoby ziemi, narażając przez to także własne życie 132.” Etyczne zasady, które sprzyjają urzeczywistnianiu zrównoważonego rozwoju, zostały sformułowane przez twórców permakultury. Permakultura to system projektowania zrównoważonych osad ludzi 133 (ogrody, farmy, wioski, a także miasta). Permakultura została stworzona przez dwóch Australijczyków, Billa Mollisona i Davida Holmgrena, w latach 70-tych 134. Nazwa „permakultura” powstała z połączenia dwóch angielskich słów: permanent (trwałe) oraz agriculture (rolnictwo)135. Permakultura obejmuje następujące zasady etyczne:

1. troska o ziemię,2. troska o ludzi,3. dzielenie się nadwyżkami,4. minimalizowanie konsumpcji 136.Troska o ziemię to dbanie o o wszystkie żywe istoty, jak również o środowisko

nieożywione. Ta zasada etyczna obejmuje zarówno rośliny i zwierzęta, jak i glebę, powietrze i wodę 137. Troska o ludzi dotyczy natomiast zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich takich, jak żywność, schronienie, edukacja, satysfakcjonująca praca czy kontakty międzyludzkie 138.

Bill Mollison przedstawia także następujące zasady etyczne dotyczące ekosystemów przyrodniczych:

- bezkompromisowa ochrona naturalnych lasów, - intensywna rekultywacja zdegradowanych ekosystemów,- zakładanie systemów dla potrzeb człowieka na najmniejszej stosownej

powierzchni terenu,- zakładanie rezerwatów dla rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt

139.Permakultura obejmuje również „etykę życia” (life ethic), zgodnie z którą każda

żywa istota ma wartość samą w sobie 140. Przykładowo drzewo ma wartość samą w sobie, nawet jeśli nie przedstawia żadnej wartości ekonomicznej. Podstawą permakultury jest współpraca, a nie konkurencja 141. Permakultura to filozofia działania w zgodzie z przyrodą, a nie przeciwko niej 142. Zasady etyczne proponowane przez twórców permakultury mają następujące zastosowanie w projektowaniu zrównoważonych ekosystemów:

- przewidywanie długoterminowych konsekwencji działań, planowanie dla osiągnięcia trwałych efektów,

- uprawianie przede wszystkim lokalnych gatunków roślin, unikanie gatunków inwazyjnych,

- uprawianie (na własne potrzeby) najmniejszego możliwego obszaru, projektowanie małych i wydajnych systemów, które nie wymagają dużych nakładów pracy lub energii,

- zakładanie upraw wielogatunkowych,- pomaganie ludziom stać się niezależnymi, promowanie w społeczności

22 23

odpowiedzialności,- zalesianie ziemi, rekultywacja gleb,- recykling odpadów,- postrzeganie rozwiązań, zamiast koncentrowania się na problemach,- działanie tam, gdzie przyniesie to rezultaty (sadzenie drzew w miejscach, gdzie

się przyjmą; pomaganie ludziom, którzy chcą się uczyć) 143.

GOSPODARKA NATURALNA

Koncepcja zrównoważonego rozwoju zakłada, że model ekonomiczny powinien być dopasowany do tego, jak funkcjonuje przyroda, a nie odwrotnie. Model gospodarczy powinien również pozwalać na osiągnięcie dobrej jakości życia i utrzymywanie się więzi społecznych. Model gospodarczy, który najlepiej spełnia założenia zrównoważonego rozwoju to gospodarka naturalna. Gospodarka naturalna to zaspokajanie wszystkich podstawowych materialnych potrzeb takich, jak żywność, ubrania, dom, narzędzia lub energia w obrębie lokalnej społeczności lub nawet pojedynczego gospodarstwa.

Jakkolwiek anachroniczna może się wydawać gospodarka naturalna w porówna-niu ze współczesną gospodarką globalną ze swą wysoką specjalizacją i wysokim poziomem technologicznym, ma ona jednak istotne zalety zarówno pod względem ekologicznym jak i społecznym.

Podstawą gospodarki naturalnej jest samowystarczalność pod względem zaopatrze-nia w żywność. Pola i ogrody uprawiane przez mieszkańców wsi lub pojedynczego gospo-darstwa dostarczają wszystkich składników zdrowej diety. Uprawa żywności na własne potrzeby oznacza dużą różnorodność gatun-kową w obrębie jednego gospodarstwa w prze-ciwieństwie do monokultur rolnictwa przemy-słowego. Pozwala także zmniejszyć potrzeby związane z transportem dóbr, a tym samym zmniejszyć zużycie energii. Dążenie do samo-wystarczalności wiąże się również z unieza-leżnieniem od producentów nawozów sztucz-nych i chemicznych środków ochrony roślin, co z kolei pozwala ograniczyć skażenia środo-wiska. Aby utrzymać żyzność gleby i wysokie plony niezbędne jest jednak stosowanie ekolo-gicznych metod upraw.

Przykładem gospodarki naturalnej są leśne ogrody uprawiane w indyjskim stanie Kerala. Są one bardzo gęsto obsadzone wie-loma gatunkami roślin i przypominają swym wyglądem naturalny las z wieloma piętrami roślinności. Ogrody te, zwane również syste-mami agroleśnymi (agroforestry systems), za-

Leśny ogród w Tanzanii.Źródło: International Agroforestry Resources 145

22 23

pewniają żywność na codzienne posiłki, paszę dla zwierząt, drewno, oleje, wiklinę, włók-na i rośliny lecznicze. W Kerali, w ogrodzie o powierzchni zaledwie 0,12 hektarów, naliczo-no 23 palmy kokosowe, 12 drzew goździkowych, 56 bananowców, 49 ananasów i 30 pną-czy pieprzu 144.

Leśne ogrody uprawia się również w wielu innych państwach świata: w Ugandzie, Kenii, Brazylii, Gabonie, Tajlandii, Kambodży czy Nigerii. Leśne ogrody w Nigerii mają aż 9 pięter roślin uprawianych od palm kokosowych i olejowych na samej górze przez średniej wielkości drzewa chlebowe i grusze, aż do drzew niskich – mango, pomarańczy i cytryn. Poniżej nich rosną banany i papaje, a w strefie krzewów pieprz. Oprócz tego są jeszcze dwie warstwy warzyw i winorośle 146. Na Indonezyjskiej wyspie Jawa stwierdzono w obrębie jednej wsi blisko 250 gatunków uprawianych roślin, a na Jawie uprawia się ich w ogóle około 500 gatunków 147. Leśne ogrody, choć często niewielkich rozmiarów, są bardzo produktywne. Przykładowo, leśny ogród uprawiany w Tanzanii przez ludność Chagga o powierzchni 0,68 hektara daje utrzymanie rodzinie składającej się z 10 osób 148.

Gospodarka naturalna oznacza nie tylko dostatek żywności i bogatą bioróżnorodność. Wiążą się z nią najlepsze warunki do funkcjonowania zdrowych społeczności i generalnie rzecz ujmując do „dobrego życia”. Robert Hart tak opisuje styl życia mieszkańców Kerali, którzy uprawiają leśne ogrody: „Styl życia, który zapewniają owe leśne ogrody jest zdrowy, bezpieczny, oparty na współpracy, konstruktywny i pobudzający kreatywność. Zapotrzebowanie na pieniądze jest niewielkie. Keralczycy pracują nie tyle ze względu na gotówkę, lecz dla całościowej samorealizacji - ich samych i ich rodzin. Jest to prawdziwa wolność. Rodzinne leśne ogrody są podstawową jednostką społeczeństwa, która zapewnia praktyczną edukację dla dzieci i szczęśliwe życie, w większości wolne od biurokratycznych, politycznych lub ekonomicznych zmartwień 150”.

Struktura leśnego ogrodu w Tanzanii.Źródło: e Chagga homegardens 149.

24 25

Gospodarka naturalna może się oczywiście wiązać z handlem żywnością, a ściśle rzecz biorąc z nadwyżkami żywności. Dzięki temu rolnicy mają zapewnione bezpieczeństwo żywnościowe i są niezależni od zmian cen na rynkach lokalnych lub międzynarodowych, bądź też od nieuczciwości odbiorców. Dodatkowe źródło dochodu w gospodarce naturalnej może stanowić rzemiosło lub różnego rodzaju usługi. Z uprawą leśnych ogrodów w Kerali związane są z nimi liczne lokalne gałęzie przemysłu takie jak produkcja mebli, wyrób koszy, przetwarzanie orzechów, budowa wozów i katamaranów, destylacja oleju, produkcja mat czy ananasów w puszkach 151.

Gospodarka naturalna daje możliwość funkcjonowania gospodarki, której pozwa-la na współpracę, zamiast konkurencji152. Nie ma tu bowiem potrzeby walki o klienta i ko-nieczności zdobywania miejsca na rynku.

Dobrobyt materialny w gospodarce naturalnej jest jak najbardziej możliwy, tyle że oznaczać będzie nie tyle możność zakupu dowolnych rzeczy, lecz zaspokojenie wszystkich podstawowych potrzeb. Bogactwo w gospodarce naturalnej to różnorodność i dostatek roślin w ogrodzie, to las, który zapewnia drewno, jedzenie i opał, to czysta woda płynąca w strumieniu i czyste powietrze. Bogactwo to wolny czas, dobre zdrowie i społeczność, w której ma się przyjaciół i oparcie.

25

„Historia człowieka zaczyna coraz bardziej przypominać wyścig pomiędzy edukacją a katastrofą 1.”

H.G.Wells

Rozdział II

POLITYKA DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

STABILIZOWANIE WZROSTU POPULACJI

Zmiany wielkości zaludnienia na świecie

W czasach Juliusza Cezara, w I wieku p.n.e., na Ziemi żyło około 250 milionów ludzi, czyli mniej niż obecnie żyje w samych tylko Stanów

Zjednoczonych 2. Przez następne wieki wzrost populacji był bardzo powolny, a przyczyną tego były wysoka śmiertelność dzieci i niemowląt oraz krótka długość życia. Podwojenie się liczby ludności miało miejsce dopiero około 1650 roku 3. Rewolucja przemysłowa, wzrost wydajności pracy oraz postęp technologiczny przyczyniły się do poprawy warunków życia ludzi, co stało się impulsem do dalszego wzrostu zaludnienia 4. W XVIII wieku wraz z dostępem do podstawowej opieki zdrowotnej, przestrzeganiem zasad higieny (np. myciem rąk), szczepionkami, antybiotykami, a także lepszym sposobem odżywiania się o wiele więcej dzieci osiągało wiek, w którym mogły zostać rodzicami. Dlatego też w 1800 roku na Ziemi był już 1 miliard ludzi, natomiast w 1900 roku liczba ta wynosiła 1,6 miliarda 5.

„Boom” demograficzny zaczął się jednak dopiero po 1950 roku. Na Ziemi żyło wtedy 2,5 miliarda ludzi 6. Wystarczyło jedynie pół wieku, by 12 października 1999 roku Komisja ds. Ludności ONZ ogłosiła, że liczba ludności świata przekroczyła 6 miliardów 7. W 2004 roku populacja ludzi wynosiła już 6,4 miliarda 8. Globalne tempo wzrostu osiągnęło szczyt w 1960 roku (2,1%) zmniejszając się potem wraz z upowszechnieniem się środków antykoncepcyjnych do obecnego tempa, które wynosi 1,18% 9. Od początku XXI wieku każdego roku pojawia się na Ziemi 74 milionów nowych mieszkańców, co stanowi odpowiednik ludności Polski, Czech, Węgier i Holandii razem wziętych 10.

Wzrost populacji nie odbywa się jednak w tym samym tempie na całym świecie. W najbiedniejszych krajach świata tempo wzrostu wynosi 2,4% rocznie12. Szacuje się, że liczba ludności w Etiopii wynosząca w 2005 roku ponad 77 milionów może wzrosnąć w 2050 roku do 170 milionów, natomiast Indie mogą przegonić Chiny i zostać państwem o największej liczbie ludności na świecie z ponad 1,5 miliarda mieszkańców 13.

26 27

Także współczynnik płodności (ilość narodzin dzieci na jedną kobietę) jest najwyższy wśród krajów najbiedniejszych 14. W krajach uprzemysłowionych roczny przyrost naturalny wynosi 0,25% 15. W wielu tych krajach populacja jest stabilna, a w niektórych, jak na przykład w Rosji, zmniejsza się. Przewidywane tempo przyrostu naturalnego w Rosji na lata 2005 - 2010 wynosi -0,45%.16 W Japonii natomiast wielkość populacji może się zmniejszyć o 13% do 2050 roku 17.

Liczba ludności na świecie (w tysiącach).Źródło: UN World Population Prospects 2004 11.

Liczba ludności na świecie (w tysiącach).Źródło: UN World Population Prospects 2004 11.

26 27

Świat Afryka

Okres Współczynnik płodności Okres Współczynnik

płodności

2000-2005 2.65 2000-2005 4.97

2005-2010 2.55 2005-2010 4.68

2010-2015 2.46 2010-2015 4.35

2015-2020 2.38 2015-2020 4.00

2020-2025 2.31 2020-2025 3.68

2025-2030 2.23 2025-2030 3.39

2030-2035 2.17 2030-2035 3.13

2035-2040 2.12 2035-2040 2.90

2040-2045 2.09 2040-2045 2.69

2045-2050 2.05 2045-2050 2.52

Zmiany współczynnika płodności na świecie i w Afryce w latach 2000 – 2050.Źródło: World Population Prospects 2004 19.

W skali globalnej, według prognoz ONZ populacja ludzi na Ziemi w 2050 roku może osiągnąć 8,9 miliardów 20. Wraz ze wzrostem populacji zwiększa się także ilość zasobów naturalnych, potrzebna do zaspokojenia jej potrzeb. Oznacza to więcej wody, więcej żywności, więcej energii, więcej ropy itd. Zasoby ropy i wody są jednak ograniczone. Jest tylko określona liczba ziemi dostępnej pod uprawy i wody, która nadaje się do picia i nawadniania pól. Inne gatunki zwierząt, a także roślin, od których egzystencji zależy funkcjonowanie ekosfery, również potrzebują dostępu do zasobów naturalnych.

W 1960 roku przypadało średnio 0,44 hektara ziemi rolnej na jednego mieszkańca naszej planety. Dziś jest jej mniej niż 0,25 hektara. Minimalna ilość to 0,07 hektara na jedną osobę. Już dziś są państwa tak gęsto zaludnione, że osiągnęły ten stosunek – jak na przykład Japonia. Dotyczy to 420 milionów ludzi. W 2025 roku może to być 1 miliard 21.

Zaludnienie a środowiskoIle ludzi jest w stanie wyżywić Ziemia? Zależy to od ich stylu życia i poziomu

konsumpcji. Gdyby produkcja zbóż wzrosła do 2 miliardów ton wystarczyłoby, aby wyżywić 10 miliardów ludzi na poziomie na jakim żyją Hindusi lub 2,5 miliarda na poziomie konsumpcji jaki jest w USA. Przeciętny mieszkaniec krajów biednych, jak na przykład Indii, zjada rocznie 200 kg zbóż. Jego dieta to, przede wszystkim, ryż i niewielka ilość mięsa. Amerykanin z kolei zjada 800 kg zbóż rocznie, z czego większość pośrednio jako wołowinę, wieprzowinę, jajka, mleko, lody czy jogurt 22.

28 29

Zużycie wody w stosunku do ilości dostępnych zasobów.Źródło: GRID Arendal / UNEP 25.

Około 3/5 łącznej powierzchni lądowej Ziemi nie sprzyja osadnictwu, przede wszystkim ze względu na nieodpowiednie dla rolnictwa warunki przyrodnicze: są to obszaru zbyt suche, zbyt wilgotne, zbyt zimne lub zbyt górzyste, by prowadzić zwykłą praktykę rolniczą 23. Według szacunków Population Action International w 2025 roku pomiędzy 2,6 miliarda a 3,2 miliarda ludzi może znaleźć się w warunkach, gdzie będzie brakować dla nich wody pitnej 24.

Nawet tam jednak, gdzie jest dostępna woda, jej jakość może pozostawiać wiele do życzenia. Skażenia dotykają zarówno wód powierzchniowych jak i gruntowych, a ich źródłem są nie tylko ścieki przemysłowe. W krajach rozwijających się przyczyną biologicznego zanieczyszczenia rzek jest brak systemów sanitarnych. Obecnie 1,1 miliarda ludzi nie ma dostępu do wody, która nadaje się do picia, a 2,4 miliarda ludzi nie ma dostępu do systemów sanitarnych 26.

Wielkość populacji mieszkającej w miastach na przestrzeni lat 1950 – 2000 (w procentach).W 1950 roku na świecie mieszkało w miastach 29,1% ludności. W 2005 roku już 49,2%.

Źródło: World Population Prospects 2004 30.

28 29

Woda potrzebna jest nie tylko do picia, lecz także do nawadniania pól i do celów przemysłowych. Do wyprodukowania 1 tony zboża potrzebne jest 1000 ton wody. W skali globalnej średnio 70 % wody używanej jest do systemów irygacyjnych, 20 % do celów przemysłowych, a tylko 10 % trafia do domów ludzi.27 Na skutek wzrostu populacji w 2050 roku będzie o 74% mniej wody na mieszkańca naszej planety niż było w 1950 roku28.

Zwiększające się zaludnienie wywiera także nacisk na dziką przyrodę i stanowi zagrożenie dla istnienia wielu gatunków roślin i zwierząt. Ludzie pozyskując nowe tereny pod uprawy wycinają lasy i niszczą inne naturalne siedliska. Ma to miejsce przede wszystkim w krajach rozwijających się. Ubogie rodziny rolnicze wypalają las, przez kilka lat uprawiają w tym miejscu ziemię, a gdy staje się ona jałowa posuwają się dalej. Dzieje się tak na przykład w Brazylii lub na Madagaskarze, gdzie wycięto około 90% pierwotnych lasów 29.

W „biodiversity hotspots” – miejscach o wyjątkowej bioróżnorodności, zagrożonej poważnie przez działalność człowieka, przy-rost naturalny jest wyższy niż światowa śred-nia z lat 1995 – 2000 (1,3 %) i wynosi 1,8 31. Wyższa jest w „biodiversity hotspots” także średnia gęstość zaludnienia, która na świecie wynosi 42 osoby na kilometr kwadratowy 32.

Poważnym zagrożeniem dla bioróżnorodności jest także kłusownictwo. W Afryce Środkowej, w rejonie dorzecza Kongo, sprzedaje się rocznie milion ton mięsa dzikich zwierząt, które trafia na targ by zaspokoić potrzeby gwałtownie rosnącej i urbanizującej się populacji. Łupem kłusowników padają słonie, goryle, antylopy, szympansy i wiele innych gatunków zwierząt 33.

Do kłusownictwa często zmusza ludzi brak możliwości zdobycia pożywienia lub zarobku. Las jest pozostaje jedynym miejscem, gdzie można zdobyć pożywienie. Upolowane zwierzęta, jak na przykład tygrysy w Azji, można też sprzedać z ogromnym zyskiem na czarnym rynku. Przez wieki wiele społeczności myśliwskich utrzymywało się z polowania. Było to jednak możliwe gdy populacja była mała, a wraz z jej wzrostem nacisk na środowisko stał się zbyt duży i lasy jak choćby dorzeczu Kongo stają się przetrzebione.

Wzrost populacji ludzi w jakimś rejonie świata jest duża, nie oznacza jeszcze, że degradacja środowiska jest tam nieuchronna. Potrzebne jest tam więcej

RokWielkość populacji

(w tysiącach)

1950 224 068

1955 250 253

1960 281 659

1965 318 937

1970 363 535

1975 415 824

1980 478 824

1985 553 255

1990 635 685

1995 722 669

2000 812 466

2005 905 936

2010 1 006 905

2015 1 115 358

2020 1 228 276

2025 1 344 491

2030 1 463 493

2035 1 584 258

2040 1 704 870

2045 1 823 062

2050 1 936 952

Wzrost zaludnienia w Afryce w latach 1950 – 2050.

Źródło: World Population Prospects 35.

30 31

zasobów naturalnych, ale najbardziej istotne jest to jak ludzie żyją, jakich technologii używają, czy dbają o to by żyć w harmonii z przyrodą. Sposób uprawy ogrodów, jaki prowadzą Chagga żyjący w rejonie Kilimandżaro w Tanzanii, pozwolił im na zapewnienie żywności dla rosnącej szybko populacji. W latach 1940 – 1980 populacja Chagga zwiększała się o 3% rocznie, podwajając się co 20 lat. Pomimo tego, dzięki dobrym umiejętnościom rolniczym i zrównoważonemu gospodarowaniu ziemią, leśne ogrody ludzi Chagga, zwane Vihamba, są nadal produktywne 34.

We współczesnym świecie stabilizacja populacji, a w dalszej perspektywie jej zmniejszenie się byłyby korzystne zarówno dla ludzi, ze względu na zmniejszenie popytu na zasoby naturalne, jak i dla przyrody, która nie byłaby tak narażona na destrukcyjną działalność człowieka.

Działania państwa dla stabilizowania wzrostu populacjiNa wielkość populacji mają wpływ dwa czynniki: liczba narodzin i liczba

zgonów. Zatem sposobem na ograniczenie populacji jest zmniejszenie liczby narodzin. Populacja ma stabilną wielkość jeśli na jedną kobietę przypada średnio 2,1 dziecka. Określane jest to jako „replacement level fertility” – poziom płodności, który pozwala na zastępowanie odchodzącej generacji nową. Sytuacja gdzie współczynnik płodności wynosi 2,1 lub mniej, ma miejsce w 54 krajach, zamieszkanych przez 2,5 miliarda ludzi 36.

Niski współczynnik płodności dotyczy przede wszystkim krajów uprzemysłowionych. W Rosji nawet populacja zmniejsza się o 900 tysięcy rocznie37. Jednak w wielu krajach rozwijających się sytuacja przedstawia się wręcz dramatycznie. Etiopia jest jednym z najbiedniejszych krajów nie tylko ze względu na niskie PKB, lecz także z powodu małych zasobów naturalnych. Zwiększenie się tam populacji na skutek wysokiej płodności (5,9) może grozić po prostu głodem. Jeśli w Pakistanie (współczynnik płodności 5,6) liczba ludności wzrośnie z dzisiejszych 141 milionów do 344 milionów w 2050 roku, to ilość ziemi uprawnej przypadającej na jedną osobę zmniejszy się tam do 0,04 ha – obszaru wielkości kortu tenisowego, zauważa Lester Brown 38.

Podstawową rolę w kształtowaniu się wysokości współczynnika płodności odgrywają: sytuacja kobiet – ich edukacja, zatrudnienie i status społeczny oraz możliwość planowania rodziny39. Badania zależności łączącej edukacją kobiet i ich płodność wskazują, że im wyższe kobieta ma wykształcenie, tym mniej ma dzieci40. Są od tego wyjątki, lecz tak przedstawia się ogólna tendencja. Na Śri Lance. Gdzie 87% kobiet powyżej 15 roku życia potrafi czytać i pisać, na jedną kobietę przypada średnio dwójka dzieci. W Pakistanie natomiast, gdzie jedynie 24% kobiet potrafi czytać i pisać, współczynnik płodności wynosi 5,6 41.

Uczęszczanie do szkoły podstawowej, zdobycie podstawowej wiedzy na temat zdrowia i seksualności, sprawia, że dziewczęta decydują się zostawać matkami w późniejszym wieku i mają mniej dzieci. W Egipcie tylko 5% kobiet z wykształceniem podstawowym urodziło dzieci będąc nastolatkami, podczas gdy ponad połowa kobiet bez żadnego wykształcenia zostawało matkami w tym wieku 43. Kobiety w Afryce, Południowej Azji i niektórych częściach Ameryki Łacińskiej, które uczęszczały do szkoły średniej mają nawet o czworo dzieci mniej niż kobiety,

30 31

które nigdy nie chodziły do szkoły 44. Dwie trzecie ludzi na świecie, będących

analfabetami, to kobiety 45. W 2002 roku było to 549 milionów kobiet. 60 % dzieci, które nie uczęszczają do szkoły podstawowej to dziewczęta 46. Zmniejszenie różnicy w wykształceniu kobiet i mężczyzn oraz podniesienie poziomu edukacji kobiet ma kluczowe znaczenie w zatrzymaniu wzrostu populacji. Lawrence Summers, dyrektor ds. badań w Banku Światowym, wykazał, że każdy dodatkowy rok edukacji kobiet to zmniejszenie współczynnika płodności o 10 % 47. Wyrównanie ilości dziewcząt i chłopców zaczynających naukę w szkole podstawowej oznaczałoby dodanie około 25 milionów dziewcząt, co kosztowałoby rocznie 938 milionów dolarów 48. Na poziomie szkoły średniej, aby wyrównać tą ilość należałoby dodać 21 milionów dziewcząt, co kosztowałoby rocznie 1,4 miliarda dolarów 49.

Edukacja kobiet nie tylko ma wpływ na wielkość populacji, lecz jest także sposobem na polepszenie warunków życia i uporanie się z biedą. Wykształcone kobiety lepiej radzą sobie w życiu i biorą większy udział w życiu społecznym. Same będąc wykształcone dbają o edukację swoich dzieci, a dzięki temu, że mają mniejsza rodzinę, mogą więcej środków przeznaczyć na ich kształcenie oraz na zaspokojenie codziennych potrzeb.

Inwestowanie w planowanie rodziny również przynosi korzyści dla budżetu państwa. Rząd Bangladeszu na przykład wydaje 62 dolary na zapobieganie narodzinom kolejnego dziecka, przez co zaoszczędza 615 dolarów na wydatkach na usługi socjalne, które musiałby ponieść, gdyby się ono urodziło.50 Rocznie program w Bangladeszu zapobiega 890 tysiącom narodzin. Oszczędności dla budżetu z tego powodu wynoszą 547 milionów dolarów, które można zainwestować w edukację lub opiekę zdrowotną 51.

Na świecie około 350 milionów kobiet nie ma dostępu do usług związanych z planowaniem rodziny 52. 125 milionów kobiet nie chce zajść w ciążę, lecz nie ma dostępu do środków antykoncepcyjnych53. O ile w Polsce środki antykoncepcyjne są dostępne w aptekach, to dla mieszkańca rejonów pustynnych Namibii ich zdobycie może być sporym problemem. Oprócz ich braku, często przeszkodą jest także wysoka cena.

Rok Gęstość zaludnienia

1950 71955 81960 91965 111970 121975 141980 161985 181990 211995 242000 272005 302010 332015 372020 412025 442030 482035 522040 562045 602050 64

Gęstość zaludnienia w Afryce na przestrzeni lat 1950 – 2050.

Źródło: World Population Prospects 42.

32 33

Przyczyny nie używania środków antykoncepcyjnych mogą być też natury religijnej bądź kulturowej 54. W Arabii Saudyjskiej ich sprzedaż jest ograniczona przez prawo. Istotną rolę w ich nie stosowaniu odgrywa również brak zgody partnera. Zdarza się, że kobieta nie używa środków antykoncepcyjnych, gdyż mąż nie wyraża na to zgody. W 14 krajach świata ma to duże znaczenie, gdyż bez zgody męża kobieta nie ma dostępu do środków antykoncepcyjnych. Ponadto miliony kobiet, które używają środków antykoncepcyjnych, zachodzi w ciążę na skutek niewłaściwego ich stosowania, co wynika często z braku wiedzy co do tego, które z nich są dla nich najwłaściwsze 55.

