UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO

WYDZIAŁ NAUK PEDAGOGICZNYCH

Żaneta E. Tempczyk-Nagórka

System wartości a przejawy niedostosowania społecznego w subkulturach młodzieżowych

Streszczenie pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem Prof. dr hab. Barbary Kałdon

Warszawa 2013

1

Spis treści

1. Podstawy teoretyczne tematyki badawczej ......................................................................... 2

2. Uzasadnienie wyboru tematu pracy doktorskiej ............................................................... 30

3. Przedmiot i cel badań. ....................................................................................................... 32

4. Problemy i hipotezy badawcze ......................................................................................... 32

5. Zmienne i wskaźniki ......................................................................................................... 36

6. Metody, techniki i narzędzia badawcze ............................................................................ 43

7. Charakterystyka terenu i grupy badanej............................................................................ 45

8. Organizacja i przebieg badań ............................................................................................ 48

9. Analiza statystyczna .......................................................................................................... 50

Bibliografia ............................................................................................................................... 55

2

1. Podstawy teoretyczne tematyki badawczej

Młodość, zwłaszcza adolescencja, to szczególny okres rozwojowy w życiu człowieka,

będący czasem wielkiej szansy1. Zauważył to już Papież, błogosławiony Jan Paweł II, który

wielokrotnie w swych Orędziach i Listach zwracał się do ludzi młodych. Uważał, że osoby

w tym wieku cechują się szczególnym „zmysłem prawdy” i pragnieniem wolności2.

Pomimo tego ogromnego potencjału tkwiącego w młodości, jest ona narażona na

liczne zagrożenia z różnych stron. Najwięcej niebezpieczeństw wynika ze środowiska

zewnętrznego, zaczynającego się już w najbliższym otoczeniu, E. Narecka opisuje trudną

sytuację młodzieży: „Współczesna cywilizacja, w której tak wiele mówi się

o dyspozycyjności i elastyczności, w istocie uczy tymczasowości i relatywizmu, co owocuje

brakiem pewności i stałości, a więc brakiem poczucia bezpieczeństwa”3. Młodzież

dzisiejszych czasów jest chyba bardziej niż kiedykolwiek narażona na niebezpieczeństwo

niedostosowania społecznego i uczestnictwo w subkulturach młodzieżowych. Zagrożenie to

jest w dużym stopniu związane ze specyficzną sytuacją rozwojową tego okresu życia,

nazywanego w psychologii adolescencją lub dorastaniem. Etap ten jest przypisywany

w zależności od konkretnych teorii rozwoju człowieka między 10-13, a 18-25 rokiem życia.

Można podzielić ten czas na wczesne i późne dorastanie z umowną granicą ok. 16-17 roku

życia4.

Różne płaszczyzny rozwojowe mają istotne znaczenie dla przeżywania przez

jednostkę okresu adolescencji.

W rozwoju biologicznym szczególnie istotny jest rozwój cech płciowych5.

Pojawienie się zmian fizycznych, jest podstawą do pełnego zaakceptowania swojej płci na

poziomie psychologicznym, co jest wpisane w kształtowanie się, niezmiernie ważnej dla

dalszego rozwoju i funkcjonowania w społeczeństwie, tożsamości płciowej6.

Ważną role ogrywa też rozwój poznawczy, bowiem szybki rozwój mózgu, powoduje

również podwyższoną podatność na negatywne oddziaływania środowiska7. W sposobie

1 M. Bardziejewska, Okres dorastania – szanse rozwoju, Remedium, 2004 nr 11, s. 4. 2 Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata (Dilecti Amici) z okazji międzynarodowego roku młodzieży w dniu 31

marca 1985 roku. 3 E. Narecka, Wychowanie młodzieży a mass media, subkultury, grupy destrukcyjne, Zeszyty Społeczne KIK, 2007 nr 15, s.

187. 4 M. Bardziejewska, Okres Dorastania. Jak rozpoznać potencjał nastolatków? [w:] Psychologiczne portrety człowieka.

