Bankierzy i operacje bankierskie w starożytnym Rzymie

Bankierzy i operacje bankierskie w staroytnym

Rzymie

Biaystok 2013

Piotr Niczyporuk

Bankierzy i operacje bankierskie

w staroytnym Rzymie

Copyright by Temida 2Biaystok 2013

Rada Programowa Wydawnictwa Temida 2:

Leonard Etel, Marian Grzybowski, Adam Jamrz, Dariusz Kijowski, Cezary Kosi-

kowski, Adam Lityski, Emil Pywaczewski, Stanisaw Prutis, Eugeniusz Rukow-

ski, Walerian Sanetra, Halina wiczkowska, Bogdan Wierz bicki

Redaktor naukowy wydawnictwa:Halina wiczkowska

adna cz tej pracy nie moe by powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek

formie i w jakikolwiek sposb (elektroniczny, mechaniczny), wcznie z fotokopio-

waniem bez pisemnej zgody wydawcy.

ISBN 978-83-62813-46-9

Recenzent:dr hab. Anna Tarwacka

Opracowanie grafi czne i typografi czne:Andrzej Polech

Projekt okadki:Andrzej Polech

Redakcja techniczna:Jerzy Banasiuk

Korekta: Bogumia Mancewicz

Wydawca: Temida 2Przy wsppracy i wsparciu fi nansowym Wydziau Prawa Uniwersytetu w Biaymstoku

5

Spis treci

WYKAZ SKRTW 9

WSTP

1. Przedstawienie problemu badawczego 152. Zakres i ukad pracy 193. Podstawa rdowa 214. Omwienie literatury 24

ROZDZIA I

TERMINOLOGIA UYWANA NA OKRELENIE OSBZAJMUJCYCH SI DZIAALNOCI BANKOW

1. Trapezitae () 282. Argentarii 333. Mensarii 414. Mensularii 475. Nummularii 516. Coactor 547. Coactores argentarii jako podmiot zajmujcy si dziaalnoci, bankiersk 598. Stipulatores argentarii 629. Collectarii 6710. Wnioski 71

ROZDZIA II

OPERACJE BANKIERW RZYMSKICH

1. Dziaalno depozytowa 771.1. Depozyt prawidowy (depositum regulare) 791.2. Depozyt nieprawidowy (depositum irregulare) 851.3. Receptum argentarii 97

2. Dziaalno poyczkowa 1072.1. Udzielanie poyczek przez bankierw 1072.2. Chirographum (list kredytowy) 1142.3. Pecunia traiecticia - fenus nauticum 1162.4. Oprocentowanie poyczek 120

6

3. Bankierzy jako porednicy w sprzeday aukcyjnej majtkw 1223.1. Argentarii jako uczestnicy aukcji 1223.2. Inni uczestnicy sprzeday aukcyjnej 1253.3. Jukundusowie jako porednicy aukcyjni 127

4. Sprawdzanie jakoci oraz wymiana monet 1294.1. Rzymski system monetarny 1294.2. Kontrolerzy jakoci monet 1364.3. Wymiana monet 139

5. Odzyskiwanie (windykacja) dugw klientw 1426. Wnioski 143

ROZDZIA III

FORMA PROWADZENIA DZIAALNOCI BANKIERSKIEJ I JEJ EWIDENCJA

1. Miejsce prowadzenia dziaalnoci bankierskiej 1471.1. Tabernae argentariae 1471.2. Mensa argentaria 1501.3. Mensa nummularia 1531.4. Dziaalno prowadzona w ramach mensae przez inne osoby 1561.5. Mensa publica 1571.6. witynia jako miejsce prowadzenia dziaalnoci bankierskiej 159

2. Dziaalno bankierska wykonywana kolektywnie 1612.1. Societas argentaria 1612.2. Argentarii quorum nomina simul facta sunt 166

3. Nadzr nad dziaalnoci prowadzon przez bankierw 1683.1. Kompetencje nadzorcze ze strony edylw 1683.2. Nadzr sprawowany przez praefectus Urbi 172

4. Ewidencjonowanie operacji bankierskich 1764.1. Dokumenty sporzdzane przez bankierw rzymskich 1764.2. Editio rationum 181

5. Kompensacja 1855.1. Potrcenie wierzytelnoci w pismach jurystw przedklasycznych, 1865.2. Kompensacja u Gaiusa 1885.3. Potrcenie wierzytelnoci u innych jurystw epoki klasycznej 193

6. Wnioski 195

ZAKOCZENIE 199

7

INDEX RDE

1. rda prawne 2072. rda literackie 210

BIBLIOGRAFIA

1. Wydawnictwa rdowe, sownikowe i encyklopedyczne 2192. Literatura 223

BANKS AND BANKING OPERATIONS IN ANCIENT ROME 281BANCHE E OPERAZIONI BANCARIE NELLANTICA ROMA 289

9

WYKAZ SKRTW

AG Archivio Giuridico Filippo Serafi ni, Bologna, Pisa, od 1921 Modena

AHDE Anuario de Historia del Derecho Espaol, MadridAnnales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska, Lu-

blin

Annales ECS Annales Economies, Societs, Civilisation, ParisANRW Ausfstieg und Niedergang der Rmischen Welt, Ber-

lin-New York

AUNC Acta Universitatis Nicolai Copernici, ToruBIDR Bullettino dellIstituto di diritto romano, Roma, od

1940 Milano

C. Codex Iustinianus, Corpus Iuris Civilis, t. II, (ed.) P. Krger, Berolini 1963

CE F. Buecheler, Antologia Latina, t. II, 13, Carmina Latina Epigraphica, t. IIII, Leipzig 18951928

CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, BerlinC. Th. Codex Theodosianus, (ed.) T. Mommsen, P. M. Mey-

er, Dublin-Zurich 1971

c. caputCPH Czasopismo Prawno-Historyczne, Pozna-WarszawaD. Digesta, Corpus Iuris Civilis, t. I, (ed.) T. Mom-

msen, P. Krger, Dublino-Turici 1966

Der Neue Pauly Der Neue Pauly Enzyklpadie der Antike, herausgege-ben von H. Cancik und H. Schneider, Stuttgart-Weimar

10

Wykaz skrtw

DS Ch. Daremberg - E. Saglio, Dictionnaire des Antiqu-its Grecques et Romaines, Paris 18771919

ED Enciclopedia del diritto, MilanoEd. J. Justiniani imperatoris edicta (Corpus Iuris Civilis,

t. I, (ed.) E. Vignon, Genve 1850)

FIRA Fontes iuris Romani anteiustiniani, (ed.) S. Riccobo-no, J. Baviera, C. Ferrini, J. Furlani, V. Arangio-Ruiz,

Pars prima-Leges. Pars altera-Auctores. Pars tertia-

Negotia, Florentiae 194043

G. Gai institutionum commentarii quattor, FIRAI. Insitutiones, Corpus Iuris Civilis, t. I, (ed.)

T. Mommsen, P. Krger, Dublino-Turici 1966

Index Index. Quaderni camerti di studi romanistici, Na-poli

Iura Rivista internazionale di diritto romano e antico, Na-poli

Labeo Labeo. Rassegna di diritto romano, NapoliJJP Journal of Juristic Papyrology, WarszawaMBAH Mnstersche Beitrge zur Antiken Handelgeschichte,

Mnster

MEFR Mlanges de l'cole Franaise de Rome. Antiquit, Roma 19711999

Miscellanea Historico

Iuridica

Miscellanea Historico Iuridica pod red. A. Lity-skiego i P. Fiedorczyka, Biaystok

NNDI Novissimo Digesto Italiano, TorinoNRHD Nouvelle Revue Historique de Droit Franais et tran-

ger, Paris

Nov. Novellae, Corpus Iuris Civilis, t. III, (ed.) P. Scho-el, G. Kroll, Berolini 1963

OIR Orbis Iuris Romani, Brno-TrnavaPomoerium Pomoerium. Studia et Commentarii ad Orbem Clas-

sicum Spectantia, Bochum

11

Wykaz skrtw

RE Pauly-Wissowa, Realencyclopdie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart (od 1894 r.)

RHD Revue Historique de Droit Franais et tranger, ParisRIDA Revue Internationale des Droits de lAntiquit,

Bruxelles

RSADR Revista de la Sociedad Argentina de Derecho Roma-no, Cordoba (Argentina)

Scritti di diritto romano Vicenzo Arangio-Ruiz, Scritti di diritto romano, Na-poli 1974, a cura di B. Biondo, L. Labruna

Scritti Ferrini Scritti in onore di Contardo Ferrini publicati in occa-sione della sua beatifi cazione, Milano 19471949

SDHI Studia et Documenta Historiae et Iuris, RomaStudi Albertario Studi in memoria di Emilio Albertario, t. III, Milano

1953

Studi Grosso Studi in onore di Giuseppe Grosso, t. IIV, Torino 19681974

Studi Sanfi lippo Studi in onore di Cesare Sanfi lippo, t. IVII, Milano 19821987

Studi Volterra Studi in onore di Edoardo Volterra, t. IIV, Milano 1971

Synteleia Arangio-Ruiz Synteleia Vicenzo Arangio-Ruiz, t. III, Napoli 1964szp. szpaltatabl. tablicaTAPA Transactions of the American Philological Associa-

tion, Chico California

TR Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis. Revue dHistoire du Droit, Leiden

Ulp. Tituli ex corpore Ulpiani, FIRAA. Watson, DJ T. Mommsen, P. Krueger, A. Watson, The Digest of

Justinian, Philadelphia 2000

Vat. Fragmenta Vaticana, FIRAZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagieloskiego, Kra-

kw

12

Wykaz skrtw

ZPE Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik, Bonn.ZSS Zeitschrift der Savigny-Stiftung fr Rechtsgeschichte,

Romanistische Abteilung, Weimar

13

WSTP

Przedstawienie problemu badawczego

Banki i operacje bankowe w staroytnym Rzymie miay doniose znaczenie pod

wzgldem ekonomicznym i prawnym1. Osoby zajmujce si dziaalnoci, ktr

mona byo nazwa bankiersk, stay si nieodzowne przy zaatwianiu spraw nie tyl-

ko bogatych obywateli. Koniecznoci byo kupno, sprzeda czy zamiana w sytuacji,

gdy Rzymianie stykali si z licznymi cudzoziemcami we wasnym kraju i w krajach

ssiednich. Takie zjawisko mona zaobserwowa w okresie wojen, a szczeglnie

wojen punickich. To wanie druga wojna punicka stanowia pewn cezur w histo-

rii staroytnego Rzymu. Miaa ona take istotne znaczenie w periodyzacji prawa2.

1 Miay te doniose znaczenie w pastwach Bliskiego Wschodu zob. R. BOGAERT, Les origines antiques de la banque de dpt. Une mise au point accompagne dune esquisse des oprations de banque en Msopotamie, Leiden 1966, passim, czy Grecji, por. R. BOGAERT, Banques et ban-quiers dans les cits grecques, Leiden 1968, passim. Rozwinita bya bankowo witynna R. BOGAERT, Tempels en bankzaken van de Babylonirs tot de Tempeliers, Spiegel Historiael 5 (1970), s. 644650 ; tene, Les temples de lAntiquit taient-ils des banques, [w:] Banque et socit humaine, Paris 1986, s. 135141; G. MASELLI, Sulle prime attivit bancarie in Roma, A.I.O.N. Annali Dellistituto. Universitario Orientale di Napoli. Seminario di Studi del Mondo Classico. Sezione Filologico-Letteraria 23 (1981), s. 12514; P. NICZYPORUK, A. TALECKA, Babiloski kupiec bankier (tamkarum) a wojna, [w:] Pienidz i wojna. Biaoru Litwa otwa Polska Sowacja Ukraina. Materiay z VI Midzynarodowej Konferencji Numizma-tycznej, Warszawa 2004, s. 1523; tyche, Pocztki instytucji wspczesnego prawa bankowego w staroytnoci, [w:] Podstawy materialne pastwa. Zagadnienia prawno-historyczne, pod red. D. BOGACZA i M. TKACZUKA, Szczecin 2006, s. 337352. Por. take G. CRUCHON, Les banques dans lantiquit. tude historique, conomique et juridique, Paris 1879, passim.

2 M. KASER, Das Rmische Privatrecht, t. I2, Mnchen 1971, s. 177 i n.

14

Wstp

Druga wojna punicka zapocztkowaa proces, ktry wkrtce spowodowa gbokie

przemiany w strukturze pastwa, spoeczestwa i prawa rzymskiego3.