Strategia państwa w stabilizowaniu wzrostu populacji powinna obejmować:- Zapewnienie dostępu do edukacji (obecnie dostępu do szkoły

podstawowej nie ma 113 milionów dzieci 56); - Objęcie edukacją zarówno chłopców jak i dziewczęta; - Zapewnienie w szkole wiedzy na temat metod planowania rodziny; - Wspieranie równego statusu kobiet i mężczyzn. Polityka państwa

powinna zapobiegać dyskryminowaniu kobiet i przemocy w rodzinie. - Zapewnienie dostępu do opieki zdrowotnej, informacji dla dorosłych na

temat metod planowania rodziny i środków antykoncepcyjnych; Zdecydowana polityka państw rozwijających się w sferze populacji może

przynieść efekty także w postaci poprawy warunków życia.

OCHRONA BIORÓŻNORODNOŚCI

Wartość bioróżnorodnościBioróżnorodność to różnorodność organizmów żywych, zarówno pod

względem gatunków, rodzajów czy rodzin, jak i ekosystemów i różnorodności genetycznej w obrębie jednego gatunku.

Różnorodność biologiczna ma wpływ na prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów. Z ekonomicznego punktu widzenia przyroda świadczy wiele cennych usług jak: regulacja klimatu i składu atmosfery, tworzenie się gleby, kontrola erozji, usuwanie zanieczyszczeń, zapylanie kwiatów, kontrolowanie szkodników i rozprzestrzenianie się chorób, produkcja surowców, rekreacja czy regulacja obiegu wody. Te usługi są darmowe, lecz mają one swą wymierną wartość ekonomiczną.

W 1997 roku na łamach magazynu „Nature” ukazał się artykuł, w którym grupa naukowców pod kierunkiem Roberta Constanzy Uniwersytetu z Maryland opublikowała wycenę 17 usług świadczonych przez przyrodę. Ich łączna wartość to 33 biliony dolarów rocznie 57. Dla porównania PKB Polski w 2000 roku wyniósł 327,5 miliarda dolarów 58.

Aby przyroda mogła zapewniać wykonanie tych usług, ekosystemy muszą być zdrowe, odporne na kataklizmy, a do tego przyczynia się właśnie bioróżnorod-ność. Naturalny las jest ostoją bogactwa gatunkowego. W Puszczy Białowieskiej, je-dynym lesie pierwotnym Europy, występuje 228 gatunków ptaków, 62 gatunki ssa-ków, ponad 8500 gatunków owadów, w tym około 1000 gatunków motyli, około 990 gatunków roślin naczyniowych i ponad 1000 gatunków grzybów 59. Dla porów-

32 33

nania w parku narodowym Bory Tucholskie, w którym na skutek działalności czło-wieka dominuje monokultura sosnowa, występuje 108 gatunków ptaków lęgowych i 43 gatunki ssaków 60.

Według obliczeń zespołu Costanzy lasy na Ziemi zapewniają usługi o wartości 4,7 bilionów dolarów rocznie, co daje 969 dolarów na hektar lasu61.Dzięki wykonywaniu tych usług obszary leśne mają częstokroć większą wartość ekonomiczną niż wynosi wartość drewna jakie by można z nich pozyskać. Korzyści ze sprzedaży drewna odnosi wąska grupa ludzi, natomiast korzyści z normalnego funkcjonowania lasu odnosi cała społeczność danego obszaru, a w przypadku Puszczy Amazońskiej, społeczności całej planety.

Lasy filtrują i oczyszczają wodę, która trafia do zbiorników podziemnych. Nowy Jork pozyskuje wodę dla swych 10 milionów mieszkańców właśnie z takich zbiorników. W związku z pogarszającą się jakością wody pitnej w USA Nowy Jork stanął przed koniecznością wybudowania stacji uzdatniania wody. Koszt tej inwestycji miał wynieść 6 – 8 miliardów dolarów, a roczne koszty jej utrzymania 300 – 500 milionów dolarów. Zdecydowano się na inne rozwiązanie. Po przeanalizowaniu sytuacji władze miasta postanowiły przywrócić naturalny sposób oczyszczania wody i przeznaczyć około 1,5 miliarda dolarów na rekultywację obszarów leśnych 62.

Inną ważną rolą lasów w obiegu hydrologicznym jest to, że dzięki nim występują opady w głębi lądu. Woda parująca z lasów stanowi 75% wszystkich opadów, podczas gdy woda, która wyparowała z mórz i oceanów to tylko 25 % deszczu. Z jednej brzozy w ciepły dzień wyparowuje około 400 litrów wody 63. Tam, gdzie las zostaje wycięty, opadów jest mniej, klimat staje się bardziej gorący, ziemia szybciej ulega erozji i życie ludzi w tamtym rejonie może stać się w ogóle niemożliwe. Widać to na przykładzie Madagaskaru. Niegdyś prawie całą wyspę pokrywały obszary leśne, jednak na skutek działalności człowieka ich wielkość zmniejszyła się o 90%, a w głębi lądu powstały spalone słońcem pustynie 64. Roczna suma opadów jest tam mniejsza niż na terenach zalesionych.

Lasy są siedliskiem ptaków, które mają udział w kontrolowaniu szkodników oraz rozmaitych zwierząt, które biorą udział w zapylaniu kwiatów. Około 80 % upraw w gospodarstwach rolniczych na świecie wymaga zapylenia przez dzikie lub pół dzikie zwierzęta 65. Kiedy w 1996 roku we Włoszech w Piedmoncie zapylanie kwiatów w sadach jabłek i moreli było słabe, straty z tego powodu wyniosły 124 milionów dolarów 66.

Kwiaty zapylają nie tylko pszczoły, lecz także 120 000 – 200 000 innych gatunków zwierząt takich jak żuki, motyle, ćmy, mrówki, ptaki, nietoperze czy nawet lemury. W samej Europie wartość zapylania upraw przez pszczoły oszacowano w 1989 roku na 100 miliardów dolarów 67. Udział pszczół w zapylaniu kwiatów jest 60 do 100 razy bardziej cenny niż ich udział w produkcji miodu 68.

Lasy oraz mokradła zatrzymują wodę deszczową, a tym samym zapobiegają powodziom. Troska o ich zachowanie może przynieść leprze efekty niż regulowanie koryt rzek i wznoszenie wałów przeciwpowodziowych.

Przyroda ma także ogromną wartość w branży turystycznej. Przyroda Kostaryki przyciąga rocznie milion turystów, daje 1 miliard dolarów rocznie. Parki

34 35

Narodowe w USA przynoszą 14,2 miliarda dolarów lokalnym społecznościom i wspierają około 300 tysięcy miejsc pracy związanych z turystyką. Obserwowanie dzikiej przyrody stało się popularnym hobby w USA i przychody związane z nim wynoszą około 29 miliardów dolarów 71. Wpływy pochodzą ze sprzedaży sprzętu turystycznego i bardziej specjalistycznego jak lunety do obserwowania ptaków, zakwaterowania, wyżywienia, transportu i innych usług związanych ze spędzaniem czasu na łonie przyrody.

W turystyce nawet jedna para ptaków może stymulować lokalną gospodarkę i mieć swą wymierną wartość ekonomiczną. Jedyna gniazdująca w USA para żółto-zielonych wireo, którą można zobaczyć w południowym Teksasie przynosi firmom położonym w pobliżu rezerwatu 150 000 dolarów rocznie. Z kolei stado żurawi krzykliwych (Grus americana), zimujących nieco dalej na północ, daje miasteczku Rockport wpływy z turystyki wysokości 1,2 milionów dolarów 72.

Zagrożenia dla biologicznej różnorodności na świeciePrawidłowe funkcjonowanie ekosystemów i bogactwo gatunkowe są

zagrożone działalnością człowieka taką jak:- niszczenie naturalnych środowisk (siedlisk), - wycinanie lasów (deforestacja),- fragmentacja lasów,- zanieczyszczenie środowiska, - rozpowszechnianie gatunków inwazyjnych, - intensywne polowania,- handel dzikimi zwierzętami (każdego roku tylko z brazylijskich lasów

wywożone jest nielegalnie 38 milionów zwierząt 73),- mechanizacja w rolnictwie (korzystanie z maszyn rolniczych, sprawiło, że

z Polski w latach 80-tych zniknęły dropie). Każdego roku wycinanych jest ponad 9

milionów ha lasów na świecie. Wylesianie w rejonie Amazonki wzrosło w 2003 roku o 40% w porównaniu z 2001 roku 74. 10% gatunków drzew jest zagrożonych wyginięciem75. Liczba wszystkich gatunków roślin zagrożonych wyginięciem w 2003 roku według IUCN to 6774 76. Lasy tropikalne ze swą ogromną różnorodnością gatunkową są siedliskiem licznych roślin leczniczych. Około 47 ważnych leków na świecie zawiera składniki pochodzące z roślin z lasów deszczowych. Wartość

Lemury Varecia Varegiata są największymi zapylaczami

kwiatów na świecie. Ich dieta składa się przede wszystkim z owoców, nektaru i pyłku

kwiatowego.69 Źródło: Alfred Grandidier 70.

Żółto-zielony wireo.Źródło: John D. Ingram.

34 35

Liczna opisanych gatunków

Liczba gatunków

ocenionych w 2004 roku

Liczba gatunków

zagrożonych w latach 1996/98

Liczba gatunków

zagrożonych w 2004

Procent gatunków

zagrożonych spośród

gatunków ocenionych w 2004 roku

Kręgowce

Ssaki 5,416 4,853 1,096 1,101 23%Ptaki 9,917 9,917 1,107 1,213 12%Gady 8,163 499 253 304 61%Płazy 5,743 5,743 124 1,77 31%Ryby 28,5 1,721 734 800 46%

Razem 57,739 22,733 3,314 5,188 23%Bezkręgowce

Owady 950 771 537 559 73%Mięczaki 70 2,163 920 974 45%

Skorupiaki 40 498 407 429 86%Inne 130,2 55 27 30 55%

Razem 1,190,200 3,487 1,891 1,992 57%Rośliny

Mchy 15 93 --- 80 86%Paprocie i pokrewne 13,025 210 --- 140 67%

Nagozalążkowe 980 907 142 305 34%Dwuliścienne 199,35 9,473 4,929 7,025 74%Jednoliścienne 59,3 1,141 257 771 68%

Razem 287,655 11,824 5,328 8,321 70%Inne

Porosty 10 2 --- 2 100%Razem 10 2 --- 2 100%

RAZEM 1,545,594 38,046 10,533 15,503 41%

Ilość zagrożonych gatunków w głównych grupach organizmów.Źródło: IUCN 81.

36 37

tych leków na świecie to 147 miliardów dolarów77. Według ONZ obecne tempo wymierania gatunków oznacza, że co dwa lata ludzkość traci jeden ważny lek, jaki potencjalnie mógł zostać odkryty78.

W 2004 roku 162 gatunki ssaków były zagrożone w stopniu krytycznym. Również w stopniu krytycznym zagrożone były 179 gatunki ptaków. Poznano dotąd 9917 gatunki ptaków. 129 z nich już wyginęło 79. W Polsce w 1627 roku został zabity przez kłusownika ostatni tur 80.

Lasom i żyjącym w nich zwierzętom zagraża również proces określany jako fragmentacja. Jest to podział dużego, zwartego obszaru lasu na mniejsze części na skutek wyrębu, budowy dróg, itp. Skutkiem tego jest zwiększenie długości krawędzi lasu, która w wilgotnym lesie tropikalnym jest bardziej gorąca i sucha, a także bardziej narażona na działanie wiatru niż miejsca w głębi lasu. Powoduje to, że rośliny, które dobrze się czują w głębi lasu są wypierane przez te, które są lepiej przystosowane do warunków jakie panują na jego skraju. Efekty powstania nowej krawędzi mogą powodować zmiany w składzie roślin nawet do 300 metrów w głąb lasu 82.

Skutki fragmentacji odczuwają także zwierzęta. Ich migracja, a przez to wymiana materiału genetycznego jest utrudniona, a czasem wręcz niemożliwa. Wiele gatunków ptaków żyjących w lesie tropikalnym nie jest bowiem w stanie pokonać więcej niż kilkaset metrów otwartej przestrzeni 83. Ograniczenie migracji zwierząt ma także wpływ na rozsiewanie nasion roślin, gdyż wiele nasion jest rozsiewanych przez ptaki i ssaki. Aby przeciwdziałać negatywnym skutkom fragmentacji niezbędne jest zalesianie, tworzenie tzw. „korytarzy” łączących ze sobą obszary leśne. Odnawianie terenów zdegradowanych i odtwarzanie naturalnych siedlisk jest kluczowym elementem długofalowej strategii ochrony przyrody.

Założenia polityki dla ochrony przyrodyDziałalność państwa w zakresie ochrony bioróżnorodności powinna

obejmować następujące elementy:- ochrona prawna naturalnych siedlisk takich jak, lasy, łąki czy mokradła

(obejmuje ona tworzenie parków narodowych, parków krajobrazowych, rezerwatów),

- ograniczenie emisji zanieczyszczeń,- ograniczenie kłusownictwa i handlu egzotycznymi zwierzętami,- kontrolowanie migracji egzotycznych gatunków roślin i zwierząt,- odnawianie terenów zdegradowanych,- zaangażowanie rolnictwa w ochronę przyrody,- powstrzymanie rozrastania się miast,- zazielenienie miast,- zmniejszenie ekologicznej stopy społeczeństwa,- podniesienie świadomości ekologicznej społeczeństwa (również poprzez

współpracę z organizacjami pozarządowymi).Aby móc korzystać z usług oferowanych przez przyrodę konieczna jest

znaczna redukcja zanieczyszczeń, a docelowo ich całkowita eliminacja. Oznacza to nie tylko przejście na czyste źródła energii, zmianę sposobu produkcji w wielu

36 37

fabrykach, by wyeliminować szkodliwe emisje, lecz nawet zmianę składu proszku do prania. Polskie prawo dopuszcza do 6 % fosforanów w przeliczeniu na fosfor w proszkach. Fosforany z proszków do prania trafiają do rzek i przyczyniają się w istotny sposób do eutrofizacji – procesu nadmiernego wzbogacania zbiorników wodnych w substancje pokarmowe, na skutek czego występuje wzmożony rozwój glonów i planktonu, spadek ilości tlenu w wodzie i zarastanie zbiorników. Dodawanie fosforanów do proszków do prania nie jest jednak niezbędne, są proszki, które nie zawierają ich w ogóle, jak na przykład Jelp 84.

W krajach rozwijających się dzikiej przyrodzie zagraża także ekspansja rolnictwa, wycinanie drzew na opał i do produkcji węgla drzewnego, skażenie wód powierzchniowych na skutek braku systemów sanitarnych, nadmierny i niekontrolowany wypas bydła oraz brak świadomości tego jak ważna jest bioróżnorodność i brak wiedzy jak można żyć w harmonii z nią, korzystając z jej dobrodziejstw.

Około 2,4 miliarda ludzi na świe-cie korzysta z drewna do gotowania lub ogrzewania domu 85. W 1996 roku prze-znaczonych zostało na ten cel 1,9 miliar-da metrów sześciennych drewna 86. W Ugandzie, Tanzanii i Rwandzie drewno jest głównym źródłem energii, stanowiąc 80 lub więcej procent ze wszystkich źró-deł energii 87. W wielu miejscach na świe-cie, jak na przykład w Nepalu, pozyskiwa-nie drewna na opał w istotny sposób przy-czyniło się do zmniejszenia się powierzch-ni lasów.

Drewno opałowe mogą jednak za-stąpić kuchenki słoneczne, których koszt budowy w przypadku najprostszych mo-deli wynosi około 2,50 USD. W Indiach bu-dowa kuchenek słonecznych jest wspiera-na przez program rządowy, który realizu-ją agencje rządowe, organizacje pozarzą-dowe i indywidualni producenci. W latach 1982-2003 w ramach tego programu sprze-dano lub zainstalowano w Indiach ponad 541 tysięcy kuchenek pudełkowych, 630 kuchenek parabolicznych i 6 systemów gotowania na parze 89. W Tirumali w sta-nie Andhra Pradesh wybudowano naj-większy na świecie system gotowania na parze (Solar Steam Cooking System), któ-ry pozwala przygotowywać posiłki dla 15 000 osób dziennie 90. Ministerstwo Niekon-

Kuchenka słoneczna pudełkowa.Źródło: Ministry of Non-Conventional

Energy Sources 88.

Paraboliczna kuchenka słoneczna w Ladakh w Himalajach.

Źródło: Snow Leopard Conservancy 93.

38 39

wencjonalnych Źródeł Energii Indii wspiera finansowo promocję kuchenek słonecz-nych, badania i rozwój nowych systemów oraz budowę systemów demonstracyj-nych 91. Program promocji kuchenek słonecznych jest bardzo potrzebny także w Afryce, gdzie szacuje się, że liczba ludności korzystającej z drewna opałowego może wzrosnąć z 583 milionów w 2000 roku do 820 milionów w 2030 roku 92.

Zamiast pozyskiwać drewno z lasu można również używać bio-opa-łu pochodzącego z upraw roślin zie-lonych lub traw, albo biomasy pocho-dzącej z drewna z plantacji. W Amery-ce Środkowej na biomasę uprawia się drzewo Acacia pennatula nazywane po hiszpańsku „carbón”, czyli węgiel drzewny. Uprawia się je m.in. na za-drzewionych pastwiskach 95. Problem z uprawą biomasy polega jednak na tym, że konkuruje ona o tereny upraw-ne z uprawami żywności.

Najprostsze systemy sanitarne, które ograniczają skażenie wód powierzchniowych, również nie wymagają dużych nakładów finansowych. Toalety kompostujące (composting toilets) oprócz zapewnienia standardów sanitarnych, są także źródłem ekologicznego nawozu.

Ograniczanie obszarów, na których pasie się bydło, poprzez np. wypas kwa-terami pozwala na regenerowanie się roślinności. Natomiast zwiększenie gatunko-wej różnorodności rodzimych traw poprawia produktywność pastwisk.

Liczne organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną przyrody, oprócz opiekowania się rezerwatami, inwestują także w edukację i starają się włączać lo-kalne społeczności do swoich akcji. WWF USA udziela na przykład stypendiów na kształcenie dzieci w rejonach takich jak Bhutan czy Kenia. Conservation Internatio-nal wspiera natomiast mikrokredytami rozwój ekoturystyki, dzięki czemu ludzie mogą czerpać finansowe korzyści z mieszkania na obszarach cennych przyrodniczo. W Kostaryce rezerwat ACG (Area de Coservacion Guanacaste) zatrudnia ośmiu na-uczycieli, którzy prowadzą zajęcia dla dzieci ze szkół podstawowych, na których dzieci poznają rozliczne zwierzęta i rośliny jakie występują w tamtym rejonie i uczą się dbać o przyrodę 96.

W Polsce natomiast Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „Pro Natura” włączyło do „Programu Ochrony Bociana Białego i Jego Siedlisk” ponad 2000 szkół z całego kraju97. Uczestnicy programu otrzymują bezpłatne materiały edukacyjne przeznaczone dla nauczycieli, które zawierają informacje o biologii, występowaniu, zagrożeniach i ochronie bociana białego, a także propozycje zadań dla uczniów z różnych grup wiekowych. W ramach tego projektu uczniowie wraz z nauczycielem prowadzą obserwację gniazd i żerowisk bocianów w swojej okolicy. Uczniowie starają się również o odnawianie bocianich gniazd i gromadzą informacje o bocianach 98.

Drugi co do wielkości na świecie system gotowania na parze w Taleti w Radżastanie

Źródło: Ministry of Non-Conventional Energy Sources 94.

38 39

W Polsce istnieje system ob-szarów chronionych, którego za-daniem jest utrzymanie na chro-nionym obszarze naturalnych pro-cesów przyrodniczych i stabilno-ści ekosystemów, zachowanie róż-norodności biologicznej oraz dzie-dzictwa geologicznego, kształto-wanie właściwych postaw człowie-ka wobec przyrody oraz przywra-canie do właściwego stanu zaso-bów i składników przyrody 99. Sys-tem ten obejmuje: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu 100.

Rola państwa w ochronie przyrody to nie tylko wyznaczanie rezerwatów, lecz również zapewnienie edukacji przyrodniczej i ekologicznej w szkołach, stanowienie prawa, które ogranicza emisje zanieczyszczeń i promuje rozwiązania przyjazne dla środowiska. Niezwykle ważne jest, aby przez system dopłat państwo wspierało rolnictwo ekologiczne i prowadziło programy rolnośrodowiskowe. Ma to na celu zachęcanie rolników do troski o ziemię, wodę, bioróżnorodność, a także o zachowanie siedlisk dzikiej przyrody.

Stosowne przepisy i egzekwowanie prawa pozwalają kontrolować nielegal-ny handel egzotycznymi zwierzętami. W Polsce dopiero od 1 stycznia 2004 roku zwierzęta takie jak węże czy papugi sprzedawane w sklepach zoologicznych mu-

szą posiadać świadectwo pochodzenia, które jest dowodem na to, że nie zostały schwytane w ich naturalnym środowi-sku. Obowiązkowa jest również ich re-jestracja w urzędzie gminy.

Dzięki odpowiednim przepisom można również ograniczyć rozprze-strzenianie się gatunków inwazyjnych. Oznacza to w praktyce zakaz wwoże-nia do kraju gatunków roślin i zwie-rząt, które mogą stanowić zagrożenie dla bioróżnorodności. Pospolitym ga-tunkiem inwazyjnym są szczury, które

podróżując na statkach przedostały się do różnych zakątków świata powodując tam spustoszenia w lokalnej faunie. By zapobiec wizytom gatunków inwazyjnych ko-nieczne są specjalne kontrole statków i samolotów. Szukanie zwierząt ukrytych w ładowni jest konieczne, albowiem w na przykład azjatycki żuk długorogi (Anoplo-phora glabripennis), który atakuje drzewa, a przywędrował do USA z Chin, w sa-mym Nowym Jorku zniszczył drzewa wartości 2,2 miliarda dolarów. Na świecie zaś spowodowane przez tego żuka straty w miastach szacuje się na 669 miliardów do-larów 102. W rolnictwie inwazyjne gatunki roślin konkurują z roślinami uprawnymi

Azjatycki żuk długorogi.Źródło: e Nature Conservancy 105.

Bieszczadzki Park Narodowy. Widok na Tarnicę i Szeroki Wierch. Źródło: Wikimedia Commons 101.

40 41

o glebę i wodę, powodując w USA co roku straty wysokości 7,4 miliarda dolarów w produkcji 64 gatunków roślin103. W Stanach Zjednoczonych roczne straty powodo-wane przez gatunki inwazyjne przekraczają 100 miliardów USD 104.

Walory przyrodnicze terenu powinny być brane pod uwagę, kiedy przygotowywany jest plan zagospodarowania danego obszaru. Przez ważne siedlisko nie może przebiegać autostrada, a elektrownia wiatrowa nie może zostać zbudowana na szlaku wędrówek ptaków. Dzięki uregulowaniom prawnym, które stanowią, że w planowaniu przestrzennym ochrona naturalnych środowisk jest priorytetem, tę kwestię można rozstrzygnąć.

W ciągu ostatnich lat miało miejsce wiele pozytywnych działań na rzecz ochrony bioróżnorodności, które zakończyły się sukcesem. Naukowcy i studenci z uniwersytetu w Wisconsin odtworzyli na bardzo zniszczonych terenach porolnych zbiorowiska prerii wysokiej i prerii suchej 106. Amerykański departament rolnictwa prowadzi natomiast program odnowy mokradeł „Wetlands Reserve Program” i w samym tylko stanie Arkansas w latach 1995 – 2000 objął on 100 tysięcy akrów ziemi 107. Rolnicy, którzy przekazali w dzierżawę swoje ziemie na użytek tego programu, otrzymują z tego tytułu wynagrodzenie. Dzięki temu powstały siedliska dla wędrownych ptaków śpiewających, ptaków wodnych i drapieżnych, a także dla licznych gatunków roślin.

Dzięki staraniom rządów i organizacji pozarządowych, publicznym kampaniom edukacyjnym rośnie populacja zagrożonych gatunków papug na wyspach St. Vincent, St. Lucia i Dominika 108. Czerwona lista zagrożonych gatunków nie musi się stale powiększać na skutek działalności człowieka. Może także się zmniejszać.

ROLNICTWO EKOLOGICZNE

Rolnictwo konwencjonalne a ekologicznePrzed współczesnym rolnictwem stoją dwa wyzwania: pierwsze to dostarczyć

wystarczającą ilość żywności dla rosnącej populacji, a drugie to zrobić to tak, by nie zniszczyć przy tym planety i zachować jej bogactwo naturalne.

Konwencjonalne rolnictwo, które cechuje uprawa monokulturowa, stosowanie pestycydów i sztucznych nawozów, przyczynia się do niszczenia środowiska. Od 1945 roku rolnictwo było przyczyną degradacji około 3 miliardy akrów ziemi109. Szacuje się, że każdego roku w Wielkiej Brytanii, USA w Niemczech wydaje się miliardy dolarów na naprawienie szkód spowodowanych przez intensywne rolnictwo takich jak skażenie wody, erozja gleby czy zniszczenie naturalnych siedlisk 110. W USA rolnictwo przemysłowe jest głównym źródłem zanieczyszczenia wody. Do rzek trafiają z pól toksyczne dla ludzi pestycydy i nawozy powodujące eutrofizację. Rzeką Missisipi płynie tak duża ilość nawozów, że u jej ujścia w Zatoce Meksykańskiej znajduje się „martwa strefa” wielkości stanu New Jersey111. Stosowanie pestycydów do zwalczania szkodników na polach nie pozostaje też bez wpływu na zdrowie rolników. Na Filipinach koszty zdrowotne związane z używaniem pestycydów, takie jak wizyty u lekarza i wydatki na lekarstwa

40 41

przewyższają wartość plonów ocalonych przed zjedzeniem przez szkodniki 112. Często to właśnie problemy zdrowotne spowodowane stosowaniem pestycydów sprawiają, że rolnicy decydują się zmienić sposób uprawy ziemi na taki, który nie wymaga używania substancji chemicznych i jest przyjazny dla środowiska.

Rolnictwo ekologiczne nie jest nową metodą uprawy ziemi, przez 4000 lat w starożytnych Chinach uprawiano ziemię tak, by gleba stale zachowywała żyzność i nie używano do tego celu sztucznych nawozów 113. Jego wartość polega nie tylko na tym, że dostarcza zdrowej żywności, lecz również na tym, że stwarza miejsce dla bioróżnorodności, dzięki czemu może ona wykonywać swe niezwykle cenne usługi. Tereny upraw i pastwiska zajmują około 30% lądów świata. W Polsce użytki rolne stanowią prawie 60% powierzchni kraju i ze względu na zajmowany obszar są podstawowym siedliskiem wielu gatunków ptaków 114. Gra toczy się więc o bardzo duży obszar, który warto by nie zamienił się w ekologiczną pustynię, tzw. strefę „ecological sacrifiece”.

