Przemys³aw Pluskota*

Przemys³aw Pluskota

Po¿yczki grupowe jako g³ówny elementmikrofinansów

Po¿yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów

WstêpCelem artyku³u jest przedstawienie sposobu udzielania po¿yczek gru-

pom konsumentów na zasadach wspólnej, solidarnej odpowiedzialnoœci.Po¿yczki grupowe s³u¿¹ udostêpnianiu kapita³u osobom niedysponu-j¹cym zabezpieczeniem, ograniczaj¹c jednoczeœnie niedoskona³oœci ryn-ku kredytowego. Dzia³alnoœæ finansowa skierowana do ubogich gospo-darstw domowych obarczona jest ponadprzeciêtnym ryzykiem, któredziêki cechom „grupowego po¿yczania” jest ograniczane. Grupy mog¹byæ tworzone w sposób niezale¿ny przez samych kredytobiorców lubprzez kredytodawcê.

Dziêki takiemu sposobowi udzielania po¿yczek kapita³ dociera donajbardziej odleg³ych terenów wiejskich, do osób ubogich, czyli tam gdzienie dociera tradycyjny sektor bankowy.

1. Istota po¿yczek grupowychMetody udzielania po¿yczek mo¿na podzieliæ na dwie g³ówne kate-

gorie. Pierwsza to zapewnianie zewnêtrznego finansowania pojedynczymosobom (individual lending), w którym obowi¹zuje indywidualna odpo-wiedzialnoœæ za d³ug, druga polega na udzielaniu kredytów grupomsk³adaj¹cym siê z indywidualnych kredytobiorców (group-based lending).

Grupy po¿yczkowe funkcjonuj¹ w wielu krajach, a model po¿y-czania pieniêdzy osobom ubogim, bez zabezpieczenia, rozwin¹³ siê wielukrajach œwiata, m.in. z uwagi na jego zalety:

– presjê otoczenia, innych cz³onków grupy, która stanowi substytutzabezpieczenia, bêd¹cy jednoczeœnie istotnym elementem gwarancjizwrotu zaci¹gniêtego kredytu. Istot¹ po¿yczek grupowych jest wspól-na i solidarna odpowiedzialnoœæ za zobowi¹zania ka¿dego z jej cz³on-ków. Kolejny klient otrzyma po¿yczkê, tylko wówczas gdy poprzed-nia zostanie w ca³oœci uregulowana. Zwiêksza to ich sp³acalnoœæ,

* Dr, Katedra Bankowoœci i Finansów Porównawczych, Wydzia³ Zarz¹dzania i EkonomikiUs³ug, Uniwersytet Szczeciñski, e-mail: przemys³aw.pluskota@wzieu.pl, ul. Cukrowa 8,71-004 Szczecin

a czynnikiem motywuj¹cym jest presja ca³ej grupy oraz sankcje w po-staci wstrzymania kredytowania dla wszystkich cz³onków. Natomiastw przypadku trudnoœci ze sp³at¹ przez jednego z nich w interesie po-zosta³ych osób jest pomoc w terminowej sp³acie ka¿dej raty,

– redukcja kosztów transakcyjnych dziêki przerzuceniu np. kosztówmonitoringu na grupê. Solidarna odpowiedzialnoœæ powoduje, ¿ewstêpn¹ selekcjê kredytobiorców przeprowadzaj¹ cz³onkowie grupy,lepiej znaj¹c cechy, dochody i predyspozycje potencjalnego kredyto-biorcy oraz stopieñ jego odpowiedzialnoœci za d³ug, ograniczaj¹c pro-blem asymetrii informacji. Koszty redukowane s¹ tak¿e przez inspek-tora kredytowego, który przyjmuje sp³aty od ca³ej grupy [Ledgerwood,1999, s. 70-71].

Liczebnoœæ grup uczestnicz¹cych w systemie jest zró¿nicowana.W Grameen Banku wystarczy maksymalnie piêæ osób, w BancoSol trzy,a w modelu banków wiejskich wprowadzonym przez organizacjê chary-tatywn¹ FINCA od dziesiêciu do nawet piêædziesiêciu czy stu osób (ko-biet). Pomimo ró¿nic integraln¹ cech¹ ka¿dej grupy jest solidarna odpo-wiedzialnoœæ [Armendáriz de Aghion, Morduch, 2009, s. 120]. Grupytworzone, aby odnieœæ korzyœci ze wspólnego po¿yczania oraz nadzoro-wania cz³onków mog¹ byæ dobierane niezale¿nie, jak ma to miejsce w mo-delu FINCA, lub na zasadzie samodzielnego doboru przez cz³onków j¹tworz¹cych, dziêki czemu zakres dostêpnych informacji jest znaczniewiêkszy, umo¿liwiaj¹c wzajemny monitoring i motywowanie do sp³aty.

