Barbara Pazur Elementy muzyki Muzyka jest jedną ze sztuk pięknych. Działa ona na naszą psychikę za pomocą dźwięków, które są uporządkowane według pewnych zasad. Na dzieło muzyczne składa się kilka elementów. Elementami tymi są: rytm, melodia, harmonia, dynamika, agogika, barwa dźwięku, artykulacja, budowa formalna. Rytm muzyczny (gr. rhythmos = miarowy przebieg) – to zorganizowane następstwo dźwię-ków krótszych i dłuższych, słabych i mocnych, ujętych w ściśle określone schematy, ugrupo-wania. Melodia, której wartości czasowe dźwięków nie są zróżnicowane, jest tworem jak gdyby mar-twym, nie posiadającym jeszcze cech utworu muzycznego. Dopiero zróżnicowanie rytmiczne nadaje jej tętno życia i określony charakter muzyczny. Melodia (gr. meloidia = śpiew) – to szereg następujących po sobie dźwięków różnej wysoko-ści, zorganizowany rytmicznie, stanowiący logiczną całość. Harmonia (gr. harmonia = zgodność kształtów, dźwięków). O harmonii można mówić z chwilą równoczesnego prowadzenia co najmniej dwóch głosów. Jest to element wynikający ze współbrzmienia kilku dźwięków i z następstwa tych współbrzmień. Czynnik harmoniczny może występować w utworze pod dwiema postaciami – jako polifonia, lub homofonia. Polifonia występuje wtedy, gdy każdy z głosów posiada własną linię melo-dyczną. Homofonia jest wtedy, gdy wszystkie głosy są podporządkowane jednej melodii. Me-lodia zwykle znajduje się w głosie górnym, a pozostałe głosy tworzą podparcie harmoniczne, czyli akompaniament. Dynamika (gr. dynamis = siła) muzyczna zajmuje się określeniem wszelkich zjawisk związa-nych z natężeniem siły dźwięków i jego zmianami w utworze muzycznym. Do oznaczenia siły brzmienia dźwięków służą następujące określenia: pianissimo (pp) = bardzo cicho piano (p) = cicho mezzo piano (mp) (wym. meco piano) = prawie cicho mezzo forte (mf) = prawie głośno forte (f) = głośno fortissimo (ff) = bardzo głośno Stopniowe narastanie lub zmniejszanie natężenia siły dźwięków oznaczamy: crescendo (cresc.) (wym. kreszendo) = wzmacniając diminuendo (dim.), decrescendo = stopniowe przyciszanie dźwięków Agogika (gr. agoge = prowadzenie, kierowanie) jest wyrazem czasu przeznaczonego na wy-konanie utworu, czyli określa tempo i jego zmiany. Rozróżniamy tempa wolne, umiarkowane oraz szybkie. Określenia są podane w języku wło-skim. Tempa wolne: largo = szeroko, bardzo powoli lento = powoli, wolno adagio (wym. adadźio) = wolno, powoli Tempa umiarkowane: andante = z wolna, ruchem spokojnego kroku

moderato = umiarkowanie allegretto = dość żywo (nieco wolniej niż allegro) Tempa szybkie allegro = prędko, ruchliwie, wesoło vivo = żywo presto = szybko Tempo zasadnicze może w ciągu utworu lub jego części ulegać chwilowej zmianie, przyśpie-szeniu lub zwolnieniu. accelerando (wym. aczelerando) = przyśpieszając allargando = rozszerzając, zwalniając ritenuto (rit.) = opóźniając, zwalniając, powstrzymując Powrót do tempa zasadniczego oznaczamy: tempo primo = tempo pierwsze (pierwotne) a tempo = wrócić do poprzedniego tempa Określenie rubato oznacza przedłużanie przez wykonawcę niektórych wartości rytmicznych, a skracanie innych w ten sposób, że w sumie rytm taktu lub frazy zostaje zachowany (wł. ru-bare = kraść, a więc jednej nucie ukraść, innej oddać). Barwa dźwięku zależna jest od instrumentu. Ten sam dźwięk zagrany np. na fortepianie, skrzypcach, klarnecie czy trąbce posiada różny charakter, który określamy jako jego barwę. Połączeniami brzmień różniących się barwą i wykorzystaniem ich dla celów artystycznych zajmuje się instrumentacja. Artykulacja (łac. articulatio = rozczłonkowanie) wskazuje na sposób wydobywania kolej-nych dźwięków lub współbrzmień i ich łączenia, nadając przez to wykonywanemu utworowi właściwy wyraz i charakter. Najważniejsze rodzaje artykulacji: Staccato (wym. stakkato, wł. staccare = odrywać) oznacza sposób wykonania polega-jący na oddzielaniu od siebie poszczególnych dźwieków. Czas trwania dźwięku zostaje skró-cony mniej więcej o połowę wartości. W pisowni staccato oznacza się przez umieszczenie kropki nad lub pod główką nuty (po przeciwnej stronie ogonka) Legato (wł. legare = wiązać) oznacza ścisłe łączenie z sobą dźwięków tak, aby po-między nimi nie było żadnych przerw. Legato oznacza się w notacji przez połączenie odno-śnych nut łukiem lub umieszczenie w odnośnym miejscu słowa legato. Portato (łac. portare = nosić, przenosić) jast pośrednim rodzajem artykulacji między legato a staccato. Kolejne dźwięki wykonywane są wyraziście, lecz pomiędzy nimi pozostaje tylko minimalna pauza. Tremolo (drżenie, drżąco) jest to rodzaj artykulacji polegający na szybkim powtarza-niu dźwięku tej samej wysokości. Inne określenia dotyczące sposobu wykonania lub określające charakter utworu: a cappella (wym. a kapella) = baz akompaniamentu (np. chór) giocoso (wym. dźiokozo) = wesoło glissando = prześlizgując się (od dźwięku do dźwięku) mormorando = z zamkniętymi ustami, mrucząc (w śpiewie) scherzando (skercando) = żartobliwie sostenuto = powściągliwie tutti = wszyscy

