Baron cygański (Der Zingeunerbaron)Johann Strauss, II

Operetka w 3 aktach; libretto:(wg opowiadania Maurycego Jokaya Saffi Ignaz Schnitzer;

Prapremiera: Wiedeń 24.10.1885Premiera polska: Warszawa 6.07.1886.

Osoby: książę Piotr Homonay, generałhrabia Carnero, komisarz królewskiSandor BarinkayKalman Żupan, handlarz świńArsena, jego córkaMirabella, guwernantka ArsenyOttokar, jej synCzipra, stara cygankaSaffi, Cyganka,Pali, CyganJanos, CyganCyganie, żołnierze, lud, wiedeńczycy.

Akcja rozgrywa się w okolicach miejscowości Banat, na Węgrzech i w Wiedniu, w poł. XVII w.

Akt. I( Na zrujnowanych, opustoszałych włościach rodziny Barinkayów koczuje obóz cygański, a w najbliższym sąsiedztwie stoi dom wzbogaconego handlarza świń, Kalmana Żupana. Żupan ma piękną córkę, Arsenę, w której kocha się Ottokar, syn jej guwernantki. Arsena darzy go wzajemnością, ponieważ jednak wiadomo, iż Żupan nigdy nie zgodzi się na wydanie córki za biedaka, Ottokar nocami uparcie poszukuje legendarnego skarbu, zakopanego rzekomo przez zmarłego na wygnaniu wojewodę Barinkaya na terenie jego posiadłości.(( Lecz oto po latach wędrówek po świecie powraca do rodzinnego majątku syn dawnego wojewody, Sandor Barinkay. Przechodził różne koleje losu, parał się różnymi zajęciami:

( Rodowód mój spod znaku Lwa,( a w herbie moim - wiatry dwa:( dziś sługa, jutro jaśnie pan,( lecz duch przekory zawsze ten sam...( ( Wielka sława, to żart( ( książę błazna jest wart,( ( złoto toczy się w krąg,( ( z rąk do rąk, z rąk do rąk...

( Barinkayowi towarzyszy komisarz królewski, Carnero, oficjalnie przywracając mu prawo własności opuszczonych ziem. Nowego dziedzica wita tajemniczą wróżbą stara Cyganka, Czipra:

( ( Zanim się księżyc odmieni,( ( sypnie złotem wnętrze tej ziemi.( ( Wpierw jednak serce wpadnie w sieć - ( ( zabrzmi weselna pieśń!

( Przychodzi także sąsiad, Kalman Żupan, prostak ciułający pieniądze:

( ( Ołtarzom i cesarzom( ( ofiary z bydła miłe,( ( a złoto( ( też jest po to,( ( by brzuchy pełne były.( ( To rozkosz dla człowieka,( ( gdy tłuszcz mu z brody ścieka.( ( Nad trony wznieś rzeźnicki pień(( ( i w chlew cesarstwo zmień!

( Żupan od dawna myślał o zagarnięciu ziemi Barinkaya, teraz wpada na pomysł, aby wydać córkę za młodego dziedzica i - zaprasza przybyłych do swego domu. A tutaj okazuje się, że guwernantka Arseny, Mirabella, jest... żoną komisarza Carnery, zaginioną przed dwudziestu laty w czasie wojny tureckiej; Carnero ze zdumieniem odnajduje ją,i dorosłego syna, Ottokara!

( Arsena, zakochana w Ottokarze, przyjmuje nowego konkurenta bardzo chłodno, a gdy Barni-kay oczarowany dziewczyną nie rezygnuje z ożenku, ona stawia mu jeden warunek: z jej urodą i majątkiem stać ją na arystokratycznego męża - wyjdzie za Barinkaya, lecz dopiero wtedy, kiedy zyska on tytuł barona! Sandora i to nie zniechęca; postanawia jechać jutro do stolicy starać się o tytuł u Cesarza; ponieważ jednak stary obyczaj nie zezwala narzeczonemu spędzać nocy w domu swej wybranki przed formalnym ślubem, Sandor musi opuścić dom Żupana. Spotyka Cygankę Saffi i słucha jej pieśni; pieśni, którą niegdyś śpiewała jego matka:

( Na swój ubogi wóz( przekleństwa złóż kamień,

- idź precz, Cyganie...( Przelotny ptak - wiatru brat,( drogę wskaże przez świat...( Czing-ra, czing-ra, czing-ra,( Cygan też serce ma...

( Wraz z Saffi i Cziprą Barinkay dostrzega Ottokara na schadzce nocnej z Arseną. Teraz już wie Barinkay, że Arsena z niego zakpiła, że kocha innego; rozgoryczony znajduje schronienie i przyjaźń w obozie Cyganów: „Zaufaj Cyganom, w ich mądrość wierz; z rąk naszych cygańską koronę bierz!” - mówi Czipra. - „Tu w doli, niedoli nie będziesz sam, bo z rodu i prawa nasz jesteś pan!”