Istnienie grupy, która wspólnie odpowiada za zobowi¹zania ka¿-dego z jej cz³onków w du¿ej mierze zale¿y od odbywania czêstych (np.cotygodniowych) spotkañ, podczas których udzielane i sp³acane s¹ po-¿yczki. Stanowi to niew¹tpliwie wygodê dla po¿yczkobiorców, gdy¿ topo¿yczkodawca przychodzi do nich, a gdy jest koniecznoœæ dostarczeniabrakuj¹cego dokumentu istnieje mo¿liwoœæ za³atwienia sprawy od rêki.Przyspiesza to równie¿ realizacjê transakcji oraz ogranicza znacznie kosz-ty po¿yczkobiorcy, ale nie tylko. Dziêki spotkaniom z lokalnymi grupamipo¿yczkowymi koszty ograniczaj¹ równie¿ poœrednicy, realizuj¹c wszyst-kie transakcje w jednym miejscu i krótkim czasie. Rola i znaczenie grupw systemie poœrednictwa finansowego zosta³a zaprezentowana w tablicy 1.

Po¿yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 481

Tablica 1. Rola grup w poœrednictwie finansowym

Wytycznedotycz¹ceefektywnegowykorzystywaniagrup

Grupy s¹ bardziej efektywne, gdy s¹ ma³e i jednolite

Nak³adanie kar grupowych i zachêt jak np. brak dostêpudo przysz³ych po¿yczek w przypadku nieuregulowaniaraty przez indywidualn¹ osobê, zwiêksza wydajnoœæpo¿yczki

Kredyty udzielane s¹ w odpowiedniej kolejnoœci, copozwala grupom monitorowaæ i eliminowaæ ryzyko

Wyp³ata kredytu cz³onkom grupy wed³ug przyjêtejkolejnoœci mo¿e byæ oparta na odpowiedzialnoœcidotycz¹cej sp³aty, pozosta³ych cz³onków

Zaletywykorzystaniagrup

Ekonomia skali – znaczny wzrost klientów przyniewielkim wzroœcie kosztów operacyjnych

Zwiêkszenie zakresu – wzrost liczby udzielanychpo¿yczek przy wykorzystaniu tego samego mechanizmu

Redukcja asymetrii informacji w wyniku rosn¹cej wiedzyo ka¿dym cz³onku grupy

Redukcja pokusy nadu¿ycia zaufania w wynikumonitoringu grupowego i presji s¹siadów (otoczenia)

Solidarna odpowiedzialnoϾ jako substytut zabezpieczenia

Wiêksza sp³acalnoœæ po¿yczek w przypadku screeningu,selekcji, presji s¹siadów czy wspólnej odpowiedzialnoœci,zw³aszcza gdy jest to zapisane w umowie kredytowej

Wiêksza mobilizacja oszczêdnoœci, w szczególnoœci gdyzachêty wynikaj¹ z zapisów regulaminu grupy

Ni¿sze koszty administracyjne

Ryzykotowarzysz¹cewykorzystaniugrup

Brak zapisów i brak egzekwowania umów

Mo¿liwoœæ korupcji i wykorzystania w³adzy i pozycjiprzez lidera grupy

Ryzyko kowariancji wynikaj¹ce z podobnej produkcji

Ogólny problem niesp³acalnoœci – efekt domina

Ograniczony udzia³ kobiet w grupach mieszanych

Koszty formowania wiarygodnej grupy (czas)

Potencjalne os³abienie grupy w przypadku odejœcia lidera

Rosn¹ce koszty transakcyjne dla kredytobiorców

�ród³o: [Ledgerwood, 1999, s. 72].