Rolnictwo ekologiczne to system rolniczy, który obejmuje następujące elementy:

- praktykę, która podtrzymuje zdrowie i żyzność gleby,- korzystanie z naturalnych metod ochrony przed chwastami, chorobami i

szkodnikami,- wysoki dobrostan zwierząt,- niski poziom skażenia środowiska,- troskę o krajobraz, dzikie zwierzęta i ich siedliska,- zakaz używania wszelkich produktów inżynierii genetycznej 115.Badanie przeprowadzone w

USA, którego celem było porównanie wysokości plonów rolnictwa ekologicz-nego i konwencjonalnego wykazało, że zbiór organicznej kukurydzy stanowił 94% plonu kukurydzy uprawianej w sposób konwencjonalny, zbiór pszenicy stanowił 97%, soi 94%, a wysokość plo-nu pomidorów była taka sama 117.

W raporcie FAO z 2002 roku stwierdza się, że rolnictwo ekologiczne może podwoić, a nawet potroić wyso-kość plonów w krajach rozwijających się w porównaniu z uprawami tradycyjny-mi. Zauważa się w nim również, że po-równywanie korzyści rolnictwa ekolo-gicznego i tradycyjnego, poprzez samo tylko porównywanie wysokości plonów jest niepełne, gdyż rolnictwo ekologiczne przynosi rozliczne korzyści dla środowiska, które trudno jest przedstawić w kate-goriach finansowych 118. W krajach rozwijających się istotny jest także fakt, że rolnic-two ekologiczne nie wymaga zakupu drogich środków chemicznych.

Powierzchnia upraw ekologicznych na świecie – podział na kontynenty.Źródło: SOEL 2005 116.

42 43

Korzyści z ekologicznego rolnictwa Podstawowe korzyści, jakie zapewnia rolnictwo ekologiczne, to zdrowa

żywność o wysokiej jakości, wzrost bioróżnorodności na terenach rolniczych, dobre warunki życia zwierząt i korzyści ekonomiczne. Według raportu Soil Association żywność ekologiczna zawiera więcej minerałów i witaminy C niż żywność pochodząca z konwencjonalnych gospodarstw 119. Z przeprowadzonych badań wynika także, że mleko pochodzące od krów hodowanych zgodnie ze standardami ekologicznymi, jedzących świeżą trawę i koniczynę, zawiera 50% więcej witaminy E, 75% więcej beta karotenu oraz dwa do trzech razy więcej przeciwutleniaczy niż mleko z gospodarstw konwencjonalnych 120. Stwierdza się również, że owoce i warzywa z upraw ekologicznych mogą być mniejsze i nieco brzydsze, zyskują jednak na jakości odżywczej i smaku 121.

Rynek żywności ekologicznej stale rośnie – w 2002 roku sprzedaż żywności z upraw ekologicznych na świecie przekroczyła 23 miliardów dolarów. Powierzchnia upraw ekologicznych posiadających certyfikaty to blisko 23 milionów hektarów 122. W Europie żywność ekologiczna to 3 – 5% sprzedawanej żywności, na którą rocznie wydaje się blisko 10 miliardów dolarów. W 2001 roku w Austrii udział upraw ekologicznych w ogólnej liczbie upraw rolnych to 10 %, a w niektórych austriackich prowincjach nawet 50% 123. W 2003 roku w krajach takich jak Dania, Szwajcaria i Finlandia powierzchnia upraw ekologicznych stanowiła ponad 6% ogólnej liczby upraw 124. W Europie Zachodniej obszar upraw ekologicznych posiadających certyfikaty wzrósł od 1985 roku 35 – krotnie, powiększając się rocznie o blisko 30 % 125. W Danii postawiono sobie za cel przekształcić aż 50 % upraw w uprawy ekologiczne do 2012 roku 126.

Rynek żywności ekologicznej w Wielkiej Brytanii jest obecnie trzeci co do wielkości na świecie, a sprzedaż wzrosła tam o 10,4% osiągając 1,015 miliarda funtów pomiędzy kwietniem 2002 a 2003 roku. Blisko 80% gospodarstw domowych kupuje żywność ekologiczną, popyt znacznie przerasta podaż na skutek czego około 70% żywności ekologicznej jest importowana 127. Obszar ziemi uprawianej metodami ekologicznymi podwoił się w latach 2000 – 2001 i w kwietniu 2003 roku wynosił 726,400 ha. Stanowi to około 4% upraw rolnych Wielkiej Brytanii, w blisko 4000 gospodarstw rolnych 128.

Wzrost zainteresowania żywno-ścią ekologiczną wiąże się z troską o zdro-wą żywność. Częstokroć rodzice decydu-

ją się karmić swoje małe dzieci żywnością z gospodarstw ekologicznych ze wzglę-du na to, że organizm dziecka jest bardziej wrażliwy na działanie pestycydów, anty-biotyków czy hormonów wzrostu zawartych w produktach gospodarstw konwen-

„Żywność, której możesz zaufać” - reklama żywności ekologicznej w sklepie.

Źródło: British Council 129.

42 43

cjonalnych, niż organizm dorosłego człowieka. Cena żywności ekologicznej może być w sklepie wyższa, jednak cena żywności z gospodarstw konwencjonalnych jest zaniżona poprzez subsydia oraz wiążą się z nią dodatkowe wydatki na oczyszcza-nie środowiska. Produkcja żywności ekologicznej niesie zaś ze sobą korzyści ogól-nospołeczne takie jak zmniejszenie się zanieczyszczenia wody czy wzrost bioróżno-rodności.

Według raportu Soil Association rolnictwo ekologiczne w porównaniu z konwencjonalnym, wiąże się także z korzyściami dla bioróżnorodności. Raport podaje, że:

- na obrzeżach pól gospodarstw ekologicznych zaobserwowano 25% więcej ptaków, a 44% więcej na polach po sezonie lęgowym,

- ponad dwa razy więcej skowronków i więcej ich lęgów zakończonych sukcesem,

- pięciokrotnie więcej dzikich roślin, 57% więcej gatunków roślin, a w tym kilka gatunków rzadkich,

- blisko dwa razy więcej bezkręgowców, w tym trzykrotnie więcej motyli (nie będących szkodnikami) i od jednego do pięciu razy więcej pająków 130.

Rolnictwo ekologiczne stwarza korzystniejsze warunki dla utrzymania bioróżnorodności niż uprawy konwencjonalne, a w związku z tym, że użytki rolne zajmują 76% powierzchni lądu w Wielkiej Brytanii, promowanie ekologicznych metod uprawy ziemi ma kluczowe znaczenie dla ochrony przyrody w tym kraju.

Bioróżnorodność w Polsce należy do jednych z najbogatszych w Europie. Występuje tu 365 typów zespołów roślinnych, z czego połowa związana jest z obszarami rolniczymi. 45 typów zbiorowisk roślinnych jest użytkowanych jako łąki lub pastwiska. W Polsce na terenach rolniczych występuje około 100 gatunków ptaków, w tym gatunki zagrożone wyginięciem – wodniczka i derkacz 131. Polska jest kluczowym siedliskiem w skali świata dla zachowania populacji ptaków takich jak: bocian, kuropatwa, skowronek, ortolan czy pokląskwa. Liczebność kuropatwy (od 250 tysięcy do 1,5 miliona par) czy skowronka (5 – 9 milionów par) należy do najwyższych w Europie 132. Polska zawdzięcza swą bogatą bioróżnorodność dogodnym warunkom naturalnym, a także zachowaniu się ekstensywnych form rolnictwa i wraz z nimi takich elementów krajobrazu, jak miedze, oczka wodne, ugory, zadrzewienia śródpolne czy łąki z naturalnie występującymi gatunkami roślin.

Polityka rolna Unii Europejskiej zachęcała rolników do zwiększenia produkcji i intensywności gospodarowania poprzez system dopłat bezpośrednich. Na skutek tego użytki zielone i miedze były likwidowane, by zwiększyć powierzchnię upraw. Doprowadziło to do drastycznego zmniejszenia się liczby roślin i zwierząt. W 15 krajach Unii Europejskiej pospolite jeszcze kilkadziesiąt lat temu ptaki jak bocian, skowronek czy derkacz stały się rzadkością lub wyginęły 133. Szacuje się, że wzrost plonu o każdą tonę powoduje zmniejszenie się liczebności ptaków obszarów rolnych o 8,7% 134.

44 45

Promowanie ekologicznego rolnictwa poprzez politykę państwaNa subsydia dla rolnictwa wydaje się na świecie 300 miliardów dolarów

rocznie 135. Aby te subsydia służyły ludziom i przyrodzie, zamiast przyczyniać się do skażenia wód, gleby i zanikania gatunków, wystarczy by były przeznaczane na wsparcie dla rolnictwa ekologicznego, zamiast konwencjonalnego. Co więcej, warte rozważenia jest opodatkowanie pestycydów, nawozów sztucznych i gospodarstw rolnych uprzemysłowionych, ze względu na negatywne skutki dla środowiska, jakie niosą one ze sobą.

W Polsce po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej uruchomiony został system dopłat do rolnictwa ekologicznego w ramach Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego 136. KPR obejmuje 7 pakietów rolnośrodo-wiskowych, których celem jest wsparcie gospodarowania rolniczego ukierunkowanego na ochronę środowiska, zachowanie siedlisk o wysokich walorach przyrodniczych oraz zachowanie zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich:

- Rolnictwo zrównoważone (polega ono na ograniczeniu nawożenia, zbilansowaniu gospodarki nawozami i przestrzeganiu odpowiedniego następstwa roślin);

- Rolnictwo ekologiczne;- Utrzymanie łąk ekstensywnych. Wiąże się ono z przywróceniem

lub kontynuacją wykaszania traw w terminie od 1 lipca na łąkach jednokośnych, do których zaliczono łąki bagienne (turzycowiska, mechowiska), łąki trzęślicowe i łąki ciepłolubne. Zbiorowiska te są ważnym miejscem gniazdowania i żerowania ptaków takich jak batalion, dubelt czy wodniczka i w istotny sposób przyczyniają się do retencji wodnej. Rolnik, który korzysta z tego pakietu, otrzymuje 1030 PLN za hektar skoszony mechanicznie.

- Utrzymanie ekstensywnych pastwisk (zakłada przywrócenie lub zachowanie ekstensywnych wypasów na półnaturalnych pastwiskach w sposób gwarantujący utrzymanie walorów florystycznych i miejsc przebywania gatunków zagrożonych wyginięciem);

- Ochrona gleb i wód (polega na stosowaniu międzyplonów w celu zwiększenia udziału gleb z okrywą roślinną w okresie jesienno – zimowym);

- Strefy buforowe (polega na tworzeniu nowych 2 lub 5 metrowych pasów zadarnionych na granicy gruntów rolnych ze zbiornikami wód powierzchniowych lub terenami intensywnie użytkowanymi rolniczo, w celu ograniczania ich negatywnego oddziaływania i ochrony siedlisk wrażliwych),ochrona rodzimych ras zwierząt gospodarskich (polega na utrzymywaniu ras bydła, koni i owiec zagrożonych wyginięciem 137.

Aby otrzymać opłatę do upraw ekologicznych rolnik musi między innymi zachować na terenie gospodarstwa trwałe użytki zielone i wszystkie elementy krajobrazu będące ostojami dzikiej przyrody jak oczka wodne, zadrzewienia, miedze, torfowiska itd. Zachętą do przestawienia gospodarstwa na ekologiczne są dopłaty także w okresie przejściowym, który trwa dwa lub trzy lata (dla roślin

44 45

sadowniczych). Dla upraw rolniczych w okresie przestawiania się dopłaty wynoszą 680 PLN na hektar, natomiast dla upraw z certyfikatem 600 PLN na hektar (dane z 2004 roku)138.

Dzięki dotacjom do rolnictwa ekologicznego możliwe jest także utrzymanie miejsc pracy w rolnictwie. W państwach uprzemysłowionych bowiem, małe gospodarstwa zanikają, a na ich miejsce pojawiają się gospodarstwa wielohektarowe, intensywnie użytkowane, których właścicielami są często koncerny rolne. Od 1950 roku liczba osób zatrudnionych w rolnictwie zmniejszyła się w niektórych regionach nawet o 80%. Według prognoz rządu Nowej Zelandii w przeciągu 10 – 15 lat zniknie około 6000 farm mlecznych, w Szwecji natomiast szacuje się, że liczba gospodarstw rolnych zmniejszy się o połowę 139.

Szansą dla drobnych gospodarstw rolnych jest zakładanie grup producenckich lub spółdzielni rolniczych. Rolnicy dysponują wówczas dużą ilością towaru i jest to korzystniejsza strategia do szukania odbiorcy. Spółdzielnie oprócz sprzedaży hurtowej płodów rolnych, mogą również zajmować się przetwórstwem i zamiast dostarczać np. owoce miękkie do wyrobu dżemów, produkować je samemu, dzięki czemu mają możliwość zwiększenia zysków. Państwo może wspierać zakładanie grup producenckich i spółdzielni rolniczych zapewniając proste procedury przy ich zakładaniu oraz oferując kredyty preferencyjne na inwestycje.

Rozwój rolnictwa ekologicznego dzięki wsparciu konsumentówGospodarstwa rolne mogą także proponować klientom indywidualnych

bezpośrednią sprzedaż warzyw i owoców w systemie „subscription farming”. Polega on na tym, że klient składa u rolnika zamówienie na dane warzywa lub owoce, które następnie są mu w przeciągu roku dostarczane. Podstawową korzyścią dla rolnika jest tu gwarancja zbytu, albowiem klient płaci z góry. Formą takiej współpracy jest „community supported agriculture” (CSA) – czyli rolnictwo wspierane przez społeczność. Przykładem CSA jest farma Buschberghof w Niemczech. Osoby, które odbierają żywność nie są tu klientami, lecz członkami społeczności, która korzysta z farmy. Raz do roku cała społeczność farmy – rolnicy i konsumenci – zbierają się na spotkaniu, gdzie rolnicy przedstawiają budżet na nadchodzący rok. Konsumenci wykładają fundusze stosownie do swoich możliwości finansowych, tak aby pokryć wszystkie wydatki. Żywność dowożona jest z farmy do kilku punktów, skąd odbierają ją konsumenci. Dystrybucja opłacana jest żywnością. Różnorodność produktów pochodzących z farmy jest tak duża, obejmuje m. in. warzywa, pieczywo, ser i jogurty, że członkowie CSA pozyskują z farmy niemal całą swoją żywność 140.

„Community supported agriculture” oraz spółdzielnie rolnicze mogą być zakładane także przez farmerów z krajów Trzeciego Świata. Tam, gdzie sprzedaż na rynek lokalny jest nieopłacalna, najprostszym rozwiązaniem jest gospodarka naturalna. Aby jednak nie była to wegetacja na skraju nędzy, lecz gospodarka, która zapewnia dobrą jakość życia i jest stabilna pod względem ekologicznym, konieczne jest podnoszenie umiejętności farmerów poprzez kursy i warsztaty, które organizować może państwo bądź organizacje pozarządowe.

W przypadku eksportu towarów dobrym rozwiązaniem jest nawiązanie współpracy z importerem zgodnie ze standardami „Fair Trade”. Jednym z najczęściej

46 47

eksportowanych towarów rolnych jest kawa. Niska światowa cena kawy sprawiła, że uprawa kawy przestała być opłacalna dla drobnych farm w Kenii, Meksyku czy Kolumbii. W samym tylko Meksyku 300 tysięcy farmerów porzuciło uprawy kawy141. Przeciętne wynagrodzenie farmera uprawiającego kawę to 3 dolary dziennie 142. Inaczej jednak ma się sprzedaż zgodnie ze standardami „Fair Trade”. Aby importer mógł otrzymać certyfikat „Fair Trade” i mógł zamieścić specjalny znak na swoich produktach, musi spełnić następujące warunki (w przypadku kawy):

- płacić farmerom nie mniej niż wynosi minimalna cena za 1 funt kawy ustalona przez International Fair Trade Coffee Register (więcej niż cena światowa kawy),

- płacić dodatkowe 0,15 USD za funt kawy posiadającej certyfikat „organic coffee”,

- kupować ziarno od demokratycznie zorganizowanych farmerów,- zapewnić kredyty dla farmerów przed zbiorami,- nawiązać wieloletnią współpracę 143.FLO (Fairtrade Labelling Organization) wprowadziła

także zakaz używania na certyfikowanych przez siebie farmach szeregu szczególnie niebezpiecznych pestycydów i zachęcą producentów do wprowadzania standardów ekologicznych 146. Certyfikacja „Fair Trade” obejmuje nie tylko kawę, lecz także herbatę, kakao, cukier z trzciny cukrowej, świeże owoce i ryż147.

Dla farmerów z Ekwadoru, którzy w 1997 roku na-wiązali współpracę z amerykańskim importerem bananów, pensje potroiły się, umożliwiając poprawę standardu życia dla ich rodzin 148. Dodatkowa premia związana ze sprzedażą zgodnie ze standardami „Fair Trade” trafia do kasy lokalnej spółdzielni farmerów i przeznaczana jest na cele związane z edukacja, opieką zdrowotną lub inne programy społeczne. Obecnie na świecie ponad 600 tysięcy farmerów korzysta z programu „Fair Trade” 149. Według organizacji TransFair z USA farmerzy biorący

udział w programie zyskali od 1999 roku około 60 milionów dolarów dodatkowego dochodu 150.

Korzyści finansowe jak i ekologiczne daje również uprawa kawy w cieniu drzew - „shade grown coffee”. Naturalnym środowiskiem kawy nie jest bowiem pole, lecz tropikalny las. Wielu konsumentów, a także firm handlujących kawą jest gotowych zapłacić za taką kawę więcej niż za kawę uprawianą w słońcu, gdyż uprawa w cieniu pozwala zachować las, a także nie wymaga stoso-wania pestycydów ani nawet nawożenia. Ochronę przed szkodnikami oraz żyzność gleby zapewnia sam las i jego mieszkańcy – ptaki, drzewa, grzy-by, owady i inne organizmy. Kawa taka powin-

Logo „Fair Trade” przyznawane na produkty

sprzedawane w USA.Źródło: TransFair 144.

Europejskie logo „FAIRTRADE” na czekoladzie „Divine” importowanej

z Ghany. Źródło: Divine 145.

46 47

na posiadać certyfikat „organic” potwierdzający eko-logiczne metody uprawy oraz „shade grown” lub „Bird Friendly” potwierdzający, że uprawiana była w cieniu drzew.

Dzięki uprawianiu kawy w cieniu w cieniu drzew lasu tropikalnego zostają zachowane siedliska dziesiątków gatunków ptaków. Z tego powodu kawa taka nazywana jest również kawą przyjazną dla ptaków (Bird Friendly Coffee). Gdyby las wycięty niegdyś pod uprawę kawy w słońcu, znów został zasadzony, w skali świata przybyłoby blisko 10 milionów hektarów lasu 153. Kawa uprawiana w cieniu dojrzewa nieco wolniej, zyskuje jednak w smaku i aromacie. Jej cena jest wyższa niż cena zwykłej kawy, jednak konsument kupując ją wydaje pieniądze na coś więcej niż tylko kawę. Zapewnia godziwe życie farmerom, utrzymanie lasu i siedlisk ptaków, zmniejszenie erozji gleby i inne usługi zapewniane przez las.

Rolnictwo ekologiczne jest podstawowym elementem zrównoważonego rozwoju. Zaspokaja ono potrzeby rolników, przyrody i społeczeństwa. Dostarcza zdrową żywność, a jednocześnie nie powoduje degradacji środowiska. Zapewnia żyzną glebę i pozwala na zachowanie bogactwa przyrodniczego.

Kawa uprawiana w różnorodnym ekosystemie leśnym.Źródło: TransFair 151.

Logo umieszczane na kawie uprawianej w cieniu drzew

Źródło: Cafe Canopy 152.

48 49

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

Energia odnawialna to energia związana jest z aktywnością Słońca, geotermią wnętrza Ziemi i z grawitacyjnym oddziaływaniem Księżyca, której zasoby w dostępnej skali czasowej nie ulegną wyczerpaniu 154. Źródła energii odnawialnej można podzielić ze względu na pierwotne źródło energii oraz techniczne procesy przemiany energii:

a) woda:- elektrownie wodne,b) wiatr:- elektrownie wiatrowe,- elektrownie falowe,c) promieniowanie słoneczne:- elektrownie wykorzystujące prądy oceaniczne,- elektrownie wykorzystujące ciepło oceanów,- pompy ciepła,- kolektory cieplne i elektrownie słoneczne,- fotoogniwa i elektrownie słoneczne,d) biomasa:- ogrzewanie i elektrownie cieplne,e) rozpad izotopów:- ogrzewanie i elektrownie geotermalne,f) grawitacja:- elektrownie pływowe 155.W przeciągu XX wieku energia elektryczna stała się powszechna w

państwach uprzemysłowionych do tego stopnia, że uważa się ją dziś za oczywistą i niezbędną do życia, a nieliczne miejsca, gdzie prądu nie ma traktuje się jak oazy zacofania. Niemniej jednak przez tysiące lat ludzkość radziła sobie bez prądu, a także dziś 2 miliardy ludzi żyje bez energii elektrycznej 156. Wynalezienie generatora prądu pociągnęło za sobą skonstruowanie rozlicznych wynalazków od żarówki po komputery i telefony komórkowe, które miały duży wpływ na zmianę stylu życia ludzi. Energia elektryczna ma także swój duży udział we wzroście gospodarczym i powstaniu cywilizacji zachodniej w obecnym jej kształcie.

Zagrożenia związane z używaniem konwencjonalnych źródeł energiiOd 1950 do 2002 roku zużycie energii wzrosło 4,7 razy i nadal rośnie 157.

Główny problem związany dziś z energią to sposób jej wytwarzania – 64% energii na świecie pochodzi z paliw kopalnych 158.

Ich spalanie powoduje skażenie powietrza, wody, kwaśne deszcze oraz jest źródłem głównego gazu cieplarnianego jakim jest dwutlenek węgla. Według opinii większości klimatologów CO2 uwalniany do atmosfery na skutek działalności człowieka jest przyczyną zmian klimatu i występowania takich zjawisk jak wzrost temperatur na świecie, topnienie pokryw lodowych, podnoszenie się poziomu oceanu i występowanie niszczycielskich sztormów. Emisje zanieczyszczeń odbijają

48 49

się także na zdrowiu ludzi. Szacuje się, że w Chinach koszty jakie spowodowało zanieczyszczenie powietrza dla zdrowia ludzi i środowiska wyniosły w 1995 roku 7% PKB rocznie 159.

Paliwa kopalne mają jeszcze jedną ważną cechę – ich zasoby są ograniczone. Zasoby ropy, węgla kamiennego czy gazu ziemnego są nieodnawialne w perspektywie najbliższych kilku tysięcy lat i dzień po dniu zmniejszają się. Szacuje się, że całkowite zasoby paliw kopalnych, zarówno znanych, jak i tych, które mogą zostać w przyszłości odkryte wystarczą na:

- węgiel: 200 lat,- ropa: 100 lat,- gaz: 150 lat 160.Powyższe oszacowanie zostało opracowane przy założeniu, że wydobycie

paliw kopalnych nie wzrośnie, albowiem wzrost poziomu np. wydobycia ropy o 2% spowoduje, że jej zapasów wystarczy jedynie na około 55 lat161. Jeżeli podstawą gospodarki jest energia pochodzącą z paliw kopalnych, to jest ona uzależniona od ich dostawców i mają na nią wpływ zmiany cen paliw oraz wysokość ich dostaw. Zmniejszenie się zasobów paliw kopalnych niesie też ze sobą ryzyko wybuchu konfliktów o kontrolę nad nimi. Energia atomowa z kolei jest jednym z najdroższych sposobów pozyskiwania energii, wymaga dużych ilości wody, stwarza ogromne zagrożenie dla środowiska i jest potencjalnym celem ataków terrorystycznych. Problemem pozyskiwania energii z węgla kamiennego jest także niska efektywność – jedynie 35% energii podczas spalania jest zamieniana na prąd elektryczny 162. Węgiel trzeba do tego jeszcze wydobyć i dowieźć do elektrowni.

Najprostszym rozwiązaniem tych problemów jest zrezygnowanie z prądu elektrycznego w ogóle. Jednak obecna sytuacja społeczno – ekonomiczna oraz rozliczne udogodnienia, jakie niesie ze sobą prąd elektryczny sprawiają, że jest to dziś praktycznie niemożliwe. Ważne jest zatem, by jego wytwarzanie odbywało się w sposób jak najbardziej przyjazny dla środowiska i zdrowia ludzi. Wymaganie to spełniają odnawialne źródła energii takie jak słońce, wiatr, energia fal i pływów morskich, rzek, energia biomasy czy energia geotermalna.

Rozwój energetyki odnawialnejZasoby energii odnawialnych w najbliższej przyszłości nie ulegną

wyczerpaniu, są dostępne lokalnie dla każdego kraju i w związku z tym nie stwarzają zagrożenia wybuchu konfliktu ekonomicznego lub zbrojnego. Oznacza to niezależność od importu paliw kopalnych i poprawę bezpieczeństwa energetycznego. Czysta energia to także lepsza jakość życia i mniej wydatków na leczenie. Mniej zanieczyszczeń to lepsze warunki dla funkcjonowania przyrody.

Współczesny poziom technologii wytwarzania prądu z odnawialnych źró-deł energii, pozwala na to by całkowicie zrezygnować z węgla czy energii jądrowej. Unia Europejska postawiła sobie za cel by do 2010 roku 22% energii pochodziło ze źródeł odnawialnych 163. Ilość zainstalowanych na świecie systemów czerpiących energię ze słońca i wiatru zwiększa się każdego roku o 30% 164. Jednocześnie rośnie ich wydajność, a ceny obniżają się. Drogie w początkowym okresie moduły foto-woltaiczne przetwarzające energię promieniowania słonecznego w prąd elektrycz-

50 51

ny, są teraz dostępne także w państwach rozwijających się i produkuje się je na przy-kład na Kubie lub też w Kenii. Ich wydajność jest na tyle duża, że pozwala zaopatrywać w energię elektryczną domy nawet w warun-kach atmosferycznych zbliżonych do Polski – w Niemczech czy Wielkiej Brytanii. Już w 1992 roku we Freiburgu w Niemczech po-wstał dom mieszkalny, który czerpie ener-gię niemal całą energię ze słońca165. Z energii słonecznej korzysta także osiedle BedZED w Londynie 166. W Polsce najwięcej słońca jest w miesiącach letnich, a zimą nasłonecznie-nie w Gdyni spada do średnio 33,3 godzin w styczniu, w porównaniu z 266,3 godzina-mi w czerwcu 167. W takich warunkach roz-wiązaniem są systemy hybrydowe, polegają-ce na tym, że wykorzystuje się naprzemien-nie lub łącznie dwa źródła energii, na przy-kład słońce i wiatr.