Praktyczna psychologia rozwojowa (red.) Brzezińska A., Wyd. GWP, Gdańsk 2005, s. 345. 5 H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004, s. 328. 6 J. Miluska, Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1996, s. 24. 7 A. Oleszkoicz, A. Senejko, Dorastanie [w:] Psychologia Rozwoju człowieka. Podręcznik akademicki (red.) J. Trempała,

Wyd. PWN, Warszawa 2011s. 259.

3

rozumowania pojawia się myślenie formalne, czyli abstrakcyjne8. Jednocześnie młodzież

zaczyna posiadać zdolność do autorefleksji i planowania przez analizę sytuacji potencjalnie

możliwych9. W swoich strukturach myślowych młody człowiek tworzy sobie tzw.

„wyimaginowaną publiczność”10, co świadczy o rozwijaniu się wyobraźni. Fantazjowanie

pomaga w kompensowaniu niespełnionych pragnień, w opanowaniu życia emocjonalnego,

służy uciekaniu od trudnych sytuacji, i budowaniu planów życiowych i drogi do ich

realizacji11.

W rozwoju moralnym rozpoczyna się poziom konwencjonalny, na który składają się

3. i 4. stadium rozwoju moralnego, wg teorii J. Kohlberga. Poziom ten charakteryzuje się

dążeniem do wypełniania oczekiwań rodziny, społeczeństwa i narodu. Uwzględnia

konformizm oraz lojalność wobec porządku społecznego, a także wobec poszczególnych

osób, poprzez wykazywanie słuszności tego porządku i identyfikację z jednostkami i grupami

go reprezentującymi12.

Rozwój emocjonalny obfituje w zwiększone pobudzenie emocjonalne, labilność

i ambiwalencję uczyć czyli równoczesne przeżywanie uczuć przeciwstawnych13. Na początku

dorastania przeważają emocje negatywne, spowodowane obniżeniem samooceny, niską

pozycją wśród rówieśników, zmianami w postrzeganiu swojego ciała, problemami w rodzinne

i trudnościami szkolnymi.14. Te trudne doświadczenia znajdują odzwierciedlenie w buncie

i depresji młodzieńczej. Młodzi szczególnie okazują swój gniew wobec osób znaczących, co

wyraża się w buncie. Przejawia się on zarówno na płaszczyźnie afektywnej i behawioralnej,

przez wagarowanie, kontrowersyjny image, manifestacje itp15. W późnej adolescencji dają

o sobie znać uczucia wyższe, odwołujące się do systemu wartości i wyznawanej ideologii16.

Rozwój społeczny opiera się na trzech głównych procesach: rozwoju postaw

społecznych, pełnienia ról aprobowanych społecznie i uczenia się zachowań społecznie

8 M. Czerwińska-Jasiewicz, Samowiedza młodzieży w kontekście rozwoju myślenia w okresie dorastania [w:] Rozważania o

rozwoju i wychowaniu (red.) M. Czerwińska-Jasiewicz, E. Dryll, Wyd. Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2007, s. 31. 9 T. Maruszewski, Psychologia poznania, Wyd. GWP, Gdańsk 2002, s. 362-367; H. Bee, Psychologia rozwoju… Op. cit., s.

345; M. Czerwińska-Jasiewicz, Samowiedza młodzieży… Op. cit., s. 33-35 10 M. Czerwińska-Jasiewicz, Samowiedza młodzieży... Op. cit., s. 32-33; A. Oleszkoicz, A. Senejko, Dorastanie… Op. cit.,

s.265 11 L. S. Wygotski, Wyobraźnia i twórczość w okresie dorastania, [w:] Wybrane prace psychologiczne II: dzieciństwo i

dorastanie, (red.) A. Brzezińska, M. Marchow, Poznań 2002, Wyd. Zysk i S-ka, s. 305-328. 12 Z. Olek-Redlarska, Rozumienie pojąć moralnych – edukacja wczesnoszkolna, Wyd. Trans Humana, Białystok 2002, s. 62-

64. 13 I. Obuchowska, Adolescencja [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, (red.) B.

