Nowe wymiary kultury informacyjnej

w XXI wiekuWiesław Babik

Uniwersytet Jagielloński &Uniwersytet Śląskiw.babik@uj.edu.pl

Konferencja naukowa „Biblioteka w przestrzeni edukacyjnej. Funkcje i wyzwania XXI wieku. Kraków, 16-17 maja 2011 r.

Plan:

1. Człowiek w świecie informacji XXI wieku.2. Kultura informacyjna – nowe zjawisko XXI

wieku?3. Kultura informacyjna elementem przestrzeni

informacyjnej.4. Nowe wymiary kultury informacyjnej w XXI

wieku. 5. Kultura informacyjna – wyzwanie

bibliotekarstwa XXI wieku.

Podsumowanie

Abstrakt

Przedmiotem opracowania jest kultura informacyjna jako jedno z edukacyjnych wyzwań współczesnych bibliotek i ośrodków kształcenia bibliotekarzy i pracowników informacji. Główny akcent został położony na nowe – zdaniem autora – wymiary kultury informacyjnej w trzecim tysiącleciu takie, jak ekologia informacji, zarządzanie informacją i wiedzą, budowanie zaufania do informacji i wiedzy, etyka informacyjna, oraz sposoby jej kształtowania w przestrzeni edukacyjnej. Wyróżnione wymiary, zaliczone do tzw. kultury wysokiej, powinny – w sytuacji częstego zaniechania procesów wychowawczych – stanowić swoistego rodzaju katalizatory permanentnej edukacji na każdym jej szczeblu, prowadzonej zarówno przez ośrodki kształcenia bibliotekarzy, jak i biblioteki.Słowa kluczowe: Kultura informacyjna. Ekologia informacji. Zarządzanie informacją i wiedza. Zaufanie do informacji i wiedzy. Etyka informacyjna. Kształtowanie kultury informacyjnej.

Problemy informacyjne współczesności

Nadmiar informacji (ang. information overload);Informacja nieustrukturalizowana;Pomijanie informacji (ang. information overlock);Problematyczna wartość informacji;Niskie kompetencje informacyjne użytkowników informacji (ang. information illiteracy);Dylematy etyczne.

[Materska 2007].

Zjawiska towarzyszące informacji

Smog informacyjny;Mgła informacyjna;Informacja chaotyczna;Cisza informacyjna;Informacja nieaktualna;Informacja nierzetelna;Informacja bez zakotwiczenia;Informacja toksyczna;Manipulowanie informacją.

Nowa przestrzeń informacyjna i potrzeba jej zagospodarowania w bibliotece

Zmiany w warsztacie pracy biblioteki akademickiej;Zmiany w rodzajach i jakości usług bibliotecznych;Wszechobecny Internet;Problem oceny jakości informacji i efektów działalności bibliotecznej;Zmiany organizacyjne biblioteki;Zmiany sposobów dostępu do zasobów biblioteki;Ogromna dynamika zmian w czasie i przestrzeni;Konieczność dygitalizacji zbiorów bibliotecznych;

Sposoby kształtowania kultury informacyjnej w przestrzeni edukacyjnej

Kultura informacyjna dotyczy pewnej wiedzy i umiejętności w zakresie radzenia sobie z informacja i wiedzą, w szczególności:- jak dokonywać oceny i selekcji informacji;- jak efektywnie organizować dostęp do informacji i wiedzy;- jakie wykorzystywać narzędzia i metody.

Do kręgu kultury informacyjnej należy również sposób w jaki użytkownik reaguje na udostępnione mu (docierające do niego) informacje, jak radzi sobie ze stresem informacyjnym oraz z różnymi zniekształceniami informacji. Każdy z nas inaczej reaguje na informacje (odmienność odbioru/percepcji informacji). Tu niewątpliwy wpływ ma typ osobowości, określający preferencje informacyjne, rodzaj motywacji i ambicji w zdobywaniu informacji. Ekologia informacji to także działanie polegające na eliminowaniu bądź utylizacji śmieci informacyjnych.