Korzystanie z energii wiatru jest tanie i wydajne. Najmniejsze wiatraki takie jak Air 403 produkowany przez Southwest Wind Power kosztują jedynie 600 USD 169. Średni koszt wytwarzania prądu z energii wiatru spadł z 44 centów za kW godzinę na początku lat osiemdziesiątych do 4 – 6 centów w miejscach o sprzyjających warunkach 170. Średnia wielkość turbiny to dziś 900 kW, jest moc potrzebna do zapewnienia prądu dla 540 europejskich domów 171. W sprzedaży dostępne są turbiny o mocy nawet 5 MW. Energia wiatrowa choć czysta i tania ma jednak swoje negatywne strony. Duże turbiny stanowią istotny element krajobrazu, który nie zawsze spotyka się z życzliwym przyjęciem okolicznych mieszkańców i bywa określany jako „visual pollution” – skażenie krajobrazu. Ponadto pracujące

wiatraki wywołują szum. Duże turbiny mogą stanowić zagrożenie dla ptaków i nie wszystkie gatunki ptaków tolerują ich sąsiedztwo. Dlatego bardzo ważne jest prawne określenie miejsc, w jakich można stawiać wiatraki i jaką mogą one mieć maksymalną wielkość.

Duży potencjał ma wy-korzystanie jako paliwa wodo-ru. Wytwarzając prąd przy uży-ciu ogniwa paliwowego, do które-go dostarcza się wodór, jedynymi produktami ubocznymi są ciepło i woda. Ogniwo paliwowe jest dziś

Osiedle BedZED w Londynie to 82 mieszkania oraz biura.Źródło: Schumacher UK 168.

Wiatrak przydomowy na szkockiej wyspie Eigg.zŹródło: Ampair 172.

50 51

jeszcze drogie, lecz wraz ze wzrostem sprzedaży jego cena powinna maleć. Wodór jest gazem wybuchowym, jednak opracowano już metody jego przechowywania, na przykład w postaci tlenków, dzięki temu jest to bezpieczne. Podstawowymi zaleta-mi wodoru są jego dostępność, niska cena oraz to, że z generatora z ogniwem pali-wowym można korzystać bez względu na warunki atmosferyczne, od których uza-leżnione jest funkcjonowanie paneli solarnych czy turbin wiatrowych. Istotną zale-tą jest także to, że elektrochemiczny proces wytwarzania prądu w ogniwie paliwo-wym przebiega bezgłośnie.

Na Wyspie Księcia Edwarda przygotowywany jest projekt demonstracyjny Wind-Hydrogen Village, którego celem jest pokazanie w realnych warunkach zastosowania technologii wiatrowych i wodorowych w dostarczaniu energii elektrycznej 174. Jakkolwiek podstawowym źródłem energii ma być energia wiatrowa, to ma być ona również wykorzystana do wytwarzania wodoru z wody, korzystając z procesu elektrolizy. Uzyskany wodór ma zostać wykorzystany do zasilania systemów z ogniwami paliwowymi lub silników do wytwarzania energii elektrycznej na potrzeby przemysłowe, rolnicze i domowe oraz do służyć jako paliwo dla środków transportu. Pierwsza faza projektu Wind-Hydrogen Village, którego budżet wynosi 10,3 milionów USD, to m.in. instalacja elektrowni wodorowej i systemu przechowywania wodoru. Kolejnym etapem jest wprowadzenie 3 autobusów, korzystających całkowicie z paliwa wodorowego, a następnie oddanie do użytku statku turystycznego zasilanego wodorem 175. Dzięki zastosowaniu powyższych technologii prowincja ma nadzieję zmniejszyć swoje uzależnienie od importowanego paliwa, osiągnąć częściową samowystarczalność energetyczną i chronić środowisko 176.

5 modułów PC25 z ogniwami paliwowymi zainstalowanych w Anchorage na Alasce dla urzędu pocztowego. Źródło: Fuel Cell Today 173.

52 53

Innowacyjne sposoby wykorzystania energii słonecznej zaproponowano w projekcie „Solar Power Village”, którego głównym autorem jest niemiecki inżynier Jürgen Kleinwächter 177. Energia słoneczna jest tu wykorzystywana m.in. do generowania prądu elektrycznego, jednak zastosowane są w tym celu nie moduły PV, lecz kolektory słoneczne. Kolektory zainstalowane na dachu szklarni koncentrują wiązkę promieni słonecznych na rurkach z olejem roślinnym. System rurek transportuje rozgrzany do temperatury 220°C olej do zbiornika o pojemności 2000 litrów. Gorący olej może być następnie wykorzystany do gotowania lub wytwarzania energii elektrycznej w silniku Stirlinga, który przetwarza energię cieplną na energię mechaniczną. Kuchnia olejowa pozwala na smażenie, gotowanie i pieczenie o dowolnej porze dnia, z możliwością regulowania temperatury, zapewniając komfort, jaki daje kuchnia elektryczna. Energia słoneczna może być także wykorzystywana do pompowania wody. „Sunpulse” to niskotemperaturowy silnik Stirlinga, który wykorzystuje nieskoncentrowane promienie słoneczne do pompowania wody. Działa on niezależnie od zbiornika z gorącym olejem i w połączeniu z pompą „hydraulic ram” pozwala na

Schemat projektu „Solar Power Village”.Źródło: J. Kleinwächter, „Solar Power Village” 181.

Średniotemperaturowy silnikStirlinga z projektu Solar Power Village.

Źródło: J. Kleinwächter, „Solar Power Village” 180.

52 53

pompowanie wody z głębokości nawet 60 m 178. Projekt „Solar Power Village” został opracowany z myślą o państwach rozwijających się, przede wszystkim afrykańskich, gdzie jest dużo słońca przez cały rok. Zaspokaja on potrzeby energetyczne wioski mającej 50 mieszkańców. Zastosowane technologie są na tyle proste w budowie, że niemal wszystkie elementy urządzeń mogą być wytwarzane w lokalnych warsztatach 179.

Wklęsłe kolektory słonecz-ne mają być także wykorzystane w budowie elektrowni słonecznej w Priolo na Sycylii. Na gruncie o po-wierzchni 40 hektarów ma zostać zainstalowanych 360 kolektorów parabolicznych, których lustra sku-piają promienie słoneczne 182. Ko-lektory te pozwalają uzyskać tem-peraturę 550°C, która jest dopro-wadzana stalowymi rurkami, na-pełnionymi saletrą potasową i so-dową do turbiny parowej 183. Elek-trownia ta ma dostarczać 20 mega-watów energii elektrycznej, czy-li ilość wystarczającą do zaspoko-jenia potrzeb mieszkańców 20 tysięcznego miasta. Koszt inwestycji to 50 milionów euro, ma się on zwrócić w przeciągu 6 lat 184.

Energia odnawialna niesie ze sobą korzyści w sferze społeczno – ekonomicznej. Według raportu opublikowanego przez Uniwersytet Berkeley z Kalifornii w kwietniu 2004 roku sektor energii odnawialnej stwarza więcej miejsc pracy na jeden zainstalowany megawat, na jednostkę wytworzonej energii i na każdy zainwestowany dolar niż ma to miejsce w przypadku energii pochodzącej z paliw kopalnych 186. Energia odnawialna w Niemczech to dziś około 40 tysięcy miejsc pracy,187 które pojawiły się w przeciągu 10 lat od wejścia ustawy umożliwiającej rozwój sektora energii odnawialnej. Aby sektor ten mógł się rozwijać i mógł konkurować z energią konwencjonalną konieczne jest wsparcie prawne ze strony państwa. Podstawową zachętą dla inwestorów jest zagwarantowanie zakupu energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych oraz ustalenie minimalnej ceny tego zakupu. Dzięki temu obniżone znacząco zostaje ryzyko inwestycji, a inwestor wie jakich spodziewać się zysków. Zachętą do inwestycji są także preferencyjne kredyty i ulgi podatkowe.

Każdego roku na świecie wydaje się około 300 miliardów dolarów na subsydia do energii konwencjonalnej. To cztery razy więcej niż wydano na promowanie energii odnawialnej w ciągu ostatnich 20 lat 188. Te subsydia mogą być przeznaczone tymczasowo na wspieranie rozwoju energii odnawialnej, natomiast energia konwencjonalna ze względu na jej szkodliwy wpływ na środowisko i zdrowie ludzi powinna być obłożona dodatkowym podatkiem. W Niemczech subsydia do wydobycia węgla w Zagłębiu Ruhry wynoszą rocznie 6,7 miliarda

Projekt elektrowni słonecznej na Sycylii.Źródło: SolarPACES 185.

54 55

dolarów. Za mniejszą kwotę można wypłacać górnikom pensje do końca życia i zamknąć wszystkie kopalnie 189.

Do przekonania inwestorów i konsumentów do korzyści, jakie płyną z korzystania z odnawialnych źródeł energii, niezbędna jest edukacja ekologiczna. Przeciętny człowiek nie widzi związku między tym, że włączył światło w łazience, a kwaśnym deszczem niszczącym las. W Polsce nie ma jeszcze możliwości wyboru źródła energii, lecz na przykład w USA można w niektórych regionach wybrać czy chcemy korzystać z energii konwencjonalnej czy z „zielonej” 190. Szacuje się, że potencjalne zasoby energii odnawialnej w Polsce to 25 GW, a według wielu specjalistów potencjał ten może w 2010 roku wzrosnąć nawet do 32 GW, co pozwalałoby na zaspokojenie około 25% potrzeb związanych z konsumpcją energii (127 GW)191. Te potencjalne zasoby dla poszczególnych źródeł energii przedstawiają się następująco:

- energia słoneczna: 11,7 GW,- biomasa w postaci słomy: 5 GW,- energia geotermalna 3,2 GW,- biomasa w postaci drewna: 3 GW,- energia wody: 1,4 GW,- biopaliwa: 0,5 GW,- energia wiatru 0,2 GW 192.Aby energia odnawialna mogła pokrywać 100% zapotrzebowania na energię,

potrzebne jest upowszechnienie energooszczędnych technologii, jak również dalszy rozwój efektywności technologii związanych z odnawialnymi źródłami energii (np. ogniw fotowoltaicznych). Już dziś ilość energii wytwarzanej na świecie z samych tylko turbin wiatrowych wystarczyłaby do zaopatrzenia w prąd 19 milionów europejskich domów 193. Możliwości energii odnawialnej są jednak o wiele większe.

55

„Jedyny zrównoważony świat, jaki możemy zbudować, to świat zdecentralizowanych, lokalnych społeczności, które minimalizują konsumpcję zasobów naturalnych, a maksymalizują ludzkie szczęście i dobrobyt. Jest to świat ekowiosek (...) 1.”

Vandana Shiva

Rozdział IIIROZWIĄZANIA INDYWIDUALNE

Jakkolwiek duża jest rola państwa we wprowadzaniu zrównoważonego rozwoju, podstawowe znaczenie ma udział samych obywateli, których

codzienne wybory i zachowania mają wpływ na środowisko. Obywatele mogą prowadzić życie zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju, bez oczekiwania na polityczne regulacje ze strony rządu: mogą budować domy z przyjaznych dla środowiska materiałów, korzystać z przydomowych źródeł energii odnawialnej, używać tyle wody, że nie powoduje to obniżenia się poziomu wód gruntowych, uprawiać ogród metodami ekologicznymi i jeździć do pracy na rowerze.

KONSUMPCJA NA ZRÓWNOWAŻONYM POZIOMIE

Poziom konsumpcji zasobów naturalnych na świeciePoziom wykorzystania zasobów naturalnych przekracza obecnie możliwości

ich naturalnego odnawiania się. Wskaźnikiem, używanym do mierzenia poziomu konsumpcji zasobów naturalnych, jest ekologiczna stopa. Ekologiczna stopa przedstawia oszacowanie tego, jaki obszar biologicznie produktywnego terenu jest potrzebny do wytworzenia dóbr takich jak żywność, energia i surowce oraz do absorpcji odpadów pochodzących od osób, osoby indywidualnej, miasta, regionu lub państwa2. Maksymalnie wysoki poziom ekologicznej stopy, jaki mieści się w granicach zrównoważonej konsumpcji to 1,9 hektara na osobę3. W skali ludzkości został on przekroczony pod koniec lat siedemdziesiątych i utrzymuje się od tego czasu poza tą granicą4. Wysokość ekologicznej stopy różni się w zależności od kraju i rejonu świata, a najwyższa jest w państwach wysoko uprzemysłowionych, gdzie pierwsze miejsce zajmują Stany Zjednoczone ze stopą 9,7 hektara5.

W państwach uprzemysłowionych najbardziej znaczącym składnikiem ekologicznej stopy jest zużycie energii. Paliwa kopalne – ropa, gaz i węgiel, to aż 53,72 %6. Korzystając z energii konwencjonalnej przelicza się na hektary szacując ile terenów leśnych jest potrzebne, aby móc pochłonąć daną ilość wyemitowanego CO2. Przykładowo, jedna tona emisji CO2 jest wchłaniana przez 1 hektar lasu, tak więc wytworzenie 1 tony CO2 oznacza 1 hektar stopy ekologicznej7. W państwach

56 57

o niskim dochodzie największy udział w ekostopie stanowi żywność – 39,68 % to tereny uprawne a 7,05 % to rybołówstwo8. W państwach bogatych wydatki na żywność stanowią niewielką część miesięcznego budżetu, dla przykładu w USA tylko 13 %, w Danii 16 %, natomiast w Tanzanii, której PKB w 2000 roku wynosiło 25,1 miliarda dolarów9, wydatki na jedzenie to aż 67 % wszystkich wydatków10.

Produktywne obszary lądu i mórz to jedynie 11,4 miliarda hektarów11. Przy populacji 6,2 miliarda ludzi wypada właśnie owe 1,9 hektara na osobę. Ta ilość dostępnego terenu na osobę zmniejsza się wraz ze wzrostem populacji i dla 9 miliardów ludzi to już tylko 1,27 hektara na osobę. Wysokość średniej ekologicznej stopy na świecie to 2,3 hektara czyli 20 % ponad możliwości biologiczne planety12. Dla przeciętnego mieszkańca Europy Zachodniej ekologiczna stopa wynosi około 5 hektarów, podczas gdy dla mieszkańca Afryki mniej niż 1,4 hektara w 1999 roku13.

„Klasa konsumpcyjna” na świecie liczy dziś sobie 1,7 miliarda ludzi15. Klasa konsumpcyjna jest to grupa osób, których zarobki przekraczają 7000 USD rocznie w parytecie siły nabywczej16. Zakładając kurs 1 USD – 3,5 PLN oznacza to zarobki powyżej 2024 PLN miesięcznie netto. Zarobki takie pozwalają na konsumpcję dóbr powyżej poziomu zaspokajania podstawowych potrzeb. Konsumpcja surowców naturalnych w państwach uprzemysłowionych, gdzie klasa konsumpcyjna stanowi 80% społeczeństwa, jest o wiele wyższa niż w państwach rozwijających się, gdzie klasa konsumpcyjna to jedynie 16% społeczeństwa17. Dla przykładu zużycie papieru w USA to ponad 300 kg rocznie na osobę, podczas gdy w Indiach są to tylko 4 kg18. Z kolei, zużycie aluminium w USA to 22 kg na osobę rocznie, w Indiach natomiast są to 2 kg na osobę rocznie19.

Światowa ekologiczna stopa w latach 1961 – 2000.Źródło: J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, „Ecological footprint of Nations” 14.

56 57

W sferze konsumpcji, dla osoby indy-widualnej zrównoważony rozwój to konsumo-wanie takiej ilości dóbr, która mieści się w bio-logicznych możliwościach ekosystemu, w któ-rym żyje. Aby mieszkańcy krajów uprzemysło-wionych mieścili się w tych granicach powinni kupować mniej, wykorzystywać ponownie róż-nego rodzaju produktów (np. opakowania) oraz brać udział w recyklingu.

Oznaczenia ekologiczneKonsumenci maję także swój udział w

ochronie środowiska jeśli wybiera ją produk-ty z eko–znakami. Eko–znak to oznaczenie, któ-re informuje o tym, że produkt został wytwo-rzony zgodnie z normami ekologicznymi w danej katego-rii. Eko-znaki mogą posiadać np.: żywność, drewno, papier czy urządzenia elektryczne.

Najstarszym eko-znakiem jest „Błękitny Anioł”. Znak ten powstał w 1977 roku w Niemczech i został za-twierdzony przez Ministerstwo Środowiska. Przyznawa-ny jest on w ponad 80 kategoriach takich jak farby, papier do druku, opony czy kasety video. Logo „Błękitny Anioł” mogą umieszczać na swoich produktach firmy tworzące produkty bezpieczne zarówno dla środowiska jak i dla lu-dzi. Pod uwagę brane są takie czynniki jak: sposób produk-cji, ekonomiczne wykorzystanie surowców, trwałość użyt-kowania i utylizacja22. Polska również posiada eko–znak i jest nim „Znak Ekologiczny” przyznawany przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji. W Skandynawii zaś przyznaje się „Nordyckiego Ła-będzia”. Eko-znakiem Unii Europejskiej jest „kwiatek”, nazywany również „mar-garetką”. Kryteria opracowane przez European Union Eco-labelling Board obejmu-ją 21 kategorii, m.in.: farby, pralki, lodówki, detergenty do prania, lampy oświetle-niowe, tekstylia, komputery przenośne, polepszacze glebowe, a nawet usługi tury-styczne 23.

W kategorii zrównoważonego rybołówstwa certyfikat przyznaje powstała w 1997 roku organizacja Marine Steward-ship Council. Aby otrzymać ten eko–znak ryby należy poła-wiać tak, by ich populacja mogła się w naturalny sposób odna-wiać, a połów nie zagrażał innym gatunkom. Ponadto, połów powinien pozwalać na zachowanie produktywności struktu-ry, funkcjonowania i różnorodności ekosystemu od którego zależy, a także system zarządzania firmy powinien uwzględ-niać lokalne, narodowe i międzynarodowe prawa i standardy zrównoważonego rybołówstwa26.

Amerykański eko-znak „USDA ORGANIC”, przyznawany producentom żywności ekologicznej. Źródło: Walnut Acres 20.

Eko-znak rolnictwa ekologicznego w Unii Europejskiej. Źródło: Europa 21.

Eko-znak „Błękitny Anioł” dla papieru pochodzącego

z recyklingu.Źródło: Earth Conservation 24.

58 59

W dziedzinie gospodarki leśnej również istnieją stosowne eko–znaki. Jeden z nich „Znak FSC” przyznaje Forest Stewarding Council. Znak ten umieszczany jest na produktach wykonanych z drewna i informuje o tym, że drewno pochodzi z lasu zarządzanego zgodnie z ekologicznymi zasadami.

Oznacza to ochronę terenów podmokłych, lasów pierwotnych oraz kluczowych siedlisk zwierząt. W lasach certyfikowanych przez FSC nie stosuje się chemicznych środków ochrony roślin, utrzymuje się na części powierzchni drzewa liściaste i nie wywozi się martwych drzew28.

Wybierając produkty z eko–znakami, konsument wybiera ekologiczne metody produkcji i dzięki temu dba o środowisko.

Rola państwa w promowaniu ekologicznej konsumpcji Państwo może wspierać ekologiczny model konsumpcji poprzez:- Wprowadzenie edukacji konsumenckiej do programu nauczania w szkołach. Celem tej edukacji jest wykształcenie proekologicznych postaw konsumenckich poprzez przekazywanie wiedzy o tym jak produkowane są przedmioty codziennego użytku oraz jaki jest ich wpływ na środowisko. W Polsce zagadnienia takie mogą być włączone do lekcji przyrody w szkole podstawowej i do programu wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum;- Wspieranie inicjatyw organizacji pozarządowych w zakresie edukacji ekologicznej (w Polsce działalność taką prowadzi Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej);- Prowadzenie kampanii promującej eko-znaki;- Finansowanie audycji z zakresu edukacji ekologicznej w publicznym radiu i w publicznej telewizji.

EKOLOGICZNY DOM

Ekologiczny dom wykonany jest z przyjaznych dla środowiska materiałów, w tym także wykorzystanych powtórnie jak na przykład cegły i kamienie ze starego domu. Dom taki jest energooszczędny, wyposażony w ekologiczne systemy sanitarne, system zagospodarowywania szarej wody i odnawialne źródło energii.

Znak ekologiczny Unii Europejskiej.Źródło: Europa 25.

Eko-znak zrównoważonego rybołówstwa.Źródło: M&J Seafoods 27.

Logo Forest Stewarding Council.Źródło: WWF Belgium 29.

58 59

Zrównoważone technologie budowlaneIstnieje wiele różnych technologii budowy ekologicznych domów, są to

między innymi:- domy z drewna, - z kamieni, - z gliny zmieszanej ze słomą (cob), - z prasowanej ziemi (rammed earh), - domy z niewypalonej cegły (adobe), - z bali ze słomy, - z opon i ziemi.

Domy z drewna są ekologiczne tylko pod warunkiem, że drewno pochodzi z lasu, którym gospodaruje się w zrównoważony sposób. Optymalnie, drewno powinno pochodzić z rozbiórki lub jeśli pochodzi z lasu powinno posiadać certyfikat ekologiczny, np. FSC. Wszelkie materiały, z których wykonany jest ekologiczny dom powinny być pozyskane, przetwarzane i nadające się do użycia w taki sposób, który nie ma negatywnego wpływu na środowisko.

Cob, czyli glina lub ziemia zmieszana ze słomą, mogła pojawić się w Europie już w XIII wieku30. Wiele domów wykonanych w tej technologii powstało w Wielkiej Brytanii. Tysiące takich domów zbudowano tam w XVIII i XIX wieku. Pozostałości po budowlach wykonanych w tej technologii sprzed 800 lat znajdują się także w Ameryce Północnej, a są to domy Indian Pueblo. Cob używano także na Dalekim i Środkowym Wschodzie31. Technologia ta jest łatwa w użyciu, daje stosunkowo dużą swobodę przy projektowaniu, a materiały do budowy są zwykle dostępne lokalnie. Pomimo tego, że używa się słomy,

ściany wykonane z cob są ognioodporne. Z kolei, pierwsze domy z bali słomy

zaczęto budować dopiero w XIX wieku, a technologia ta pojawiła się wraz z wynalezieniem maszyny robiącej „paczki” ze słomy34. Pierwsi zaczęli używać jej bieli kolonizatorzy Ameryki Północnej w rejonie Wielkich Równin, gdzie brakowało drewna do budowy domów. „Paczki” słomy, czyli bale, traktuje się jak duże cegły i układa z nich ściany. Gotowe ściany pokrywa się warstwą tynku. Zaletą ścian wykonanych w tej technologii jest to, że stanowią dobrą izolację cieplną i akustyczną. Trzeba jednak dbać o to by słoma była dobrze zabezpieczona przed wilgocią.

Budowa domku dla dzieci z cob w Meksyku.Źródło: Canelo project 32.

Dom z cob w Devon na południu Anglii, zbudowany w 1539 roku.

Źródło: Cob Cottage Company 33.

60 61

Współczesnym pomysłem na budowę ekologicznych domów jest „earthship” czyli ziemianka, w której do budowy ścian wykorzystuje się stare opony samochodowe, a także aluminiowe puszki. Poukładane jedna na drugiej opony wypełnia się ziemią. Tworzą one stabilną tylną ścianę domu o dobrej charakterystyce izolacyjnej. Konstrukcja „earthship” może być zintegrowana z systemem zbierania wody deszczowej. W modelu „earthship” nazwanym Us znajdują się dwie cysterny na 37 tysięcy litrów wody każda na skrzydłach domu36. Deszczówka lub roztopiony śnieg z dachu spływają rynnami do cystern. Duże okna na południowej stronie domu zapewniają dostęp światła słonecznego i ciepła. Aby zapewnić lepszy dostęp promieni słonecznych do wnętrza „earthship” okna mogą być ustawione pod kątem. Pomimo tego, że domy te zbudowane są z niekonwencjonalnych materiałów są one trwałe i wytrzymałe. Istnieje nawet specjalny model „earthship” odporny na działanie huraganów i tornad37.

Budowa domu z bali słomy w EllensburguŹródło: e Iron Straw Group 35.

Ściana z opon w trakcie budowy.Źródło: Earthship Biotecture 38.

„Earthship” ogrzewany pasywnie, z modułami PV dostarczającymi energię elektryczną oraz systemem zbierania deszczówki.

Źródło: Green Home Buliding 39.

60 61

Technologia budowy domów z bloków prasowanej ziemi pojawiła się natomiast we Francji na początku XIX wieku. Francuski architekt Francois Cointeraux zrobił w 1803 roku pierwszy blok z wilgotnej ziemi, którą ręcznie sprasował w małej, drewnianej formie40. Technologia ta została rozwinięta w 1950 roku w Kolumbii w ramach programu badawczego mającego na celu udoskonalenie ręcznie wyrabianych cegieł z niewypalanej gliny. Zbudowano wówczas prasę, która umożliwiała robienie bloków o regularnym kształcie, mocniejszych i bardziej wytrzymałych niż tradycyjna cegła „adobe” 41. Bloki z ziemi mogą być dodatkowo stabilizowane wapnem lub cementem. Jedną z najlepszych ręcznych pras na świecie opracowano w Auroville Earth Institute w Indiach, prasa Auram 3000 pozwala wytwarzać 125 bloków na godzinę w 16 różnych kształtach 42. Siła nacisku tej prasy to aż 15 ton. Stabilizowane bloki są na tyle wytrzymałe, że pozwalają na budowę kilkupiętrowych budynków. W Auroville Earth Institute opracowano także system budowy domów w technologii CSEB ( Compressed Stabilised Earth Blocks) odpornych na trzęsienia ziemi 43.

Ważną cechą ekologicznego domu jest jego rozmiar. Jego powierzchnia powinna być na tyle duża, by zaspokoić wszystkie podstawowe potrzeby. Jednak nic ponad to. Chodzi tu przede wszystkim o ilość materiałów, jaka potrzebna jest do jego budowy oraz o powierzchnię terenu, jaki on zajmuje. Dom ekologiczny powinien być tak zaprojektowany, aby dobrze wkomponowywał się w otoczenie. Powinien być również energooszczędny i dzięki na przykład odpowiedniej konstrukcji ścian i szczelnym oknom zapewniać niewiele straty ciepła zimą.

Dom wykonany w technologii CSEB.Źródło: Auroville Earth Institute 44.

Prasa Auram 3000.Źródło: Auroville Earth Institute 45.

Wnętrze domu wykonanego w technologii CSEB.Źródło: Auroville Earth Institute 46.

62 63

Wyposażenie ekologicznego domuEnergia elektryczna i cieplna w ekologicznym domu powinna pochodzić ze

źródeł odnawialnych. Istnieje wiele systemów zapewniających energię dla domów jednorodzinnych, są to kolektory słoneczne, małe turbiny wiatrowe, pompy ciepła czy zestawy z ogniwami paliwowymi. Dom może być także tak zaprojektowany, że całe jego ogrzewanie pochodzi ze światła słonecznego wpadającego przez okna – jest to tzw. – system ogrzewania pasywnego.

Zużycie wody można zmniejszyć na przykład montując wodooszczędne końcówki na kranach lub instalując system wykorzystujący „szarą” wodę. Szara woda to woda, która była użyta do prania, zmywania lub mycia. Można ją wykorzystać ponownie do podlewania ogrodu, pod warunkiem, że zawarte w niej detergenty ulegają biodegradacji.