Harwas-Napierała, J. Trempała, Wyd. PWN, Warszawa 2007, t. 2,. s.. 172. 14 A. Oleszkoicz, A. Senejko, Dorastanie… Op. cit., s. 266. 15 A. I. Brzezińska i inni, Psychologia rozwoju człowieka, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki (red.) J. Strelau, D.

Doliński, Wyd. GWP, Gdańsk 2008, t. 2, s. 240-241. 16 A. Oleszkoicz, A. Senejko, Dorastanie… Op. cit., s. 269

4

akceptowanych17. Jedną z cech charakterystycznych tego okresu jest fakt, że „nastolatek

odczuwa coraz większe pragnienie wolności i prawa do przejęcia kontroli nad własnym

życiem”18. Rodzące się wówczas konflikty na linii rodzic-dziecko są zatem naturalnym

elementem wpisanym w dojrzewanie19. Z. Siwek uważa, że zyskanie autonomii w tym czasie

to jeden z najważniejszych zadań rozwojowych adolescenta.20.

Innym obszarem rozwoju, spajającym wspomniane płaszczyzny jest osobowość.

W ujęciach społeczno-poznawczych i humanistycznych, zmiany w omawianym zakresie

opisuje się zazwyczaj w kategoriach rozwoju systemu Ja (z ang. self-concept)21. Pojęcie Ja

reprezentuje zorganizowany okład spostrzeżeń i doświadczeń dostępnych świadomości22 czyli

zaczyna dostrzegać wewnętrzne określenia własnej osoby związane z poglądami,

przekonaniami religijnymi, aspiracjami życiowymi23.

Na kształtowanie się osobowości ma wpływ wiele czynników, zarówno wewnętrznych

oraz zewnętrznych. N. Brody i M. Crowley uważają, że błędne byłoby analizowanie jednych

czynników bez z drugich24. Holistyczne spojrzenie na kształtowanie się osobowości

i funkcjonowanie istoty ludzkiej w świecie, wymaga uwzględniania możliwie jak największej

liczby elementów jej życia.

Niezwykle znaczącą rolę we wspomaganiu kształtowania się osobowości ogrywa

środowisko rodzinne, które wywiera najsilniejszy wpływ na życie jednostki i jej całościowe

funkcjonowanie, poprzez formowanie różnych aspektów osobowości25. ”Charakter

rodzicielskich nastawień i związana z nimi jakość więzi wewnątrzrodzinnych określają

sposób organizacji życia rodziny oraz stawiania wzajemnych wymagań. Powstają w ten

sposób określone wzory, które wywierają wpływ na kształtującą się osobowość dziecka oraz

model rodziny, jaką założy w swoim życiu.

Istnieje również wiele interakcji i zdarzeń mających wpływ na funkcjonowanie

rodziny, które zmieniają środowisko życia dziecka. Takimi zdarzeniami mogą być choćby

17 E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, Wyd. PWN. Warszawa 1985, 18 A. Oleszkoicz, A. Senejko, Dorastanie… Op. cit., s. 277. 19 A. I. Brzezińska i inni, Psychologia rozwoju człowieka, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki (red.) J. Strelau, D.

Doliński, Wyd. GWP, Gdańsk 2008, t. 2, s. 241-242. 20 Z. Siwek, Autonomia adolescentów w świetle ich przywiązania i relacji rodzinnych „Psychologia Rozwojowa”, 2012, tom

17, nr 3, s. 25. 21 A. Oleszkoicz, A. Senejko, Dorastanie… Op. cit., s. 269 22 L. A. Pervin, O. P. John, Osobowość. Teoria i badania, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 176 23 M. Bardziejewska, Okres dorastania… Op. cit., 352-354. 24 N. Brody, M. J. Crowley, Wpływ środowiska (i genów) na osobowość i inteligencję [w:] Geny i środowisko a zachowanie

(red.) W. Oniszczenko, Wyd. PWN, Warszawa 2002, s. 29 25 A. Chryc-Gawrykowska, M. Błażek, Wpływ postaw rodzicielskich na style realizacji celów [w:] Motywy, cele, wartości.