W staroytnym Rzymie dziaalno bankierska odgrywaa donios rol od

III w.p.n.e. do III w.n.e., czyli w okresie najwikszego rozwoju handlu i operacji

fi nansowych4. Opanowanie basenu Morza rdziemnego otworzyo Rzymianom

nowe, dalekie rynki zbytu. W podbitych krajach dao moliwoci eksploatacji z

surowcw naturalnych oraz masowego pozyskiwania taniej siy roboczej. Miao tak-

e wpyw na rozkwit handlu, przedsibiorczoci oraz wszelkiego rodzaju instytucji

i operacji fi nansowych5. Konsekwencjami tych przemian spoeczno-gospodarczych

byo powstanie nowej warstwy przedsibiorcw6, ktrzy stanowili wasny, odrbny

3 G. ALFLDY, Historia spoeczna staroytnego Rzymu, przek. A. GIERLISKA, Pozna 1998, s. 68.

4 J. MARQUARDT, De lorganisation fi nancire chez les Romains, [w:] Manuel des antiquits ro-maines, t. 10, Paris 1888, s. 78 i n.; A. DELOUME, Les manieurs dargent a Rome, Paris 1892, s. 6 i n.; T. FRANK, Storia economica di Roma (trad. it.), Firenze 1924, s. 211 i n.; tene, An Eco-nomic Survey of Ancient Rome, Paterson, New Jersey 1959; M. ROSTOVZEFF, Storia economica e sociale dellimpero romano (trad. it.), Firenze 1946, s. 214 i n., 216 i n.; R.H. CHICO, Funcion y origen de los argentarii, Anuario de Estudios Sociales y Juridicos 6 (1977), s. 105 i n.; G. MASELLI, Argentaria. Banche e banchieri nella Roma repubblicana. Organizzazione proso-pografi a terminologia, Bari 1986, passim; J. ANDREAU, La vie fi nancire dans le monde romain. Les mtiers des maniers dargent (IV e sicle au J.C. III e sicle ap. J.C.), Roma 1987, s. 5 i n.; tene, Les comtes bancaires en nature, Index 15 (1987), s. 413 i n.; A. BRGE, Fiktion und Wirklichkeit: Soziale und rechtliche Strukturen des rmischen Bankwesens, ZSS 104 (1987), s. 463 i n.; M.A. PEALVER Rodriguez, La banca en Roma, [w:] Estudos en Homenaje al Profe-sor Juan Igliesias, t. III, J. ROSET ESTEVE (ed.), Madrid 1988, s. 1531 i n.; A. PETRUCCI, Mensam exercere. Studi sullimpresa fi nanziaria romana (II sec. a. C. - met del III sec. d.C.), Napoli 1991, s. 6 i n.; tene Qualche rifl essione sulla possibile confi gurazione di un diritto bancario romano nellet commerciale (et del III secolo a.C. - et del III secolo d.C.), Studi Senesi 15 (2005), s. 7185; P. NICZYPORUK, A. TALECKA, , [w:] : - . Ma IV -, 2530 2006 ., 2006, s. 189 i n.; tyche Rzymska antyczna bankowo wsplnym dziedzictwem Europy [w:] Pienidz symbol wadza wojna wsplne dziedzictwo Europy, Biaoru Estonia Litwa otwa Polska Rosja Rumunia Sowacja Ukraina, Studia i materiay, red. K. FILIPOW, Augustw Warszawa 2010, s. 28 i n.

5 Zob. J. KRZYNWEK, Prawo handlowe Rzymian, Przegld Prawa Handlowego 78 (1994), s. 3741.

6 Por. F. DE MARTINO, Exercitor, NNDI 6 (1957), s. 1088 oraz A. FLDI, Die Entwicklung der sich auf die Schiffer beziehenden Terminologie im rmischen Recht, TR 63.1 (1995), s. 19; tene, Remarks on the legal structure of enterprises in Roman law, RIDA 43 (1996), ser. 3, s. 188 i n.; tene, La responsabilit dellavente potest per atti compiuti dall exercitor suo sottoposto, SDHI 64 (1998), s. 179 i n.; tene, Caupones e stabulariinelle fonti del diritto

15

Wstp

stan ekwitw7. Do stanu ekwitw naleeli: publicani, a wic przedsibiorcy bdcy

dzierawcami na wielk skal8, faeneratores lub argentarii, czyli lichwiarze i ban-

romano, [w:] Mlanges Fritz Sturm, t. I, ed. J.-F. GERKENS, H. PETER. P. TRENK-Hinterberger, R. VIGNERON, Lige 1999, s. 119 i n.; tene, Apunti sulla categoria dei quasi-delitti, Acta Facul-tatis Politico-Iuridicae Universitatis Budapestinensis 37 (19992000), s. 9 i n. Rwnie zakres dziaalnoci institora by bardzo szeroki zob. I. EBER, Institor w dawnym Rzymie, Acta Universitatis Wratislaviensis 2616 Prawo 288 (2004), s. 80 i n. a take A. ERNOUT, A. MEIL-LET, Dictionnaire tymologique de la langue latine. Histoire de mots, Paris 1939, s. v. institor odnonie do etymologii sowa institor.

7 T. OPOSZKO, Historia spoeczna republikaskiego Rzymu, Warszawa 1987, s. 82 i n.; M. CARY, H.H. SCULLAND, Dzieje Rzymu, t. I, przek. J. SCHWARCKOPFA, Warszawa 1992, s. 372; W. MORAW-SKI, Zarys powszechnej historii pienidza i bankowoci, Warszawa 2002, s. 28 i n.; K. CHYTA, Gospodarcze i polityczne znaczenie ekwitw w Rzymie u schyku III i w II w.p.n.e., ZNUJ. Prace Instytutu Wasnoci Intelektualnej 5 (2006), s. 103114.

8 Liv., Ab urbe condita 23, 49, 1; 24, 18, 10; 45, 18, 3. Zob. R. CAGNAT, Publicani, Publicum, DS 4.1 (1896), szp. 752; F. MESSINA VITRANO, Sulla responsabilit dei publicani, Circo-lo Giuridico 40 (1909), s. 3 i n.; P.A. BRUNT, Sulla and the Asian Publicans, Latomus 19 (1956), s. 1725; J.P.V.D. BALDSON, Roman History 6550 B.C. Five Problems, Journal of Ro-man Studies 52 (1962), s. 134 i n.; S. SOLAZZI, Leditto de publicanis in D.39.4.1.pr., [w:] Studi Albertario, t. I, Milano 1953, s. 14 i n.; P. BONETTI, Publicani, NNDI 14 (1957), s. 584; A. METRO, Lesperibilit nei confronti dei publicani dellactio vi bonorum raptorum,Iura 18 (1967), s. 108 i n.; G. RGDI, Publicani, RE Supplementband XI (1968), szp. 1184 i n.; H.C. YOUTIE, Publicans and Sinners, Scriptiunculae 1 (1973), s. 554 i n. (= ZPE 1 (1967), s. 1 i n.); R. RHLE, Zum Wortlaut des Edikts quod publicanus ui ademerit, TJ 46 (1978), s. 137 i n.; E. BADIAN, Publicans and Sinners. Private Enterprise in the Service of the Roman Republic2, Ithaca-London 1983, s. 1723; F. DE MARTINO, La storia dei pubblicani e gli scritti dei giuristi, Labeo 39 (1993), s. 14 i n.; P. VOCI, Note sulle azioni pretorie contro i publicani, SDHI 60 (1994), s. 291 i n.; A. MATEO, Manceps, redemptor, publicanus. Contribucin al estudio de los contratistas pblicos en Roma, Santander 1999, s. 21 i n.; Z. SUEWSKA, D. 17, 2, 82 a zasady odpowiedzialnoci wobec osb trzecich wsplnikw konsensualnej rzymskiej societas, [w:] Honeste vivere... Ksiga pamitkowa ku czci Profesora Wadysawa Bojarskiego, pod red. Andrzeja Sokali i Ewy Gajdy, Toru 2001, s. 222 i n.; L. MAGANZANI, Analisi economica e studio storico del diritto: le societates publicanorum rivisitate con gli strumenti concettuali del economista, Iura 52 (2001), s. 216 i n.; tene, Pubblicani e debitori dimposta. Ricerche sul titolo edittale de publicanis, Torino 2002, s. 1 i n.; W. AREVALO, Refl exiones en torno a la actividad delictiva de los publicanos, [w:] El Derecho Penal: De Roma al derecho actual, Ali-cante 2004, s. 89 i n.; J. FERRER Maestro, La Repblica paricipada: Intereses privados y negocios pblicos en Roma, Castelln de la Plana 2005, s. 27 i n.; A. TORRENT, Familia publicanorum, Diccionario de Derecho Romano, Madrid, 2005, s. 355; J.M. BLANCH NOUGUS, La concesin de obras pblicas y su fi nanciacin en el Derecho Romano, Revista General de Derecho Romano 8 (2007), s. 1 i n.; A. LPEZ PEDREIRA, Quantae audaciae, quantae temeritatis sint publicanorum factiones. Refl exiones acerca del edictum de publicanis (D.39.4), Anuario da Facultade de Dereito da Universidade da Corua. Revista Jurdica Internacional e Interdisciplinar 12 (2008), s. 583 i n.; M.P. PREZ LVAREZ, Las ventas por subasta en la esfera del Derecho Pblico, Re-vista General de Derecho Romano 14 (2010), s. 1 i n.

16

Wstp

kierzy9, negotiatores - kupcy, agricolae, czyli posiadacze dbr ziemskich, oraz mer-

catores - kupcy hurtowi10. Wielu z tych przedsibiorcw wywodzio si z niszych

warstw spoecznych11. Byli to publicani12, kupcy, lichwiarze i bankierzy13. Wielu

spord nich pochodzio z italskich kolonii i municypiw.

Zasadnicze problemy badawcze w zakresie obranej tematyki rozwaa mona

sprowadzi do nastpujcych pyta oglnych:

1) Czy istnienie wielu terminw uywanych na okrelenie osb zajmujcych

si dziaalnoci bankow byo oznak swego rodzaju specjalizacji wrd tej grupy

zawodowej?

2) Czy w zwizku z nazewnictwem podmiotw podejmujcych si operacji

bankierskich mona im przypisa wykonywanie konkretnych czynnoci charaktery-

stycznych tylko dla nich?

Udzielenie odpowiedzi na wyej postawione pytania wymaga wyjanienia bar-

dziej szczegowych kwestii, a mianowicie:

pochodzenia, czy wrcz ewolucji terminw uywanych na okrelenie osb

zajmujcych si dziaalnoci bankow, a w ramach tego zagadnienia okrelenie

ram aktywnoci zawodowej poszczeglnych grup podejmujcych czynnoci ban-

kierskie;

9 A. BRGE, Vertrag und personale Abhngigkeiten in Rom der spten Republik und den frher Keiserzeit, ZSS 97 (1980), s. 114 i n.; tene, Fiktion und Wirklichkeit, cit., s. 495 i n.; A. PIKUL-SKA-ROBASZKIEWICZ, Lichwa w pastwie i prawie republikaskiego Rzymu, d 1999, s. 21 i n.

10 T. OPOSZKO, op. cit., s. 83 i n. Por. K. VERBOVEN, Faeneratores, negotiatores and Finan-cial Intermediation in the Roman World (Late Republic and Early Empire), [w:] K. VERBOVEN, K. VANDORPE and V. CHANKOWSKI-Sable (edd.), Pistoi dia tn technn. Bankers, loans and ar-chives in the Ancient World. Studies in honour of Raymond Bogaert, Studia Hellenistica 44 (2008), s. 211 i n.

11 T. OPOSZKO, op. cit., s. 83 i n.; G. ALFLDY, op. cit., s. 79.

12 Polib. 6, 17, 2 i n.

13 Wielka Historia Powszechna, t. III (1), pod red. J. DBROWSKIEGO, O. HALECKIEGO, M. KUKIELA i S. LAMA, L. PIOTROWICZ, Dzieje Rzymskie, Krakw 1934, s. 315; T. WAEK-CZERNECKI, Historia gospodarcza wiata staroytnego, t. II, Grecja Rzym, Warszawa 1948, s. 195 i n.; M. CARY, H.H. SCULLARD, op. cit., s. 372; J. KRZYNWEK uwaa, e bankierzy w hierarchii spoecznej zaj-mowali nisz pozycj ni wska grupa fi nansjery ekwickiej, zob. Odpowiedzialno przedsi-biorcy (exercitor) w prawie rzymskim, Warszawa 2000, s.184. Zob. take A. TORRENT, Actividad bancaria e infl acin en epoca dioclecianea-constantiniana, Iura 57 (20082009), s. 54.

17

Wstp

podjcia rozwaa nad operacjami prowadzonymi przez bankierw rzym-

skich i wykazanie ich szczeglnych obszarw aktywnoci;

ustalenia, gdzie prowadzona bya dziaalno bankierska i czy miejsce jej wy-

konywania byo charakterystyczne dla bankierw;

czy wszystkie osoby podejmujce operacje bankierskie korzystay w jednako-

wym stopniu z tych samych miejsc i sposobw jej wykonywania;

jak ksztatoway si obowizki bankiera, szczeglnie w zakresie kompensacji

i prowadzenia ksigi rachunkowej i czy nadzr nad dziaalnoci bankiersk mia

zwizek z tymi szczeglnymi obowizkami cicymi nad bankierami.

Gwne cele pracy w postaci dokonania oceny terminw uywanych na okrele-

nie osb zajmujcych si dziaalnoci bankow oraz przypisanie im konkretnych,

charakterystycznych czynnoci mog by osignite tylko poprzez krytyczn anali-

z rde prawa rzymskiego. Respektujc kryteria bdce podstaw podziau prawa

na sfer publiczn i prywatn, rozwaaniom przywieca pogld, zgodnie z ktrym

zasadnicz cech odrniajc bankierw publicznych od prywatnych jest przede

wszystkim kryterium utilitas, czyli interesu prawnego. Wanym zagadnieniem b-

dzie sprecyzowanie, czy wszystkie osoby zajmujcy si dziaalnoci bankow w in-

teresie publicznym i prywatnym wykonyway tosame operacje, czy moe istniay

konkretne czynnoci charakterystyczne dla bankierw publicznych i prywatnych.

Zakres i ukad pracy

Praca skada si z trzech rozdziaw, w ktrych bd omawiane kwestie zwiza-

ne z bankierami i operacjami bankierskimi w staroytnym Rzymie.