482 Przemys³aw Pluskota

Najwa¿niejszym aspektem udzielania po¿yczek z solidarn¹ odpo-wiedzialnoœci¹ jest posiadanie przez cz³onków grupy informacji o part-nerach oraz zapisanie w umowie bodŸców sk³aniaj¹cych cz³onków dowykorzystania tej wiedzy z korzyœci¹ dla wszystkich, w tym równie¿po¿yczkodawcy. Cz³onkowie grupy monitoruj¹c siê nawzajem, dbaj¹o jak najlepsz¹ sp³acalnoœæ – jest to w ich interesie.

System udzielania po¿yczek grupowych dziêki swoim cechom po-zwala zapobiegaæ nieefektywnoœci rynku w postaci asymetrii informacji,która pojawia siê, gdy po¿yczkodawca nie potrafi odró¿niæ po¿yczko-biorcy bezpiecznego od bardziej ryzykownego. Sposobem na to, aby bez-pieczni klienci nie subsydiowali bardziej ryzykownych, generuj¹cychznacznie wiêksze koszty, jest umo¿liwienie im samodzielnego dobieraniasiê w grupy [Armendáriz de Aghion, Morduch, 2009, s. 124]. Dziêki temuw procesie tworzenia ludzie wykorzystaj¹ wszelkie dostêpne im infor-macje o osobach wchodz¹cych w jej sk³ad. Bêd¹ zachêcaæ do cz³onkostwaosoby, pochodz¹ce z tej samej wioski, które znaj¹. Umo¿liwi im to wybórnajlepszych partnerów, a z po¿yczkodawcy zdejmie ryzyko i obowi¹zekkojarzenia grup. Dziêki takiemu procesowi oprocentowanie mo¿e byæobni¿one, a po¿yczkê mog¹ uzyskaæ osoby nieposiadaj¹ce zabezpiecze-nia. Od sposobu doboru grupy bêd¹ zale¿a³y równie¿ treœæ i kszta³t umo-wy po¿yczki. Bardzo istotnym aspektem jest solidarna odpowiedzialnoœætowarzysz¹ca ka¿dej grupie, która umo¿liwia udzielenie wsparcia osobiebez zabezpieczenia. Pozwala tak¿e obni¿yæ oprocentowanie po¿yczkiz uwagi na przeniesienie ryzyka i kosztów nadzoru na samych po¿ycz-kobiorców. Wspólna odpowiedzialnoœæ za zobowi¹zania wszystkich ge-neruje niebezpieczeñstwo, ¿e bezpieczni po¿yczkobiorcy bêd¹ poszu-kiwaæ i dobieraæ siê w grupy z osobami o podobnym profilu, natomiastryzykowni, nie maj¹c wyjœcia, bêd¹ zmuszeni tworzyæ grupy z innymiryzykownymi. Doprowadzi to do segregacji potencjalnych klientóww literaturze okreœlanej jako kojarzenie selektywne.

Stiglitz, podaj¹c przyk³ad Grameen Banku, jako sposobu udzielaniapo¿yczek piêcioosobowym grupom, wskaza³ na istotê i znaczenie posia-danych na temat cz³onków grupy informacji oraz wykorzystywania ichw bie¿¹cym monitoringu ka¿dego kredytobiorcy, okreœlaj¹c to mianemwzajemnego monitorowania, nadzoru s¹siedzkiego oraz uznaj¹c za istot-ny i efektywny element ka¿dego procesu kredytowego w sytuacji brakuwystarczaj¹cych informacji na temat kredytobiorców. Analizuj¹c modeludzielania po¿yczek przy wykorzystaniu nadzoru s¹siedzkiego, okreœli³

Po¿yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 483

sk³adniki efektywnego systemu monitorowania. Jednym z elementówjest wyposa¿enie cz³onków grup w mo¿liwoœæ stosowania bodŸców i za-chêt do obserwowania, monitorowania zachowania i dzia³ania ich s¹sia-dów, cz³onków grup. Podkreœli³ istotê niewielkich grup, w których w wiêk-szym stopniu mo¿na unikn¹æ problemu „jazdy na gapê”, zniechêcaj¹ccz³onków grupy do ciê¿kiej pracy dla wspólnego dobra w przypadku ichdu¿ej liczebnoœci. Mieszkañcy wsi oprócz przewagi informacyjnej nadformalnymi poœrednikami, posiadaj¹ równie¿ wy¿szoœæ w postaci selekcjii doboru grup po¿yczkowych. Podpisywanie umowy przez kilka osób jestefektywnym elementem zwiêkszania zabezpieczania kredytów. W kra-jach rozwiniêtych, poza terenami wiejskimi brak mo¿liwoœci monitoro-wania kredytobiorców, stanowi jeden z najwa¿niejszych elementów roz-woju efektywnego rynku kredytowego. S¹siedzki nadzór zwiêkszabezpieczeñstwo kredytowania osób ubogich, nieposiadaj¹cych zabezpie-czenia oraz ogranicza ryzyko dzia³alnoœci na terenach wiejskich [Stiglitz,1990, s. 351-366].