Przyczynek do zrozumienia stanu ducha i stanu umysłu współczesnych Polaków (red.) E. Martynowicz, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004, s. 197.

5

narodziny kolejnych dzieci lub śmierć jednego z opiekunów. Znaczenie ma również struktura

rodziny: inaczej są wychowywani jedynacy, a inaczej dzieci w wielodzietnej rodzinie.

Również inne elementy środowiska rodzinnego oddziaływają na dziecko, gdy struktura

rodziny jest wielopokoleniowa, a inne gdy jest dwupokoleniowa.

Zalążki wpływu rodziny na osobowość widać już w od narodzin dziecka, kiedy

kształtuje się relacja przywiązania. Długofalowe efekty negatywnych „wczesnych

doświadczeń mogą ujawnić się w starszym dzieciństwie lub w okresie adolescencji w formie

zaburzeń emocjonalnych lub zachowań przestępczych, a po wejściu w wiek dojrzały w formie

zaburzeń psychicznych”26.

Istotne znaczenie ma również postawa rodzicielska, bowiem warunkuje „sposób

i rodzaj okazywanych dziecku emocji, liczbę i jakość, stawianych mu wymagań, sposoby

komunikowania się (…) jest obecna w każdym słowie, geście i działaniu rodzica”27. M.

Ziemska. Dzieli je na postawy prawidłowe i nieprawidłowe. Do pierwszych zalicza:

akceptację dziecka, współdziałanie z dzieckiem, dawanie mu rozumnej swobody i uznanie

jego praw. Do niewłaściwych postaw rodzicielskich M. Ziemska zalicza: odtrącanie dziecka,

unikanie dziecka, nadmierne chronienie i nadmierne wymaganie28. Istotność postaw

rodzicielskich w dalszym funkcjonowaniu dziecka podkreślał też M. Plopa, pisząc: „Młodzież

odrzucona przez rodziców wykazuje wyraźne trudności przystosowawcze, zachowania

negatywne przeważają nad pozytywnymi”29.

Prawidłowe postawy rodzicielskie integrują rodziców i dzieci, kształtują oraz

zacieśniają więzi wewnątrzrodzinne. A. Żurek zaznacza, że spójność rodziny również wpływa

na wewnętrzne interakcje i kreuje związki uczuciowe. Zapewnia to poczucie przynależności

do tej grupy społecznej, traktowanej przez członków jako wspólnota30. „Wychowawczy

wpływ rodziny dokonuje się poprzez całą organizację życia rodzinnego i stosunki wewnętrzne

panujące w rodzinie”31. Dlatego tak istotna jest w rodzinie prawidłowa komunikacja zarówno

między małżonkami, jak też na linii rodzice-dzieci. .

Rodzina będąc podstawową komórką społeczną, pełniącą wiele funkcji, w tym

opiekuńczo-wychowawczą, powinna zaspokajać podstawowe potrzeby swoich członków.

Spośród nich, naturalne są potrzeby biologiczno-materialne, jednakże dla rozwoju 26 P. Marchwicki, Teoria przywiązania J. Bowlby`ego, Seminare, 2006 nr 23, s. 367. 27 A. Chryc-Gawrykowska, M.Błażek, Wpływ postaw… Op. cit., s. 197 28 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1973, s 57-67. 29 M. Plopa, Psychologia rodziny teoria i badania, s. 302. 30 A. Żurek, Wzory, na których opiera się życie rodzinne rodzin miejskich [w:] Współczesne rodziny polskie – ich stan i

kierunek przemian (red.) Z. Tyszka, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2001, s. 133. 31 H. Marzec, Sytuacja dziecka w rodzinie o wysokim statusie ekonomicznym [w:] Współczesne rodziny polskie – ich stan i

kierunek przemian (red.) Z. Tyszka, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2004, s. 328-329.