W typowym jednorodzinnym domu w USA zużywa dziennie około 265 litrów wody na osobę47. Ilość tą można zmniejszyć nawet do 151 litrów jeśli będzie się korzystało z wodooszczędnych urządzeń (pralek, zmywarek itd.). Wodooszczędne urządzenia mają swój znak ekologiczny „Umweltbaum”, który oznacza jednocześnie, że produkt jest energooszczędny. 75 litrów zużytej wody może dodatkowo wykorzystać system szarej wody. 18 % wody zużywanej w typowym amerykańskim domu to prysznic, 15 % to zlew i umywalka, pranie to 23 %, a najwięcej bo aż 26 % , to woda do spłukiwania toalet48. Ilość wody do spłukiwania toalety można zmniejszyć z 19 – 34 litrów za jednym spłukaniem do 6 litrów, przy zachowaniu tej samej skuteczności, montując toaletę wodooszczędną (low-flush toilet).

Toalety kompostowe natomiast nie potrzebują w ogóle spłukiwania. Co więcej ludzkie odchody po zamienieniu na kompost mogą stanowić cenny nawóz. Wbrew pozorom dobrze skonstruowana i utrzymana toaleta kompostowa nie wydziela nieprzyjemnych za-pachów. Patogeny, które mogą znajdować się w ludz-kich odchodach, mogą zostać unicestwione już po ty-godniu kompostowania (jeśli temperatura wewnątrz pryzmy przekracza 46°C) i w związku z tym nawóz pochodzący z toalet kompostowych można wykorzy-stywać nie tylko do nawożenia kwiatów i drzew, lecz także upraw warzyw50.

W ekologicznym domu powinny się także znajdować pojemniki do segregowania odpadów. Mogą być one uwzględnione przy projektowaniu umeblowania kuchni i pod zlewem zamiast jednego pojemnika mogą znajdować się pojemniki na szkło, plastik, papier, odpady organiczne, aluminium i „absolute waste”, czyli odpady nie nadające się do powtórnego przetworzenia i trafiające na wysypisko śmieci.

Ekologiczne domy zapewniają korzyści w aspektach ekonomicznym, społecznym i środowiskowym, są bowiem trwałe, tanie w budowie, zdrowe, przyjazne dla środowiska, dobrze komponują się z krajobrazem i zajmują małą powierzchnię.

Toaleta kompostowa z systemem elektrycznym, zapewniającym optymalne warunki do kompostowania. Źródło: Envirolet 49.

62 63

STOSOWNA TECHNOLOGIA

Stosowna technologia (appropriate technology) jest określana jako „technologia z ludzką twarzą”51. Stosowne technologie nie stanowią zagrożenia dla środowiska, wykorzystują rozwiązania, które odpowiadają potrzebom zarówno lokalnej społeczności jak i środowiska naturalnego, uwzględniają czynniki społeczne i kulturowe, przyczyniają się do rozwoju człowieka i budowania kapitału społecznego, wykorzystują lokalnie dostępne materiały, mogą być produkowane w lokalnych warsztatach, pozwalają na zaangażowanie i inicjatywy lokalnej społeczności oraz innowacyjność i nie wymagają wysokiego poziomu specjalistycznej wiedzy 52.

Rudolf Diesel, konstruując pierwszy silnik wysokoprężny, nie podejrzewał nawet, że jego wynalazek przyczyni się do ogromnego wzrostu zużycia ropy, a tym samym do globalnych zmian klimatu i poważnego zanieczyszczenia powietrza.

Wiele wynalazków i technologii weszło do powszechnego użycia bez zbadania, jaki będą efekt miały na środowisko i zdrowie ludzi. Stosowanie freonów w aerozolach i lodówkach wydawało się przez lata doskonałym rozwiązaniem, dopóki nie okazało się, że przyczyniają się one do powstawania dziury ozonowej.

Upowszechnienie się telefonów komórkowych, z jednej strony pozwala na łatwiejszy kontakt z ludźmi, z drugiej zaś strony przyspiesza tempo życia. Ponadto telefony komórkowe emitują silne promieniowanie, które jest szkodliwe dla zdrowia (m.in. podnosi temperaturę siatkówki oka), a kolejnym źródłem promieniowania są przekaźniki budowane, by zapewnić łączność.

W 1948 roku Paul Müller otrzymał Nagrodę Nobla za wynalezienie DDT - niezwykle skutecznego pestycydu53. Po latach stosowania DDT okazało się jednak, że jego działanie jest szkodliwe dla przyrody, że przez dziesięciolecia akumuluje się w organizmach zwierząt i obecnie stosowanie DDT jest zabronione w większości państw świata. Wynalazki mogą ułatwiać pracę, jednak ich niekorzystny wpływ na życie społeczne może sprawiać, że nie są warte używania. Tak właśnie było w przypadku młynka do kasawy, który wynalazł Luis Robles, inżynier z Gaviotas. Młynek ten pozwalał skrócić czas jaki kobiety we wsiach w Kolumbii potrzebowały każdego dnia na mielenie kasawy z około 10 godzin do jednej. Urządzenie to było napędzane pedałami tak jak zwykły rower. Problem polegał na tym, że w tamtych rejonach panował przesąd, że kobiety nie powinny jeździć na rowerze bo mogą uszkodzić sobie genitalia. Nowego młynka zaczęli więc używać mężczyźni a kobiety, których tradycyjną rolą było przygotowywanie posiłków, straciły poniekąd pracę. Ponadto mężczyźni zaczęli narzekać, że ich żony mają zbyt dużo wolnego czasu, a kobiety, że zmieniła się ich relacja z dziećmi, które zazwyczaj pomagały im w mieleniu kasawy54.

Wynalezienie telewizji zmieniło styl życia milionów ludzi i w istotny sposób przyczyniło się do globalizacji i rozpowszechnienia konsumpcyjnego modelu życia w stylu zachodnim. Bhutan był ostatnim krajem świata, w którym pojawiła się telewizja. Przez kilkadziesiąt lat król Bhutanu Jigme Singye Wangchuck opierał się

64 65

wprowadzeniu telewizji w trosce o zachowanie tradycyjnego stylu życia i kultury55. Telewizja pojawiła się w Bhutanie dopiero w 1999 roku. Raport opracowany przez niezależną grupę bhutańskich naukowców stwierdza, że w przeciągu kilku zaledwie lat, telewizja kablowa przyczyniła się do „dramatycznych zmian” w bhutańskim społeczeństwie56. Wiąże się z nią niespotykany wcześniej wzrost przestępczości, korupcji, pragnienia związane z chęcią posiadania zachodnich produktów oraz zmiana stosunku do miłości i relacji międzyludzkich. Cathy Scott-Clark i Adrian Levy piszą, że „telewizja kablowa stworzyła z niezwykłą prędkością naród głodnych konsumentów”57. Według nieoficjalnych badań jedna trzecia bhutańskich dziewcząt chce wyglądać bardziej po amerykańsku, mieć jaśniejszą skórę i blond włosy. Podobna ilość preferuje związek nieformalny - chłopaka zamiast męża i seks zamiast małżeństwa. Blisko 50% dzieci w Bhutanie ogląda telewizję do 12 godzin dziennie58.

Wybór stosownych technologii ma na celu troskę o czyste środowisko, zdrowie lu-dzi, o zachowanie bioróżnorodności, jak rów-nież więzi społecznych. To, czy technologia jest stosowna czy tez nie, zależy od konkret-nej sytuacji. Zainstalowanie pompy do wody jest szybkie i łatwe, jednak we wsiach w An-goli trudno jest zdobyć części zamienne, kiedy pompa się zepsuje. Z tego powodu Oxfam we wspołpracy z lokalnymi społecznościami bu-duje tam tradycyjne studnie, które nie wyma-gają części zamiennych i mogą się nimi opie-kować sami mieszkańcy wiosek59. Zbudowa-nie studni zajmuje aż dwa tygodnie, dłużej niż wywiercenie otworu dla pompy, jed-nak dzięki zaangażowaniu się w budowę lokalnej społeczności powstaje poczucie własności i przez to mieszkańcy będą dbali o studnię w przyszłości 60. W Polsce na-tomiast budowa pompy na wsi nie jest problemem, albowiem dostępni są inżynie-rowie specjaliści, którzy będą potrafili ją naprawić w razie potrzeby.

Założona w 1966 roku organizacja Practical Action (jej poprzednia nazwa to „Intermediate Technology Development Group” – ITDG), która działa w ubogich społecznościach w krajach rozwijających się, wprowadza rozwiązania technologieczne w dziedzinach takich, jak: rolnictwo, przetwórstwo żywności, energia czy transport. Practical Action dba także o to, by społeczności, w których wprowadzane są nowe technologie miały świadomość zarówno korzyści, jakie płyną z ich używania, jak również związanych z nimi zagrożeń62. Organizacja ta stara się również, aby rozwiązania polityczne i prawne dotyczące nowych technologii były korzystne dla ubogich społeczności i by miały one wpływ na ich tworzenie 63.

Stosowne technologie są oprócz rolnictwa czy rzemiosła wprowadzane także w opiece zdrowotnej. Założona w 1977 roku organizacja pozarządowa PATH (Program for Appropriate Technology in Health) promuje zrównoważone rozwiązania, mające na celu poprawę stanu zdrowia społeczności w ponad 100 krajach świata 64. Technologie wykorzystywane przez PATH przeznaczone są

Budowa studni we wsi Kakalakassa w Angoli. Źródło: Oxfam UK 61.

64 65

dla ubogich społeczności i muszą być: skuteczne, akceptowalne kulturowo oraz dostępne pod względem finansowym i produkcyjnym, dzięki czemu mogą być powszechnie używane 65. Jedną z technologii wykorzystywanych przez PATH jest zestaw do bezpiecznego porodu w domu (Clean-delivery kit). Każdego roku około 57 milionów kobiet rodzi dzieci bez pomocy wykwalifikowanego pracownika opieki medycznej 66. Porody te mają często miejsce w domu, gdzie występuje wysokie ryzyko zakażenia. Około 950 tysięcy noworodków umiera każdego roku na skutek infekcji 67. Zestaw do bezpiecznego porodu zawiera podstawowe środki, które pomagają kobietom i ich dzieciom uniknąć zakażenia: mydło do umycia rąk, folie plastikową, czystą nic do zawiązania pępowiny, żyletkę do jej przecięcia oraz ilustracje przedstawiające przebieg porodu i czynności zalecanych dla bezpiecznego porodu 68. PATH wprowadzając zestaw w Nepalu, pomógł założyć lokalne, prowadzone przez kobiety przedsiębiorstwo, zajmujące się sprzedażą zestawu oraz zapewnił środki na reklamę i szkolenie wolontariuszy w lokalnych społecznościach69. Zestawy są sprzedawane po przystępnej dla kobiet cenie, w latach 1994-2005 sprzedano ich ponad 1 milion 70.

ZRÓWNOWAŻONY TRANSPORT

Zrównoważony transport jest to system przemieszczania się, który:- pozwala zaspokoić potrzeby obywateli związane z transportem, w sposób,

który nie zagraża zdrowiu ludzi i ekosystemów i pozwalając na zachowanie równości międzypokoleniowej,

- jest przystępny pod względem ekonomicznym dla wszystkich obywateli, efektywny i pozwala na funkcjonowanie zdrowej gospodarki,

- ogranicza szkodliwe emisje i odpady, - nie powoduje zatłoczenia ulic 71.

Poruszanie się pieszoW 1998 roku organizacja Azafady przeprowadziła badania w 26 wioskach na

południu Madagaskaru odnośnie stylu życia ich mieszkańców. W części poświęconej transportowi padało pytanie o najczęściej używany środek transportu. Okazało się, że 100% mieszkańców wiosek korzysta ze środka transportu, który jest ekologiczny i zrównoważony. Wszyscy oni chodzą na piechotę72. Chodzenie może wydawać się anachronizmem w dzisiejszych czasach, kiedy dostępne są samochody czy pociągi. Jeśli jednak rozważy się je pod względem ekologicznym i społecznym, to ma ono wiele zalet. Chodzenie nie powoduje zanieczyszczenia powietrza, ani też nie przyczynia się do globalnych zmian klimatu. Do chodzenia nie potrzeba szerokich dróg wylanych asfaltem – w samych tylko Stanach Zjednoczonych zbudowano dla samochodów 6,2 miliona kilometrów dróg, które pokrywają około 1% powierzchni kraju73.

Chodzenie ma także istotny aspekt społeczny albowiem pozwala nawiązywać kontakty ze spotykanymi osobami. W 1969 roku przeprowadzone zostały badania odnośnie tego, jaki wpływ ma natężenie ruchu samochodowego na sąsiedzkie więzi

66 67

społeczne. Okazało się, że na ulicach, gdzie samochodów jeździło, mało ludzie częściej zatrzymywali się, żeby porozmawiać z sąsiadami, mieszkańcy domów przy tych ulicach mieli trzy razy więcej przyjaciół w okolicy i dwukrotnie więcej dalszych znajomych74. Ulice przeznaczone tylko dla pieszych, deptaki, stwarzają także dobre warunki dla rozwoju handlu. Kiedy w 1972 roku w mieście Curitiba w Brazylii miał powstać pierwszy deptak przy Rua Quinze de Novembro, sklepikarze grozili pozwami sądowymi obawiając się spadku zysków. Przebudowę ulicy rozpoczęto jednak w piątkowy wieczór i w niedzielę wieczór deptak został otwarty. Ilość klientów w sklepach była tak duża, że już w południe następnego dnia sklepikarze domagali się wydłużenia deptaka 75.

Transport rowerowyW przypadku odległości dłuższych

niż 2 kilometry istotną rolę zaczyna odgry-wać rower. Rowery dają dużą mobilność, są wielokrotnie tańsze niż samochody, a koszty podróży rowerem są do 24 razy niższe w po-równaniu w porównaniu z podróżowaniem samochodem77. Rowery nie potrzebują też szerokich dróg – przestrzeń, którą zajmuje jeden samochód, wystarcza dla 6 rowerów78. W przypadku miejsca na parkowanie aż 20 rowerów można ustawić w miejscu parkin-gowym jednego samochodu79. Koszty budo-

Deptak w mieście Curitiba, Brazylia.Źródło: CREST 76.

Parking dla rowerów przy stacji Redhill w Borough, Wielka Brytania.

Źródło: Reigate & Banstead Borough Council 82.

66 67

wy jednego, zadaszonego miejsca par-kingowego dla rowerów w USA wy-noszą od 50 do 500 USD. Tymczasem koszt budowy jednego miejsca garażo-wego dla samochodu to od 12 tysięcy do 18 tysięcy USD80. Aby rowery zyska-ły na znaczeniu jako środek transportu w miastach konieczne jest ze strony lo-kalnych władz budowa ścieżek rowe-rowych, dodanie pasów dla rowerów na istniejących ulicach i budowa par-kingów dla rowerów. Obecnie w miej-scach gdzie istnieje dobra infrastruktu-ra dla rowerów, cieszą się one popular-nością – w Holandii około 30% wszyst-kich podróży po mieście to właśnie po-dróże na rowerze81.

Transport publicznyTransport rowerowy można także połączyć z transportem publicznym. Ro-

wery można zabierać ze sobą do pociągu bądź zostawiać na specjalnych parkingach przy dworcach. Sam transport publiczny – autobusy, tramwaje, pociągi – jeśli jest dobrze zorganizowany i czysty, pozwala zmniejszyć ruch uliczny w mieście i jest rozwiązaniem bardziej przyjaznym dla środowiska niż podróże prywatnym samo-chodem. Produkowane są już autobusy z silnikiem elektrycznym i z ogniwem pali-wowym. Jako paliwo do nich może służyć wodór. Firma Norsk Hydro buduje sta-cje paliwowe z wodorem, z których mogą korzystać autobusy. Pierwszą taką stację

otworzono w Reykjaviku na Islandii w 2003 roku84. Autobusy z silnikiem elek-trycznym są bardzo ciche, a jeśli korzy-stają z wodoru, to zamiast kłębów spa-lin emitują tylko wodę.

Dwupiętrowy parking dla rowerów w Amsterdamie.Źródło: TravelBlog 83.

Prototyp autobusu z ogniwem paliwowym w Brukseli.Źródło: Europe Research News Centre 85.

Nowoczesny tramwaj w Strasbourgu.Źródło: J. Crawford 86.

68 69

„Car sharing”W miejscowościach, w których brak

jest dostępu do transportu publicznego lub jest on słabo rozwinięty rozwiązaniem może być „car sharing” czyli korzystanie z jednego samochodu przez wiele osób. „Car sharing” może mieć charakter nieformalny, na przykład grupa osób z jednego osiedla umawia się na wspólne używanie jednego samochodu, razem ponosi koszty jego eksploatacji i ustala grafik korzystania z niego. „Car sharing” może być także biznesem. Niemiecka firma Statt Auto w 1998 roku miała 4000 członków i udostępniała 150 samochodów. Aby zostać członkiem Statt Auto należy wpłacić wpisowe 110 USD i złożyć depozyt wysokości 550 USD. Miesięczna składka wynosi 6,50 USD. Jeżeli korzystamy z samochodu płacimy za każdą przejechaną milę 0,12 USD oraz za każdą godzinę, w ciągu dnia jest to 1,60 USD87. „Car sharing” jest rozwiązaniem zdecydowanie tańszym niż kupno i utrzymanie prywatnego samochodu. Uwalnia on także użytkowników od kłopotów związanych z utrzymaniem samochodu, takich jak przeglądy czy serwisy. Według badań przeprowadzonych w Danii na zlecenie agencji ochrony środowiska, jeden „wspólny” samochód zastępuje 4,6 – 6,2 prywatnych samochodów88. „Car sharing” wiąże się z mniejszym ruchem na drogach, a ponadto zmniejsza ilość miejsca potrzebnego na parkowanie czy garażowanie. W 2000 roku działało w Europie około 200 organizacji „car sharing” w około 550 miastach w Szwajcarii, Niemczech, Holandii, Austrii, Danii, Szwecji, Norwegii, Anglii, Francji i we Włoszech, a liczba ich członków przekraczała 130 tysięcy osób89.

ZRÓWNOWAŻONE GOSPODAROWANIE ZASOBAMI WODY

Zasoby wody na świecieWoda pokrywa większą część naszej planety, jednakże 97 jej procent jest

zasolona, a z pozostałej wody słodkiej mniej niż jeden procent jest dostępne dla ludzi – zdecydowaną większość stanowią lodowce90. W XX wieku ilość wody wykorzystywanej przez ludzi zwiększyła się sześciokrotnie91. W wielu rejonach świata brakuje wody do picia i do nawadniania pól, jak również nie spełnia ona podstawowych standardów jakości. Szacuje się, że około 1 miliard ludzi na świecie nie ma dostępu do bezpiecznej wody pitnej92. W Afryce dotyczy to aż 36% ludności 93. Zasoby wody są rozłożone na naszej planecie bardzo nierównomiernie. O ile na jednego mieszkańca Kanady przypadają 92 tysięcy m3 wody, to na jednego

Car sharing w Boloniii we Włoszech.Źródło: ATC.

68 69

mieszkańca Izraela przypadają zaledwie 124 m3 94. Masaj w Kenii zużywa średnio około 10 litrów dziennie. Przeciętny Amerykanin z Los Angeles zużywa 500 litrów wody na dobę95.

Na świecie około 70% wody wy-korzystywanej przez ludzi trafia na po-trzeby rolnictwa97. W Polsce jednak, ze względu na korzystne warunki klima-tyczne i hydrologiczne pól nie nawadnia się prawie wcale. Nie wszędzie jednak warunki są tak sprzyjające. W wielu re-jonach pustynnych, w państwach takich jak Namibia czy Etiopia, uprawa roli bez nawadniania jest po prostu niemożliwa. W Egipcie 100% upraw jest nawadnia-nych98. Podstawowym krokiem w stronę zrównoważonego korzystania z zasobów wody jest zwiększenie wydajności. Ponad połowa wody z rzek i wód głębinowych, której użyto do nawadniania pól, odparo-wuje lub spływa po powierzchni nigdy nie docierając do roślin99. Wydajność trady-cyjnych rowów irygacyjnych w Indiach, Meksyku lub Pakistanie to 25-40%, w Male-zji i Maroko 40-45%, a Izraelu, Japonii i na Tajwanie to tylko 50-60%100.

Wydajne technologie irygacyjneRolnicy mają do dyspozycji wiele

rozwiązań, dzięki którym mogą popra-wić wydajność wykorzystywanej wody. Systemy nawadniania kropelkowego dostarczają wodę bezpośrednio do ro-ślin i ich wydajność wynosi 95%, podob-nie jak precyzyjnych zraszaczy LEPA (low – energy precision application), 90 – 95%102. Dzięki wykorzystaniu nawadnia-nia z wykorzystaniem urządzeń LEPA udało się zwiększyć zbiory kukurydzy o 10%, bawełny o 15%, przy jednoczesnym zmniejszeniu zużycia wody o 15 – 35% 103. Rolnicy mogą także wybierać odmia-ny i gatunki roślin, które nie wymagają dużej ilości wody oraz są przygotowa-ne do danych warunków klimatycznych. Istotne jest także dobre rozeznanie, w ja-kim okresie rośliny powinny być nawad-niane, a kiedy niekoniecznie.

Wielkość nawadnianych upraw na świeciew latach 1961 – 1999 (miliony hektarów).

Źródło: Earth Policy Institute 101.

Zraszacz typu LEPA.Źródło: Plains Cotton Cooperative Assiociation 104.

Masaje poruszeni wiadomością o atakach z 11 września w USA, przekazali

Amerykanom w darze bydło. Źródło: Departament stanu USA96..

70 71

Ochrona wód gruntowychZrównoważone korzystanie z zasobów wodnych to także troska o

wody gruntowe. Oznacza to monitorowanie ich poziomu i dbanie o to, by nie wypompowywać większej ilości wody niż może zastać uzupełniona. Zbiorniki wód gruntowych są uzupełniane wodą deszczową, wodą z rzek lub z topniejących lodowców. Niektóre z nich są nieodnawialne. Zasoby wód gruntowych dostarczają zarówno wody dla rolnictwa jak i wody pitnej. W rejonach wiejskich USA 99% wody pitnej pochodzi z zasobów podziemnych, w rejonach wiejskich Indii 80% 105. Wody gruntowe używane są na 43% nawadnianych upraw, w Indiach natomiast na ponad połowie, dzięki czemu wody gruntowe mają swój udział w powstawaniu 9 % PKB kraju106. Zasoby wód gruntowych są niezwykle cenne dla ludzi, jednak pomimo tego, są one nadmiernie wykorzystywane i zatruwane. Każdego roku wypompowuje się z nich o 160 miliardów metrów sześciennych wody więcej niż leży to w możliwościach ich naturalnej regeneracji107.

W 1999 roku poziom wód gruntowych pod Pekinem w Chinach spadł o 1,5 metra, a od 1965 roku zwierciadło wody obniżyło się o około 59 metrów108. W północnych Chinach, w rejonie chronicznego deficytu wodnego, wypompowuje się każdego roku o 30 miliardy metrów sześciennych wody za dużo109. W 1997 roku w rejonie Równiny Północno – Chińskiej opuszczono 99 900 studni ze względu na to, że nie sięgały już poziomu wody110.

Aby zapobiegać obniżaniu się poziomu wód gruntowych rol-nicy mogą przede wszystkim bar-dziej efektywnie wykorzystywać wodę deszczową. Do jej zbierania buduje się różnorodne konstruk-cje, takie jak małe zapory, stawy czy też „swales” - płytkie rowy o łagod-nych zboczach, które zatrzymują wodę deszczową.

Ze strony człowieka wody gruntowe zagrożone są również za-nieczyszczeniami. Są to substancje takie jak: azotany, pestycydy, me-tale ciężkie, petrochemikalia czy na-wet materiały radioaktywne. Duży udział w zatruwaniu wód gruntowych ma konwencjonalne rolnictwo. US National Research Council szacuje, że w Stanach Zjednoczonych 33 – 50 % nawozów azoto-wych zamiast trafiać do roślin zostaje zmyte z pól, a duża ilość niewykorzystanych azotanów dostaje się do wód gruntowych112. DDT, choć zabroniono go używać po-nad trzydzieści lat temu, wciąż znajduje się w wodach gruntowych USA113. Koszty oczyszczania wód gruntowych są ogromne – aby oczyścić 300 – 400 tysięcy bardzo skażonych miejsc, rząd USA będzie musiał wydać w ciągu najbliższych 30 lat około 1 biliona dolarów114. Aby zapobiegać skażeniu wód gruntowych, co jest najskutecz-niejszą strategią ich ochrony, firmy powinny zrezygnować ze stosowania substancji

„Swale” zrobiony w Sherwood Energy Village.Źródło: Sherwood Environmental Village Limited 111.

70 71

toksycznych lub przynajmniej uniemożliwić ich przedostawanie się do środowiska, a rolnicy zmienić metody uprawy roślin na ekologiczne.

20% wykorzystywanej przez ludzi wody trafia na potrzeby przemysłu. Oszczędzanie wody przez firmy to nie tylko korzyść dla środowiska, lecz także konkretny zysk dla nich samych. Dla przykładu amerykańska firma Columbia Ste-el Casting Co. produkująca stal, dzięki zastosowaniu wodooszczędnych technolo-gii, używaniu wody deszczowej i zoptymalizowaniu procesu produkcji oszczędza rocznie 588 tysięcy dolarów115. Na menadżerach firm spoczywa także odpowiedzial-ność za to, by odpady powstające przy produkcji nie trafiały do rzek lub wód grun-towych.

Oszczędne zużycie wody na potrzeby domoweDo zaspokojenia swoich codziennych potrzeb, takich jak mycie czy picie,

ludzie wykorzystują jedynie 10% całej wody, jaka jest używana na świecie. W przeciętnym amerykańskim domu 26% zużywanej wody stanowi spłukiwanie toalety, 18% to prysznic, 15% spływa do umywalki, 23% przeznaczone jest na pranie, a 1% na zmywanie. Istnieje wiele technologii, które pozwalają zmniejszyć zużycie wody, niektóre z nich zostały opisane wcześniej. Równie ważne jest jednak zachowanie - dbanie o to by zakręcać wodę podczas mycia zębów, nie prać pod bieżącą wodą lub myć samochód wodą z wiadra zamiast z węża. Biorąc prysznic zamiast kąpać się w wannie, można zaoszczędzić kilkadziesiąt litrów wody. Kąpiel pod prysznicem to zwykle 15 – 30 litrów wody, podczas gdy kąpiel w wannie to już 100 litrów lub więcej. Zwykły człowiek może także wpłynąć na zachowanie czystości wody, wybierając detergenty z eko–znakami, środki czyszczące ulegające biodegradacji lub proszki do prania bez fosforanów, które przyczyniają się do eutrofizacji.

Zużycie wody wiąże się z wytwarzaniem większości produktów od chleba i masła począwszy, a na samochodach i benzynie skończywszy. Do tego by zebrać z pola pszenicę o wartości 500 kalorii potrzebne jest 219 litrów wody116. Przy produkcji jednego samochodu zużywa się około 500 litrów wody,117 a 1 litra benzyny 18 litrów wody118. Kupując mniej produk-tów, ludzie automatycznie oszczędza-ją wodę. Podobnie sytuacja ma się w przypadku diety, albowiem konsump-cja mięsa wiąże się z około dwukrot-nie większym zużyciem wody niż ma to miejsce w przypadku diety wegeta-riańskiej. Przeciętna amerykańska die-ta, w której jest dużo mięsa wiąże się z zużyciem aż 5,4 metrów sześciennych wody dziennie119. 500 kalorii wołowi-ny to 4902 litry zużytej wody, nato-miast 500 kalorii ziemniaków to tylko 89 litrów wody120.