W rozdziale pierwszym przedstawiona zostanie terminologia uywana w r-

dach prawa rzymskiego na okrelenie osb zajmujcych si dziaalnoci bankier-

sk. Pokazane zostanie wic nazewnictwo greckie, a mianowicie trapezitae oraz jego

aciskie odpowiedniki czyli argentarii czy mensarii. W poszczeglnych podroz-

dziaach zaprezentowane zostan rwnie inne terminy okrelajce osoby zwizane

z dziaalnoci bankow: mensarii, mensularii, nummularii, coactores, coactores

argentarii, stipulatores argentarii, collectarii. Ponadto przy omawianiu poszczegl-

18

Wstp

nych grup bankierskich negotiatores zostanie podjta prba zakwalifi kowania ich do

osb podejmujcych operacje bankierskie z chci zysku oraz do tych, ktrzy dziaali

w imieniu i na rzecz pastwa. Przedmiotem rozwaa bdzie rwnie okres aktyw-

noci danego rodzaju bankierw.

W kolejnym rozdziale ukazane zostan operacje prowadzone przez bankierw

rzymskich. Przedstawione bd czynnoci depozytowe, z rozrnieniem na depozyt

prawidowy (depositum regulare) i nieprawidowy (depositum irregulare). Przeana-

lizowane zostanie receptum argentarii, na podstawie ktrego bankier bra na sie-

bie (in se recipere) obowizek zapacenia cudzego dugu. Omwione zostan take

czynnoci poyczkowe, ze szczeglnym uwzgldnieniem pecunia traiecticia - fenus

nauticum oraz oprocentowania poyczek. Pokazane bdzie rwnie chirographum

(list kredytowy). W dalszej czci tego rozdziau omwione zostanie take zagad-

nienie udziau bankierw jako porednikw w sprzeday aukcyjnej majtkw, a tak-

e uczestnikw aukcji oraz ich uprawnie i obowizkw. Ponadto pokazani zostan

Jukundusowie jako porednicy aukcyjni. Kolejnym problemem rozdziau drugie-

go bdzie zagadnienie podejmowania przez bankierw czynnoci badania jakoci

i wymiany monety. W tym miejscu zostanie zwrcona uwaga na rzymski system

monetarny i kontrolerw jakoci monet. Rozwaania w rozdziale drugim zamyka

problematyka odzyskiwania (windykacji) dugw klientw.

Rozdzia trzeci dotyczy formy prowadzenia dziaalnoci bankierskiej i jej ewi-

dencji. Rozwaania obejm miejsce wykonywania operacji bankierskich, poczyna-

jc od tabernae, poprzez mensa argentaria, nummularia, mensa publica, a na wi-

tyni koczc. Take w tym rozdziale znajd si uwagi odnoszce si do dziaalnoci

bankierskiej wykonywanej kolektywnie. Wskazana zostanie societas argentaria

jako forma prowadzenia operacji przez argentarii. Zostanie tu rwnie omwio-

ny nadzr nad dziaalnoci prowadzon przez bankierw wykonywany przez edy-

lw i praefectus Urbi. Ukazane bdzie zagadnienie ewidencjonowania operacji, ze

szczeglnym uwzgldnieniem editio rationum. Przedstawiona zostanie problematy-

ka kompensacji zwizanej z dziaalnoci bankiersk.

Sygnalizowany w literaturze problem zakresu oddziaywania doktryny chrze-

cijaskiej na regulacje prawne zwizane z bankierami i operacjami bankierskimi

19

Wstp

wymaga osobnego i szczegowego zbadania, co jednak wykracza poza zakres tego

opracowania14.

Podstawa rdowa

rda prawne nie daj jednakowych moliwoci rozwaa nad osobami zajmu-

jcymi si dziaalnoci bankiersk oraz nad operacjami przez nich podejmowanymi

w poszczeglnych okresach rozwoju prawa rzymskiego.

Baz rdow dla przeprowadzonych bada tworz gwnie teksty jurydyczne,

od fragmentw ustawy XII tablic poczwszy15, poprzez edykt pretorski oraz jego

rekonstrukcj sporzdzon przez O. Lenela16, zachowane dziki umieszczeniu ich

przez kompilatorw w Digestach, fragmenty pism klasycznych jurystw rzymskich,

przekazane opracowania i zbiory poklasyczne, po kodyfi kacj justyniask (VI w.).

Analiza operacji dokonywanych przez bankierw rzymskich opiera si na ubo-

giej jurydycznej podstawie rdowej. Sedes materiae to pojedyncze fragmenty

zamieszczone w trzecim tytule szesnastej ksigi Digestw, zatytuowanej Depositi

vel contra ([skarga z tytuu] przechowania [bezporednia] lub przeciwna), a take

tytuw: 2.14. De pactis (o umowach), 13.5. De pecunia constituta (O [ponownie]

przyrzeczonych pienidzach), 17.2. Pro socio (skarga [z tytuu] spki), 19.2. Locati

conducti ([skarga z tytuu umowy] najmu [lub dzierawy, lub pracy, lub o dzieo]),

42.5. De rebus auctoritate iudicis possidendis seu vendendis (o rzeczach posiada-

nych albo sprzedanych za zezwoleniem sdziego), oraz 2.13. De endendo (o przy-

znaniu skargi). Te dwa ostatnie tytuy posuyy take do przedstawienia zagadnie

ewidencjonowania operacji, ze szczeglnym uwzgldnieniem editio rationum, jak

rwnie wraz z tytuami: 14.3. De institoria actione ([o skardze przeciwko zwierzch-

nikowi familijnemu z zobowiza podlegego jego wadzy przedsibiorcy]), 18.1.

De contrahenda emptione et de pactis inter emptionem et venditorem compositis

et quae res venire non possunt (o kontrakcie kupna, umowach zawartych pomidzy

14 Zob. R. BOGAERT, Changeurs et banquiers chez les Pres de lglise, Ancient Society 4 (1973), s. 239270.

15 V. RAGUSA, Le XII Tavole (parte prima), Roma 1924, passim; M. i J. ZABOCCY, Ustawa XII ta-blic. Tekst tumaczenie objanienia2, Warszawa 2003, passim.

16 O. LENEL, Das Edictum Perpetuum, Leipzig 1927 (wyd. Aalen 1956), passim.

20

Wstp

kupujcym i sprzedajcych i o rzeczach, ktre nie mog by zbywane) Digestw by

niezbdny do omwienia miejsca prowadzenia dziaalnoci bankierskiej.

Kompensacj bankiera (compensatio argentarii) analizowano na podstawie

fragmentw Gaiusa oraz take kilku urywkw tytuu 16.2. De compensationibus

(o potrceniach), a odpowiedzialno przy pomocy kilku miejsc z tytuu 1. 12. De

offi cio praefecti urbi (o urzdzie prefekta miasta) justyniaskich Digestw.

Korzystajc ze rde prawa przedklasycznego i klasycznego, znanych z prze-

kazw pniejszych, a mianowicie z fragmentw zawartych w Digestach oraz po-

klasycznych zbiorach, stosowano zasad domniemania autentycznoci tekstw, po-

dzielajc w tej materii pogld M. Kasera17, a za nim w polskiej literaturze W. Bo-

jarskiego18. Jedynie w przypadkach zupenie oczywistych i pewnych przeksztace

przyjmowano, i poddane analizie teksty rdowe s interpolowane.

Przy rekonstrukcji i interpretacji rde okazay si pomocne papirusy19 i rda

literackie. W poszukiwaniu rde literackich wykorzystano wydawnictwa leksyko-

grafi czne, a ustalone t drog przypadki uycia sw: trapezitae, argentarii, mensa-

rii, mensarii, mensularii, nummularii, coactores, coactores argentarii, stipulatores

argentarii, collectarii w duej czci byy przydatne dla niniejszych rozwaa20.

17 M. KASER, Ein Jahrhundert interpolationenforschung an den rmischen Rechtsquellen, [w:] Rmische Rechtsquellen und angewandte Juristenmethode, Wien-Kln-Graz 1986, s. 113 i n. Zob. tene, Zur Methodologie der rmischen Rechtsquellenforschung, Wien-Kln-Graz-Bhlau 1972, passim.

18 W. BOJARSKI, Remarks on Textual Reconstruction in Roman Law, [w:] Le droit romain et le mode contemporain. Mlanges la mmoire de Henryk Kupiszewski, (red.) W. WOODKIEWICZ i M. ZABOCKA, Varsovie 1996, s. 89.

19 Papirusy egipskie byy przedmiotem wnikliwych studiw. Zob. R. TAUBENSCHLAG, Law of Greco-Roman Egypt in the Light of the Papyri, Warszawa 1955, s. 340 i n.; O. MONTEVECCHI, La Papi-rologia, Milano 1991, s. 225 i n.; A. UKASZEWICZ, wiat papirusw, Warszawa 2001, s. 11 i n. Por. P. DREVES, Die Bankdiagraphe in den Grko gyptischen Papyri, JJP 5[18] (1974), s. 95155.

20 Zob. H. MERGUET, Lexikon zu den philosophischen Schriften Ciceros, Hildesheim 1961; M.N. WETMORE, Index verborum Catullianus, Hildesheim 1961; Lexicon Quintilianeum, (ed.) E. BONNELLUS, Hildesheim 1962; G. LODGE, Lexicon Plautinum, Hildesheim 1962; H. MERGUET, Lexikon zu den Reden des Cicero, t. IIV, Hildesheim 1962; I. SEGEBADE, E. LOM-MATZSCH, Lexicon Petronianum, Hildesheim 1962; K.M. ABBOTT, W. ABBOTT OLDFATHER, H.V. CANTER, Index verborum in Ciceronis retorica, Urbana 1964; W. ABBOTT OLDFATHER, A.S. PEASE, H.V. CANTER, Index verborum quae in Senecae fabulis necnon in Octavia praetexta reperiuntur, Hildesheim 1964; A. CINQUINI, Index Phaedrianus, Hildesheim 1964; C. LESSING,

21

Wstp

Ponadto pomocne okazay si systemy informatyczne Fiuris21 i BIA22 oraz in-

skrypcje nagrobne, szczeglnie z terenu Rzymu23.

Omwienie literatury

Problematyka bankierw i operacji przez nich wykonywanych w prawie

rzymskim nie doczekaa si jak dotd kompleksowego opracowania. W 2002 roku

ukazaa si monografi a Aldo Petrucciego, Profi li giuridici delle attivit e dellor-

ganizzazione delle banche romane. Praca ta jest prb przedstawienia aktywnoci

i form organizacyjnych bankowoci rzymskiej. Jednake autor nie dokona analizy

terminw uywanych na okrelenie osb zajmujcych si dziaalnoci bankow.

Jego zamiarem nie byo rwnie odnalezienie specjalizacji w podejmowaniu ope-

racji bankierskich. Jedynie, poza argentarii i nummularii, wskaza na dziaalno

coactores argentarii i na ich zwizki ze sprzeda aukcyjn. Nie odnis si rwnie

do osb podejmujcych czynnoci w zakresie tzw. bankowoci publicznej.

Scriptorum historiae Augustae Lexicon, Hildesheim 1964; W. ABBOTT OLDFATHER, H.V. CANTER, K.M. ABBOTT, Index verborum Ciceronis epistularum, Hildesheim 1965; D. BO, Lexicon Ho-ratianum, Hildesheim 1965; R.J. DEFERRARI, M.W. FANNING, A.S. SULLIVAN, A Concordance of Lucan, Hildesheim 1965; X. JACQUES, J. VAN OOTEGHEM, Index de Pline le Jeune, Bruxelles 1965; O. EICHERT, Vollstndiges Wrterbuch zur philippischen Geschichte des Justinus, Hildesheim 1967; O. SCHNEIDER, In C. Plinii Secundi Naturalis Historiae libros indices, Hildesheim 1967; L. BERKOWITZ, T.F. BRUNNER, Index Lucilianus, Hildesheim 1968; R.J. DEFERRARI, M.I. BARRY, M.R.P. MCGUIRE, A Concordance of Ovid, Hildesheim 1968; R. LECROMPE, Cesar. De bello gallico. Index verborum, Hildesheim 1968; D.W. PACKARD, A Concordance to Livy, t. IIV, Cambridge 1968; A.W. BENNETT, Index verborum Sallustianus, Hildesheim-New York 1970; G. CLAESSON, Index Tertullianeus, t. IIII, Paris 19741975; F. GARRONE, M. MATTEA, F. RUSSO, Index verborum mit statistischen Aufstellungen zu De eloquentia und De orationibus, VON M.C. FRONTO, Hildesheim-New York 1976; Lexicon Livianum et Naevianum, (ed.) A. CAVAR-RA, A. RESTA BARRILE. Hildesheim-New York 1981; Concordantia in Ausonium, (ed.) L. BOL-CHAZY, Hildesheim-New York 1982; Index verborum Ammiani Marcellini, (ed.) M. CHIABO, Hildesheim-Zurich-New York 1983. Por. take oglny sownik: Thesaurus Linguae Latinae, Lipsiae 1900.

21 Fiuris. Archivio elettronico per linterpretazione delle fonti giuridiche romane, CD-ROM, P. CA-TALANO, F. SITZIA, Roma 2003.

22 Bibliotheca Iuris Antiqui (BIA), Sistema informativo integrato sui diritti dellAntichit, CD-ROM, N. PALAZZOLO, Catania 1994.