( Barinkay godzi się zostać cygańskim wojewodą; ma w tym zresztą przekorny cel: z tytu-łem „barona cygańskiego” ponownie zastuka do domu Żupana:

( Wszak miałeś chęć,( by przyszły zięć( baronem był?( Więc - jestem nim!

( Gdy Żupan i jego towarzystwo przyjmują słowa Barinkaya za niemądry żart i twierdzą, że nie jest wart Arseny, on - nieoczekiwanie ogłasza zupełnie inne zaręczyny:(( ( Ostatnie Słowo?( ( Dzięki wam!( ( Bo ja - małżonkę mam!

( I - bierze pod rękę piękną Cygankę, Saffi. Następuje zamieszanie i wzburzenie; grupa Żupana przyjmuje oświadczenie Barinkaya jako obraźliwy gest wobec Arseny - dochodzi do awantury, a jej przedmiotem jest tym wszystkim zaskoczona, ale i bardzo szczęśliwa Saffi:(( ( O szczęśliwy dniu,( ( coś go przywiódł tu!( ( Spraw, by mógł( ( powrotu nie znać dróg...( ( Ponieś konia, gdy zechce pomknąć w świat,( ( żal w sercu wzbudź( ( i żaglom odbierz wiatr!

( Między ludźmi Żupana a Cyganami wywiązuje się bójka. „Oj, będzie tłok w tę noc u rajskich bram! Hej, pięść czy szpada, miecz lub kij! Czym ręka włada - tęgo bij!”

AKT II( Nazajutrz w obozie cygańskim Barinkay budzi się już jako cygański baron i - narzeczony Saffi.(( O nocy, wróć( bezsenna jak wiatr,( za czary twe( jaśminu weź kwiat!( O nocy, przyjdź( i rzuć czarny płaszcz,( Cyganki masz brwi( i smagłą jej twarz...( ( Graj, graj, graj!( ( Pieśni swe graj!( ( milczącym strunom życie daj( ( i naucz miłości...

( Czipra opowiada Sandorowi sen: duch jego ojca wskazał jej miejsce ukrycia legendarnego skarbu tureckiego! Barinkay uważa wprawdzie, że najcenniejszy skarb już pozyskał - to Saffi, ale ostatecznie idzie za wskazaniami Czipry i odnajduje zakopane skarby.

( ( Ach, co za blask,( ( jak lśni,( ( jak skrzy,( ( szafir z rubinem - ( ( jak niebo z winem!

( Sandor, Saffi i Czipra ukrywają skrzynię z kosztownościami w swym namiocie; natomiast do obozu przychodzi Żupan, taszcząc worki ze srebrem: chce odkupić od Barinkaya jego ziemię. Sandor odmawia sprzedaży; odnalazł skarb swego ojca, jest teraz bogaty i - ma żonę:

( Kto ślub nam dał?( Mów ty...( O, nie!...( Kapłanka, co wiosną się zwie...( A wiatr nam jak organy grał!( W niebieskich lichtarzach( świeciło morze gwiad,( od dzikich róż( rumieńcem płonął las...

( Carnero, obecnie poplecznik Żupana, zamierza zarekwirować skarb i zaaresztować Sandora pod zarzutem nielegalnego związku z Saffi, lecz - na czele oddziałów huzarów przybywa właśnie książę Homonay, werbując ochotników na wojnę w Hiszpanii. Potrzebuje i lu-dzi i złota; Barinkay zgłasza się do służby i przekazuje na potrzeby armii cały skarb ojcowski. Przy okazji książę wciela też do wojska Żupana i - mimo protestów świniarza - zabiera jego worki srebra. Zarządza również, aby panie odwieziono do Wiednia; tam będą bezpiecznie i wy-godnie oczekiwać na powrót mężów i ojców.(( Najbarwniejsze z miast,( najsławniejsze z miast,( stąd najbliżej do nieba( i piekła,( i gwiazd!( Tam orkiestra gra( najpiękniej na trzy pas,( Dunaju błękit w swych tonach ma...

( Arsena i jej guwernantka, pani Carnero, nie mają ochoty jechać razem z Saffi, „cygańską przybłędą”; wtedy zabiera głos Czipra, jej rzekoma matka. Saffi wcale nie jest Cyganką, to - księżniczka! Okazuje stosowne dokumenty. Książę zresztą sam wiedział, że córka ostatniego z panów tej prowincji żyje od lat wśród Cyganów; pocałunkiem w rękę uznaje jej powrót do książęcego tytułu.

Zatem - ślub Barinkaya jest nieważny; teraz on czuje się niższy stanem, niegodny jej ręki: „Małą Cygankę mogłem wiązać słowem; przed damą - muszę skłonić głowę!... Zapomnij, pani, i bywaj mi zdrowa!” Odchodzi do szeregów księcia.