Wy¿szoœæ kontaktów opartych na zasadach grupowych nad indywi-dualnymi umowami ukazali Lutz Arnold, Johannes Reeder i SusanneSteger. W swoich badaniach po³o¿yli nacisk na istotê wspólnej odpowie-dzialnoœci wraz z innymi elementami kapita³u spo³ecznego. Dziêki opra-cowanemu modelowi ustalili, ¿e po¿yczki grupowe z solidarn¹ odpo-wiedzialnoœci¹ nie s¹ na tyle efektywne, aby by³y wa¿niejsze od umówindywidualnych. Jednak gdy zostan¹ zawarte w nich inne bodŸce w po-staci wspó³pracy cz³onków grup, sankcji socjalnych wywieranych natych, którzy nie sp³acaj¹ swoich po¿yczek1, wówczas efektywnoœæ znacz-nie wzrasta [Arnold i inni, s. 19-20]. Bardzo wa¿n¹ rolê w przypadkupo¿yczek grupowych spe³niaj¹ równie¿ informacje posiadane przezcz³onków grupy o innych, przynosz¹ce korzyœci w zakresie zbiorowegopo¿yczania [Laffont, N’Guessan, 2001, s. 487-498].

Nie stosowanie grupowej odpowiedzialnoœci i wszelkich konsekwen-cji z tego wynikaj¹cych wymusi na stronie po¿yczaj¹cej stosowanie wy¿-szego oprocentowania, spowodowanego wiêkszym ryzykiem, jakim jestobarczona druga strona umowy. Natomiast wy¿sze stopy procentowezachêcaj¹ po¿yczkobiorców do unikania pracy, oszukiwania. Powy¿szenierównoœci okreœlane s¹ jako warunek zgodnoœci bodŸców (IC, incentive

484 Przemys³aw Pluskota

1 Sankcje mog¹ obejmowaæ np. utratê renomy po¿yczkobiorcy we wspólnocie, izolacjêspo³eczn¹, ograniczenia w dostêpie do niezbêdnych nak³adów dla biznesu lub w rzadkichprzypadkach nawet u¿ycie si³y fizycznej [Armendáriz de Aghion, Morduch, 2000, s. 4].

compatibility) i maj¹ kluczowe znaczenie w funkcjonowaniu umów opar-tych na zbiorowej odpowiedzialnoœci. Za³o¿enie stosowane w po¿ycz-kach grupowych, polegaj¹ce na mo¿liwoœci ukarania tych, którzy uchyla-j¹ siê od pracy powoduje, ¿e warunek zgodnoœci bodŸców dla grupy jest³atwiejszy do spe³nienia i oznacza, ¿e maksymalna mo¿liwa do narzu-cenia grupie stopa procentowa, bez obawy niesp³acenia po¿yczki, jestwy¿sza od tej stosowanej w indywidualnych przypadkach. Jak wykazaliBeatriz Armendáriz de Aghion i Jonathan Morduch dziêki po¿yczkomgrupowym oraz groŸbie u¿ycia sankcji wobec oszustów i d³u¿nikówpo¿yczkodawca uzyskuje wiêksze mo¿liwoœci wygenerowania zysku bezuszczerbku na motywacji po¿yczkobiorcy. Oznacza to, ¿e maksymalnamo¿liwa do uzyskania stopa procentowa stosowana w modelu solidarnejodpowiedzialnoœci zawsze jest wy¿sza od tej stosowanej przy jej braku[Armendáriz de Aghion i Morduch, 2009, s. 133-134]. Zdaniem MaitreeshaGhataka zbiorowa odpowiedzialnoœæ za d³ug w grupach dobranych sa-modzielnie jest efektywna, nawet wówczas gdy po¿yczkobiorca nie dys-ponuje ¿adnym zabezpieczeniem i pozwala po¿yczkodawcy osi¹gn¹æwysoki wskaŸnik sp³acalnoœci po¿yczek [Ghatak, 2000, s. 601-631].