23 Corpus Inscriptionum Latinarum, Inscriptiones Vrbis Roma Latinae (CIL), vol. sextum, pars septima, fasc. 16, Index vocabulorum nominibus propriis inclusis, fasc. l6, Berlin 19741975.

22

Wstp

Take wzmianki dotyczce bankierw i operacji przez nich wykonywanych

mona znale w innych pracach A. Petrucciego24, a ponadto w opracowaniach

J. Andreau25, R. Bogaerta26, G. Masello 27 oraz M.A. Pealvera Rodrigueza28. Jednak-

e opracowania te nie ujmuj problematyki bankierskiej w spobb kompleksowy.

Nie ma rwnie monografi i omawiajcej osobno terminologi uywan w r-

dach prawa rzymskiego na okrelenie osb zajmujcych si dziaalnoci bankow.

Chocia problematyce tej powicono sporo opracowa zamieszczonych w sow-

nikach i encyklopediach29 oraz artykuw30, to czasami powielane tam s pewne

24 A. PETRUCCI, Mensam exercere, cit., s. 6 i n.; tene, Profi li giuridici delle attivit e dellorganiz-zazione delle banche romane, Torino 2002, s. 15 i n.; tene, Qualche rifl essione sulla possibile confi gurazione di un diritto bancario romano nellet commerciale (et del III secolo a.C. - et del III secolo d.C.), cit., s. 7185; tene, Per una storia della protezione dei contraenti con gli imprenditori I, Torino 2007, s. 155 i n.; tene, Limpresa bancaria: attivit, modelli organizza-tivi funzionamento e cessazione, [w:] P. CERAMI, A. DI PORTO, A. PETRUCCI, Dirirtto commerciale romano. Profi lo storico, Torino 2010, s. 100

25 J. ANDREAU, Histoire des mtiers bancaires et volution conomique, Opus 3 (1984), s. 106 ; tene, La vie fi nancire dans le monde romain, cit., s. 5 i n.; tene, Les comtes bancaires en na-ture, cit., s. 413 i n.; tene, Banking and Business in the Roman World, t. J. LLOYD, Cambridge 2004, s. 30 i n..

26 R. BOGAERT, Les oprations en nature des banques en gypte grco-romaine, Ancient Society 19 (1988), s. 213224; tene, Listes de taxes et banques dans lgypte romaine, ZPE 79 (1989), s. 207226; tene, Les banques Alexandrie aux poques grco-romaine et byzantine, Ancient Society 23 (1992), s. 3142; tene, Liste gographique des banques et des banquiers de lgypte romaine, 30a-284, ZPE109 (1995), s. 151; tene, La banque en gypte byzantine, ZPE 116 (1997), s. 85140; tene, Les oprations des banques de lgypte romaine, Ancient Society 30 (2000), s. 135269; tene, Les documents bancaires de lgypte grco-romaine et byzantine, Ancient Society 31 (2001), s. 173288.

27 G. MASELLI, Argentaria, cit., passim.

28 M.A. PEALVER RODRIGUEZ, La banca en Roma, cit., s. 1531 i n.

29 L. SCHMITZ, Mensarii, Mensularii, or Nummularii, [w:] A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, J. MURRAY (ed.), London 1875, s. 750; tene, Argentarii, [w:] A Dictionary of Gre-ek and Roman Antiquities, cit., s. 130; J. OEHLER, Argentarii (1), RE 2 (1895), szp. 706710; P. HABEL, Argentarii (2), RE 2 (1895), szp. 710711; M. TALAMANCA, Argentarii, NNDI 1. 2 (1957), s. 940 i n.

30 R.H. CHICO, Funcion y origen de los argentarii, cit., s. 105 i n.; A. BRGE, Fiktion und Wirkli-chkeit, cit., s. 463 i n.; A. TORRENT, Actividad bancaria e infl acin en epoca dioclecianea-con-stantiniana, cit., s. 54; S. BALBINI De Caro, La banca a Roma, Roma 1989, s. 55 i n.; A. FLDI, Dubbi e ipotesi in tema della terminologia relativa ai banchieri romani, [w:] Au-del des fron-tiers. Mlanges de droit romain offerts Witold Woodkiewicz, t. I, Warszawa 2000, s. 207 i n.

23

Wstp

stereotypy bez gbszej analizy31. Ponadto nie odnosz si one do szeroko pojtych

oznak swego rodzaju specjalizacji wrd tej grupy zawodowej.

Przy opracowywaniu miejsca prowadzenia dziaalnoci bankierskiej oraz obo-

wizkw prawnych naoonych na bankierw, a gwnie w zakresie prowadzenia

ksigi rachunkowej czy kompensacji pomocne okazay si te prace W. Osuchow-

skiego32, W. Rozwadowskiego33, czy J. Krzynwka34.

W wiatowej literaturze romanistycznej istniej prace poruszajce zagadnienia

dotyczce sytuacji spoecznej, ekonomicznej i obyczajowej bankiera w staroytnym

Rzymie35. Mona take znale opracowania na temat monety czy fi nansw, ktre

to problemy znajduj si poza gwnym nurtem zainteresowania36. W powyszych

31 L. SCHMITZ uwaa, e mensarii, mensularii i nummularii byli bankierami publicznymi (L. SCH-MITZ, Mensarii, Mensularii, or Nummularii, cit., s. 750).

32 W. OSUCHOWSKI, Largentarius, son rle dans les oprations commerciales a Rome et sa condi-tion juridique dans la compensation la lumiere du rapport de Gaius (Gai IV 6468), Archi-vum Iuridicum Cracoviense 1 (1968), s. 6780; tene, Historyczny rozwj kompensacji w pra-wie rzymskim, Krakw 1970, s. 41 i n.

33 W. ROZWADOWSKI, Przelew wierzytelnoci w prawie rzymskim, Pozna 1969, s. 90 i n.; tene, Reskrypt Marka Aureliusza o kompensacji w doktrynie romanistycznej i w rdach. Cz. I. Prze-gld krytyczny doktryny XIX i XX wieku, CPH 26 (1974), z. 2, s. 4 i n.; tene, Reskrypt Marka Aureliusza o kompensacji w doktrynie romanistycznej i w rdach. Cz. II. rda, CPH 27 (1975), z. 1, s. 25 i n..

34 J. KRZYNWEK, Odpowiedzialno przedsibiorcy (exercitor) w prawie rzymskim, cit., s.184 i n.

35 Owe publikacje w niewielkim stopniu odnosz si do problematyki sytuacji prawnej bankiera. Mona tu wymieni opracowania J. CARCOPINO, ycie codzienne w Rzymie w okresie rozkwitu cesarstwa, tum. M. PKCISKA, Warszawa 1960, passim; R. TIENNE, ycie codzienne w Pom-pejach, prze. T. KOTULA, Warszawa 1966, passim, A.G. HAMMANA, ycie codzienne pierwszych chrzecijan, Warszawa 1990, passim; M. BEARDA, Pompeje. ycie rzymskiego miasta, Pozna 2008, passim. Take wiadomoci, gwnie o charakterze oglnym, byy zawarte w opracowa-niach dotyczcych problemw spoecznych. Mona tu wymieni prace: J. ZABOCKIEJ, Podstawy gospodarcze anatolijskiej arystokracji w wietle inskrypcji fundacyjnych z okresu wczesnego cesarstwa, Pozna 1968, passim; W. CERANA, Rzemielnicy i kupcy w Antiochii i ich ranga spo-eczna (II poowa IV wieku), Wrocaw-Warszawa-Krakw 1969, passim; G. ALFLDY, op. cit., passim. Por. take K. WACHTEL, Zur sozialen Herkunft der Bankiers im Rmischen Reich bis zum Ende des dritten Jahrhunderts u. Z., [w:] Neue Beitrge zur Geschichte der alten Welt, t. II, Rmisches Reich, Berlin 1965, s. 141146; M.R. CAROSELLI, Miseria e grandezza della vita ban-caria dellAntichita, Economia e Storia 21 (1977), s. 528.

36 Podstawowe pimiennictwo na ten temat: J. MARQUARDT, De l'organisation fi nancire chez les Romains, cit., s. 78 i n.; E.A. SYDENHAM, The Roman monetary System, t. I, Los Angeles 1919, passim; tene, The Coinage of the Roman Republic, ed. L. FORRER, C.A. HERSCH, Londyn 1952, passim; T. FRANK, Storia economica di Roma, cit., s. 211 i n.; tene, An Economic

24

Wstp

pracach brak jest jednak kompleksowej analizy bankierw i operacji przez nich po-

Survey of Ancient Rome, cit., passim; W. GIESECKE, Italia Numismatica. Eine Geschichte der italischen Geldsysteme bis zur Kaiserzeit, Leipzig 1928, passim; H. MATTINGLY, Roman Coins. From the Earliest Times to the Fall of the Western Empire, London 1928 (przedruk 1960), passim; M. ROSTOVZEFF, Storia economica e sociale dellimpero romano, cit., s. 214 i n.; F. DI RENZO, La fi nanza antica, Milano 1955, s. 70; J. HEURGON, Traditions trusco-italiques dans le monnayage de Trebonien Galle, Studi Etruschi 24.2 (195556), s. 91105; R. THOMSEN, Early Roman Coinage, Copenhague 19571961, passim; C.H.V. SUTHERLAND, The Intelligibility of Roman Imperial Coin Types, JRS 49 (1959), s. 4655; tene, Roman History and Coinage 44 B.C. A.D. 69: Fifty Points of Relation from Julius Caesar to Vespasian, Oxford 1987, passim; H. NUBAR, Aspetti della circolazione monetaria di Histria nell'epoca romana, Dacia 7 (1963), s. 241256; R.A.G. CARSON, Roman History and the Roman Coinage, Didaskalos, 1.3 (1965), s. 153 i n.; tene, Principal Coins of the Romans, t. I, The Republic C. 29031 B.C., London 1978, s. 88; t. III, The Dominate AD. 294498, London 1981, s. 112; C. GATTI, La tribunicia potestas nelle monete di Nerone, Napoli 1961, s. 426437; F.D. GILLIARD, Notes on the Coinage of Julian the Apostate, JRS 54 (1964), s. 135141; M. GIACCHERO, Il progressivo peggioramento della monetazione romana da Nerone a Diocleziano, Studi Romani 14 (1966), s. 138150; G.F. HILL, Historical Roman Coins, Chicago 1966, passim; M. GRANT, Roman History from Coins. Some Uses of the Imperial Coinage to the Historian, Cambridge 1968, s. 96; tene, Roman Imperial Money, Amsterdam 1972, passim.; G. NENCI, Considerazioni sulla storia della monetazione romana in Plinio Nat. Hist., XXXIII 4247, Athenaeum 56 (1968), s. 336; M.H. CRAWFORD, Roman Republican Coin Hoards, Oxford 1969, passim; tene, Money and Exchange in the Roman World, JRS 60 (1970), s. 40 i n.; tene, La monete in Grecia e a Roma, Bari 1982, passim; tene, Roman Republican Coinage, t. III, Cambridge 1974 (przedruk 2000), passim; H.A. GRUEBER, Coins of the Roman Republic in the British Museum, t. I: Aes Rude, Aes Signatum, Aes Grave, and Coinage of Rome from B.C. 268; t. II: Coinages of Rome (continued) Roman Campania, Italy, the Social War and the Provinces; t. III: Tables of Finds and Cognomina, Indexes, Plates, Oxford 1970, passim; H. ZEHNACKER, Moneta. Recherches sur l'organisation et l'art des missions montaires de la Rpublique romaine (28931 av. J.-C), t. III, Roma 1973, passim; F. LENORMANT, Essai sur l'organisation politique et conomique de la monnaie dans l'antiquit, Amsterdam 1970, s. 192 i n.; E. POZZI PAOLINI, Problemi della monetazione di Velia nel V secolo a.C., La parola del passato 25 (1970), s. 166199; L. PERELLI, La riforma monetaria di Nerone. Una questione di metodo, Rivista Storia Italiana 87 (1975), s. 726735; H.T. KLAMI, Nmos and Nmisma. Comments on Infl ation in the Roman Empire, [w:] Studia Play, Szeged 1985, s. 263270; tene, Wie schlecht hat ein Klassiker schreiben knnen?, [w:] Studi Biscardi, t. IV, Milano 1983, s. 217 i n.; E. PERUZZI, Money in Early Rome, Firenze 1985, s. 294 i n.; R. SCOTT, Justinian's Coinage and Easter Reforms and the date of the 'Secret History', Byzantine and Modern Greek Studies 11 (1987), s. 215221; N.K. RAUH, Finances and Estate Sales in Republican Rome, Aevum 63 (1989), s. 4576; G.G. BELLONI, La moneta romana. Societa, politica, cultura, Roma 1993 (przedruk 2004), passim; K. STROBEL, Die konomie des Imperium Romanum: Wirtschaftsgeschichte im Widerstreit zwischen Primitivismus und Modernismus, Pozna 2004, passim. Z prac polskich mona wymieni: A. KUNISZ, Geneza ustroju monetarnego cesarstwa rzymskiego, Katowice 1975, passim; tene, Recherches sur le monnayage et la circulation montaire sous le rgne dAuguste, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1976, s. 44 i n.; tene Mennictwo w cesarstwie rzymskim w I wieku n.e., Katowice 1978, s. 31 i n.; tene, Pienidz zastpczy i jego rola w ekonomice pastwa rzymskiego w pocztkach Cesarstwa (27 r.p.n.e. 68 r.n.e.), Katowice 1984, s. 14 i n.; tene, Obieg monetarny na obszarach Mezji i Tracji w I i II wieku n.e., Katowice 1992, passim; tene, Wojny a pienidz. Z bada nad obiegiem srebrnej

25

dejmowanych oraz ich skutkw w prawie rzymskim.