DefinicjaZdaniem A. Szewczyk „kulturę informacyjną można interpretować jako „wiedzę, nawyki i umiejętności odnoszące się do informacji traktowanej jako składnik rzeczywistości otaczające człowieka, równie ważny jak materia i energia, jako czynnik wpływający na zachowania i osiągnięcia zarówno pojedynczych ludzi, jak i całych społeczeństw. Kultura informacyjna przejawia się poprzez:- wiedzę dotyczącą istoty informacji i jej funkcji;- świadomość roli i znaczenia informacji;- znajomość i umiejętność poprawnego posługiwania się odpowiednią terminologią z zakresu informacji i procesów informacyjnych;- umiejętność poprawnego interpretowania informacji i właściwego jej wykorzystywania;- poszanowanie informacji jako cudzej własności i dobra prywatnego i/lub ogólnoludzkiego;- umiejętność doboru właściwych środków do gromadzenia, przechowywania i udostępniania informacji;- umiejętność i rzetelność w doborze źródeł i metod gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji [Stefanowicz 1998, s. 166].

Kultura informacyjna

Kultura informacyjna to:odpowiednia wiedza dotycząca istoty informacji i jej funkcji;rozumienie roli i znaczenia informacji;znajomość i umiejętność poprawnego posługiwania się pojęciami i terminami odnoszącymi się do informacji i procesów informacyjnych;świadomość odpowiedzialności za informację i jej skutki społeczne.

Przestrzeń informacyjna

Przestrzeń informacyjna to niewątpliwie metafora, która sugestywnie i trafnie oddaje zarówno obfitość i różnorodność treści, jak i różnorodność organizujących je struktur, w której działają systemy informacyjne. Wielowymiarowość przestrzeni, w której działają systemy informacyjne, wyraźnie kontrastuje z dwuwymiarowością pola, terminu używanego równie często, konotującego linearność i sekwencyjność przekazu i przetwarzania informacji.

Nowe wymiary kultury informacyjnej

Ekologia informacji (wymiar ekologiczny).Zarządzanie informacją i wiedzą (wymiar organizacyjny).Etyka informacyjna (wymiar etyczny).Budowanie zaufania do informacji i wiedzy (postawa zaufania do informacji).

Wymiar ekologiczny

Oznacza podejście do informacji uwarunkowane środowiskowo (ekologicznie). W podejściu ekologicznym kładzie się nacisk nie na tworzenie i dystrybucję informacji, lecz na efektywne wykorzystanie informacji. W ujęciu ekologicznym zarządzanie informacją służy eliminowaniu niepożądanych oddziaływań środowiska informacyjnego. Pojęcie ekologii informacji został wprowadzone przez T. Davenporta w 1997 r. [Materska 2007, s. 243]. Pojęcie ‘ekologia’ jest tu jedynie metaforą.

Ekologiczna teoria kultury informacyjnej

Akcentuje (zwraca uwagę) na wpływ środowiska społecznego i informacyjnego oraz naturalnego na kulturę informacyjną człowieka. Zasady kultury informacji podlegają społecznym, kulturowym, psychologicznym i biologicznym uwarunkowaniom. Ekologia (informacji) akcentuje wpływ czynników środowiskowych. Ten ekologiczny punkt widzenia, czy nurt badawczy, przejawia się przede wszystkim w monitorowaniu czy skanowaniu informacyjnego środowiska. Celem jest próba połączenia czynników społecznych i kulturowych z psychologicznymi w interpretacji sposobu zachowania się wynikającego z posiadanej kultury informacyjnej.Ekologiczne podejście do kultury informacyjnej człowieka ujawnia zachodzące w niej procesy, jako podobne do tych, które zachodzą w środowisku naturalnym. W jakich okolicznościach ulegają zmianie nawyki i zwyczaje robienia czegoś w określony sposób – to problemy, które mogą być interpretowane również z punktu widzenia ekologii informacji. Kulturę informacyjną rozpatruje się uwzględniając ekologiczny punkt widzenia wtedy, gdy zostało przyjęte założenie, że środowisko informacyjne jest decydującym czynnikiem w analizach zjawisk społecznych i wpływa na kulturę informacyjną człowieka. Zasygnalizowane tu aspekty teoretyczne otwierają nowe perspektywy badawcze i implikują nowe pytania badawcze dotyczące kultury informacyjnej.