2. Korzyœci i koszty po¿yczek grupowychSystem po¿yczek stosowany od kilkudziesiêciu lat w finansowaniu

ubogich zyska³ powszechn¹ aprobatê, by³ stosowany i uwa¿any za jedenz podstawowych elementów mikrofinansów. Obecnie jednak coraz czêœ-ciej s³ychaæ g³osy o jego niedostosowaniu do wspó³czesnych mikrofinan-sów. Posiada on zarówno swoje zalety (korzyœci), jak i wady (koszty),które wspó³czeœnie coraz czêœciej s¹ wskazywane.

Udzielanie po¿yczek grupowych pozwala eliminowaæ nieefektyw-noœci rynku w postaci negatywnej selekcji, pokusy nadu¿ycia, kosztow-nych audytów i egzekwowania umów. Istnieje ryzyko, ¿e kredytobiorcanie bêdzie mówi³ prawdy o efektywnoœci i rentownoœci biznesu, jak rów-nie¿ mo¿e uciec z pieniêdzmi po ich otrzymaniu. W takiej sytuacji poœred-nicy nara¿eni s¹ na niebezpieczeñstwa ujawniaj¹ce siê po sfinalizowaniuumowy, a z uwagi na koszty i czêsto brak jakiejkolwiek mo¿liwoœci nie s¹w stanie pozyskaæ cennych informacji ograniczaj¹cych ryzyko.

Wœród korzyœci, jakie nios¹ po¿yczki grupowe nale¿y równie¿ wska-zaæ zjawisko wyzwalania wzajemnej selekcji w trakcie tworzenia grupy,mo¿liwe dziêki posiadanym informacjom o potencjalnych cz³onkach [Ar-mendáriz de Aghion, Gollier, 2000, s. 632-643]. Solidarna odpowiedzial-

Po¿yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 485

noœci wp³ywa tak¿e na proces tworzenia grup, wyboru projektów, mo¿li-woœci unikania kosztownych audytów bez nak³adania sankcji [Ghatak,Guinnane, 1999, s. 195-228] oraz regularne sp³aty rat znacznie ogranicza-j¹ce ryzyko zaleg³oœci [Armendáriz de Aghion, Morduch, 2000, s. 11-13].

Natomiast wœród kosztów istotne s¹ te, które powstaj¹ w procesieformowania, tworzenia grupy (m.in. koszty wzajemnego monitoringu,sankcji) wymagaj¹ce czasu i wysi³ku, zw³aszcza w przypadku tworzeniaró¿norodnych grup, w których regularne sp³aty s¹ bardziej utrudnioneni¿ w przypadku grup jednorodnych. W takim celu po¿yczkodawcapowinien zrekompensowaæ po¿yczkobiorcom koszty tworzenia takiejgrupy, ustalaj¹c ni¿sze oprocentowanie. Zatem koszty formowania grupynie wp³ywaj¹ bezpoœrednio na sp³acalnoœæ po¿yczek, lecz maj¹ poœredniwp³yw dziêki ni¿szemu oprocentowaniu, uwzglêdniaj¹cemu powy¿szeaspekty [Chatterjee, Sarangi, 2005, s. 1-8].

Kolejn¹ grupê stanowi¹ koszty spotkañ, wzajemnego nadzoru i mo-nitoringu, które s¹ wiêksze gdy domy cz³onków grupy s¹ znacznie od sie-bie oddalone. Wówczas przybycie na spotkanie staje siê coraz trudniejszei zabiera coraz wiêcej czasu, rodz¹c problemy z nadzorem w grupie. Rów-nie¿ stosunki panuj¹ce miêdzy cz³onkami, uzale¿niaj¹ce powodzenie pro-gramu oraz mo¿liwoœæ porozumiewania siê cz³onków w celu oszukiwaniastanowi¹ pewne bariery, mog¹ce hamowaæ rozwój po¿yczek grupowych.W opinii Jeana-Jacques’a Laffonta i Patricka Rey’a w umowach grupo-wych istnieje powa¿ne ryzyko zmowy cz³onków grupy, którzy razembêd¹ oszukiwaæ po¿yczkodawcê, zwiêkszaj¹c prawdopodobieñstwo nie-powodzenia finansowanego przedsiêwziêcia. Dopóki po¿yczkobiorcywzajemnie siê nadzoruj¹, mechanizm wspólnego po¿yczania jest efek-tywny. Natomiast gdy w grupie dojdzie do zmowy, wówczas zmniejszasiê wewnêtrzna presja na uczciwe postêpowanie, efektywniejsze jest wte-dy podpisywanie indywidualnych umów po¿yczkowych. Prowadzeniemonitoringu s¹siedzkiego generuje koszty, które, osi¹gaj¹c du¿e roz-miary, znacznie ogranicz¹ efektywnoœæ grupowego po¿yczania, na rzeczumów indywidualnych. Efektywna umowa jest skomplikowana, jednakwymaga istnienia œcis³ej komunikacji miêdzy kredytobiorc¹ (przedsiê-biorc¹) a kredytodawc¹ (bankiem) [Laffont, Rey, 2003, s. 2-3, 18].