Autor pragnie w tym miejscu serdecznie podzikowa tym wszystkim, ktrych

pomocy zawdzicza powstanie niniejszej pracy. Niezmiernie wdziczny jestem Prof.

zw. dr hab. Marii Zabockiej i Prof. zw. dr hab. Janowi Zabockiemu za wieloletni

opiek naukow oraz za wszelk okazan pomoc, cenne uwagi i wskazwki, ktre

przyczyniy si do nadania ostatecznego ksztatu tej monografi i. Dzikuj ponad-

to Prof. dr hab. Annie Tarwackiej recenzentowi wydawniczemu publikacji, ktra

poprzez swoje wnikliwe, cenne i yczliwe sugestie przyczynia si do jej udoskona-

lenia. Prezentowana monografi a nie mogaby powsta bez literatury, w wikszoci

obcojzycznej. Ogromne wyrazy wdzicznoci kieruj pod adresem Prof. Pierange-

lo Catalano z Rzymskiego Uniwersytetu La Sapienza za wielk yczliwo oraz

nieocenion pomoc okazan podczas pobytu badawczego w Rzymie.

Z caego serca dzikuj mojej onie Agnieszce, teciom Anieli i Stanisawowi

Taleckim, mamie Marii oraz dzieciom: Olece, Szymonowi i Mateuszowi za co-

dzienn trosk i wsparcie w trudnych chwilach.

monety na wschodnim pograniczu Imperium Rzymskiego w epoce Sewerw (193235), Katowice 1998, passim; S. MROZEK, Dewaluacje pienidza w staroytnoci grecko rzymskiej, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1978, passim. Por. take F. CARL, A. MARCONE, Econamia e fi nanza a Roma, Bologna 2011, passim; C. GABRIELLI, Moneta e fi nanza in et repubblicana, Roma 2012, passim. Zob. take J.H. DARMS, Senators Involvement in Commerce in the Later Republic: Some Ciceronian Evidence, Memoirs of the American Academy in Rome 36 (1980), s. 77 i n.; tene, Commerce and Social Standing in Ancient Rome, Cambridge-Massachusetts-London 1981, s. 21 i n.; E. GABBA, Riffl essioni antiche e moderne sulle attivit commerciali a Roma nei secoli II e I A.C., Memoirs of the American Academy in Rome 36 (1980), s. 91 i n.

27

ROZDZIA 1

TERMINOLOGIA UYWANA NA OKRELENIE OSBZAJMUJCYCH SI DZIAALNOCI BANKOW

W staroytnym Rzymie na okrelenie zawodu bankierskiego pocztkowo naj-

czciej w rdach spotyka si dwojakiego rodzaju nazewnictwo: greckie trapezi-

tae37, za aciskie argentarii. Wystpuje rwnie i inna terminologia uywana na

okrelenie podmiotw zajmujcych si dziaalnoci bankiersk: mensarii, mensu-

larii, nummularii, coactores, coactores argentarii, stipulatores argentarii, collecta-

rii38. Ponadto niektrzy badacze sugeruj, e do tego katalogu naley doda take

37 Zob. M. VOIGT, ber die Bankiers die Buchfhrung und die Litteralobligation der Rmer, Abhandlungen der philologisch - historischen Klasse d. k. Gesellschaft der Wissenschaften 1 (1887), nr 7, s. 3; R. BEIGEL, Rechnungswesen und Buchfhrung der Rmer, Wiesbaden 1904 (przedruk 1968), s. 207; R. BOGAERT, Banques et banquiers dans les cits grecques, cit., s. 40 i n.; tene, Les origines antiquites de la banques des dpt: une mise au point accompagnee dune esquisse des oprations de banque en Msopotamie, cit., s. 142 i n.; W. MORAWSKI, op. cit. s. 28 i n. Zob. take L. MITTEIS, Trapezitika, ZSS 19 (1899), s. 198, a szczeg. s. 199 i n.; L. NA-DJO, Largent et les affaires Rome des origines au IIe sicle avant J.-C. tude dun vocabu-laire technique, Paris 1989, s. 211; J. ANDREAU, Banking and Business in the Roman World, cit., s. 30 i n.; . , .. , : , 2003, s. 57 i n.; . , , , ... ( ), ( ) 2 (26), 2008, s. 47; M. MIELCZAREK, O teorii pienidza i praktyce instytucji banku w staroytnej Grecji doby klasycznej, [w:] Pienidz i banki wsplnota dziejw. Biaoru Litwa otwa Polska Sowacja Ukraina. Materiay z V Midzynarodowej Konferencji Numizmatycznej, Warszawa 2002, s. 12.

38 Szerzej na temat terminologii uywanej w rdach na okrelenie podmiotw zajmujcych si dziaalnoci, bankiersk zob. G. MASELLI, Argentaria, cit., s. 138 i n.; M.A. PEALVER RO-DRIGUEZ, La banca en Roma, cit., s. 1534; S. BALBINI DE CARO, op. cit., Roma 1989, s. 55 i n.; J. ANDREAU, Commerce and Finance, [w:] The Cambridge Ancient History, t. XI, The High Em-pire, A.D. 70192, Cambridge 2000, s. 173 i n.; A. FLDI, Dubbi e ipotesi in tema della termi-nologia relativa ai banchieri romani, cit., s. 207 i n.; A. PETRUCCI, Profi li giuridici delle attivit e dellorganizzazione delle banche romane, cit., s. 15 i n.; tene, Per una storia della protezione dei contraenti con gli imprenditori I, cit., s. 155 i n.; tene, Limpresa bancaria: attivit, modelli

28

Terminologia uywana na okrelenie osbzajmujcych si dziaalnoci bankow

termin fererator39. Prawnicy rzymscy mieli zatem rozbudowan terminologi na

okrelenie osb zajmujcych si dziaalnoci bankiersk. Wydaje si zatem celowe

przeanalizowanie tego zagadnienia w oparciu o rda jurydyczne oraz literatur

nieprawnicz i na tej podstawie przedstawienie znaczenia najwaniejszych termi-

nw oraz wystpujcych pomidzy nimi rnic.

1.Trapezitae ()

W rdach zawd bankierski najczciej okrelano grecko brzmic nazw tra-

pezitae (, )40, za w zlatynizowanej formie wystpowao jako

trapessita, tarpezita41, tarpessita42 czy trapedzitas43.

Pochodzenie etymologiczne tego sowa skada si wic z trapeza stou, lady

(kantoru) i z przyrostka ites, ktry odnosi si do funkcji i suy okrelaniu zawo-

dw44. Takie poczenie suy pokazaniu, e chodzi o czynnoci pienine wykony-

wane za stoem, a wic przez osoby dokonujce operacji w znaczeniu bankowym45.

organizzativi funzionamento e cessazione, cit., s. 100. Por. take L. SCHMITZ, Mensarii, Men-sularii, or Nummularii, cit., s. 750; tene, Argentarii, cit., s. 130; J. OEHLER, Argentarii (1), cit., szp. 706710; P. HABEL, Argentarii (2), cit., szp. 710711; M. TALAMANCA, Argentarii, cit., s. 940 i n.

39 Szerzej zob. A. BRGE, Vertrag und personale Abhngigkeiten in Rom der spten Republik und den frher Keiserzeit, cit., s. 114 i n.; tene, Fiktion und Wirklichkeit, cit., s. 495 i n.; a z polskiej literatury A. PIKULSKA-Robaszkiewicz, Lichwa, cit., s. 21 i n.

40 A.C. JOHNSON, Roman Egypt to the Reign of Diocletian, Baltimore 1936, s. 445 i n.; A.C. JOHN-SON, L.C. WEST, Byzantine Egypt: Economic Studies, Princeton 1949, s. 172; C. ROUECH, Au-rarii in the Auditoria, ZPE 105 (1995), s. 40; F. CARL, A. MARCONE, Econamia e fi nanza a Roma, cit., s. 100.

41 O formie tarpezita zob. rozwaania A. ERNOUT, Aspects du vocabulaire latin, Paris 1954, s. 64; J. COLLART, T. Maccius Plautus, Curculio, Paris 1962, s. 71, nota do wersu 341.

42 A. ERNOUT, Aspects du vocabulaire latin, Paris 1954, s. 64; L. NADJO, op. cit., s. 211, przyp. 2.

43 M. MIELCZAREK terminem trapedzitas okrela bankiera sprawdzajcego monety, dokonujcego wymiany, udzielajcego poyczki czy przyjmujcego depozyt. Na bank uywa okrelenia tra-pedza, co jego zdaniem odnosi si do stou, na ktrym dokonywano transakcji por. M. MIEL-CZAREK, O teorii pienidza i praktyce instytucji banku w staroytnej Grecji doby klasycznej, cit., s. 12.

44 G. REDARD, Etude philologique et linguistique, Paris 1949, s. 34. Zob. C. GABRIELLI, Moneta e fi nanza in et repubblicana, cit., s. 67.

45 R. BOGAERT, Banques et banquiers dans les cits grecques, cit., s. 40 i n.; tene, Les origines antiquites de la banques des dpt: une mise au point accompagnee dune esquisse des opra-

29


Rzeczywicie w staroytnej Grecji wystpoway osoby zajmujce si dziaalno-

ci bankiersk, spotykane na agorze greckiej od koca VI w.p.n.e. Bankierzy (tra-

pezitai) sprawdzali monety, dokonywali przelicze oraz wymiany monet46. Jedn

z najistotniejszych umiejtnoci osoby zajmujcej si dziaalnoci bankiersk byo

odrnienie monety oryginalnej od faszywej47. Zajmowali si take rozmienianiem

pienidzy na drobne, udzielaniem poyczek oraz przyjmowaniem depozytw48.

Dziaalno bankierw powiadczona jest w ponad 30 miastach, co wskazuje na ma-

sowy charakter tej dziaalnoci49. Wrd bankierw sporo byo ludzi wywodzcych

tions de banque en Msopotamie, cit., s. 142 i n.; M. MIELCZAREK, O teorii pienidza i praktyce instytucji banku w staroytnej Grecji doby klasycznej, cit., s. 12.

46 M. MIELCZAREK, O teorii pienidza i praktyce instytucji banku w staroytnej Grecji doby klasycz-nej, cit., s. 12 i n.

47 W inskrypcji z V w.p.n.e. trapezites jest powiadczony jako ten, ktry wymienia monety. Szer-sze rozwaania odnonie do tej inskrypcji por. R. BOGAERT, Banques et banquiers dans les cits grecques, cit., s. 39. O bankierach w inskrypcjach zob. take R. BOGAERT, Lapport des ins-criptions nos connaissances de la banque grecque, [w :] Akten des VI. Internationalen Kon-gresses fr Griechische und Lateinische Epigraphik (Vestigia 17), Mnchen 1973, s. 556558. Zob. I. EBER, Uwagi o greckim handlu i greckim prawie handlowym w twrczoci Platona, Acta Universitatis Wratislaviensis 1477 Prawo 222 (1993), s. 56 i n.; M. MIELCZAREK, Psu-cie pienidza w staroytnej Grecji, [w:] Psucie pienidza w Europie rodkowo-Wschodniej od antyku po czasy wspczesne. Biaoru Litwa - otwa Polska Sowacja-Ukraina. Materiay z VII Midzynarodowej Konferencji Numizmatycznej, Warszawa 2006, s. 14.

48 Szczeglnie w komediach Arystofanesa udokumentowane zostay sceny wymiany pienidzy i ich rozmieniania na drobne. Od IV w.p.n.e. moemy zaobserwowa wzrost operacji w zakresie udzielania poyczek i przyjmowania depozytw. W wietle komedii Arystofanesa umowa depo-zytu bya umow ustn, czsto bez pisemnego potwierdzenia zob. V. EHRENBERG, The People of Aristophanes, A Sociology of Old Attic Comedy, Oxford 1951, s. 219 i n.; M. MIELCZAREK, O teorii pienidza i praktyce instytucji banku w staroytnej Grecji doby klasycznej, cit., s. 12. Por. F. PRINGSHEIM, The Greek Sale by Auction, [w:] Scritti in onore di C. Ferrini, t. IV, Milano 1947, s. 284 i n.

49 M. MIELCZAREK, O teorii pienidza i praktyce instytucji banku w staroytnej Grecji doby kla-sycznej, cit., s. 12. Zob. take na temat greckiej bankowoci R. BOGAERT, A propos de la pha-sis (Isocrate, Trapzitique 42). Contribution lhistoire du droit athnien, RIDA 9 (1962), s. 157167 ; tene, De bankzaken van de Griekse tempels, Handelingen van de Koninklijke Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 18 (1964), s. 107120; tene, Banqu-iers, courtiers et prts maritimes Athnes et Alexandrie, Chronique dEgypte 40 (1965), s. 140156, tene, La monnaie, le change et la banque chez les Grecs, Revue Belge de Nu-mismatique et de Sigillographie 113 (1967), s. 257258, tene, Munt, wissel en bank bij de oude Grieken, Handelingen van de Koninklijke Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 21 (1967), s. 3345 (= Revue de la banque 33 (1969), s. 297309), tene, De publieke banken bij de oude Grieken, Handelingen van het XXVIIe Vlaams Filologencongres, Brussel 1969, s. 100102 (= Revue de la banque 33 (1969), s. 392399); tene, Die Krise der Banken in Athen im 4. Jahrhundert v. u. Z., [w:] WELSKOPF E. CH. (ed.), Hellenische Poleis,

30


si ze rodowiska byych niewolnikw50. Wiele osb, ktre podejmowao czynnoci

zaliczane do bankierskich, nie trudnio si zawodowo tego rodzaju dziaalnoci51,

a wykonywao je doranie, przypuszczalnie ze wzgldu na ich dochodowy charakter.