Frazowaniem (gr. phrasis = zwrot) nazywamy wyznaczanie – przez kompozytora lub opra-cowującego utwór – odcinków dzieła muzycznego tworzących pewne całości wyrazowe; roz-graniczenie tych części wyrazowych odbywa się za pomocą łuku umieszczonego nad (lub pod) łukami. Frazowaniem nazywamy również wyodrębnianie całości wyrazowych utworu przez wykonawcę. Forma muzyczna Forma muzyczna powstaje ze współdziałania i ścisłego związku konstrukcji melodycznej, rytmicznej, harmonicznej i innych. Forma łączy je w logiczną, artystyczną całość, ujmując stosunek mniejszych i większych części, oraz wyznacza zasady, na podstawie których łączą się one w całość utworu muzycznego. Podobnie jak z sylab powstają słowa, ze słów zdania, a te dopiero, wyrażając pewną myśl, stają się materiałem do budowy utworów literackich, tak w muzyce z dźwięków po-wstaje motyw, który jest najmniejszą cząstką utworu muzycznego. Motyw składa się z dwu lub więcej dźwięków stanowiących pewną całość. Dwa lub więcej motywów zestawionych obok siebie tworzy frazę muzyczną. Fraza najczęściej składa się z dwóch taktów. Dwie frazy tworzą zdanie muzyczne (zwykle cztery takty), wreszcie dwa zdania (poprzednik i następnik) tworzą okres muzyczny. Okres złożony z dwu zdań tworzy już najmniejszą formę zwaną pie-śnią jednoczęściową. Przez grupowanie okresów powstają większe schematy. Z dwu okresów (osiem taktów) powstaje tzw. dwuczęściowa mała forma pieśni (A + B). Trzyczęściowa mała forma pieśni powstaje z trzech okresów: drugi okres jest kontrastujący, trzeci często bywa powtórzeniem pierwszego. A (okres) + B (okres lub zdanie) + C (okres) lub A (okres) + B (okres lub zdanie) – B (okres) (np. Życzenie F. Chopina) Forma Ronda. Cechą charakterystyczną ronda jest kilkakrotne powtarzanie tematu zasadni-czego (A) przeplatanego coraz to innymi kontrastującymi epizodami – kupletami (B, C, D itd.). Przykładowa budowa ronda: A B A C A B A.

Formy taneczne. O charakterze utworu decyduje rytmika utworów tanecznych i jest ona często czynnikiem formotwórczym. Do najczęściej spotykanych form tanecznych w muzyce artystycznej należą spośród tańców polskich: polonez, mazurek, krakowiak. Charakterystyczne tańce innych na-rodów: kozak (rosyjski), hopak (ukraiński), kamarinskaja (rosyjski), polka (czeski), czardasz (węgierski), walc (wywodzi się z ludowego tańca tyrolskiego), bolero (pochodzenia hiszpań-skiego), Do grupy utworów nietanecznych, lecz w których rytm odgrywa istotną rolę, należą: marsz, scherzo, tarantela.

Wariacje – to utwór cykliczny występujący samodzielnie bądź też jako część większej całości. Składa się z tematu i jego przekształceń, czyli właściwych wariacji. Często jest jesz-cze zakończenie – coda. Temat wariacji jest zwykle małą formą pieśni dwuczęściowej. Wa-riacje są opracowaniem figuracyjnym tematu lub polegają na zmianie taktów, akcentów, ryt-miki, zmianach harmonicznych, agogicznych, kolorystycznych lub innych.

Inne większe formy instrumentalne: sonata, symfonia, poemat symfoniczny; wokalne: motet, madrygał; wokalno-instrumentalne: kantata, msza, oratorium, opera, balet.