Xeriscaping - ogród, zaprojektowany tak, aby rośliny zużywały jak najmniej wody.

Źródło: City of Albuquerque.

72 73

Na oszczędzanie zasobów wody ma wpływ również wybór roślin ozdobnych, które sadzi się w ogrodzie. Niektóre z nich wymagają dużych ilości wody, inne doskonale radzą sobie przy niewielkim nawadnianiu. Projektowanie ogrodów lub krajobrazu, tak by zapewnić minimalne zużycie wody określa się jako „xeriscaping” (od greckiego „xeros” – suchy i angielskiego „landscape” – krajobraz) 121.

Rola instytucji państwowych w ochronie zasobów wody Działalność instytucji państwowych może wspierać ochronę zasobów wody poprzez:- utrzymanie publicznej własności zasobów wodnych, zamiast odsprzedawania ich firmom prywatnym. Ma to na celu umożliwienie ich prawnej ochrony oraz zagwarantowanie dostępu do wody dla najbiedniejszych,- zapewnienie stosownych regulacji prawnych w zakresie ochrony wód gruntowych, - włączenie ochrony całej zlewni rzek do programu zapewnienia dobrej jakości wody,- monitorowanie stanu wód i podejmowanie działań do ich poprawy, - ustalanie ceny za wodę tak, by nie zachęcać do nadmiernego jej wykorzystania. Cena może przykładowo rosnąć wraz z poziomem zużycia wody,- ustalenie standardów wydajności zużycia wody w przemyśle, w rolnictwie i w miastach, - wspieranie farmerów w zakupie wydajnych systemów irygacyjnych,- zapewnienie edukacji dla obywateli w zakresie tego jaki wpływ mają ich wybory konsumenckie na zasoby wody oraz promowanie zrównoważonych rozwiązań 122.

ZRÓWNOWAŻONY BIZNES

Zrównoważony biznes określany jest jako sposób prowadzenia działalności gospodarczej, który pozwala na funkcjonowanie ekologicznie zrównoważonej gospodarki, przy jednoczesnym zachowaniu równości społecznej 123.

Zrównoważony biznes to coś więcej niż jedynie sposób na zdobywanie pieniędzy. Tutaj za zysk uważa się nie tylko wpływy finansowe, lecz także poprawę stanu środowiska, utrzymywanie bogatej bioróżnorodności, dawanie ludziom godnej pracy i stwarzanie im warunków do dobrego życia. To wszystko jest traktowane jako zysk, na równi z przypływem gotówki. Zrównoważony biznes obejmuje dwa aspekty: ekologiczny i społeczny. Od strony ekologicznej taki biznes powinien być przyjazny dla środowiska - od zaprojektowania produktu, tak by nie trafiał on później na wysypisko śmieci, poprzez wykorzystanie odpowiednich materiałów do produkcji, aż do korzystania z czystych odnawialnych źródeł energii we własnej firmie i zamawiania dla pracowników ekologicznej żywności. W zrównoważonym biznesie nie chodzi tylko o minimalizowanie zanieczyszczeń powstających podczas produkcji. Za zrównoważony biznes nie można uznać fabryki nawozów sztucznych, która zapobiega wydostawaniu się do środowiska szkodliwych substancji czy hodowli świń w systemie zamkniętym tylko dlatego, że utylizuje się tam gnojowicę. Sam przedmiot działalności firmy musi być zgodny z

72 73

zasadami zrównoważonego rozwoju i nie może wspierać działalności szkodliwej dla przyrody lub po prostu nieetycznej. Tak samo zrównoważonym biznesem nie jest prowadzenie elektrowni węglowej, nawet jeśli dym jest oczyszczany ze związków siarki i innych substancji szkodliwych. Samo bowiem CO2 pochodzące z węgla jest gazem cieplarnianym, a górnictwo jest działalnością uciążliwą dla przyrody.

Przykładem zrównoważonego biznesu jest amerykańska firma Pata-gonia zajmująca się produkcją odzie-ży turystycznej i sportowej. Ekolo-giczne podejście do biznesu przez tą firmę obejmuje wszystkie aspekty jej działalności, od używania ekologicz-nie uprawianej bawełny, aż po czy-ste źródło energii dla komputerów w biurze. Do budowy głównego bu-dynku firmy w Reno wykorzystano materiały pochodzące z recyklingu (stal, szkło, materiały ociepleniowe) oraz zastosowano w nim rozwiązania zmniejszające zużycie energii takie jak, czujniki ruchu włączające i wyłą-czające światło124.

100% dywanów w firmie zrobionych jest z polyestru pochodzącego z recyklingu. Całe drewno użyte do budowy budynku pochodzi z lasów z certyfikatem ekologicznym lub zostało wykorzystane ponownie126. Patagonia była pierwszą firmą w Kalifornii, która w całości kupowała energię, pochodzącą ze źródeł odnawialnych. Ich sklep w Denver wykorzystuje energię wiatrową, a sklep w Reno ma zainstalowane moduły fotowoltaiczne127.

Od 1985 roku Patagonia przeznacza 1% swoich przychodów na projekty związane z ochroną środowiska w ramach projektu „1% for the planet”. Firma przeznaczyła ponad 18 milionów dolarów na projekty krajowe jak i zagraniczne129. W 1989 roku Patagonia była współzałożycielem „The Conservation Alliance”. Członkami tej organizacji jest 70 firm, które przeznaczyły łącznie ponad 3 miliony dolarów na ochronę przyrody130.

Ekologia i kwestie społeczne są ważne również dla firmy The Body Shop produkującej kosmetyki. The Body Shop korzysta z tradycyjnych receptur i używa naturalnych składników do produkcji kremów, szamponów czy mydeł. Dla The Body Shop szczególnie istotne jest skąd pochodzą składniki ich produktów. Firma stara się kupować surowce od zmarginalizowanych społeczności za dobrą cenę, dzięki czemu może wpłynąć na poprawę warunków życia ludzi131. The Body Shop kupuje surowce od ponad 35 dostawców z około 25 krajów. Firma wspiera projekty tych społeczności związane z edukacją i opieką zdrowotną, jak na przykład projekt edukacyjny na temat AIDS w Indiach i Nepalu132.

Moduły PV zainstalowane na budynku firmy Patagonia w Reno, USA.

Źródło: Reno News and Review 125.

Logo, które mogą zamieszczać na swoich produktach członkowie stowarzyszenia „1% dla planety”

Źródło: Patagonia 128.

74 75

Założona w 1989 roku firma „Seeds of Change” powstała, aby chronić różnorodność odmian uprawianych roślin i promować zrów-noważone, ekologiczne rolnictwo 133. Wiele cen-nych odmian roślin uprawnych na świecie jest zagrożonych wyginięciem na skutek uprzemy-słowienia w rolnictwie. Selekcjonowane przez stulecia odmiany mogą zniknąć z ogrodów i pól. Dlatego „Seeds of Change” dba o to, by tradycyj-ne odmiany z Ameryki Północnej i Południowej oraz cenne odmiany z innych rejonów świata zostały zachowane, a także by były dostępne w sprzedaży. Firma oferuje nasiona ponad 600 od-mian roślin, z których wszystkie były uprawia-ne w ekologiczny sposób, potwierdzony certy-fikatem, a ponadto sadzonki, książki, narzędzia ogrodnicze i ekologiczną żywność 134. Wszystkie nasiona pochodzą z roślin zapyla-nych w naturalny sposób i wyhodowane z nich rośliny mogą same dać nasiona.

„Seeds of Change” prowadzi farmę doświadczalną, gdzie każdego roku sprawdzane są nowe rośliny i odmiany. Na farmie selekcjonuje się także nowe od-miany roślin i np. odmiana kukurydzy Rainbow Inca pochodzi właśnie z farmy „Se-eds of Change” 136. Firma prowadzi także program „Seed donation”, w ramach któ-rego przekazuje nieodpłatnie nasiona na rzecz organizacji, które zajmują się eduka-cją i promowaniem ekologicznego stylu życia poprzez projekty ogrodnicze 137.

EKOWIOSKI

Ekowioska to grupa ludzi mieszkających razem, która prowadzi zrównowa-żony styl życia w harmonii ze sobą, z innymi żyjącymi istotami i z planetą138. Funk-cjonowanie ekowiosek obejmuje trzy sfery: ekologiczną, społeczną, kulturową.

W sferze ekologicznej w ekowioskach uprawia się żywność metodami ekologicznymi, używa się odnawialnych źródeł energii, buduje się ekologiczne domy, dba się o bioróżnorodność, jakość wody, powietrza i recyklingu odpadów. W sferze społecznej ekowioski starają się tworzyć społeczności, w których wszyscy mieszkańcy mają wpływ na podejmowane decyzje, wspierają się nawzajem, zapewniają edukację, dbają o zdrowie i stwarzają warunki do prowadzenia ekologicznego biznesu. Ekowioski mogą też posiadać swą własną walutę lub mały bank139. W sferze kulturowej ekowioski dają możliwość realizowania projektów artystycznych i rozwoju duchowego.

Ekowioska jest również określana jako osada o ludzkim rozmiarze, obejmującą wszystkie sfery ludzkiego życia, w której działalność człowieka jest harmonijnie zintegrowana ze światem przyrody, tak że możliwy jest zdrowy rozwój człowieka, który może być kontynuowany w przyszłości141.

„Ludzki rozmiar” określa wielkość osady, która powinna wynosić do 500

Farma doświadczalna prowadzona przez firmę „Seeds of Change”.

Źródło: Seeds of Change 135.

74 75

mieszkańców, a w szczególnych warunkach górny limit to 1000 osób 142. Taka ilość mieszkańców ma zapewnić, że ludzie znają się nawzajem i mogą mieć bezpośredni wpływ na podejmowane decyzje. Wielofunkcyjność oznacza, że ekowioska nie jest tylko „sypialnią” lub miejscem uprawy roli, lecz że w ekowiosce zarówno się mieszka, pracuje, prowadzi życie towarzyskie, wypoczywa i produkuje żywność. Ekowioska to całe złożone społeczeństwo.

Jedną z pierwszych założonych ekowiosek było Findhorn ze Szkocji 143. Eko-wioska Findhorn powstała w 1962 roku i było to wówczas pole z przyczepami sa-mochodowymi. Później zaczęto budowę ekologicznych domów, turbin wiatrowych i w 2002 roku Findhorn liczyło sobie 450 mieszkańców, będąc jednym z najwięk-szych tego typu przedsięwzięć w Europie144. Mieszkańcy Findhorn założyli w 1972 roku fundację, która prowadzi działalność edukacyjną, a organizowane przez nią kursy przyciągają ponad 4500 gości rocznie z około 50 krajów145. Przez ostatnie 40 lat mieszkańcy Findhorn prowadzili ponad 40 przedsięwzięć biznesowych takich jak: Findhorn Flower Essences, produ-kujące lecznicze roztwory kwiatowe, Li-ving Technologies – firma zajmująca się projektowaniem i budową oczyszczalni hydrofitowych czy Findhorn Bay Holi-day Park – ekologiczny kemping146. Fin-dhorn prowadzi również lokalny sys-tem wymiany handlowej LETS (Local Exchange Trading System), który po-zwala na wymianę usług i towarów bez używania gotówki. W 2002 roku wpro-wadzono natomiast w Findhorn wła-sną walutę „eko”, której wartość wynosi tyle samo co funt szterling. Głównym ce-lem wprowadzenia „eko” było zachęcenie do handlu pomiędzy firmami prowadzo-nymi przez mieszkańców Findhorn, zmniejszenie oprocentowania bankowego oraz zapewnienie dostępu do niskooprocentowanego kapitału147.

Ekowioska Findhorn w Szkocji.Źródło: Ecovillage Findhorn 140.

Banknot używany przez członków systemu LETS w Australii.

Źródło: Permaculture International Ltd 148.

76 77

Ekowioski w swej współczesnej formie istnieją na całym świecie: w Niem-czech, w Anglii, w Portugalii, w Brazylii, Meksyku, Boliwii, we Włoszech i w Sene-galu. W Senegalu tworzenie ekowiosek jest wspieranie przez rząd i jest częścią strategii zrównoważonego rozwoju149. W styczniu 2002 roku utworzono w Sene-galu narodową sieć ekowiosek150. Człon-kiem tej sieci jest między innymi EcoYoff, miejska ekowioska znajdująca się w Yoff (część Dakaru). EcoYoff prowadzi „Living and Learning Center” - centrum edukacyj-ne, w którym można zamieszkać w spo-łeczności żyjącej w zrównoważony spo-sób i uczyć się poprzez praktyczne do-świadczenie151.

Organizacją zrzeszającą ekowioski jest Global Ecivillage Network (Globalna Sieć Ekowiosek - GEN). GEN ma za zadanie przede wszystkim umożliwienie współpracy i wymianę informacji między wioskami z różnych części świata. Do członków GEN należą: Sarvodaya ze Śri Lanki (11 tysięcy wiosek), EcoYoff, Colufifa i 350 wiosek z Senegalu, Auroville z Indii, Crystal Waters z Australii, projekt Ladakh, Centrum Alternatywnych Technologii z Walii, Damanhur z Włoch i wiele innych153.

Pierwsze osiedle (FROG) w ekowiosce Ithaca w stanie Nowy Jork, USA

Źródło: Tendai Chittewere 152.

77

„Dla nas dobrobyt to czyste powietrze i czysta woda, to życie blisko Pachamamy (Matki Ziemi) i naszych rodzin, jedzenie świeżego jedzenia, które żeśmy sami lub nasi sąsiedzi wyhodowali z kochająca troską. To wiedza, z codziennego życia, że wszyscy jesteśmy jednym. To czczenie i chronienie Matki Ziemi, wiedząc, że jest tu zawsze dla nas 1.”

Manco, Quechua

ZAKOŃCZENIE

Na przestrzeni dziejów społeczności na świecie obierały różne kierunki rozwoju. Było to tworzenie militarnej potęgi, bogactwo materialne lub realizacja

duchowa, jak na przykład w Tybecie. Celem zrównoważonego rozwoju jest jakość życia – szczęście ludzi i możliwość realizacji w różnych sferach życia (w życiu rodzinnym, twórczości, w sferze duchowej itd.). Charakterystyczną cechą zrównoważonego rozwoju jest to, że wskazuje na to, że życie ludzi jest uzależnione od przyrody, od środowiska, od stanu planety. Wiąże się to właśnie z korzystaniem z ekologicznych technologii, dbaniem o bioróżnorodność oraz o utrzymywaniu konsumpcji na takim poziomie, żeby mieściła się ona w granicach produktywności ekosystemów. Zrównoważony rozwój w praktyce to proste życie w harmonii z przyrodą, w małej społeczności, zorganizowanej na przykład tak jak Gaviotas. Takie warunki życia pozwalają nie tylko na łatwe wprowadzenie wszelkich ekologicznych rozwiązań, lecz także na budowanie więzi społecznych, dobrych relacji z innymi ludźmi oraz na bliski kontakt z przyrodą.

Dla państw uprzemysłowionych zrównoważony rozwój oznacza przede wszystkim obniżenie poziomu konsumpcji zasobów naturalnych. Celem zrównoważonego rozwoju jest poziom konsumpcji, który mieści się w granicach produktywności ekosystemów. Zgodnie z prognozami ONZ, że w 2050 r. populacja ludzi na świecie osiągnie 8–9 miliardów 2. Dla każdego człowieka będzie wówczas przypadało 1,28 ha produktywnego terenu. Dla Stanów Zjednoczonych dążenie do obniżenia poziomu konsumpcji do poziomu zrównoważonego rozwoju zmniejszenie ekologicznej stopy z 9,57 ha do 1,28 ha w 2050 r., czyli aż o 86%. Aby poziom konsumpcji w Niemczech mieścił się w możliwościach naszej planety stopę ekologiczną trzeba zmniejszyć o 70%, we Francji o 78%, a w Polsce o 62%3. Tak zdecydowane obniżenie ekologicznej stopy nie jest jedynie pomysłem grupy ekologów przejętych losem ostatnich obszarów dzikiej przyrody. Jest to „matematyczna konieczność”, by ludzkość mogła dalej funkcjonować na naszej planecie i nie doszło do katastrofy ekologicznej na globalną skalę. O ile chwilowe przekroczenie granicy produktywności ekosystemów

78 79

jest możliwe, to dalsze utrzymywanie się zbyt wysokiego poziomu wykorzystywania zasobów naturalnych prowadzi wprost do sytuacji, jaka zaistniała przed laty na Wyspie Wielkanocnej.

Wysokość stopy ekologicznej można znacznie obniżyć wprowadzając energooszczędne technologie i odnawialne źródła energii. Dla państw uprzemysłowionych paliwa kopalne stanowią aż 53,72% ekologicznej stopy 4. Podstawowe znaczenie ma również takie gospodarowanie surowcami naturalnymi, na skutek którego surowce takie jak np.: papier, żelazo, szkło czy aluminium, nie trafią na wysypisko śmieci, gdzie kończą swój żywot, lecz są wykorzystywane powtórnie przez recykling lub „reuse”. Resztki jedzenia to także surowiec naturalny i zamiast być wywożone na wysypisko, powinny być segregowane, kompostowane i trafiać z powrotem na pola.

Dla obniżenia ekologicznej stopy niezbędna jest także zmiana stylu odżywiania, któ-ra oznacza po pierwsze przejście na dietę bezmięsną. Dieta, która wiąże się z dużą ilością konsumowanego mięsa pochodzącego z farm przemysłowych, wymaga dwa do czterech razy więcej ziemi5 i dwukrotnie większego zużycia wody6, niż ma to miejsce w przypadku diety bezmięsnej. Produkcja mięsa wiąże się ponadto z wycinaniem lasów (w samej Amery-ce Środkowej 40% wyciętych lasów deszczowych zostało zamienionych na pastwiska7), de-gradacją ekosystemów trawiastych i powstaniem ogromnych ilości zwierzęcych odchodów. Według badań World & Hunger Program całe zboże produkowane na świecie w 1990 r. wy-starczało by zapewnić bezmięsną dietę dla 6 miliardów ludzi. Gdyby zaś użyć części tego zboża jako paszy, wyprodukować mięso i rozdzielić w postaci standardowej diety z dużym udziałem mięsa, to tej żywności starczyłoby już tylko dla 2,6 miliarda ludzi 8.

Według badań EPA (amerykańskiej agencji ochrony środowiska) odchody hodowanych w USA zwierząt zanieczyściły ponad 270 tys. mil rzek i wody gruntowe w kilkudziesięciu stanach9. Z żywnością wiąże się także zużycie energii na transport, przetwarzanie, przechowywanie i pakowanie. Korzystnie zatem, z ekologicznego punktu widzenia, jest kupować żywność z pobliskich upraw, dzięki czemu zostają ograniczone koszty związane z transportem. Kupując świeżą żywność bezpośrednio od rolnika na rynku, eliminuje się również koszty związane z przechowywaniem w chłodniach czy pakowaniem.

O ile mieszkańcom państw uprzemysłowionych zrównoważony rozwój może się wydawać „krokiem do tyłu”, gdyż oznacza powrót do stylu życia, jaki prowadzono wieki temu, to dla państw rozwijających się będzie to zdecydowany krok naprzód. W rejonach gdzie duża część społeczeństwa jest niedożywiona, gdzie ludzie nie mają dostępu do czystej i bezpiecznej wody pitnej, do systemów sanitarnych, tam standard życia podniesie się, a dzięki zastosowaniu ekologicznych technologii i stosowania się do zasad zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi będzie można go utrzymać w przyszłości. Państwa ubogie jak Etiopia, Malawi czy Zambia potrzebują dla wprowadzania zrównoważonego rozwoju nie tyle większego napływu gotówki z zagranicy czy inwestycji w infrastrukturę, lecz edukacji.

Ekologiczne rozwiązania są często proste pod względem technologicznym, wymagają lokalnie dostępnych surowców i obywatele mogą wprowadzać je samodzielnie, bez oczekiwania na wsparcie ze strony administracji publicznej. Brak toalet na przykład wiąże się, między innymi, z rozprzestrzenianiem się chorób i skażeniem wody pitnej. Około 2,6 miliarda ludzi na świecie nie ma dziś dostępu do toalet 10. Tymczasem najprostsza toaleta

78 79

kompostowa „saw – dust toilet” wymaga jedynie wiaderka, do którego dosypuje się trociny lub popiół oraz pryzmy kompostowej. Żeby jednak móc korzystać z tej technologii, a cały proces kompostowania przebiegał prawidłowo, niszcząc patogeny i tworząc próchnicę, potrzebna jest stosowna wiedza. Wówczas widmo szkodliwych bakterii w wodzie pitnej zostaje zastąpione procesem przemiany odchodów w pachnący ziemią, wartościowy nawóz.

Inwestycji finansowych nie wymaga przestrzeganie podstawowych zasad higieny, które pozwalają uchronić się przed licznymi chorobami. Zaś technologia SODIS, służąca do oczyszczania mikrobiologicznego wody, to zwykła plastikowa butelka (PET), która postawiona w pełnym słońcu na ponad 6 godzin, pozwala wyeliminować z wody wszelkie patogeny 11.

Priorytetem w państwach rozwijających się powinna być także troska o naturalne ekosys-temy i odtwarzanie tych zdegra-dowanych. Ostępy leśne, mokra-dła czy sawanny są bogactwem, które zapewnia człowiekowi warunki niezbędna do życia. Jest możliwe życie w harmonii z lasem, tak by czerpać z niego wszystkie potrzebne do życia rzeczy i nie niszcząc środowiska, w którym się żyje. Jeszcze w dzisiejszych czasach Indianie Yanomami z tropikalnego lasu Amazonii, żyją ze zbieractwa, łowiectwa i leśnych ogrodów. Las jest podstawą ich utrzymania. Yanomami zbierają w lesie ponad 500 gatunków roślin, a oprócz tego owoce, ryby, żaby i nawet owady. Różnorodność ich posiłków jest tak duża, że rzadko jedzą przez dwa dni to samo 12. Leśne ogrody, które uprawiają na poletkach wy-palonych w środku lasu , pozwalają zachować żyzność gleby. Indianie bowiem od samego początku pozwalają rosnąć tam dzikim roślinom. Po kilku latach zakładają ogród w innym miejscu, a stary ogród przejmują dzikie rośliny i po około dziesięciu latach trudno jest już odróżnić to miejsce od dzikiego lasu.

To pozornie prymitywne życie w lesie, jakie wiodą Yanomami w Brazylii, Baka w Kamerunie czy Penan na Borneo wymaga ogromnej wiedzy o roślinach i zwierzętach z tropikalnego lasu oraz o sposobach na przeżycie. Kultury te przetrwały setki lat i nie naruszyły produktywności swoich ekosystemów. Nie zatruły rzek i nie zbudowały gigantycznych wysypisk śmieci.

Nawet tropikalny las można jednak posadzić na nowo. Amerykański ekolog Daniel Jenzen i jego zespół rekultywowali około 120 tysięcy hektarów tropikalnego lasu w Kostaryce14. Założony przez Jenzena obszar chroniony – Guanacaste Conservation Area, jest domem dla około 235 tys. gatunków roślin i zwierząt 15. Odnowić można także zdegradowane obszary rolnicze. Farmę można założyć nawet na pustyni w ekstremalnie trudnych warunkach. Przykładem takich pionierskich przedsięwzięć jest ogród

Prezentacja technologii SODIS w Indonezji.Źródło: SODIS.

80 81

założony przez Geoffreya Lawtona z Permaculture Research Institute, któremu udało się to na słonej pustyni w Jordanii. Choć jordańscy naukowcy z branży rolniczej, twierdzili, że jest to niemożliwe, rośliny się przyjęły i udało się stworzyć takie warunki, że wilgotność ściółki pozwoliła nawet na pojawienie się dziko rosnących grzybów16. Z kolei Matsanobu Fukuoka z Japonii założył sad na zboczu góry, gdzie ziemia z początku była tak twarda, że z trudem można było wbić w nią łopatę 17.

W państwach rozwijających się promowanie ekologicznego rolnictwa jest podstawowym sposobem na za-pewnienie utrzymania ludziom zarów-no dziś jak i w dalszej przyszłości. Rol-

nictwo ekologiczne pozwala bowiem osiągnąć zadowalające plony, a także przyczynia się do ochrony bioróżnorodności, zapobiega erozji gleby, nie powoduje skażenia wód grunto-wych pestycydami – wszystko to jest ważne w perspektywie długoterminowej. Kluczowe znaczenie ma także zahamowanie wzrostu populacji poprzez ograniczenie przyrostu natu-ralnego. Albowiem nawet jeśli zwiększą się plony, to nacisk na środowisko i zasoby natu-ralne spowodowany wzrostem populacji może być tak duży, że nie będzie można zaspoko-ić podstawowych potrzeb wszystkich ludzi.

Zrównoważony rozwój obejmuje wiele różnych dziedzin od rolnictwa, przez ochronę przyrody, aż po energetykę i demografię. Jego podstawowa zasada jest jednak bardzo prosta. Nie czerpie się ze środowiska więcej niż jest ono w stanie dać. Rozumieli to już Aborygeni w okresie przedkolonialnym - wiedzieli, że jeśli w jednym roku upolują zbyt wiele kangurów, to w następnym nie będą mieli co jeść 18. Współcześnie ludzkość już przekroczyła granice możliwości planety. Można jednak zmienić kierunek rozwoju, obrać za kurs rozwój zrównoważony, odbudować ekosystemy i powrócić do życia w harmonii z przyrodą.

Ogród na pustyni w Jordaniiw 18 miesięcy po założeniu.

Źródło: Permaculture Research Institute 13.

81

PRZYPISY

Rozdział I 1 E. Kołodziejczak – Nieckuła, Nasz ślad na ziemi, „Wiedza i Życie” 2003, nr 9, s. 34.2 J. Diamond, Easter’s End,www.mc.maricopa.edu/dept/d10/asb/anthro2003/origins/eastersend.html.3 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 15.4 J. Diamond, op.cit..5 Ibidem.6 T. Prough, E. Assadourian, What Is Sustainability Anyway?, „World Watch” wrzesień /październik 2003, s. 20.7 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 14 – 16.8 National Geographic, nr 7, lipiec 2001, s. 14.9 Ibidem, s. 10.10 Ibidem.11 CIDA Forestry Advisors Network, http://www.rcfa-cfan.org/english/issues.12-3.html,03.07.2005.12 Earth Observatory,http://earthobservatory.nasa.gov/Study/AmazonFire/amazon_fire4.html, 04.07.2005.13 Agroforestry and Biodiversity Conservation in Tropical Landscapes, pod red. G. Schroth, G. daFonseca, C. Harvey, C. Gascon, H. Vasconcelos, A. M. Izac, 2004, s. 416.14 Ibidem.15 Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Pustynnienie, 12.06.2006.16 L. Brown, Outgrowing the Earth 2004, s. 87.17 Ibidem, s.86.18 K. Annan, Desertification is both cause and consequence of poverty,http://www.un.org/News/Press/docs/2003/sgsm8750.doc.htm, UN, 02.06.2005.19 Ibidem.20 Ibidem.21 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 49.22 NOAA, http://www.noaanews.noaa.gov/stories/s624.htm, 20.06.2005.23 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 68.24 Ibidem, s. 65.25 Global Environmental Outlook 3,http://www.grida.no/geo/geo3/english/141.htm#tab64, 02.07.2005.26 Ibidem.27 The IUCN Red list of Threatened Species 2004, www.redlist.org/info/tables/table1.html .28 Ibidem.29 H. Youth, Watching Birds Disappear. State of the World 2003 2003, s. 14.30 M. O. Sheehan, Carbon Emissions and Temperature Climb. Vital Signs 2003 2003, s. 41.31 Ibidem, s. 40.32 National Statistics Online, http://www.statistics.gov.uk/cci/nugget.asp?id=368,05.07.2005.33 GRID-Arendal, http://www.grida.no/climate/vital/20.htm, 05.07.2005.34 BBC News, http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4346211.stm, 04.07.2005.35 Ibidem.