Zatem termin uywany na oznaczenie osb zajmujcych si dziaalnoci ban-

kiersk w staroytnym Rzymie trapezitae52 moe dowodzi, e te wanie osoby

byy z pochodzenia cudzoziemcami53. By moe take wynika to z faktu, e Rzym

by pierwszym miastem, poza wiatem greckim, gdzie stwierdzono istnienie dowo-

dw na czynnoci wymiany pienidzy w czasach staroytnych. Pierwsze operacje

bankowe przeprowadzano w kantorach, ktrych wacicielami byli gwnie Grecy

i dlatego te bankierw okrelano terminem greckim.

Ponadto ustanowienie pretury dla peregrynw w III wieku p.n.e. byo niewt-

pliwie momentem zachcajcym przybyszw obcych do osiedlania si w Rzymie54.

Berlin 1974, s. 521530; tene, Epigraphica, III: Texts on Bankers, Banking and Credit in the Greek World (Textus minores 47), Leiden 1976, passim; tene, The Economic Functions of Greek Banks, [w:] Actes du cinquime congrs international dhistoire conomique (Leningrad 1970), Moc 1977, s. 241252; tene, Le rle conomique et fi nancir des banques dans le monde grec, Cahiers de Clio 84 (1985), s. 7794; tene, La banque Athnes au IV s. av. J.C., tat de la question, Museum Helveticum 43 (1986), s. 1949; tene, Grundzge des Bankwesens im alten Griechenland (Xenia 18), Konstanz 1986, passim; tene, Griekenland, bakermat van het bankwezen, Tetradio 5 (1996), s. 131152.

50 R. BOGAERT, Banques et banquiers dans les cits grecques, cit., s. 79. W staroytnych Atenach najwaniejsi bankierzy naleeli do metojkw albo byli dawnymi niewolnikami, ktrzy po wy-zwoleniu uzyskali status metojkw por. R. FLACELIRE, ycie codzienne w Grecji za czasw Peryklesa, przek. Z. BOBOWICZ, J. TARGALSKI, Warszawa 1985, s. 45, s. 113. Por. take M. PENTA, Servus argentarius, Atti dellAccademia di Scienze Morali e Politiche di Napoli 88 (1977), s. 261277.

51 Byo tak z pewnoci w przypadku pomiaru monet i wymiany pienidzy. Platon (Polit. 289 C) przytacza krg osb, ktre mogy trudni si wymian pienidzy: argyramoiboi, zawodowo wymieniajcy pienidze i ustalajacy ich warto, armatorzy (naukleroi), hurtownicy (emporoi), i detalici (kapeloi). Take czynnoci w zakresie porednictwa w pobieraniu, czy przyjmowaniu patnoci byy czsto wiadczone doranie, a nie jako podstawowa dziaalno osb ich dokonu-jcych. Por. R. BOGAERT, Banques et banquiers dans les cits grecques, cit., s. 329.

52 Czy zob. F. CASOLA, I Gruppi politici romani nel III secolo a. C., Trieste 1962, s. 81.

53 Zob. Plaut., Curculio 480.

54 Zob. M. VOIGT, ber die Bankiers die Buchfhrung und die Litteralobligation der Rmer, cit., s. 3; R. BEIGEL, op. cit., s. 207; W. MIELCZAREK, O teorii pienidza i praktyce instytucji banku w staroytnej Grecji doby klasycznej, cit., s. 28 i n.

31


Wzmianki o bankierach mona znale w komediach Plauta55. W jego dzie-

ach Epidicus oraz Curculio moemy zidentyfi kowa postacie bankierw okrela-

ne z grecka trapezitas (). Prawdopodobnie greckie nazewnictwo zostao uyte przez Plauta wobec osb trudnicych si dziaalnoci bankiersk z uwagi na

miejsce akcji komedii, czyli Grecj. Take jego bohaterowie byli gwnie Grekami56.

Akcja komedii Curculio rozgrywa si w Epidauros, tu obok wityni Eskulapa57.

Bogaty ofi cer Terapontigonus Platagidor kupuje od Kappadoxa suc, przeznaczo-

n na heter Planezjum za trzydzieci min. Uiszcza on jedynie cz kwoty transak-

cji. Dziesi min mia Kapadoxowi wypaci bankier - Terapontigonusa Platagidora

z Epidauros, niejaki Lykon58. Zatem w komedii Curculio spotykamy si z czynno-

ciami o charakterze bankierskim wykonywanymi przez osob, wobec ktrej stosuje

si greck nazw . Podobn terminologi mona dostrzec w innej sztuce Plauta, a mianowicie w Epidicus59. Termin pojawia si wic w kome-diach Plauta, oddajcych w duej mierze rzeczywisto rzymsk z przeomu III i II

w.p.n.e.60 Komediopisarz niejednokrotnie kierowa swoich bohaterw w stron osb

prowadzcych interesy bankierskie, bez ktrych porednictwa Rzymianie nie mogli

aktywnie uczestniczy w yciu gospodarczym. Trzeba tutaj ponadto zaznaczy, e

Plaut tumaczy na acin komedie greckie, dostosowujc je do rzymskich realiw.

55 Titus Maccius Plautus (ok. 250 r.p.n.e. ok. 184 r.p.n.e.) to komediopisarz rzymski, jeden z naj-starszych (obok Katona Starszego) pisarzy rzymskich, ktrych utwory zachoway si w czym wicej ni fragmentach, a przy tym jeden z dwch (obok Terencjusza) komediopisarzy rzym-skich, ktrych komedie znamy. Z przypisywanych mu 130 sztuk Terencjusz Warron (11627 p.n.e.) uzna za autentyczne tylko 21 zob. M. CYTOWSKA, H. SZELEST, Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa 1981, s. 223 oraz s. 226 i n.; Sownik pisarzy antycznych, (red.) A. WIDERKWNA, Warszawa 20013, s. 400. Por. J. ANDREAU, Banque grecque et banque romaine dans le thtre de Plaute et de Trence, MEFR 80 (1968), s. 461526 ; M.B. lvarez Mal-lona, G.M. Alonso Prez, Un perfi l de los banqueros a la luz de la comedia plautina y de la crisis econmica argentina del siglo XXI, [w:] Congreso derecho romano IX Internacional XII Iberoamericano, El derecho comercial de Roma al derecho moderno, Las Palmas de Gran Ca-naria, 1, 2, y 3 de febrero de 2006, Las Palmas de Gran Canaria 2007, s. 101 i n.

56 O. JUREWICZ, Niewolnicy w komediach Plauta, Warszawa 1958, s. 98.

57 T. MOORE, The Theatre of Plautus. Playing to the Audience, Austin 1998, s. 139 i n.

58 Plaut., Curculio 560. Por. Plaut., Curculio 715720.

59 Plaut., Epidicus 143.

60 Plaut., Curculio 341; 345; 560, 618; 712; 721; Epidicus 143; Asinaria 438; Pseudolus 757 i Cap-tivi 449. G. PRZYCHOCKI, Plautus, Krakw 1925, s. 97; I. OPELT, Die lateinischen Schimpfwrter und verwandte sprachliche Erscheinungen. Eine Typologie, Heidelberg 1965, s. 91.

32


Zatem uycie sowa trapezitai moe te wiadczy o celowym zabiegu autora,

a mianowicie przejciu do swego utworu oryginalnego terminu, bez poszukiwania

aciskiego odpowiednika.

Rwnie konstytucja cesarzy Teodozjusza i Walentyniana z roku 436 n.e., znaj-

dujca si w tytule de cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus Ko-

deksu, zawieraa w swej treci termin trapezitae.

C. 12, 57, 12, 3: IMPERATORES THEODOSIUS, VALENTINIANUS. Sed

etiam cunctos, qui diversarum rerum negotiationibus detinentur, trapezitas scili-

cet vel gemmarum argentique vestiumve venditores, apothecarios etiam ceterosque

institores aliarum mercium quibuscumque ergasteriis adhaerentes iubemus a pro-

vincialibus offi ciis removeri, ut omnis honor atque militia contagione huiusmodi

segregetur. D. III NON. APRIL. CONSTANTINOPOLI ISIDORO ET SENATORE

CONSS. [a 436]

W konstytucji na oznaczenie bankierw posuono si sowem trapezitas.

Z kontekstu wynikao, e ludzie bogacili si, gdy wykonywali inne czynnoci ni ich

tradycyjne zajcie. Wrd tych osb, tak dorabiajcych si majtku, obok sprzedaw-

cw i aptekarzy byli te bankierzy. Cesarze Teodozjusz i Walentynian wykluczali

te osoby z piastowania urzdw oraz zalecali urzdnikom i onierzom unikania

kontaktu z nimi.

A. von Premerstein uwaa, powoujc si na M. Vogta, e uyte w konstytucji

sowo trapezitas byo rwnoznaczne z argentarii61. Moe to sugerowa, e ci sami

bankierzy byli okrelani raz greckim, raz aciskim terminem, ktre traktowano jako

tosame62.

Naley wic uzna, e ta do dua luka czasowa wiadczy o tym, e termin

grecki zosta zastpiony aciskim odpowiednikiem, a mianowicie ar-

61 A. v. Premerstein, Collectarii, RE 7 (1900), szp. 377.

62 Por. S. COGNETTI DE MARTIIS, Banche, banchieri e usurai nelle commedie di Plauto (Continua-zione), Giornale degli Economisti 5 (Anno 3), dicembre 1892, ser. 2, s. 539 i n.; M.V. GIAN-GRECO-PESSI, Argentarii e trapeziti nel teatro di Plauto, AG 201 (1981) s. 39 i n.; Laum, Banken, RE, Supplementband IV (1924), szp. 72; L. NOUGARET, Trait de mtrique latine classique, Paris 1963, s. 69; L. NADJO, op. cit., s. 213. Zob. Take E. GUILLARD, Les banquiers athniens et romains. Trapzites et argentarii. Suivis du pacte de constitut en droit romain, Paris-Lyon 1875, s. 30.

33


gentarii. Natomiast we wschodniej czci cesarstwa rzymskiego, gdzie jzykiem

dominujcym staa si greka, pojawi si on ponownie i to w zlatynizowanej formie

trapezitas.

2. Argentarii

Wobec osb zajmujcych si dziaalnoci bankiersk stosowano rwnie na-

zw acisk argentarii63. Prawdopodobnie pojawia si ona w pocztkach republiki

rzymskiej. Termin argentarii moe wywodzi si od argentum, czyli srebra64, jak

rwnie od zwrotu argenti distractores, czyli ten, ktry zmienia, wymienia pieni-

dze65. Moga ona by zatem tumaczona jako zmieniacze. Takie rozumienie moe

wynika z faktu, e skoro pierwszymi operacjami bya wymiana pienidzy, to nazwa

musiaa odzwierciedla ten rodzaj dziaalnoci66. Termin argentarii oznacza wic

przede wszystkim bankiera, ale take wekslarza, rzemielnika wytwarzajcego wy-

roby ze srebra czy sprzedawc klejnotw. Zatem w rnych kontekstach by uywa-

ny jako dotyczcy bankierw67 czy odnoszcy si do srebra lub pienidzy (metalla

63 Szersze rozwazania etymologiczne zob. E. FORCELLINI, Totius Latinitatis Lexicon, t. III, Pa-tavii 1805, s. 76; Por. take oglny sownik: Thesaurus Linguae Latinae, t. II, Lipsiae 1900, szp. 515 i n., s.v. argentarius. Zob. take H. HEUMANN, E. SECKEL, Handlexicon zu den Quellen des rmischen Rechts, Jena 1895 (Nachdruck 1971), s. 41, s. v. Argentarius; A. BERGER, En-cyclopedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1953 (przedruk 1991), s. 366, s.v. Argen-tarii; O. SCHLIPPSCHUH, Die Hndler im rmischen Kaiserreich in Gallien, Germanien und den Donauprovinzen Rtion, Noricum und Pannonien, Amsterdam 1974, s. 78; J. SONDEL, Sownik acisko-polski dla prawnikw i historykw, Krakw 1997, s. 7778, s.v. argentarius.

64 A. WALDE, J.B. HOFMANN, Lateinisches etymologisches Wrterbuch, t. III, Neubearbeitete auf-lage, J.B. HOFMANN, Heidelberg 19543, s. 59, s. v. argentum; J. de Churruca, Die Gerichtsberkiet des praefectus urbi ber die argentarii im klassischen rmischen Recht, ZSS 108 (1991), s. 306; J. ANDREAU, Argentarius, Der Neue Pauly 1 (1996), szp. 1060.

65 W.T. KRAUT, De argentariis et nummulariis commentatio, Gottingae 1826, s. 136. Z nowszej literatury zob. . , op. cit., s. 48; M. CHIAUDANO, Banca. Cenni storici, NNDI 2 (1957), s. 210.

66 Ch. Gabrielli, Moneta e fi nanza in et repubblicana, cit., s. 71. Zdaniem Talamanki argentarii nie zajmowali si tego typu dziaalnoci, gdy stanowia ona wycznie domen nummularii (M. TALAMANCA, Argentarii, cit., s. 940 i n.). Odmienny pogld w tej materii gosi J. ANDREAU (Banking and Business in the Roman World, op. cit., s. 33 i n.).