Pomimo wad B. Armendáriz de Aghion i J. Morduch s¹ zdania, i¿spotkania grupowe powinny byæ dalej zachowane, poniewa¿ przynosz¹wiele korzystnych zjawisk i zachowañ. Jako przyk³ad podaj¹ prowadz¹c¹dzia³alnoœæ w Bangladeszu Association for Social Advancement (ASA).

486 Przemys³aw Pluskota

Instytucja w dalszym ci¹gu udziela po¿yczek, stosuj¹c praktykê spotkañpo¿yczkobiorców. Pomimo braku zbiorowej odpowiedzialnoœci podczaszebrania mo¿na wywieraæ pewn¹ presjê otoczenia na zalegaj¹cych klien-tach. Spotkania pozwalaj¹ zmniejszyæ koszty poœrednika zwi¹zane z ob-s³ug¹ po¿yczki, umo¿liwiaj¹ uzyskanie porad, przeprowadzenie pod-stawowych szkoleñ, a ponadto pozwalaj¹, zw³aszcza tym pocz¹tkuj¹cym,zapoznaæ siê z terminologi¹ i atmosfer¹ us³ug finansowych, co w przy-sz³oœci mo¿e byæ bardzo przydatne podczas kontaktów z bankiem. Orga-nizowanie spotkañ grupowych jest tak¿e bardzo istotne dla kobiet, którestanowi¹ zdecydowan¹ wiêkszoœæ wœród klientów. Dlatego uwa¿aj¹, ¿egrupy w mikrofinansach s¹ wa¿ne, w szczególnoœci na pocz¹tku finan-sowej drogi oraz dla najbiedniejszych [Armendáriz de Aghion, Morduch,2000, s. 13-15].

Tablica 2 zawiera porównanie instytucji mikrofinansowych z punktuwidzenia sposobu udzielania wsparcia. Widaæ, ze instytucje preferuj¹ceindywidualne umowy dysponuj¹ wiêkszymi kapita³ami, dziêki czemu s¹w wstanie udzielaæ wiêkszych po¿yczek mniejszej liczbie klientów.W najmniejszym stopniu wspó³pracuj¹ z kobietami (46%). Programy techarakteryzuj¹ siê niewiele wiêkszym wskaŸnikiem pokrycia kosztów fi-nansowych (109,6%) ni¿ instytucje po¿yczaj¹ce na zasadach wspólnej so-lidarnoœci. Widoczna jest znaczna ró¿nica w kosztach przypadaj¹cych napo¿yczkobiorcê i na pojedyncz¹ po¿yczkê. Programy indywidualne cha-rakteryzuj¹ siê tak¿e znacznie wiêkszym wspó³czynnikiem strat i za-gro¿onego portfela.

Tablica 2. Porównanie instytucji mikrofinansowych wg metod udzielania po-¿yczek (dane za 2009 r.)

Indywi-dualnie

Indywi-dualnie/solidarnaodpowie-dzialnoϾ

Solidarnaodpowie-dzialnoϾ

Bankiwiejskie

Skala

instytucji mikrofinansowych 364 426 97 85

Okres funkcjonowania MFI’s(w latach)

12 12 8 14

Wartoœæ aktywów ogó³em(w USD)

9 469 036 7 889 252 4 659 898 7 773 273

Po¿yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 487

Indywi-dualnie

Indywi-dualnie/solidarnaodpowie-dzialnoϾ

Solidarnaodpowie-dzialnoϾ

Bankiwiejskie

Zasiêg

Liczba po¿yczkobiorców 7 080 11 755 17 921 17 447

Kobiety po¿yczkobiorcy (w proc.) 46 67,5 99,6 86,6

Przeciêtna wartoœæ po¿yczki(w USD)