82

36 Environment Canada – Ecosystem Information,http://www.ecoinfo.ec.gc.ca/env_ind/region/climate/climate_e.cfm, 05.07.2005.37 Earth Observatory News,http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/MediaAlerts/2001/200102184538.html,07.07.2005.38 Earth Observatory Newsroom,http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=10856,07.07.2005.39 Earth Policy Institute, http://www.earth-policy.org/Updates/2005/Update47.htm.40 Ibidem.41 Ibidem.42 S. Kozłowski, Gospodarka a środowisko naturalne 1991, s. 110.43 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 52.44 M. O. Sheehan, Population Growth Slows, „Vital Signs 2003” 2003, s. 66.45 Ibidem.46 E. Assadourian, Economic Growth Inches Up, „Vital Signs 2003” 2003, s. 44.47 Ibidem.48 WWF Publications: Living Planet Report 2002,www.panda.org/news_facts/publications/general/livingplantet/index.cfm.49 Ibidem.50 Earth Policy Institute, http://www.earth-policy.org/Indicators/Econ/2005.htm,08.06.2006.51 L. Brown, op. cit., s. 18.52 Ibidem, s. 17.53 A. Weisman, Gaviotas, 1998, skrzydełko lewe.54 Social Design Notes, http://www.backspace.com/notes/2003/08/09/x.html, 25.11.2005.55 Friends of Gaviotas, Las Gaviotas: an amazing case of sustainable development in Colombia,http://www.friendsofgaviotas.org/documents/video%20script.htm, 23.06.2005.56 Zero Emissions Research and Initiative, www.zeri.org, 12.07.2004.57 Friends of Gaviotas, „Las Gaviotas: an amazing case of sustainable development inColombia”, http://www.friendsofgaviotas.org/documents/video%20script.htm, 23.06.2005.58 Ibidem.59 ZERI, http://www.zeri.org/index.cfm?id=projectGaviotas, 21.10.2005.60 G. Gardner, E. Assadourian, Rethinkitg the Good Life. State of the World 2004 2004, s. 173.61 Ibidem.62 Friends of Gaviotas, http://www.friendsofgaviotas.org/about.htm, 26.11.2005.63 G. Gardner, E. Assadourian, Rethinkitg the Good Life. State of the World 2004 2004, s. 173.64 Friends of Gaviotas, http://www.friendsofgaviotas.org/about.htm, 26.11.2005.65 A. Weisman, Gaviotas 1998, s. 18.66 Sarvodaya, http://www.sarvodaya.org/about/development-model/, 09.07.2005.67 G. D. Bond, Buddhism at Work 2004, s. 17.68 G. Gardner, E. Assadourian, Rethinkitg the Good Life. State of the World 2004 2004, s. 166.69 T. Prough, E. Assadourian, What Is Sustainability Anyway?, „World Watch”, wrzesień /październik 2003, s. 11.70 G. Gardner, Engaging Religion in the Quest for a Sustainable World. State of the World 2003,2003, s.167.71 G. D. Bond, op. cit..72 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 134.73 M. Roseland, Toward Sustainable Communities 1998, s. 22.74 Ibidem.75 Ibidem, s. 21.76 Ibidem, s. 20.77 J. Y. Thinley, What is GNH? 2005, s. 1.

83

78 Ibidem.79 Discover Asia Travel, http://www.discoverasiatravel.net/bhutan/, 26.09.2005.80 J. Y. Thinley, op. cit., s. 6.81 T. Worcester, Bhutan puts farms before markets, news.bbc.co.uk, 09.09.2005.82 J. Y. Thinley, op. cit., s. 6.83 United Nations, Millenium Development Goals Report 2005 2005, s. 8.84 C. Flavin, Rich Planet, Poor Planet. State of the World 2001 2001, s. 7.85 United Nations, Millenium Development Goals Report 2005 2005, s. 8.86 C. Flavin, op.cit..87 United Nations, Millenium Development Goals Report 2005 2005, s. 6.88 Ibidem.89 CIA The World Factbook, http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/za.html .90 G. Gardner, E. Assadourian, R. Sarin, The State of Consumption Today. State of the World 20042004, s. 6.91 T. Prough, E. Assadourian, What Is Sustainability Anyway?, „World Watch”, wrzesień /październik 2003, s.18.92 A. Weisman, Gaviotas 1998, s. 30.93 P.Ghazi, Unearthing Controversy at the Ok Tedi Mine, WRI features,http://newsroom.wri.org/wrifeatures_text.cfm?ContentID=1895&NewsletterID=39,11.07.2005.94 Ibidem.95 Ibidem.96 No Dirty Gold, http://www.nodirtygold.org/poisoned_waters.cfm, 29.09.2005.97 Disinherited, Survival International 2002, s. 1.98 Ibidem.99 Ibidem, s. 3.100 Ibidem, s. 84.101 Ibidem, s. 27.102 Survival International, http://www.survival-international.org/sights.php?gallery_id=10,29.09.2005.103 M. MacDonald, D. Nierenberg, Linking Population, Women and Biodiversity. State of the World2003 2003, s.42.104 Yannartusbertrand.org,http://www.yannarthusbertrand.com/yann2/affichage.php?reference=TVDC%20108&pais=Bresil, 13.07.2005.105 Environmental Milestones, Worlwatch Institute 2004.106 L. Brown, C. Flavin, S. Postel, Saving the Planet 1991, s. 65.107 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 139.108 Z. Jóźwiak, Pakuj, płać i edukuj klientów, „Rzeczpospolita – DF Vademecum” z dn.26.09.2005, s. 4.109 Taże, Segreguj odpadki, nie pal ognisk, „Rzeczpospolita – DF Vademecum” z dn. 26.09.2005,s. 3.110 Alexander’s Gas & Oil Connections,http://www.gasandoil.com/goc/news/nte44996.htm, 04.10.2005.111 Ibidem.112 World Challenge, http://www.theworldchallenge.co.uk/finalists6.html, 04.10.2005113 Ibidem.114 Cocogreen, http://www.cocogreen.net/productlines.html, 06.10.2005.115 Cocogreen, http://www.cocogreen.net/demo_netinstal.html, 06.10.2005.116 World Challenge, http://www.theworldchallenge.co.uk/finalists4.html, 06.10.2005117 Biobag, http://www.biogroupusa.com/mater_bi.htm, 26.06.2005.118 Ibidem.119 Novamont, www.materbi.com, 26.06.2005.

84

120 Biodegradable Plastics Society,http://www.bpsweb.net/02_english/03_new_e/what_g/what.htm, 26.06.2005.121 Ibidem.122 People’s Daily,http://english.people.com.cn/english/200004/25/eng20000425_39678.html, 24.06.2005.123 D. Webster, Ałaszan, „National Geographic” 2002, nr 1, s. 19.124 Ibidem, s. 24.125 Practica Foundation, http://www.practicafoundation.nl/smartwater/pepsidrip.htm,14.07.2005.126 M. Roseland, Toward Sustainable Communities 1998, s. 19.127 R. Hanbury-Tenison, People of the Forest. The Rainforests: a Celebration 1992, s. 196.128 L. Zimmerman, Indianie Ameryki Północnej 2003, s. 78.129 Ibidem.130 Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Native_American_spirituality, 17.01.2006.131 S. Kozłowski, Ekorozwój – wyzwanie XXI wieku 2000, s. 45.132 A. Kalinowska, Ekologia – wybór przyszłości 1992, s. 73.133 B. Mollison, Introduction to Permaculture 2002, s. 1.134 T. Hemenway, Gaia’s Garden 2001, s. 4.135 Ibidem.136 R. Morrow, Earth user’s Guide to Permaculture 2002, s. 11.137 B. Mollison, Introduction to Permaculture 2002, s. 3.138 Ibidem.139 B. Mollison, Permaculture: A Designers’ Manual 2004, s. 7.140 B. Mollison, Introduction to Permaculture 2002, s. 3.141 B. Mollison, Permaculture: A Designers’ Manual 2004, s. 2.142 Ibidem, s. 3.143 B. Mollison, Introduction to Permaculture 2002, s. 3.144 Web of Hope, www.thewebofhope.com/hopestars/biodiversity/.145 International Agroforestry Resources,http://www.css.cornell.edu/ecf3/Web/new/AF/homeGardens_02.html, 13.10.2005.146 R. Hart, Forest Gardening 1999, s. 117.147 Ibidem, s. 140.148 Ibidem, s.118.149 E. C. M. Fernandes, A. Oktingati i J. Maghembe, The Chagga homegardens,http://www.unu.edu/unupress/food/8F073e/8F073E06.htm, 13.10.2005.150 R. Hart, Forest Gardening 1999, s. 7.151 Ibidem, s. 5.152 H. Norberg-Hodge, Ancient Futures 1992, s. 102.

85

Rozdział II 1 The Quotations Page, http://www.quotationspage.com/quote/26977.html, 16.07.2005.2 K. Kuciński, „Geografia gospodarcza świata” pod red. I. Fierli, 2005, s. 113;3 R. Domański, „Zasady geografii społeczno-ekonomicznej” 1998, s. 36;4 K. Kuciński, op. cit., 116;5 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives, „State of theWorld 2002” 2002, s. 130;6 K. Kuciński, op. cit., 115;7 M. Czerny, Globalizacja a rozwój 2005, s. 53.8 Ibidem.9 M. O. Sheehan, Population Growth Slows. Vital Signs 2003 2003, s. 66.10 Ibidem.11 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005.12 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 20.07.2005.13 Ibidem.14 M. O. Sheehan, op. cit., s. 66.15 Ibidem.16 Ibidem.17 L. Brown, Outgrowing the Earth 2004, s. 24.18 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005.19 Ibidem.20 Ibidem.21 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives. State of theWorld 2002 2002, s. 134.22 L. Brown, G. Gardner i B. Halweil, Beyond Malthus 1999, s. 15.23 R. Domański, Zasady geografii społeczno-ekonomicznej 1998, s. 24.24 Population Action International,http://www.populationaction.org/news/press/news_042005_PitBUpdate.htm, 18.07.2005.25 GRIDA, http://www.grida.no/climate/vital/37.htm, 04.07.2005.26 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, op. cit, s. 134.27 L. Brown, G. Gardner i B. Halweil, Beyond Malthus, s. 16.28 Ibidem.29 Peopleandplanet.net, http://www.peopleandplanet.net/doc.php?id=821 .30 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005.31 M. MacDonald, D. Nierenberg, Linking Population, Women and Biodiversity, State of the World2003 2003, s. 44.32 Ibidem.33 Ibidem.34 Peopleandplanet.net, http://www.peopleandplanet.net/doc.php?id=31.35 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005.36 L. Brown, Eco – Economy 2001, s. 230.37 L. Brown, Eco – Economy 2001, s. 230.38 Ibidem, s. 216.39 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives. State of theWorld 2002 2002, s. 143.40 L. Brown, Outgrowing the Earth 2004, s. 38.41 L. Brown, Eco – Economy 2001, s. 231.42 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005.43 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives. State of theWorld 2002 2002, s. 132.44 Ibidem.

86

45 M. MacDonald, D. Nierenberg, Linking Population, Women and Biodiversity. State of the World2003 2003, s. 53.46 Ibidem.47 L. Brown, Eco – Economy 2001, s. 226.48 Ibidem.49 Ibidem.50 Ibidem, s. 224.51 Ibidem.52 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives. State of theWorld 2002 2002, s. 132.53 M. MacDonald, D. Nierenberg, Linking Population, Women and Biodiversity. State of the World2003 2003, s. 53.54 Ibidem.55 Ibidem.56 Ibidem.57 R. Costanza et al., The Value of the world’s ecosystem services and natural capital, „Nature” 1997, s.253.58 Leksykon państw świata 2002, s. 34.59 Puszcza Białowieska, mapa turystyczna PPWK, 1993.60 Polskie parki narodowe na weekend, pod red. A. Hetnała, 2000, s. 116.61 L. Brown, Eco – Economy 2001, s. 172.62 G. C. Daily, K. Ellison, The New Economy of Nature 2002, s. 4.63 M. L. Kreuter, Ogród w zgodzie z naturą 2003, s. 30.64 Conservation Frontlines,http://www.conservation.org/xp/frontlines/protectedareas/06030501.xml .65 J. N. Abramovitz, Putting a Value on Nature’s „Free” Services, „World Watch” styczeń / luty1998, s. 16.66 Ibidem, s. 17.67 Ibidem.68 Ibidem, s.16.69 Duke University Primate Center,http://primatecenteR.duke.edu/animals/redruffed/feeding.php, 22.07.2005.70 A. Grandidier, Histoire physique, naturelle et politique de Madagascar, t. XX, 1892.71 H. Youth, Watching us Taking, „World Watch” maj / czerwiec 2000, s. 15.72 Ibidem, s. 14.73 State of the World 2003, pod red. L. Stark, 2003, s. xx.74 State of the World 2004, pod red. L. Stark, 2004, s. xxiv.75 Ibidem, s. xxv.76 The IUCN Red List of Threatened Species, www.redlist.org/info/tables/table1.html,28.02.2004.77 G. C. Daily, K. Ellison, The New Economy of Nature 2002, s. 173.78 State of the World 2003, pod red. L. Stark, 2003, s. xxiii.79 The IUCN Red List of Threatened Species, www.redlist.org/info/tables/table3a.html,22.07.2005.80 A. Kalinowska, Ekologia – wybór przyszłości 1992, s. 103.81 The IUCN Red List of Threatened Species, http://www.redlist.org/info/tables/table1.html,22.07.2005.82 C. Bright i A. Matoon, The Restoration of a Hotspot Begins, „World Watch” listopad / grudzień2001, s. 12.83 Ibidem, s. 13.84 Jelp, http://www.jelp.pl/?s=19, 25.07.2005.

87

85 CIFOR,http://www.cifoR.cgiar.org/docs/_ref/publications/areports/english2003/fuelwood.htm,27.07.2005.86 World Resources Institute, http://earthtrends.wri.org/text/energy-resources/feature-3.html,27.07.2005.87 Ibidem.88 Ministry of Non-Conventional Energy Sources, http://mnes.nic.in/solarc.html, 25.07.2005.89 Ibidem.90 Ibidem.91 Ibidem.92 CIFOR,http://www.cifor.cgiar.org/docs/_ref/publications/areports/english2003/fuelwood.htm,27.07.2005.93 Snow Leopard Conservancy, http://www.snowleopardconservancy.org/homestays.htm,25.07.2005.94 Ibidem.95 Agroforestry and Biodiversity Conservation in Tropical Landscapes, pod red. G. Schroth, G. daFonseca, C. Harvey, C. Gascon, H. Vasconcelos, A. M. Izac, 2004, s. 457.96 G. C. Daily, K. Ellison, The New Economy of Nature 2002, s. 184.97 Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Pro Natura”,http://www.bociany.pl/wspolpraca/edukacja.shtml, 22.06.2005.98 Ibidem.99 B. Kotońska, Znowelizowana ustawa o ochronie przyrody i wynikające z niej uprawnienia dlasamorządów i organizacji samorządowych. Ochrona przyrody na obszarach rolnych 2003, s. 11.100 Ibidem.101 Wikimedia Commons, http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Tarnica_Szeroki_Wierch.jpg,08.10.2006.102 The Nature Conservancy, The Invasive Species Initiative,http://tncweeds.ucdavis.edu/products/gallery/anogl1.html, 22.06.2005.103 Stopping the Spread of Invasive Species, http://www.serconline.org/invasives/fact.html,22.06.2005.104 Agricultural Research Service,http://www.ars.usda.gov/research/projects/projects.htm?ACCN_NO=403775&showpars=true&fy=2004. 22.06.2005.105 The Nature Conservancy, http://tncweeds.ucdavis.edu/products/gallery/anogl1.html,22.06.2005.106 E. P. Solomon, L. R. Berg, D. W. Martin, C. A. Ville, Biologia 2000, s. 1202.107 D. Imhoff, Farming with the Wild 2003, s. 68.108 H. Youth, Watching Birds Disappear. State of the World 2003 2003, s. 36.109 P. Hawken, A. Lovins, L. Hunter Lovins, Natural Capitalism 1999, s. 194.110 B. Hailweil, D. Nierenberg, Watching What We Eat. State of the World 2004 2004, s. 72.111 G.C. Daily, K. Ellison, The New Economy of Nature 2002, s. 37.112 Ibidem, s. 78.113 M. L. Kreuter, Ogród w zgodzie z naturą 2003, s. 14.114 Dlaczego rolnictwo w Polsce sprzyja ochronie ptaków?, publikacja Ogólnopolskiego TowarzystwaOchrony Ptaków, s. 1.115 Soil Association, „What is organic farming?”, www.soilassociation.org, 04.04.2004.116 SOEL, http://www.soel.de/oekolandbau/weltweit_grafiken.html, 28.07.2005.117 B. Hailweil, D. Nierenberg, Watching What We Eat. State of the World 2004 2004, s. 78.118 Ibidem, s. 79.119 Soil Association, Benefits of organic farming, www.soilassociation.org/web/sa/saweb.nsf/Farming/benefits.html, 04.04.2004.

88

120 Soil Association,http://www.soilassociation.org/web/sa/saweb.nsf/7626dec679c2455580256de2004bae42/b1ab478889d5122180256f7d0041ec34!OpenDocument, 30.07.2005.121 M. L. Kreuter, Ogród w zgodzie z naturą 2003, s. 36-39.122 B. Hailweil, D. Nierenberg, op. cit., s. 78.123 B. Hailweil, Organic Gold Rush, „World Watch” maj / czerwiec 2001, s. 23.124 Organic Europe, http://www.organic-europe.net/europe_eu/statistics.asp, 29.07.2005.125 B. Hailweil, Organic Gold Rush, „World Watch” maj / czerwiec 2001, s. 23.126 Ibidem, s. 24.127 Soil Association, Benefits of organic farming, www.soilassociation.org/web/sa/saweb.nsf/Farming/benefits.html, 04.04.2004.128 Soil Association, Food & Farming Report 2003 – Executive Summary 2003.129 British Council, http://www2.britishcouncil.org/ukinfocus-food-healthy-eating.htm,23.10.2005.130 Soil Association „The Biodiversity Benefits of Organic Farming – Executive Summary”,http://www.soilassociation.org/web/sa/saweb.nsf/0/80256ad800554549802568e80048af3d?OpenDocument , 22.06.2005.131 Plan rozwoju obszarów wiejskich na lata 2004 – 2006, Ministerstwo rolnictwa i rozwoju wsi,styczeń 2004, s. 29.132 Dlaczego rolnictwo w Polsce sprzyja ochronie ptaków?, Ogólnopolskie Towarzystwo OchronyPtaków, s. 2.133 Rolnictwo dla życia, BirdLife, 2003, s. 1.134 Ibidem.135 B. Hailweil, D. Nierenberg, Watching What We Eat. State of the World 2004 2004, s. 85.136 Agencja Nieruchomości Rolnych, http://www.anr.gov.pl/pl/article/13290, 06.01.2006.137 Plan rozwoju obszarów wiejskich na lata 2004 – 2006, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi,styczeń 2004, s. 102 – 103.138 Ibidem, s. 106.139 B. Hailweil, Where Have All theFarmers Gone?, „World Watch” wrzesień / październik 2000, s.16.140 P. Whitefield, Earth Care Manual 2004, s. 293.141 Ibidem, s. 39.142 B. Hailweil, Why Your Daily Fix Can Fix More Than Just Your Head, „World Watch” maj /czerwiec 2002, s. 38.143 Specialty Coffee, Hillside Agricultural Program - Product Bulletin nr 3, 2001 – 2002.144 TransFair USA, http://www.transfairusa.org/, 24.10.2005.145 Divine, http://www.divinechocolate.com/, 24.10.2005.146 Fairtrade Standards for Coffee, Fairtrade Labelling Organizations International, czerwiec 2004,s. 5.147 TransFair USA, http://www.transfairusa.org/, 19.10.2005.148 Cleveland.com,http://www.cleveland.com/search/index.ssf?/base/business/1128763840108150.xml?bxbiz&coll=2&thispage=1, 19.10.2005.149 Ibidem.150 Ibidem.151 TransFair USA, http://www.transfairusa.org/content/resources/image_gallery_coffee.php,23.10.2005.152 Cafe Canopy, http://www.cafecanopy.com/, 23.10.2005.153 B. Hailweil, Why Your Daily Fix Can Fix More Than Just Your Head, „World Watch” maj /czerwiec 2002, s. 40.154 W. Lewandowski, Proekologiczne źródła energii odnawialnej 2002, s. 38.155 W. Lewandowski, Proekologiczne źródła energii odnawialnej 2002, s. 40.156 M. Rouer, Ziemia w liczbach. Ziemia z nieba 2002, s. 451.

89

157 J. Sawin, Fossil Fuel Use Up. Vital Signs 2003 2003, s. 34.158 Ibidem.159 J. Sawin, Charting a New Energy Future. State of the World 2003 2003, s. 87 – 88.160 W. Lewandowski, Proekologiczne źródła energii odnawialnej 2002, s. 24.161 Ibidem.162 J. Sawin, Making Better Energy Choices. State of the World 2004 2004, s. 24.163 J. Sawin, Chartning New..., s. 108.164 L. Brown, „Plan B” 2003, s. 164.165 Siemens Webzine, http://w4.siemens.de/FuI/en/archiv/zeitschrift/heft2_99/artikel12/,26.10.2005.166 Northeast Sustainable Energy Association,http://www.nesea.org/publications/NESun/BedZED.html , 22.06.2005.167 E. Klugmann-Radziemska, E. Klugmann, Systemy słonecznego ogrzewania i zasilaniaelektrycznego budynków 2002, s. 26.168 Schumacher UK, http://www.schumacher.org.uk/forthc_lectures.htm, 26.10.2005.169 D. Chiras, The Natural House 2000, s. 307.170 J. Sawin, Charting a New Energy Future. State of the World 2003 2003, s. 91.171 Ibidem, s. 91.172 Ampair,http://www.ampair.com/homepages/index.php?module=photoalbum&PHPWS_Album_op=view&PHPWS_Album_id=4, 16.09.2005.173 Fuel Cell Today,http://www.fuelcelltoday.com/FuelCellToday/IndustryInformation/IndustryInformationExternal/Reports/DisplayReport/0,1620,484,00.html, 27.10.2005.174 Prince Edward Island: News Release Archive, 22 kwietnie 2005,www.gov.pe.ca/index.php3/index.php3?number=news&lang=E&newsnumbr=4080 .175 Ibidem.176 Ibidem.177 Tamera, www.tamera.org/Solar_Power_Village/SPV10_2004_engl.html178 J. Kleinwächter, Solar Power Village 2004, s. 5.179 Ibidem, s. 7.180 Ibidem, s. 4.181 Ibidem, s. 2.182 K. Kowalski, Archimedes nie doczekał, „Rzeczpospolita” nr 195, z dn. 20 sierpnia 2004 r., s. A8.183 Ibidem.184 Ibidem.185 SolarPACES, http://www.solarpaces.org/News/Projects/Italy.htm, 27.10.2005.186 D. Kammen, K. Kapadia, M. Fripp, Putting Renewables to Work: How Many Jobs Can the CleanEnergy Industry Generate? 2004, s. 3.187 J. Sawin, Charting a New Energy Future. State of the World 2003 2003, s. 89.188 World Council for Renewable Energy, Action Plan for the Global Proliferation of RenewableEnergy, s. 8.189 P. Hawken, A. Lovins, L. Hunter Lovins, Natural Capitalism 1999, s. 160.190 L. Brown, „Plan B” 2003, s. 174.191 W. Lewandowski, Proekologiczne źródła energii odnawialnej 2002, s. 45.192 Ibidem.193 J. Sawin, Mainstreaming Renewable Energy in the 21st Century 2004, s. 7.

90

Rozdział III 1 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, okładka s. 4. 2 J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 7. 3 WWF, Living Planet Report 2002, www.panda.org/news_facts/publications/general/livingplantet/index.cfm 4 J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 7. 5 Ibidem, s. 12. 6 Ibidem. 7 J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 14. 8 Ibidem, s. 11. 9 Leksykon państw świata 2002, s. 108. 10 G. Gardner, E. Assadourianm R. Sarin, The State of Consumption Today. State of the World 2004 2004, s. 8. 11 WWF, Living Planet Report 2002, www.panda.org/news_facts/publications/general/livingplantet/index.cfm . 12 Ibidem. 13 Ibidem. 14 J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 7. 15 G. Gardner, E. Assadourianm R. Sarin, The State of Consumption Today. State of the World 2004 2004, s. 6. 16 Ibidem. 17 Ibidem, s. 7. 18 Ibidem, s. 9. 19 Ibidem, s. 11. 20 Walnut Acres, http://www.walnutacres.com/news_view.php?id=41, 30.10.2005. 21 Europa, http://europa.eu.int/comm/agriculture/qual/organic/logo/index_en.htm, 30.10.2005. 22 Earth Conservation, http://www.ziemia.org/blekitnyaniol.php, 30.10.2005. 23 PCBC, http://www.pcbc.gov.pl/ecolabel/ecolabel.htm, 01.11.2005. 24 Earth Conservation, http://www.ziemia.org/blekitnyaniol.php, 30.10.2005. 25 Europa, http://europa.eu.int/comm/environment/ecolabel/index_en.htm, 31.10.2005. 26 Earth Conservation, http://www.ziemia.org/rybolostwo.php, 01.11.2005. 27 M&J Seafoods, http://www.mjseafoods.com/msc.htm, 01.11.2005. 28 Earth Conservation, http://www.ziemia.org/certyfikatylasow.php, 01.11.2005. 29 WWF Belgium, http://www.wwf.be/newsletter/fsc/02-2005-fr.htm, 01.11.2005. 30 D. Chiras, The Natural House 2000, s. 146. 31 Ibidem, s. 146. 32 Canelo project, http://www.caneloproject.com/pages/currrent%20projects/playhouse.html, 03.11.2005. 33 Cob Cottage Company, http://www.cobcottage.com/node/115, 8.10.2005. 34 Ibidem, s. 66. 35 The Iron Straw Group, http://www.ironstraw.org/habitat_strawbale.jpg,14.10.2005. 36 Ibidem, s. 66. 37 Ibidem, s. 116. 38 Earthship Biotecture, http://www.earthship.org/imagegallery/index.php?gallery=./Construction&image=tire_work.jpg, 02.11.2005. 39 Greenhomebuilding.com, http://www.greenhomebuilding.com/earthship.htm, 14.10.2005.