67 A. BRGE, Fiktion und Wirklichkeit, cit., s. 477 i n. Por. F. BOBROWSKI (red.), Sownik acisko-polski, t. I, Wilno 1905, szp. 426, s.v. argentarius; . KONCEWICZ, Nowy sownik podrczny acisko-polski, Warszawa 1908, s. 69, s. v. argentarius; M. PLEZIA, Sownik aciskopolski, t. I, Warszawa 1959, s. 252, s. v. argentarius; M. BARTOEK, . . .

34


argentaria kopalnie srebra)68. Etymologicznie zblionym by termin argenteus,

czyli srebrny pienidz, denar. Natomiast argentaria oznaczaa kantor bankiera (ar-

gentariae tabernae), lub kopalnie srebra, za ze zwrotem instrumentum argentariae

utosamiano ksigi bankierskie.

Pierwsza wzmianka o argentarii pochodzi od Liwiusza.

Liv., Ab urbe condita 9, 40, 16: Dictator ex senatus consulto triumphauit, cuius

triumpho longe maximam speciem captiua arma praebuere. Tantum magnifi centiae

uisum in his, ut aurata scuta dominis argentariarum ad forum ornandum diuideren-

tur. Inde natum initium dicitur fori ornandi ab aedilibus cum tensae ducerentur. Et

Romani quidem ad honorem deum insignibus armis hostium usi sunt: Campani ad

superbiam et odio Samnitium gladiatores, quod spectaculum inter epulas erat, eo

ornatu armarunt Samnitiumque nomine compellarunt.

Pozacane tarcze, ktre zostay zdobyte na Samnitach, przekazano posiadaczom

kantorw, znajdujcym si na Forum dla ich ozdobienia (aurata scuta dominis ar-

gentariarum ad forum ornandum diuiderentur).

Wydarzenie, o ktrym pisa historyk (Liv., Ab urbe condita 9, 40, 16) datuje si

na 308 r.p.n.e.69 M. Broek i J. Wolski dowodz, e triumf opisany przez Liwiusza

mia miejsce w 310 lub w 309 r.p.n.e., za zwycistwo pod Longul. Poddaj oni

w wtpliwo, by Rzymianie tarcze okute zotem oddali bankierom dla ozdoby sta-

nowisk. Na poparcie swej teorii dowodz, e Liwiusz mija si z prawd w swej rela-

cji, gdy ich zdaniem grale samniccy byli w zasadzie ubodzy i nie mogli mie tarcz

okutych zotem czy srebrem70. Jednake przekazanie ozdb celem udekorowania

, [tum.] .. , 1989, s. 50 i n., s.v. argentarii; J. PIEKOS, Sownik acisko-polski, Warszawa 1993, s. 46, s. v. argentarius.

68 G. MANNA (Degli argentarii in diritto romano, Lanciano 1886, s. 20 [= AG 37 (1886), s. 20 i n.)] uwaa, e argentarii to przede wszystkim zotnicy. Bankierami stali si dopiero poprzez przyjmowanie zota i srebra do depozytu. Szczeglnie ten aspekt uwypukli w swej recenzji C. FERRINI, [w:] Opere di Contardo Ferrini, t. III, Studi vari di diritto romano e moderno (sulle Obbligazioni, sul Negozio giuridico, sulle Presunzioni), Milano 1929, s. 497. Natomiast L. MITTEIS (Trapezitika, cit., s. 203 i n.) uwaa argentarii za typowych bankierw rzymskich.

69 . , op. cit., s. 48.

70 Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od zaoenia miasta. Ksigi VIX, przeoy A. KOCIEK, komen-tarz J. WOLSKI, M. BROEK, opracowa M. BROEK, Krakw 1971, s. 203, przyp. 135 i 136.

35


stanowisk jest wielce prawdopodobne. Bankierzy prowadzili swoje przedsibior-

stwa (mensae argentariae) na Forum lub w innych miejscach publicznych, oferujc

swoim klientom szereg usug, przede wszystkim w zakresie udzielania poyczek

i przechowywania powierzanych im pienidzy71. Od tego czasu bankierzy rozsze-

rzali zakres swej dziaalnoci, a w konsekwencji pod koniec III w. oraz w pocztku

II w.p.n.e. wykonywali szeroki wachlarz czynnoci i operacji fi nansowych72.

Bankierw, okrelanych jako argentarii, mona znale rwnie w komediach

Plauta. Termin ten wydaje si by wyranie zwizany z bankierem czy wrcz li-

chwiarzem. Bohaterw komedii dokonujcych operacji bankierskich Plaut okrela

take: fenerator, danista i trapezita. Stosuje zatem zamiennie zlatynizowan termi-

nologi greck i acisk73. W kadym jednak przypadku o znaczeniu tych termi-

nw decydowa kontekst, w jakim wystpoway. Natomiast do wyspecjalizowanych

bankierw Plaut konsekwentnie uywa zamiennie okrele argentarii i trapezitas74.

W komediach Epidicus oraz Curculio moemy zidentyfi kowa osoby bankierw.

Jednake w tych sztukach Plaut przedstawia bankiera jako posta nienawistn.

W Curculio tytuowy bohater wyranie stawia na rwni bankierw i strczycieli75.

Moe to wynika z dnoci komediopisarza do przejaskrawiania postaci i poka-

zywania nieaprobowanych spoecznie cech i zachowa: zachannoci na pienidze

i natrctwa w ich odzyskiwaniu. Jednake nie zawsze Plaut przypisywa im cechy

tak nieprzychylne. Lyko w Curculio przedstawia do pozytywnie t grup zawo-

dow76. Co prawda on sam by bankierem, ale w podobnym tonie utrzymana bya

rwnie wypowied Kappadoxa z tej samej komedii.

71 M. TALAMANCA, Argentarii, cit., s. 940 i n.; J. OEHLER, Argentarii (1), cit., szp. 706710; P. HA-BEL, Argentarii (2), cit., szp. 710711). Szerzej zob. G. MASELLI, Argentaria, cit., 138 i n.; A. FLDI, Dubbi e ipotesi in tema della terminologia relativa ai banchieri romani, cit., s. 207 i n.; E. STOLFI, Studi sui Libri ad edictum di Pomponio: Contesti e pensiero, Collana della Rivista di Diritto Romano, /www. ledonline. it /rivistadirittoromano/, Maggio 2001, s. 483 i n. Por. S. DESIDERATO, Feminae argentariae?, SDHI 64 (1998), s. 493502.

72 O czynnociach oferowanych klientom przez bankierw rzymskich traktuje rozdzia II.

73 Wobec osb zajmujacych si dziaalnoci bankiersk preferuje argentarius i trapezita zob. L. NADJO, op. cit., s. 216.

74 E. COSTA, Il diritto privato romano nelle commedia di Plauto, Roma 1968, s. 307.

75 Plaut., Curculio 499. Por. Plaut., Mostellaria 657.

76 Plaut., Curculio 370. Zob. G. PRZYCHOCKI, Plautus, cit., s. 339 i n.

36


Plaut., Curculio 679: Argentariis male credi qui aiunt, nugas praedicant: nam

et bene et male credi dico; id adeo ego hodie expertus sum. non male creditur qui

numquam reddunt, sed prorsum perit. vel ille, decem minas dum solvit, omnis men-

sas transiit. postquam nil fi t, clamore hominem posco: ille in ius me vocat; pessume

metui, ne mihi hodie apud praetorem solveret. verum amici compulerunt: reddit ar-

gentum domo.

Bohater uywa terminu argentarius, odnoszc si do operacji lokowania pie-

nidzy u bankiera. Kappadox rozpatrywa korzyci i negatywne skutki z powierze-

nia pienidzy bankierowi i doszed do wniosku, e atwiej jest przekaza pienidze,

a trudniej je odzyska. Zatem Kappadox celowo i wiadomie uywa terminu ar-

gentarius na oznaczenie bankiera, ktry profesjonalnie i przypuszczalnie zawodowo

dokonywa operacji bankierskich.

W okresie prawa klasycznego moemy znale wzmianki w rzymskiej literatu-

rze nieprawniczej o osobach zajmujcych si dziaalnoci bankiersk. W szczegl-

noci Swetoniusz, opisujc ycie cesarza Augusta, przytacza pogosk, e dziadek

cesarza Augusta by bankierem okrelanym terminem argentarius.

Suet., Vita divi Augusti 3: C. Octavius pater a prinipio aetatis et re et existi-

matione magna fuit, ut equidem mirer hunc quoque a nonnullis argentarium atque

etiam inter divisores operasque compestris proditum; amplis enim innutritus opibus,

honores et adeptus est facile et egregie administravit.

Historyk stwierdza, e ojciec Augusta Gajusz Oktawiusz cieszy si powszech-

nym powaaniem i posiada dostateczne zabezpieczenie fi nansowe. Dziwi si wic

Swetoniusz, na tle tych okolicznoci, e wielu pisarzy posdzao rodzica pierwszego

Princepsa o przynaleno do bankierw, agentw wyborczych czy wrcz poredni-

kw politycznych. Przypuszczalnie argentarii nie cieszyli si wtedy powszechnym

zaufaniem i std zdziwienie historyka, jak mona byo zaliczy w poczet takich lu-

dzi ojca Oktawiana Augusta. Take Swetoniusz w innym miejscu Vita divi Augusti

przytacza pewien incydent zwizany z terminem argentarius, ktry mia miejsce

w Rzymie w okresie rzdw cesarza Augusta.

Suet., Vita divi Augusti 70: Nam et proscriptionis tempore ad statuam eius

ascriptum est: Pater argentarius, ego Corinthiarius.

37


W czasie proskrypcji na posgu Oktawiana Augusta dopisano rzekom wypo-

wied cesarza, e ojciec jego by bankierem (argentarius), za on sam kaza siebie

nazywa Koryntiarius. Ten art by podobno zwizany z zamiowaniem do kosztow-

nych sprztw, a w szczeglnoci naczy korynckich. Zatem w czasie proskrypcji,

gdy mia umieci pewne osoby na licie proskrybowanych, a w akcie zemsty poja-

wi si taki napis na posgu Oktawiana Augusta. Stanowi on swego rodzaju pos-

dzenie, e proskrybowa niewinnych po to, aby zdoby ich wazy korynckie. Mona

zatem zauway, e argentarii nie cieszyli si zaufaniem spoecznym i w zwizku

z tym nawet Swetoniusz zauway, e okrelenie w ten sposb przodka Pierwszego

Princepsa miao na celu dyskredytacj jego dobrego imienia w oczach obywateli

Rzymu. Ponadto wypowied historyka dowodzi, e owi bankierzy byli znani w cza-

sach panowania Oktawiana Augusta.

Take terminu argentarius na okrelenie bankiera uywa Gaius.

G. 4, 64: Alia causa est illius actionis, qua argentarius experitur: nam is cogitur

cum compensatione agere, et ea conpensatio verbis formulae exprimitur, adeo qu-

idem, ut / itaque (?) / ab initio conpensatione facta minus intendat sibi dari oportere.

Ecce enim si sestertium X milia debeat titio, atque ei XX debeantur, sic intendit: si

paret titium sibi X milia dare oportere amplius quam ipse titio debet.

G. 4, 67: Item vocatur in deductionem et id, quod in diem debetur, compensatio-

nem autem hoc solum, quod praesenti die debetur.

G. 4, 68: Praeterea conpensationis quidem ratio in intentione ponitur; quo fi t,

ut si facta conpensatione plus nummo uno intendat argentarius, causa cadat et ob

id rem perdat. Deductio vero ad condemnationem ponitur, quo loco plus petenti pe-

riculum non intervenit; utique bonorum emptore agente, qui licet de certa pecunia

agat, incerti tamen condemnationem concipit.

Jurysta, omawiajc instytucj kompensacji, odnosi si do jej stosowania przez

bankiera77. By to szczeglny rodzaj potrcenia, a mianowicie w iudicium stricti

77 Rozwaania Gaiusa o kompensacji zostay zawarte w 6168 jego Instytucji. Por. W. OSUCHOW-SKi, Historyczny rozwj kompensacji w prawie rzymskim, cit., s. 41 i n.; F. LA ROSA, Una legge sconosciuta a favore degli argentarii, Iura 57 (20082009), s. 91. W. ROZWADOWSKI tuma-czy termin argentarius jako bankier zob. Fontes Iuris Cognoscendi I, Gai Institutiones, (tum.) W. ROZWADOWSKI, Pozna 2003, s. 171. Por. take E. POSTE, Gaii institutionum iuris

38


iuris. Bankier (argentarius), ktry pozwa swego klienta o nalene mu wiadcze-

nie, powinien sw wierzytelno zredukowa o dug, jaki mia u swojego klienta

i pozwa go tylko o pozosta rnic (agere cum compensatione). Kompensacja

bankiera, w odrnieniu od kompensacji w iudicium bonae fi dei, znajdowaa swj

wyraz w formuce procesowej, a cilej mwic w jej intentio.