1 415 455 145 238

WartoϾ portfela kredytowego(w USD)

6 373 769 5 591 883 2 865 851 5 300 642

Wyniki finansowe

Stopa zwrotu z aktywów (w proc.) 1,6 1,1 1,8 1,6

Stopa zwrotu z kapita³u (w proc.) 7,5 5,6 7,8 7,5

WskaŸnik samowystarczalnoœcioperacyjnej (w proc.)*

110,7 108,0 110,0 107,9

Mar¿a zysku (w proc.)** 8,9 5,4 7,6 7,8

EfektywnoϾ

Koszty operacyjne/portfelkredytowy (w proc.)

14,6 22 20,1 22,1

Koszt na kredytobiorcê (w USD) 216 116 28 90

Koszty przydaj¹ce na po¿yczkê(w USD)

203 113 28 96

Portfel zagro¿ony 30 dni (w proc.) 5,7 4,7 0,9 2,9

Portfel zagro¿ony 90 dni (w proc.) 3,7 2,8 0,6 1,6

WskaŸnik strat*** 0,9 1,1 0,1 0,7

* WskaŸnik samowystarczalnoœci operacyjnej = przychody finansowe/(koszty finansowe +utrata wartoœci kredytów + koszty operacyjne).** Mar¿¹ zysku = zysk operacyjny netto/przychody finansowe.*** Wspó³czynnik strat = wartoœæ kredytów straconych/œrednia wartoœæ portfela kredy-towego.�ród³o: Na podstawie danych Microfinance Information eXchange (MIX).

Opisane ograniczenia i koszty grupowego po¿yczania powoduj¹, ¿efirmy mikropo¿yczkowe odchodz¹ od tego modelu przy wspó³pracyw „zamo¿niejszymi” klientami pomimo wiêkszej efektywnoœci, opieraj¹c

488 Przemys³aw Pluskota

Tablica 2. (cd.)

wspó³pracê na podstawie indywidualnych umów i indywidualnej od-powiedzialnoœci. Natomiast po¿yczki grupowe oferowane s¹ mniej za-mo¿nym klientom. W celu zwiêkszenia oddzia³ywania, ograniczeniaryzyka i sk³onienia do sumiennej i terminowej obs³ugi zad³u¿enia poœred-nicy wykorzystuj¹ bodŸce i zachêty, a solidarna odpowiedzialnoœæ zo-sta³a zast¹piona innymi elementami, mniej szkodliwymi dla ogólnie pojê-tego kapita³u spo³ecznego. Wœród zachêt, które znalaz³y zastosowaniew umowach mikropo¿yczkowych, wymieniæ nale¿y:1) tworzenie bodŸców dynamicznych, takich jak:

– groŸba zaprzestania kredytowania,

– po¿yczki progresywne,

– konkurencja i bodŸce,2) czêste sp³aty rat,3) komplementarne mechanizmy motywacyjne:

– elastyczne podejœcie do zabezpieczenia po¿yczki,

– zabezpieczenie finansowe,

– upublicznienie sp³at,

– dotarcie do kobiet,

– zbieranie informacji przez pracowników banku,

– sprawozdania krzy¿owe.

ZakoñczenieFirmy mikropo¿yczkowe coraz czêœciej odchodz¹ od po¿yczek gru-

powych. Wówczas dzia³alnoœæ prowadzona jest na podstawie indywi-dualnych umów i indywidualnej odpowiedzialnoœci. Jednak nie oznaczato, ¿e nie s¹ stosowane inne zachêty do sp³aty. Poœrednicy maj¹ do dys-pozycji szeroki wachlarz narzêdzi, za pomoc¹ których mog¹ sk³oniæ dosumiennej i terminowej obs³ugi zad³u¿enia. Wydaje siê jednak, ¿e w kon-taktach z biedniejszymi osobami, nieposiadaj¹cymi zabezpieczenia, me-todologia stosowana w po¿yczkach grupowych powinna byæ stosowana,przynosz¹c korzyœci obu stronom transakcji.

Literatura1. Armendáriz de Aghion B., Gollier Ch. (2000), Peer Group Formation in

an Adverse Selection Model, The Economic Journal, Vol. 110, No. 465.2. Armendáriz de Aghion B., Morduch J. (2000), Microfinance Beyond Gro-

up Lending, Financial Access Initiative, NYUWagner, Nowy Jork.