6

osobowości młodego człowieka, bardzo istotne jest zaspokojenie wszelakich potrzeb

psychicznych, bowiem „samo zaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka nie świadczy

automatycznie o życzliwej, pełnej miłości postawie opiekuna. (…) Dziecko potrzebuje

wzajemnej miłości ojca i matki oraz ich wspólnej otwartości i akceptacji”32. Rodzina powinna

zatem zaspokajać następujące potrzeby swoich członków: przynależności i miłości, uznania,

pozytywnego oddźwięku psychicznego, wyłączności, ekspresji emocjonalnej, pomocy

i oparcia, intymności i rozluźnienia, stabilizacji, dobrej perspektywy, akceptacji

i bezpieczeństwa33.

Więzi, postawy wychowawcze, sposoby rozwiązywania konfliktów i reakcje rodziców

modelują w sposób naturalny zachowania dziecka. Można powiedzieć, że w sposób

automatyczny, przyjmuje ono zasady, systemy wartości prezentowane w rodzinie i postawy

społeczne. W okresie dorastania niektóre z tych wzorów przyjętych z domu, stają się

antywzorcami postępowania dla dziecka, jednakże zawsze stanowią istotny punkt odniesienia.

Z domu rodzinnego dziecko wynosi podstawowe wartości oraz normy społeczne i moralne,

których uczy się od rodziców. Od nich uzyskuje pierwsze i zazwyczaj najbardziej znaczące

informacje o sobie samym i o świecie34. „Życie, wzrastanie i funkcjonowanie w rodzinie

o zaburzonych, patologicznych stosunkach międzyosobowych, nie sprzyja prawidłowemu

rozwojowi indywidualnemu i w skrajnych przypadkach prowadzi do różnorodnych odchyleń

dewiacyjnych”35.

Szkoła jest kolejnym po rodzinie środowiskiem wychowawczym, mającym zadanie

wszechstronnie oddziaływać na uczące się tam dzieci i młodzież, zwłaszcza gdy środowisko

rodzinne nie jest w stanie zaspokoić potrzeb wychowujących się tam dzieci przez swą

dysfunkcjonalność. Wówczas rolą szkoły jest neutralizowanie jego negatywnych wpływów36.

E. Dryll, podaje że „szkoła stanowi laboratorium życia społecznego. Uczy przede wszystkim

(…) reguł współżycia w środowisku większym niż własna rodzina. Dlatego bardzo istotny

jest klimat i związane z nim stosunki międzyludzkie, jak również stosunek do reguł, zadań,

celów, treści” 37. Wyraża się to poprzez wiele elementów interakcji wewnątrzszkolnych, jak

32 K. Płeczkan, Realizacja funkcji opiekuńczej we współczesnej rodzinie polskiej [w:] Współczesne rodziny polskie – ich stan i

kierunek przemian (red.) Z. Tyszka, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2004, s. 319-320. 33 K. Płeczkan, Realizacja funkcji opiekuńczej… Op. cit., s. 316 – 317. 34 A. Chryc-Gawrykowska, M.Błażek, Wpływ postaw… Op. cit., s. 197. 35 J. A. Pielkowa, Zmiany w pełnieniu funkcji socjalizacyjnej w rodzinie [w:] Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek

przemian (red.) Z. Tyszka, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2004, s. 260. 36 K. Biel, Psychospołeczne uwarunkowania procesu patologizacji nieletnich dziewcząt [w:] Uwarunkowania i wzory

marginalizacji społecznej współczesnej młodzieży (red.) W. Kubik, B. Urban, Wyd. WAM, Kraków 2005, s. 252. 37 E. Dryll, Charakterystyka środowiska szkolnego [w:] Rola i zadania psychologa we współczesnej szkole, G. Katra, E.