Przedmiotem jej mogy by jednak tylko rzeczy tego samego rodzaju, wyma-

galne przez obie strony procesowe. Nieuwzgldnienie wzajemnych roszcze pozwa-

nego w skardze bankiera naraaoby tego ostatniego na plus petitio, a tym samym

grozioby oddaleniem powdztwa w caoci, nie za w czci odpowiadajcej wie-

rzytelnoci pozwanego78. Zatem argentarius jako profesjonalista musia wykaza si

naleyt starannoci, nawet pozywajc swego klienta. Gdy nie zastosowa kompen-

sacji lub dochodzi tylko o jedn monet za duo, nastpowao oddalenie powdz-

twa. W innym fragmencie Gaiusa z czwartej ksigi Instytucji znajdujemy wzmiank

o bankierze okrelanym take terminem argentarius.

G. 4, 126A: Item si argentarius pretium rei, quae in auctionem venerit, perse-

quatur, obicitur ei exceptio, ut ita demum emptor damnetur, si ei res quam emerit

tradita est; et est iusta exceptio. Sed si in auctione praedictum est, ne ante emptori

res traderetur, quam si pretium solverit, replicatione tali argentarius adiuvatur: aut

si praedictum est, ne aliter emptori res traderetur, quam si pretium emptor solverit.

Omawiany przypadek wie si ze sprzeda aukcyjn79. Bankierowi (w tym

przypadku okrelanemu terminem argentarius) dochodzcemu ceny rzeczy sprze-

danej na licytacji nabywca moe przeciwstawi zarzut, e zostanie zasdzony tylko

wtedy, gdy rzecz, ktr kupi, zostaa mu ju wydana. Taki zarzut zauwaa Gaius

civilis commentarii quattuor or elements of Roman law by Gaius, Oxford 1890, 6168.

78 W. OSUCHOWSKI, Largentarius, son rle dans les oprations commerciales Rome et sa con-dition juridique dans la compensation a la lumiere du rapport de Gaius (Gai IV 6468), cit., s. 6780; tene, Historyczny rozwj kompensacji w prawie rzymskim, cit., s. 41 i n.; W. ROZ-WADOWSKI, Reskrypt Marka Aureliusza o kompensacji w doktrynie romanistycznej i w rdach. Cz. I. Przegld krytyczny doktryny XIX i XX wieku, cit., s. 4. O kompensacji stricti iuris zob. W. ROZWADOWSKI, cit., s. 25 i n.

79 Zob. N. DONADIO, Le auctiones private allepoca di Plauto. Consuetudini, regole, pratiche delle vendite allasta nel mondo romano e loro tracce nella palliata latina, [w:] Diritto e teatro in Grecia e a Roma (a cura di) E. CANTARELLA e L. GAGLIARDI, Milano 2007, s. 139. Por. S. VIARO, Corrispettivit e adempimento nel sistema contrattuale Romano, Padova 2011, s. 122 i n.

39


jest suszny. Lecz jeli w czasie licytacji zapowiedziano z gry, e rzecz nie zostanie

wydana nabywcy przed zapaceniem ceny, bankier moe przeciwstawi ewentual-

nemu zarzutowi nabywcy replicatio, w ktrej przypomina istnienie i tre takiej sto-

sownej praedictio. Zatem Gaius, uywajc terminu argentarius, mia na myli pro-

fesjonalnego bankiera, ktry by prawem zobligowany do okrelonych zachowa.

Ich nie spenienie powodowao moliwo zastosowania sankcji wobec bankiera.

Argentarii prowadzili wic swoje operacje do poowy III w.n.e.80, co zostao

potwierdzone w rdach prawnych, a przede wszystkim w urywkach pism jurystw

rzymskich umieszczonych w Digestach81, pniej za nie byli obecni w yciu gospo-

darczym staroytnego Rzymu82.

80 E. SAGLIO, Argentarii, DS 1. 2 (1887) [Nachdruck Graz 1969], szp. 106. Jako dat graniczn J. ANDREAU wymienia rok 260 n.e. Zob. J. ANDREAU, Banking and Business in the Roman World, cit., s. 33. Zob. F. GIMNEZ BARRIOCANAL, La actividad econmica en el Derecho Romano. Anli-sis contable, Madrid 2003, s. 40 i n.

81 M.A. PEALVER RODRIGUEZ (La banca en Roma, cit., s. 1542 i n.) przeanalizowa czstotliwo uycia terminu argentarius przez jurystw w Digestach. Z jego bada wynika, e na 39 prawni-kw, ktrych fragmenty pism umiescili kompilatorzy w tym zbiorze (zob. ostatnio o tym pisa M. KURYOWICZ, Justynian i prawie 40 jurystw [w:] Pastwo, prawo, spoeczestwo w dziejach Europy rodkowej, Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Jzefowi Cigwie w siedem-dziesiciolecie urodzin, (red.) A. LITYSKI, M. MIKOAJCZYK, T. ADAMCZYK, A. DROGO, W. OR-GANICIAK, Katowice - Krakw 2009, s. 377 i n.) najczciej, bo a 32 razy moemy znale go w pismach Ulpiana. Take Gaius (4 razy), Labeo (1 raz), Papinian (4 razy), Paulus (9 razy), Pomponiusz (1 raz) i Scaewola (6 razy) uyli terminu argentarius.

82 J. ANDREAU, Patrimoines, changes et prts dargent: lconomie romaine, Roma 1997, s. 148.

40


Bankierzy nazywani argentarii pojawili si ponownie u schyku IV w.n.e.83, po-

dejmujc czynnoci bankierskie84. W konstytucjach cesarskich imperatorzy kieruj

do nich swoje regulacje85.

83 J.P. WALTZING, tude historique sur les corporations professionnelles chez les Romains depuis les origines jusqu la chute de lEmpire dOccident, t. IV, Indices. Liste des collges connus, leur organisation intricure, leur caractre religieux, funraire et public, leurs fi nances, Louvain 1900, s. 8; C. ROUECH, op.cit., s. 37 i n.; J.-M. CARRI, Les mtiers de la banque entre public et priv (IVe-VIIe sicle), [w :] Finanza e attivit bancaria tra pubblico e privato nella tarda Antichit. Defi nizioni, normazione, prassi. Atti dellAccademia Romanistica Costantiniana, XII Convegno Internazionale (Perugia, 1114 ottobre 1995), Napoli 1998 [1999], s. 65 i n.; A. TOR-RENT, Actividad bancaria e infl acin en epoca dioclecianea-constantiniana, cit., s. 80 i n.

84 A. DAZ BAUTISTA, La prohibicin de ser arrendatarios los clrigos de Nov. Just. 123,6, AHDE 49 (1979), s. 721; tene, Notas sobre el aseguramiento de obligaciones en la legislacin justi-nianea, AHDE 50 (1980) s. 683 i n.; tene, Les garanties bancaires dans la lgislation de Justinien, RIDA 29 (1982), s. 166 i n.; tene, Lintercession des femmes dans la legislation de Justinien, RIDA 30 (1983), s. 81 i n.; tene, Estudios sobre la banca bizantina (negocios ban-carios en la legislacin de Justiniano), Murcia 1987, s. 2 i n.; G. LUCHETTI, Banche, banchieri e contratti bancari. Osservazioni a proposito di una recente ricerca di A. Daz Bautista, BIDR 9495 (19911992), s. 449 i n.; F. LA ROSA, La pressione degli argentarii e la riforma giustinia-nea del constitutum debiti (C. 4, 18, 2, 2), [w:] Nozione formazione e interpretazione del dirit-to. Ricerche dedicate al Professor Filippo Gallo, t. I, (ed.) S. ROMANO, Napoli 1997, s. 445 i n.; P.I. CARVAJAL R., Receptum argentarii (I). Nota sobre las garantas bancarias abstractas en el Derecho Romano y Justinianeo, Ars Boni et Aequi 1 (2005), s. 129 i n.

85 C. Th. 12, 1, 37 : IMPP. CONSTANTIUS ET CONSTANS. ad placidum praefectum praeto-rio. cautum est, ut, quicumque orti ex decurionibus sese ad militiam contulissent, in quibus-cumque stipendiis deprehensi nulla absolvi praerogativa temporis possint, sed ordinibus quos reliquerant traderentur. hoc et in calcariensibus et fabricensibus et argentariis observetur, ut, quicumque obnoxii offi ciis vel muneribus civilibus ex supra dictis fabricis fuerint, curiae restituti nec impetrato rescripto liberentur. DAT. V KAL. IUNIAS LEONTIO ET SALLUSTIO CONSS.[344 mai. 28]; C. 10, 66, 1: IMPERATOR CONSTANTINUS. Artifi ces artium brevi subdito comprehensarum per singulas civitates morantes ab universis muneribus vacare praecipimus, si quidem ediscendis artibus otium sit accommodandum, quo magis cupiant et ipsi peritiores fi eri et suos fi lios erudire. et est notitia ista: architecti medici mulomedici pictores statuarii marmorarii lectarii seu laccarii clavicarii quadrigarii quadratarii (quos graeco vocabulo li-vovyktas appellant) structores (id est aedifi catores) sculptores ligni musarii deauratores albini (quos graeci ckoniatasc appellant) argentarii Barbar icarii diatretarii aerarii fusores signarii fabri bracarii aquae libratores fi guli (qui graece kerameis dicuntur) aurifi ces vitrearii plumarii specula rii eborarii pelliones fullones carpentarii sculptores dealbatores cusores linarii tignarii blattearii (id est petalourgoi). CONSTANT. A. AD MAXIMUM PP. ; C. 1, 2, 9 pr.: IMPERATORES THEODOSIUS, VA-LENTINIANUS. Qui sub praetextu decanorum seu collegiatorum, cum id munus non impleant, aliis se muneribus conantur subtrahere, eorum fraudibus credidimus obviandum, ne quis sub specie muneris, quod minus exsequitur, alterius muneris oneribus relevetur, ne argentariorum vel nummulariorum munera declinentur ab his, qui dici tantum collegiati vel decani festinant. THEODOS. ET VALENTIN. AA. CYRO PU. .

41


Znany by bankier Iulianus Argentarius86 z Rawenny, fundator kocioa S. Vita-

le. Rwnie w tumaczeniu aciskim nowel justyniaskich oraz w Edicta Justyniana

wystpowa termin argentarii87. Moe to te sugerowa, e to wasnie byo podsta-

wowe okrelenie stosowane wobec osb podejmujcych czynnoci bankowe.

Termin argentarii by uywany dla oznaczenia osb, ktre w sposb profesjo-

nalny zajmowali si dziaalnoci bankiersk88. W rdach jurydycznych i rzym-

skiej literaturze nieprawniczej wykorzystywano go, by przede wszystkim ukazywa

szczeglne obowizki cice na bankierach89. Terminem argentarii posugiwali

si juryci take w celu okrelenia koniecznoci ich udziau w yciu spoecznym

z punktu widzenia uytecznoci publicznej90. Rwnie obowizek dokonywania

wpisw w codices rationum91, szczeglna procedura przy kompensacji92, czy nadzr

ze strony pastwa by przynaleny tej kategorii bankierw93. Rzadko juryci odno-

sili si do istoty operacji bankierskich, ktre byy podejmowane rwnie przez inne

grupy spoeczne.

3. Mensarii

Mensarius, jako jeden z terminw okrelajcych rzymskich bankierw, moe

by aciskim odpowiednikiem greckiego trapezites94. Skoro pochodzenie etymolo-

86 S.J.B. BARNISH, The Wealth of Iulianus Argentarius: Late antique Banking and the Mediter-ranean Economy, Byzantion 55 (1985), s. 5 i n.

87 Nov. 136; Ed. J. 9. W Corpus Iuris Civilis, t. III, Lipsiae 1853, (ed.) D. ALBERTUS, D. MAURITIUS FRATRES KRIEGELII znajdujemy takie wanie tumaczenie tych nowel. Zob. take G. PLATON, Les banquiers dans la lgislation de Justinien, NRHD 33 (1909), s. 525, 137181, 289338, 434480; i 35 (1911), s. 158188.

88 A. BRGE, Fiktion und Wirklichkeit, cit., s. 477 i n. Por. A.M. GIOMARO, Actio in factum adver-sus argentarios, Studi Urbinati 45 (197677), s. 53100. Zob. take A. SZYMASKA, Actio civilis in factum actio praescriptis verbis w Responsach Labeona, Studia Iuridica 41 (2003), s. 293 i n.

89 D. 2, 13, 13.

90 D. 16, 3, 8.

91 D. 2, 13, 4 pr.; D. 2, 13, 10 pr..

92 G. 4, 6168.

93 D. 1, 12, 2.

94 E.C. HABICHT, Synonymisches. Handwrterbuch der Lateinischen Sprache fr Angehende Philo-

42


giczne tego sowa skadao si wic z trapeza stou, lady (kantoru) i z przyrostka

ites95, to prawdopodobnie tak te byo z pochodzeniem etymologicznym terminu

mensarius. Skada si on wic z wyrazu mensa96 oznaczajcego st, bud kupieck,

kram, aw bankiersk, bank (dare ad mensam woy na procent), oraz przyrostka

ius, ktry odnosi si do funkcji i suyby wskazaniu waciwego zawodu. Zatem

pokazywaby, e chodzio o czynnoci wykonywane za stoem, a osob podejmuj-

c operacj w znaczeniu bankowym byby wanie mensarius. Termin ten oznacza

wic z jednej strony bankiera, wekslarza, lichwiarza czy stoownika, za z drugiej

urzdnika zarzdzajcego kas pastwow97.

Terminu mensarius uywa Tytus Liwiusz i to wanie z Ab urbe condita po-

cho

Bankierzy i operacje bankierskie w starożytnym Rzymie

Documents

Transcript of Bankierzy i operacje bankierskie w starożytnym Rzymie