Po¿yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 489

3. Armendariz de Aghion B., Morduch J. (2009), Ekonomia mikrofinansów,Wydawnictwo AnWero, Gdañsk.

4. Arnold L.G., Reeder J., Steger S.E. (2013), On the viability of group len-ding when microfinance meets the market: A reconsideration of the Be-sley-Coate model, University of Regensburg Department of Economics.

5. Chatterjee P., Sarangi S. (2005), Enforcement with Costly Group Forma-tion, „Economics Bulletin”, vol. 15, no. 9.

6. Ghatak M. (2000), Screening by The Company You Keep: Joint LiabilityLending and The Peer Selection Effect, „The Economic Journal”, no. 110.

7. Laffont J.J., N’Guessan T.T. (2001), Group contracting and enforcement,Journal of Institutional and Theoretical Economics 157.

8. Laffont J.J., Rey P. (2003), Moral Hazard, Collusion and Group Lending,IDEI, Tuluza.

9. Ledgerwood J. (1999), Microfinace Handbook, An Institutional and Fi-nancial Perspective, The World Bank, Washington.

10. Stiglitz J.E. (1990), Peer Monitoring and Credit Markets, „The WorldBank Economic Review”, vol. 4, no. 3.

StreszczenieOsoby ubogie, wykluczone spo³ecznie i finansowo, wielokrotnie nie posia-

daj¹c zabezpieczenia, odrzucane s¹ przez banki komercyjne. Jednym ze spo-sobów w³¹czenia ich do spo³eczeñstwa s¹ mikrofinanse, traktowane jako us³ugifinansowe dla najubo¿szych.

W ramach dzia³alnoœci mikrofiannsowej instytucje udzielaj¹ ubogim m.in.po¿yczek na zasadach wspólnej odpowiedzialnoœci. Istot¹ jest tworzenie grup,w ramach których cz³onkowie wzajemnie sobie pomagaj¹, nadzoruj¹ i motywuj¹.Panuj¹ca w grupach solidarna odpowiedzialnoœæ stanowi swoiste zabezpiecze-nie, dziêki któremu wiele ubogich osób (g³ównie kobiet) mo¿e skorzystaæ z mi-kropo¿yczek. Zalet¹ tej formy finansowania najubo¿szych jest tak¿e redukowa-nie niedoskona³oœci rynku kredytowego w postaci asymetrii informacji. Jednakoprócz zalet po¿yczki grupowe charakteryzuj¹ siê pewnymi wadami, jak np.koszty dotarcia na cotygodniowe zebranie, prawdopodobieñstwo zmowy cz³on-ków grupy. Pomimo tego po¿yczki grupowe dla wielu stanowi¹ wielokrotnie je-dyne Ÿród³o pozyskania kapita³u. Je¿eli w odniesieniu do zamo¿niejszych klien-tów stosowane s¹ umowy indywidualne, to w przypadku najubo¿szych,z oddalonych od siebie terenów, najlepszym sposobem ich finansowania s¹ po-¿yczki grupowe, wsparte zachêtami.

490 Przemys³aw Pluskota

S³owa kluczowemikrofinanse, po¿yczki grupowe, niedoskona³oœci rynków kredytowych,asymetria informacji

Group loans and joint and several liability as a basis for microfinance(Summary)

The poor, socially and financially excluded, many times without a collateralshall be rejected by commercial banks. One way to integrate them into society aremicrofinance, treated as financial services for the poor.

As part of its microfinance activity institutions provide loans to the poor onthe principles of shared responsibility. The essence is to create groups in whichmembers help, supervise and motivate each other. The ruling in groups of jointand several liability is a kind of collateral, so that many poor people (mostly wo-men) can benefit from microloans. The advantage of this form of financing is alsoreducing the credit market imperfections such as asymmetric information, beforeconclusion of the contract, as well as after it, and transaction costs. But in additionto the advantages of group loans are characterized by certain disadvantages, suchas the costs of reaching the weekly meeting, the likelihood of collusion in the gro-up. Despite the group loans for many are often the only source of capital. If forwealthier clients are used in individual contracts, in the case of the poorest, withremote areas, the best way of financing are group loans.

Keywordsmikrofinance, group loans, credit market imperfections, asymmetric information

Po¿yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 491