Sokołowska (red.), Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 36.

7

systemy oceniania, zaspokajanie potrzeb uczniów, rozwiązywanie zaistniałych konfliktów,

style wychowawcze nauczyciela, niepowodzenia szkolne i sposób radzenia sobie z nimi przez

uczniów i nauczycieli, a także działania profilaktyczne i życie małej społeczności szkolnej,

jaką jest dana klasa.

Na przełomie XX i XXI wieku zaczęły pojawiać się teorie głoszące, że najsilniej

determinujące jest doświadczenie dziecięcej i młodzieżowej grupy rówieśniczej, która jest

tak ważnym środowiskiem rozwojowym, że ewentualne odrzucenie przez rówieśników,

izolacja od grupy, do której adolescent chce przynależeć, jest bardzo głęboko przez niego

odczuwana. To może przyczynić się do szukania alternatywnych grup rówieśniczych,

przybierających często charakter antyspołeczny38.

Podstawową funkcją grupy rówieśniczej, wynikającą bezpośrednio z okresu

adolescencji, jest zastępowanie rodziny, ponieważ to rówieśnicy „przyjmują centralne

miejsce w życiu człowieka”39. Posiadanie bezpiecznej przestrzeni wśród grona przyjaciół

w tym samym lub zbliżonym wieku stwarza młodym możliwość dzielenia się swoimi

problemami i szukania pomocy w ich rozwiązywaniu40. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że

grupa rówieśnicza lub koleżeńska nabierze dla jednostki zbyt dużego znaczenia, zwłaszcza,

gdy w domu rodzinnym spotyka się z deprywacją swoich potrzeb lub niezrozumieniem. Takie

osoby często padają ofiarami sekt, destrukcyjnych subkultur czy gangów i grup

przestępczych.

Inną funkcją grupy rówieśniczej jest stabilizacja osobowości jednostek, co dokonuje

się poprzez: silne więzi przyjaźni (przyjaźń sprzyja zintegrowaniu osobowości, a frustracja

jej potrzeby może być czynnikiem patogennym41), możliwość odreagowania kłopotów,

możliwość porównywania się z innymi osobami (rówieśnicy są grupą odniesienia

porównawczego42). Grupa rówieśnicza kształtuje też poczucie własnej wartości. Wysoka

popularność bezpośrednio wpływa na pozytywną samoocenę jednostki43.

W grupie rówieśniczej jednostki uczą się również standardów zachowań, bowiem,

przebywając wśród rówieśników, nastolatek „napotyka na odmienne od swoich punkty

38 G. Katra, Psycholog szkolny wobec wyzwań dorastania [w:] Rola i zadania psychologa we współczesnej szkole G. Katra,

E. Sokołowska (red.), Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 85. 39 G. Katra, Psycholog szkolny wobec wyzwań… Op. cit., s. 84. 40 B. Stańkowski, Problemy dorastającej młodzieży. Rodzina i szkoła w oczach nastolatków – raport z badań empirycznych

na Podhalu, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 42-43. 41 B. Urban, Osobowościowe i społeczne predykatory zachowań przestępczych [w:] Dewiacje wśród młodzieży… op. cit., s.

98-100. 42 J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Wyd. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001, s. 119. 43 B. Urban, Osobowościowe i społeczne predykatory zachowań przestępczych [w:] Dewiacje wśród młodzieży… op. cit., s.

98-100.

8

widzenia kolegów na sprawy tkwiące w polu wspólnego doświadczenia”44. Istnieją grupy,

w których propagowane są specyficzne standardy zachowania, także te nieakceptowane przez

całe lub większość społeczeństwa45. Według M. Bardziejewskej „potrzeba jednoznacznego

«rozpoznawania siebie» jest tak silna, że młody człowiek może w sposób totalny

identyfikować się z grupami odniesienia. Będzie przejmował ich filozofię, sposób

zachowania, ubierania się itp. Ta totalność pozwala dorastającemu na jasne określenie

i rozróżnienie tego, kim jest od tego, kim nie jest46.