AKT III( W Wiedniu Carnero wraz z kobietami oczekują powrotu zwycięskich oddziałów księcia. Huzarzy nadchodzą wreszcie, pierwszy - naturalnie Żupan:(( Taka rzeź - dla mnie żart,( lecz ten żart - tynfa wart!( Trofeami wypchany mam wór...( Jeden chwat wąchał proch,( drugi jadł z szperką groch;( ja - wybrałem drugiego za wzór!

( W nagrodę za jego udział w walkach książę mianuje go... dożywotnim dostawcą wieprzowiny dla armii. Ottokar, który odziedziczy majątek po komisarzu, właśnie zdymisjo-nowanym ze względu na podeszły wiek Carnerze - otrzymuje rękę Arseny. A Barinkay? W uzna-niu szczególnego bohaterstwa w bitwach i jego poświęcenia książę przyznaje Sandorowi tytuł barona, zwrot wszystkich majętności, order i - co najważniejsze... rękę zakochanej w nim księżniczki Saffi. Bo przecież:

( Złoto i sława( to królów zabawa,( lecz do miłości( wszystkich na świecie równe prawa!( ( Wielka sława to żart,( ( książę błazna jest wart,( ( złoto toczy się w krąg - ( ( z rąk do rąk, z rąk do rąk...

((

Bezpośredni wpływ na powstanie Barona miała trzecia żona Straussa, Adela. Za jej namową bowiem Strauss podczas pobytu w Budapeszcie, gdzie dyrygował premierą swojej Wesołej wojny, nawiązał kontakt z Maurycym Jokayem (1825-1904) i uzyskał od niego nowelkę Saffi na temat do ewentualnego libretta. Za jej namową zgodził się także (po sporych wahaniach) podpisać kontrakt ze wskazanym przez Jokaya librecistą Schnitzerem i komponować... operę. Baron cygański pisany był przez Straussa z myślą o Hofoper (która zresztą wstępnie wyraziła duże zainteresowanie tym dziełem) i tylko wskutek kontaktów Schnitzera z Theater an der Wien, nawiązanych poza plecami kompozytora i stawiających go później wobec faktów dokonanych, trafił ostatecznie - ku początkowemu rozgoryczeniu Straussa - na scenę operetkową. Trafił zresztą dobrze, bo dyrektor Jauner zapewnił Baronowi w Theater an der Wien wspaniałą oprawę, a Strauss mógł bardziej wnikliwie czuwać nad przygotowaniem całości. Premiera, w przeddzień 60 urodzin kompozytora, stała się pełnym triumfem, a dla Straussa miała tym większe znaczenie, iż krytycy odczytali jego intencje i zaakceptowali je. Max Kalbeck napisał m.in.: „Pierwszy akt Barona cygańskiego i połowa aktu drugiego niewielu tylko wymagają zmian i adaptacji, by tak jak są, można je przenieść z Theater an der Wien do Hofoper”

( Ale i dla samego gatunku operetki miał Baron ogromne znaczenie. Właśnie tutaj Strauss wprowadził po raz pierwszy na scenę to cygańsko-węgierskie „milieu”, które potem przyniosło

szereg świetnych osiągnięć w okresie późnej operetki wiedeńskiej - od Leharowskiej Cygańskiej miłości po Kalmanowską Hrabinę Maricę... Do najpopularniejszych melodii Barona należą: aria Sandora Wielka sława to żart, błyskotliwy walc Ach, co za blask, a także kuplety Żupana i cygańskie pieśni Saffi. Właśnie jako Saffi debiutowała (po raz wtóry) w Warszawie Lucyna Messal (1909), i od tej partii rozpoczęła się jej wielka kariera [primadonny operetki warszawskiej].

( Nowego tłumaczenia libretta dokonała Krystyna Chudowolska.

[Strauss] Dwa lata pracował nad tym utworem, uznawał go za swe najlepsze dzieło, marzył o zo-baczeniu go na scenie operowej - nie operetkowej; tego już niestety nie dożył... Był to największy, ale i ostatni już wzlot jego talentu. [...]22 maja 1899, silnie przeziębiony, schorowany Strauss dyrygował uwerturą na popołudniowym przedstawieniu Zemsty nietoperza w Hofoper. Był to jego ostatni występ; 3 VI 1899 zmarł. Nie dożył nowego wieku; pozostał w tym, na którym jego muzyka wywarła niezatarte piętno. Wiek XIX był wiekiem walca i wiekiem Straussów; wiek XX już tylko ich wspomina, lecz - zawsze z sen-tymentem.

( ( ( ( ( Przewodnik operetkowy, Lucjan Kydryński, PWM 1977

! ! ! ! ! ! ! ! ! zdjęcia: Robert Bajek! ! ! ! ! ! ! ! ! modelka: Sylwia Sałamaj! ! ! ! ! ! ! ! ! grafika: Tomasz Nojszewski