Wymiar organizacyjnyDotyczy zarządzania informacją i wiedzą rozumianego w sposób statyczny jako zarządzanie zasobami informacji lub w sposób dynamiczny jako zarządzanie procesami informacyjnymi. Zarządzanie informacją odbywa się w wielowymiarowej przestrzeni informacyjnej (zwanej w kręgach ekonomicznych przestrzenią zarządzania informacją), w której uwzględnia się zasoby, strumienie, procesy i technologie informacyjne, horyzont czasowy oraz funkcje zarządzania. Zarządzanie informacją oznacza takie aktywności, jak planowanie, przewidywanie, organizowanie, kierowanie, szkolenie, promocję i kontrolę w odniesieniu do tworzenia, gromadzenia, przetwarzania, obiegu i wykorzystywania informacji. Zarządzanie informacją obejmuje też sposoby postępowania, strategie i standardy w tej dziedzinie mające na celu umożliwienie/ułatwienie świadomego kształtowania zasobów informacyjnych oraz usług informacyjnych, generalnie zapewnienie odpowiedniego przebiegu procesów zarządzania informacją i wiedza, w tym ułatwienie dzielenia się informacją i wiedzą z innymi. Każdy punkt w przestrzeni zarządzania informacją jest konkretnym zadaniem, odnoszącym się do konkretnego zasobu informacji, w określonym horyzoncie czasowym, w kontekście określonej funkcji zarządzania, na potrzeby konkretnego odbiorcy informacji.

Wymiar etycznyEtyka informacji to dziedzina zajmująca się badaniem kwestii etycznych wynikających z rozwoju i zastosowania technik informacyjnych. Dotyczy ona podstaw do krytycznego rozważania kwestii moralnych dotyczących tworzenia, przechowywania, gromadzenia i przetwarzania informacji. Dynamicznie zmieniająca się rola informacji, zapotrzebowanie na nią oraz jej formaty, wymagają ciągłego analizowania podstaw etycznych oraz sposobów wykorzystania i dostępu do informacji zadeklarowanych w istniejących kodeksach etycznych. Etyka informacji dotyczy szeroko rozumianych zagadnień własności, prywatności i bezpieczeństwa informacji w społeczeństwie [Etyka informacji. [dok.elektr]. Etyka informacji to nowy element i nowy punkt widzenia w kulturze informacyjnej, który pozwala zwrócić uwagę na odpowiedzialność za informację wszystkich uczestników procesów informacyjnych od nadawcy do odbiorcy informacji.

Zaufanie do informacji

Zaufanie to postawa, w której wyraźnie wyróżnia się/przejawia się przekonanie, że wszystkie (a przynajmniej większość) członków dowolnej grupy cechuje zachowanie uczciwe, a więc polegające na respektowaniu danych norm grupowych, w wyniku których grupa potrafi dobrze ze sobą współpracować zapewniając sobie trwanie i rozwój.Zaufaniu do informacji sprzyjają:- uporządkowanie, a nie sprzyja informacyjny chaos;- trwałość ładu informacyjnego, a nie sprzyja radykalna jego zmiana;- przejrzystość, a nie sprzyja tajemniczość;- odpowiedzialność, a nie sprzyja jej brak.

Misja bibliotek i bibliotkarzy w cyfrowym świecie

Kształtowanie kultury informacyjnej;Badanie procesów bibliotecznych i informacyjnych;Ocena jakości usług informacyjnych;Uczenie odpowiedzialności za informację i jej skutki społeczne;Organizacja i zarządzanie informacją cyfrową.