91

40 Auroville Earth Institute, http://www.earth-auroville.com/index.php?nav=menu&pg=earthworld&id1=8, 03.11.2005. 41 Ibidem. 42 Auroville Earth Institute, http://www.earth-auroville.com/index.php?nav=menu&pg=auram&id1=3, 03.11.2005. 43 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 155. 44 Auroville Earth Institute, http://www.earth-auroville.com/index.php?nav=menu&pg=auram&id1=7, 03.11.2005. 45 Ibidem. 46 Ibidem. 47 P. Hawken, A. Lovins, L. Hunter Lovins, Natural Capitalism 1999, s. 220. 48 Ibidem. 49 Envirolet, http://www.envirolet.com/enwatsel.html, 04.11.2005. 50 J. Jenkins, The Humanure Handbook 1999, s. 173 – 174. 51 Campus Center for Appropriate Technology, http://www.humboldt.edu/~ccat/appropriatetechnology/frames.html. 52 Appropriate Technology Asia, http://www.atasia.org.uk/ata.aspx, 02.01.2006. 53 Nobelprize.org, http://nobelprize.org/medicine/laureates/1948/muller-bio.html, 04.06.2005. 54 A. Weisman, Gaviotas 1998, s. 146. 55 C.Scott-Clark, A. Levy, Fast forward into trouble, „The Guardian”, http://www.guardian.co.uk/weekend/story/0,3605,975769,00.html, 04.06.2005. 56 Ibidem. 57 Ibidem. 58 Ibidem. 59 Practical Action, http://www.practicalaction.org/?id=about_us, 22.01.2006. 60 Ibidem. 61 Practical Action, http://www.practicalaction.org/?id=about_us, 22.01.2006. 62 Practical Action, http://www.practicalaction.org/?id=new_technologies, 22.01.2006. 63 Ibidem. 64 PATH, http://www.path.org/faq.php, 22.01.2006. 65 PATH, http://www.path.org/about.php, 22.01.2006. 66 PATH, http://www.path.org/projects/clean-delivery_kit.php, 22.01.2006. 67 Ibidem. 68 Ibidem. 69 Ibidem. 70 Ibidem. 71 Na podstawie: Departament Transportu Wielkiej Brytanii, http://www.dft.gov.uk/stellent/groups/dft_susttravel/documents/page/dft_susttravel_039383.hcsp, 07.01.2006 oraz Sustainable Transport Coalition, http://www.stcwa.org.au/, 07.01.2006. 72 Azafady village survey, Azafady 1998, s. 11, http://www.azafady.org/pdfs/Reports/Azafady_village_survey.pdf. 73 M. O’Meara Sheehan, Making Better Transportation Choices. State of the World 2001 2001, s. 111. 74 M. Roseland, Toward Sustainable Communities 1998, s. 109. 75 P. Hawken, A. Lovins, L. Hunter Lovins, Natural Capitalism 1999, s. 289. 76 Solstice CREST, http://solstice.crest.org/sustainable/curitiba/part6.html, 05.11.2005. 77 G. Gardner, When Cities Take Bicycles Seriously, „World Watch” wrzesień / październik 1998, s. 22. 78 L. Brown, Eco-economy 2002, s. 198. 79 Ibidem.

92

80 G. Gardner, op. cit., s. 20. 81 L. Brown,, op. cit., s. 20. 82 Reigate & Banstead Borough Council, http://www.reigate-banstead.gov.uk/public/news/pr98_2004.asp, 05.11.2005. 83 Travelblog, http://www.travelblog.org/Photos/52840.html, 05.11.2005. 84 Norsk Hydro, http://www.hydro.com/en/press_room/news/archive/2003_04/hydrogen_island_en.html, 23.06.2005. 85 Europe Research News Centre, http://europa.eu.int/comm/research/press/press2002_en.html, 18.10.2005. 86 Carfree, http://www.carfree.com/cpix/str.html, 06.11.2005. 87 M. W. Walsh, Car Sharing Holds the Road in Germany, Sustainable City, http://www.sustainable-city.org/articles/sharing.htm, 23.06.2005. 88 Miljøministeriet, Car sharing reduces traffic volume in Denmark, http://www.mst.dk/project/NyViden/2001/09020000.htm, 23.06.2005. 89 Ibidem. 90 Access to Water in Developing Countries, „Postnote”, maj 2002, s. 2. 91 M. Rouer, Ziemia w liczbach, Ziemia z nieba 2002, s. 451. 92 Access to Water in Developing Countries, „Postnote”, maj 2002, s. 1. 93 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 51. 94 Ibidem, s. 49. 95 Oxfam, www.oxfam.org.uk/coolplanet/ beyondwave/downloads/water_facts.pdf . 96 U.S. Department of State, http://usinfo.state.gov/is/Archive_Index/The_International_Response_Global_Condolences.html, 02.06.2005. 97 M. Rouer, Ziemia w liczbach. Ziemia z nieba 2002, s. 452. 98 S. Postel, Redesigning Irrigated Agriculture. State of the World 2000 2000, s. 40. 99 Ibidem, s. 48. 100 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 52. 101 Earth Policy Institute za FAO, http://www.earth-policy.org/Indicators/indicator7.htm, 07.11.2005. 102 S. Postel, Redesigning Irrigated Agriculture. State of the World 2000 2000, s. 51. 103 Ibidem. 104 Plains Cotton Cooperative Assiociation, http://www.pcca.com/Publications/Commentator/1999/Winter/page11.asp, 18.10.2005. 105 P. Sampat, Uncovering Groundwater Pollution. State of the World 2001 2001, s. 22. 106 Ibidem. 107 L. Brown, Eco-economy 2002, s. 45. 108 L. Brown, Eco-economy 2002, s. 43. 109 S. Postel, Redesigning Irrigated Agriculture. State of the World 2000 2000, s. 42. 110 L. Brown, op.cit, s. 43. 111 Sherwood Environmental Village Limited, http://www.ahk92.dial.pipex.com/Home/S_U_D_S_/body_s_u_d_s_.html, 24.11.2005. 112 P. Sampat, Uncovering Groundwater Pollution. State of the World 2001 2001, s. 26. 113 Ibidem, s. 30. 114 Ibidem, s. 31. 115 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 62. 116 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 54. 117 M. Rouer, Ziemia w liczbach. Ziemia z nieba 2002, s. 451. 118 S. Postel, A. Vickers, op. cit., s. 63. 119 Ibidem, s. 52.

93

120 Ibidem. 121 Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Xeriscaping, 23.01.2006. 122 Na podstawie: S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 63-64 oraz S. Postel,, Safeguarding Freshwater Ecosystems. State of the World 2006 2006, s. 58. 123 Sustainable Business, http://www.sustainablebusiness.com/info/aboutus.cfm, 07.01.2006. 124 Patagonia, www.patagonia.com/enviro/our_buildings.html, 12.11.2005. 125 Reno News and Review, http://www.newsreview.com/issues/reno/2001-04-19/cover2.asp, 12.11.2005. 126 Ibidem. 127 Ibidem. 128 Patagonia, http://www.patagonia.com/enviro/one_percent.shtml, 20.10.2005. 129 Patagonia, www.patagonia.com/enviro/one_percent.shtml, 22.06.2005. 130 Patagonia, www.patagonia.com/enviro/conservation_alliance.shtml, 22.06.2005. 131 The Body Shop, www.thebodyshopinternational.com/web/tbsgl/about_business.jsp, 23.06.2005. 132 Ibidem. 133 Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/about/default.asp?UID=, 13.11.2005. 134 Ibidem. 135 Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/about/research_farm.asp, 13.11.2005. 136 Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/about/research_farm.asp, 13.11.2005. 137 Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/about/donation_program.asp, 13.11.2005. 138 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 10. 139 Ibidem, s. 12. 140 Ecovillage Findhorn, http://www.ecovillagefindhorn.com/fe/index.php, 21.10.2005. 141 R. Gilman, The Eco-village Challenge, „In Context”, http://www.humboldt.edu/~ccat/appropriatetechnology/frames.html, 23.06.2005. 142 Ibidem. 143 Global Ecovillage Network, http://gen.ecovillage.org/about/history/1995/history01.php, 08.01.2006. 144 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 93. 145 Zdjęcia dzięki uprzejmości Cathrine Glennie z Findhorn Foundation, www.findhorn.org. 146 Ibidem, http://www.ecovillagefindhorn.com/sustainable/index.php, 28.06.2005. 147 Ibidem, http://www.ecovillagefindhorn.com/currency/index.php, 28.06.2005. 148 Permaculture International Ltd, http://www.permacultureinternational.org/articles/currency.htm#top, 17.08.2005. 149 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 138. 150 Ibidem, s. 121. 151 EcoYoff, http://www.cresp.sn/llc.htm, 28.06.2005. 152 Ecovillage at Ithaca, http://www.ecovillage.ithaca.ny.us/etour/virtual.html, 15.11.2005. 153 GEN, gen.ecovillage.org/about/index_body.html, 28.12.2004.

94

Zakończenie 1 K. Ausbel, Restoring the Earth 1997, s. 232.2 M. O. Sheehan, Population Growth Slows. Vital Signs 2003 2003, s. 66.3 Na podstawie danych o ekologicznej stopie z: J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprintof Nations 2004, s. 12.4 J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 11.5 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 54.6 B. Hailweil, D. Nierenberg, Watching What We Eat. State of the World 2004 2004, s. 75.7 Worldwatch Insitute, praca zbiorowa, Meat: Now, It’s Not Personal., „World Watch” lipiec / sierpień2004, s. 13.8 Ibidem.9 Ibidem,,s. 15.10 Meeting the MDG Drinking Water and Sanitation Target – a Mid-Term Assesment of Progress, Unicef,World Health Organization, 2004, s. 6.11 Solar Water Desinfection – SODIS, http://www.sodis.ch/Text2002/T-Howdoesitwork.htm, 24.06.2005.12 R. Hanbury-Tenison, People of the Forest. The Rainforests: a Celebration 1992, s. 192.13 Permaculture Research Institute, www.permaculture.org.au, 30.09.2006.14 C. Bright i A. Matoon, The Restoration of a Hotspot Begins, „World Watch” listopad / grudzień 2001,s. 13.15 W. Allen, Green Phoenix 2001, lewe skrzydełko okładki.16 Permaculture Research Institute, www.permaculture.org.au, 12.05.2005.17 M. Fukuoka, The One-Straw Revolution 2004, s. 61.18 Australian Aborigine culture, www.allsands.com/History/People/australianabori_ssy_gn.htm,31.07.2004.

95

BIBLIOGRAFIA

Źródła i materiały drukowaneAction Plan for the Global Proliferation of Renewable Energy, Bonn 2002A Sustainable Europe for a Better World: A European Union Strategy for Sustainable Development,Bruksela 2001Dlaczego rolnictwo w Polsce sprzyja ochronie ptaków?, Gdańsk 2003Fairtrade Standards for Coffee, Bonn 2004Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1997Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie dosprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska, Warszawa 1998Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym, Warszawa 1991Konwencja o różnorodności biologicznej, Warszawa 1992Ochrona środowiska 2005 - wykresy, Warszawa 2005Ochrona środowiska 2005, Warszawa 2005Plan rozwoju obszarów wiejskich na lata 2004 – 2006, Warszawa 2004Polityka ekologiczna państwa na lata 2003 – 2006, Warszawa 2002Prawo ochrony środowiska, Warszawa 2001Prognoza oddziaływania na środowisko projektu narodowej strategii rozwoju regionalnego na lata 2007 –2013, Warszawa 2005Protokół z Kioto, Warszawa 1997Puszcza Białowieska, Warszawa 1993Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, Warszawa 1992Rolnictwo dla życia, Gdańsk 2003Stan środowiska w Polsce na tle celów i priorytetów Unii Europejskiej, Warszawa 2006Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku, Warszawa 2000Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r . o ochronie przyrody, Warszawa 2004Wprowadzenie Ministra Środowiska do Strategii Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 r.,Warszawa 2001

96

InternetAgencja Nieruchomości Rolnych, http://www.anr.gov.pl/Agricultural Research Service, http://www.ars.usda.gov/Alexander’s Gas & Oil Connections, http://www.gasandoil.com/Ampair, http://www.ampair.com/Appropriate Technology Asia, http://www.atasia.org.uk/Auroville Earth Institute, http://www.earth-auroville.com/Australian Aborigine culture, www.allsands.com/History/People/australianabori_ssy_gn.htmAzafady, http://www.azafady.org/BBC News, http://news.bbc.co.uk/Biobag, http://www.biogroupusa.com/Biodegradable Plastics Society, http://www.bpsweb.net/BMVEL, http://www.verbraucherministerium.de/British Council, http://www2.britishcouncil.org/Cafe Canopy, http://www.cafecanopy.com/Campus Center for Appropriate Technology,http://www.humboldt.edu/~ccat/appropriatetechnology/frames.htmlCanelo project, http://www.caneloproject.com/Carfree, http://www.carfree.com/Carnegie Institution of Washington, http://carnegieinstitution.org/CIDA Forestry Advisors Network, http://www.rcfa-cfan.org/CIFOR, http://www.cifor.cgiar.org/Cleveland.com, http://www.cleveland.com/CNN.com, http://edition.cnn.com/Cob Cottage Company, http://www.cobcottage.com/Cocogreen, http://www.cocogreen.net/Conservation Frontlines, http://www.conservation.org/Department for Transport, http://www.dft.gov.uk/Diamond J., Easter’s End,www.mc.maricopa.edu/dept/d10/asb/anthro2003/origins/eastersend.htmlDivine, http://www.divinechocolate.com/Dom Wydawniczy ABC, http://www.abc.com.pl/Duke University Primate Center, http://primatecenter.duke.edu/Earth Conservation, http://www.ziemia.org/Earth Observatory, http://earthobservatory.nasa.gov/Earth Policy Institute, http://www.earth-policy.org/Earthaven Ecovillage, http://www.earthaven.org/Earthship Biotecture, http://www.earthship.org/EAWAG, http://www.eawag.ch/Ecovillage at Ithaca, http://www.ecovillage.ithaca.ny.us/Ecovillage Findhorn, http://www.ecovillagefindhorn.com/EcoYoff, http://www.cresp.sn/llc.htmEnvirolet, http://www.envirolet.com/Environment Canada – Ecosystem Information, http://www.ecoinfo.ec.gc.ca/Environmentally Responsible Farming, http://forum.fwag.org/

97

EPA, http://www.epa.gov/Escape Artist, http://www.escapeartist.com/Europa – Sprawozdania ogólne 2005, http://europa.eu/generalreport/pl/2005/rg64.htmEuropa, http://europa.eu.int/Europe Research News Centre, http://europa.eu.int/comm/research/Fotografia – Adam Ławnik, http://www.adamlawnik.art.pl/Friends of Gaviotas, http://www.friendsofgaviotas.org/Fuel Cell Today, http://www.fuelcelltoday.com/Global Ecovillage Network, http://gen.ecovillage.org/Global Environmental Outlook 3, http://www.grida.no/geo/geo3/english/Greenhomebuilding.com, http://www.greenhomebuilding.com/GRID-Arendal, http://www.grida.no/In Context, http://www.humboldt.edu/~ccat/appropriatetechnology/frames.htmlInternational Agroforestry Resources,http://www.css.cornell.edu/ecf3/Web/new/AF/homeGardens_02.htmlJelp, http://www.jelp.pl/Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, http://www.kprm.gov.pl/Kurfeurstendamm, http://www.kurfuerstendamm.de/M&J Seafoods, http://www.mjseafoods.com/Miejskie Centrum Edukacji Ekologicznej w Bolesławcu, http://www.ekologia.org.pl/Miljøministeriet, http://www.mst.dk/Ministerstwo Środowiska, http://www.mos.gov.pl/Ministry of Non-Conventional Energy Sources (Indie), http://mnes.nic.in/MSN News, http://www.msnbc.msn.com/Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, http://www.nfosigw.gov.pl/National Statistics Online, http://www.statistics.gov.uk/Natural Resources Conservation Service, http://www.wi.nrcs.usda.gov/NOAA, http://www.noaanews.noaa.gov/Nobelprize.org, http://nobelprize.org/Norsk Hydro, http://www.hydro.com/Northeast Sustainable Energy Association, http://www.nesea.org/Novamont, http://www.materbi.com/Organic Europe, http://www.organic-europe.net/Oxfam, www.oxfam.org.uk/Patagonia, www.patagonia.com/PATH, http://www.path.org/PCBC, http://www.pcbc.gov.pl/People’s Daily, http://english.people.com.cn/Peopleandplanet.net, http://www.peopleandplanet.net/Permaculture International Ltd, http://www.permacultureinternational.org/Permaculture Research Institute, http://www.permaculture.org.au/Phönix SonnenStrom AG, http://www.sonnenstromag.de/Plains Cotton Cooperative Assiociation, http://www.pcca.com/Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Pro Natura”, http://www.bociany.pl/Population Action International, http://www.populationaction.org/

98

Practica Foundation, http://www.practicafoundation.nl/Practical Action, http://www.practicalaction.org/Prince Edward Island, www.gov.pe.ca/Reigate & Banstead Borough Council, http://www.reigate-banstead.gov.uk/Reno News and Review, http://www.newsreview.com/Schumacher UK, http://www.schumacher.org.uk/Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, http://ks.sejm.gov.pl/Sherwood Environmental Village Limited,http://www.ahk92.dial.pipex.com/Home/S_U_D_S_/body_s_u_d_s_.htmlSiemens Webzine, http://w4.siemens.de/Snow Leopard Conservancy, http://www.snowleopardconservancy.org/Social Design Notes, http://www.backspace.com/notes/SOEL, http://www.soel.de/Soil Association, www.soilassociation.orgSolar Water Desinfection – SODIS, http://www.sodis.ch/SolarPACES, http://www.solarpaces.org/Solstice CREST, http://solstice.crest.org/Stopping the Spread of Invasive Species, http://www.serconline.org/Stowarzyszenie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju Polski, http://ekorozwoj.pl/Sustainable Business, http://www.sustainablebusiness.com/Sustainable City, http://www.sustainable-city.org/Sustainable Living, http://www.sustainableliving.org/Sustainable Transport Coalition, http://www.stcwa.org.au/Tamera, http://www.tamera.org/The Body Shop, www.thebodyshopinternational.com/The Chagga homegardens, http://www.unu.edu/unupress/food/8F073e/8F073E06.htmThe Guardian, http://www.guardian.co.uk/The Iron Straw Group, http://www.ironstraw.org/The IUCN Red list of Threatened Species 2004, www.redlist.org/info/tables/table1.htmlThe Nature Conservancy, The Invasive Species Initiative, http://tncweeds.ucdavis.edu/The Quotations Page, http://www.quotationspage.com/TransFair USA, http://www.transfairusa.org/Travelblog, http://www.travelblog.org/U.S. Department of State, http://usinfo.state.gov/UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/United Nations, http://www.un.org/Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, http://www.cie.gov.pl/Vassar, http://www.aavc.vassar.edu/Visible Earth, http://visibleearth.nasa.gov/Walnut Acres, http://www.walnutacres.com/Wikipedia, http://wikipedia.org/Wild Madagascar, http://wildmadagascar.org/Windows on Nature, http://www.windowsonnature.com/

99

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku,http://www.wfosigw-gda.pl/World Challenge, http://www.theworldchallenge.co.uk/World Resources Institute, http://earthtrends.wri.org/World View of Global Warming, http://www.worldviewofglobalwarming.org/WWF Belgium, http://www.wwf.be/WWF, http://www.panda.org/Yann Arthus-Bertrand, http://www.yannarthusbertrand.com/Zero Emissions Research and Initiative, http://www.zeri.org/

Przewodniki, leksykonyLeksykon ochrony środowiska ze słownikami, pod red. M. Maciejowskiego, Gdańsk 1995Leksykon państw świata, Warszawa 2002Leksykon politologiczny: polityka, ustrój, idee, pod red. M. Chmaja i W. Sokoła, Lublin 1999Leksykon politologii, pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wrocław 1995Polskie parki narodowe na weekend, pod red. A. Hetnała, Warszawa 2000

Opracowania- ArtykułyAbramovitz J. N., Putting a Value on Nature’s „Free” Services. World Watch styczeń / luty 1998Access to Water in Developing Countries. Postnote nr 178, Londyn 2002Bright C. i Matoon A., The Restoration of a Hotspot Begins. World Watch listopad / grudzień 2001Costanza R. et al., The Value of the world’s ecosystem services and natural capital. Nature, 1997Gardner G., When Cities Take Bicycles Seriously. World Watch wrzesień / październik 1998Hailweil B., Organic Gold Rush. World Watch maj / czerwiec 2001Hailweil B., Where Have All theFarmers Gone?. World Watch wrzesień / październik 2000Hailweil B., Why Your Daily Fix Can Fix More Than Just Your Head. World Watch maj / czerwiec2002Jóźwiak Z., Pakuj, płać i edukuj klientów. Rzeczpospolita, Warszawa 2005Jóźwiak Z., Segreguj odpadki, nie pal ognisk. Rzeczpospolita, Warszawa 2005Kołodziejczak – Nieckuła E., Nasz ślad na ziemi. Wiedza i Życie, Warszawa 2003Kowalski K., Archimedes nie doczekał. Rzeczpospolita nr 195, Warszawa 2004Meat: Now, It’s Not Personal, pod red. Worldwatch Insitute. World Watch lipiec / sierpień 2004Prough T., Assadourian E., What Is Sustainability Anyway?. World Watch wrzesień / październik2003Specialty Coffee. Hillside Agricultural Program - Product Bulletin nr 3, 2001 – 2002Webster D., Ałaszan. National Geographic, Warszawa 2002Youth H., Watching us Taking. World Watch, maj / czerwiec 2000

- Wydawnictwa zwarteAgroforestry and Biodiversity Conservation in Tropical Landscapes, pod red. G. Schroth, G. daFonseca, C. Harvey, C. Gascon, H. Vasconcelos, A. M. Izac, Waszyngton 2004Allen W., Green Phoenix, Nowy Jork 2001

100

Arthus-Bertrand, Y., Ziemia z nieba, Warszawa 2002Assadourian E., Economic Growth Inches Up. Vital Signs 2003, Nowy Jork 2003Ausbel K., Restoring the Earth, Tiburon 1997Bond G. D., Buddhism at Work, Bloomfield 2004Brown L., Eco-economy, Nowy Jork 2001Brown L., Flavin C, Postel S., Saving the Planet, Nowy Jork 1991Brown L., Gardner G. i Halweil B., Beyond Malthus, Nowy Jork 1999Brown L., Outgrowing the Earth, Nowy Jork 2004Brown L., Plan B, Nowy Jork 2003Chiras D., The Natural House, White River Junction 2000Czaja S., Becla A., Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania, Wrocław 2002Człowiek, środowisko, zagrożenie, pod red. J. Zwoździaka, Wrocław 2002Daily G. C., Ellison K., The New Economy of Nature, Waszyngton 2002Domański R., Zasady geografii społeczno-ekonomicznej, Warszawa - Poznań 1998Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, Totnes 2002Engelman R., Halweil B. i Nierenberg D., Rethinking Population, Improving Lives. State of theWorld 2002, Nowy Jork 2002Europejski ład ekologiczny a problemy ochrony środowiska krajów nadbałtyckich, pod red. J.CChojnackiego i E.J. Pałygi, Warszawa 1995Flavin C., Rich Planet, Poor Planet. State of the World 2001, Nowy Jork 2001Fukuoka M., The One-Straw Revolution, Mapusa 2004Gardner G., Assadourian E., Rethinking the Good Life. State of the World 2004, Nowy Jork 2004Gardner G., Assadourian E., Sarin R., The State of Consumption Today. State of the World 2004,Nowy Jork 2004Gardner G., Engaging Religion in the Quest for a Sustainable World. State of the World 2003, NowyJork 2003Geografia gospodarcza świata, pod red. I. Fierli, Warszawa 2005Hailweil B. , Nierenberg D., Watching What We Eat. State of the World 2004, Nowy Jork 2004Hanbury-Tenison R., People of the Forest. The Rainforests: A Celebration, San Francisco 1992Hart R., Forest Gardening, White River Junction 1999Hawken P., Lovins A., Hunter Lovins L., Natural Capitalism, Boston 1999Hemenway T., Gaia's Garden, White River Junction 2000Imhoff D., Farming with the Wild, San Francisco 2003Jenkins J., The Humanure Handbook, White River Junction 1999Kalinowska A., Ekologia – wybór przyszłości, Warszawa 1992Kammen D., Kapadia K., Fripp M., Putting Renewables to Work: How Many Jobs Can the CleanEnergy Industry Generate?, Berkeley 2004Kassenberg A., Marek M. J., ekologiczne aspekty zagospodarowania kraju, Warszawa 1986Klugmann-Radziemska E., Klugmann E., Systemy słonecznego ogrzewania i zasilania elektrycznegobudynków, Gdańsk 2002Kozłowski S., Ekorozwój – wyzwanie XXI wieku, 2000Kozłowski S., Gospodarka a środowisko naturalne, 1991Kreuter M. L., Ogród w zgodzie z naturą, Warszawa 2003Lewandowski W., Proekologiczne źródła energii odnawialnej, Warszawa 2002Lisicka H., Marek I., Radecki W., Leksykon ochrony środowiska – prawo i polityka, Wrocław 1999

101

Living Planet Report 2002, pod red. WWF, 2002MacDonald M., Nierenberg D., Linking Population, Women and Biodiversity. State of the World2003, Nowy Jork 2003Millenium Development Goals Report 2005, pod red.United Nations, Nowy Jork 2005Millenium Development Goals Report 2005, United Nations, Nowy Jork 2005Mollison B., Introduction to Permaculture, Sisters Creek 2002Mollison B., Permaculture - a Designers' Manual, Tyalgum 2004Morrow R., Earth user’s Guide to Permaculture, East Roseville 2002Norberg-Hodge H., Ancient Futures, San Francisco 1992O’Meara Sheehan M., Making Better Transportation Choices. State of the World 2001, Nowy Jork2001Ochrona przyrody na obszarach rolnych, pod red. T. Strojnego i T. Wałkowicza 2003Pietraś M., Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie, Lublin 2000Postel S., Safeguarding Freshwater Ecosystems. State of the World 2006, Nowy Jork 2006Postel S., Vickers A., Boosting Water Productivity. State of the World 2004, Nowy Jork 2004Postel S., Redesigning Irrigated Agriculture. State of the World 2000, Nowy Jork 2000Roseland M., Toward Sustainable Communities, Gabriola Island 1998Sampat P., Uncovering Groundwater Pollution, State of the World 2001, Nowy Jork 2001Sawin J., Fossil Fuel Use Up. Vital Signs 2003, Nowy Jork 2003Sawin J., Mainstreaming Renewable Energy in the 21st Century, Nowy Jork 2004Sheehan M. O., Carbon Emissions and Temperature Climb. Vital Signs 2003, Nowy Jork 2003Solomon E. P., Berg L. R., Martin D. W., Ville C. A., Biologia, Warszawa 2000Venetoulis J., Chazan D., Gaudet C., Ecological footprint of Nations 2004Weisman A., Gaviotas, White River Junction 1998Whitefield P., The Earth Care Manual, East Meon 2004Youth H., Watching Birds Disappear. State of the World 2003, Nowy Jork 2003Zielony pakiet, Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią, Warszawa2000Zimmerman L., Indianie Ameryki Północnej¸ Warszawa 2003