Wreszcie grupy rówieśnicze stwarzają warunki do przyj ęcia określonych wzorów

i wartości. „Poprzez łączenie się z rówieśnikami dzieci uczą się myśleć samodzielnie,

podejmować samodzielnie decyzje, akceptować punkty widzenia i wartości niepodzielane

przez ich rodziny – uczą się wzorów postępowania aprobowanych przez grupę” 47. Staje się

ona nośnikiem wartości oraz wzorów zachowań, z którymi młodzi ludzie zaczynają się

utożsamiać. „Grupa rówieśnicza jest środowiskiem wychowawczym, które skutecznie potrafi

zastąpić słabnąca więź pomiędzy młodymi ludźmi a ich rodzinami, szkołą, czy Kościołem”48.

Jednak może to prowadzić do różnorodnych form patologizacji życia jednostki.

Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na formowanie się osobowości są massmedia,

z nimi bowiem współdziałają normy, generowane przez kulturę popularną, wskazując, jak

racjonalnie odżywiać, lub jak zachowywać się w sypialni49. Media elektroniczne przez swoją

wszechobecność w ludzkim życiu, silnie oddziaływają na nasze myśli, uczucia, wyobraźnię,

a nawet na nasza wolę50. Najczęściej podnoszonym problemem związanym z oglądaniem

telewizji przez dzieci i młodzież jest wzrost ich agresywności. Oglądanie przez dzieci scen

agresywnych w telewizji sprzyja uczeniu się agresywnych stylów komunikacji, przyczynia się

do formowania agresywnych zachowań dzieci, zwiększa się ogólny poziom agresji, kształtują

zachowania antyspołeczne i przestępcze51.

Poza mediami elektronicznymi ważnym medium jest prasa młodzieżowa, posiadająca

trzy funkcje: kształtowanie poglądów i postaw młodego człowieka, bezpośrednie wyzwalanie

aktywności czytelnika, zaspokajanie potrzeb młodzieży, udzielanie porad, pomoc

44 K. Polak, Uczeń w sytuacji konfliktów … Op. cit., s. 28. 45 G. Katra, Psycholog szkolny wobec wyzwań… Op. cit., s. 85. 46 Bardziejewska M., Okres dorastania. Jak rozpoznać potencjał nastolatków? [w:] Psychologiczne portrety człowieka.

Praktyczna psychologia rozwojowa, Wyd. GWP, Gdańsk 2005, s. 360. 47 Hurlock…………………. S. 142. 48 M. Groendwal, Dorośli wobec zła … Op. cit., s. 75-76. 49 M. Ejsmont, B. Kosmalska, Wartości, media, wychowanie, Wyd. „Impuls”, Kraków 2008, s. 86. 50 E. Marczewska, Media elektroniczne a przemoc wśród młodzieży, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 2010 nr 5, s. 51. 51 M. Wawrzak-Chodaczek, Kształcenie kultury audiowizualnej młodzieży, Wrocław 2000 s. 37-38.

9

w rozwiązywaniu problemów52. Przez te funkcje wszelka prasa młodzieżowa wywiera

znaczący wpływ na jej czytelników, kształtując poglądy, moralność i system wartości oraz

propagując konkretne zachowania.

W ostatnich latach wielkiego znaczenia nabrał również Internet . Ważnym

zagadnieniem w tej dziedzinie są wszelkiego rodzaju gry, gdzie gracze identyfikują się

z postaciami, w które wcielają się w trakcie rozgrywki. „jeżeli dziecko w okresie o wieku

dorastania ogląda w telewizji kilkanaście tysięcy morderstw, to – korzystając z gier – samo

dokonuje tyle samo symulowanych morderstw. Jest nie tylko obserwatorem przemocy, ale

i jej egzekutorem”53.