Kultura informacyjna - wyzwanie bibliotekartwa XXI wieku

Biblioteki to jeden z ważniejszych ośrodków kształtowania kultury informacyjnej w społeczeństwie informacyjnym. Oprócz bibliotek powinien to robić cały system edukacyjny, ale tego nie czyni. W propagowaniu zasad życia społecznego, wzorców zachowań i postępowania, aprobujących wartości związane z informację niezbędne są odpowiednie kompetencje informacyjne bibliotekarzy, odpowiednia wiedza, umiejętności i postawy. Warto podkreślić, że kultura informacyjna powinna dotyczyć całego procesu informacyjnego, a więc wszystkich działań na informacji, w tym również znajomości i przestrzegania przyjętych i akceptowanych społecznie i kulturowo sposobów/zwyczajów umieszczania informacji, a więc kanałów komunikowania (przekazu informacji), i jej formułowania. Kultura informacyjna to też poszanowanie i stosowanie się do informacji propagujących odpowiedni sposób zachowania się. Jest to szerokie rozumienie kultury informacyjnej (podejście holistyczne).

Podsumowanie

Kultura informacyjna staje się dla edukacji ery informacyjnej wyzwaniem [Furmanek 2003, dok. elektr.]. Kultura informacyjna staje się jednym z podstawowych zagadnień współczesnego społeczeństwa informacyjnego. Na temat kultury informacyjnej istnieje już bogate piśmiennictwo, zarówno krajowe, jak i zagraniczne. Uważam jednak, że my dużo mówimy i piszemy o kulturze informacyjnej, ale niewiele w tym względzie robimy. W dalszej części rozważań skupię się wyłącznie na tych aspektach kultury informacyjnej, które – moim zdaniem – są pomijane lub niedostrzegane w istniejącym piśmiennictwie z tego zakresu, stąd zwrócenie uwagi na nowe wymiary kultury informacyjnej.Wydaje mi się, że te cztery pojęcia wyznaczają nowe perspektywy i spojrzenia a także konteksty dalszych badań kultury informacyjnej, a przede wszystkim do tej pory są trochę zaniedbane, dziedziny jej wdrożeń. Mam tu na myśli przede wszystkim odpowiednie kształtowanie zachowań informacyjnych, a więc uczenie tego jak korzystać z informacji i co z nią robić, jak jej szukać, jak nią się dzielić.

Bibliografia

Babik W. (2001): Ekologia informacji. „Zagadnienia Informacji Naukowej” nr 2(78) s. 64-70.Batorowska H. (2009): Kultura informacyjna w perspektywie zmian w edukacji. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 544s.Bojar B., red. (2002): Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Warszawa: Wydawnictwo SBP.Etyka informacji [Dok. elektr.] http://wikipedia.org/wiki/Etyka_informacji [Dostęp: 12.05.2011].Krawczyk A. (2009: Przestrzeń jako kategoria poznawcza przy wyjaśnianiu funkcjonowania książki. [W:] Przestrzeń informacyjna książki. Red. J. Konieczna, S. Kurek-Kokocińska, H. Tadeusiewicz przy współpracy R. Kępy i M. Przybysz-Stawskiej. Łódz 2009, s. 15-26.Kurek-Kokocińska S. (2009): Przestrzeń informacyjna książki, założenia ogólne. [W:] Przestrzeń informacyjna książki. Red. J. Konieczna, S. Kurek-Kokocińska, H. Tadeusiewicz przy współpracy R. Kępy i M. Przybysz-Stawskiej. Łódź 2009, s. 27-30.

Bibliografia c.d.

Materska K. (2005): Ekologiczne zarządzanie informacją. „Przegląd Informacyjno-Dokumentacyjny” 2005 nr 2(289) s. 29-44.Materska K. (2007): Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 406s.Materska K.: Rola bibliotek w rozwiązywaniu informacyjnych problemów współczesności. Dostęp: http://www.coniw.wp.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=446.Przestrzeń informacyjna biblioteki akademickiej. Tradycja i współczesność. Praca zbiorowa pod redakcją Beaty Antczak-Sabali, Małgorzaty Kowalskiej, Lucyny Tkaczyk. Toruń: Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu 2009.Skórka S. (2011): Architekt informacji – kreator przestrzeni informacyjnych. Przegląd Biblioteczny z. 1 s. 47-61.Stefanowicz B. red. (1998): Wstęp do informatyki. Warszawa: Akademicka Oficyna Wydawnicza PLJ.

...

Bardzo dziękuję za uwagę!