Wpływ omówionych czynników może mieć wpływ na najważniejszy element rozwoju

osobowości, jakim jest pokonanie kryzysu adolescencyjnego w wyniku którego jednostka

akceptuje siebie jako istotę niepowtarzalną, społeczną, funkcjonującą i współpracującą

z innymi osobami według obowiązujących wzorów kulturowych i przyjętych norm

społecznych54. W czasie adolescencji młody człowiek staje w obliczu kryzysu pomiędzy

tożsamością a rozproszeniem tożsamości55. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu

adolescencji jest integracja tożsamości jednostki, która stanowi o jego wewnętrznej sile.

E. Erikson jednak mówi też o zagrożeniu, wynikającym z negatywnego rozwiązania

konfliktu, jakim jest tożsamość rozproszona, która może prowadzić do incydentów

przestępczych i zachowań psychopatycznych56.

W warunkach niekorzystnych rozwojowo może dojść do rozwiązania kryzysu

tożsamości w stronę przyjęcia tożsamości negatywnej. W jej wyniku jednostka akceptuje

i integruje role, które były do tej pory przedstawiane jako negatywne lub niebezpieczne57.

Zazwyczaj jest to tylko tożsamość tymczasowa, ale może też przyjąć trwałą formę.

Niebezpieczeństwo zaistnienia tego zjawiska nasila się w wyniku zaistnienia konkretnych

czynników: zastosowanie zbyt dotkliwej i dalekosiężnej sankcji, upowszechnianie skrajnie

negatywnych wzorców przez media i uprawomocnianie ich, marginalizacja i dyskryminacja58.

Wypełnienie wszystkich zadań rozwojowych jest poważnym wyzwaniem dla młodego

człowieka, dlatego powinien on mieć optymalne wsparcie społeczne ze strony otoczenia,

52 Ibidem, s. 55-56. 53 E. Marczewska, Media elektroniczne a przemoc wśród młodzieży, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 2010 nr 5, s. 53. 54 A. Oleszkowicz, Kryzys młodzieńczy – istota i przebieg. Prace Psychologiczne XLI, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego,

Wrocław 1995, s. 89 55 E. H. Erikson, Dopełniony cykl życia, Wyd. Poznańska Drukarnia Naukowa, Poznań 2002, s. 36-37. 56 Ibidem, s. 87 57 B. Ziółkowska, Okres dorastania. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać? [w:] Psychologiczne portrety człowieka.

Praktyczna psychologia rozwojowa (red.) A. Brzezińska, Wyd. GWP, Gdańsk 2005, s. 402-403. 58 Ibidem, s.

10

bowiem łatwo jest wejść na nieprawidłowe tory rozwoju, co prowadzi do wykolejenia

i wadliwego funkcjonowania w społeczeństwie. Zwłaszcza, że w okresie adolescencji

młodzież styka się z wielką ilością nowych potrzeb i wynikających z nich problemów:

odnalezienie się w grupie rówieśniczej lub poradzenie sobie z odrzuceniem59, wchodzenie

w związki intymne i inicjacja seksualna60, burzliwe relacje z rodzicami u podłoża których

leży bunt młodzieńczy61, wybieranie autorytetów i wartości62, określanie swojej

samodzielności i autonomii, przy zachowaniu bliskiej więzi z rodzicami63.

Młodzież ponosi wysokie koszty psychiczne w celu przezwyciężenia napotykanych

sytuacji stresogennych, a samo poradzenie sobie ze stresem angażuje jej procesy poznawcze

i behawioralne64. Potrzebują zatem wsparcia ze strony dorosłych i szczerych rozmów z nimi,

bowiem dialog w rodzinie ma szczególne znaczenie w czasie wzmożonego krytycyzmu,

buntowniczego negowania autorytetów i labilności emocjonalnej65.

Jeżeli jednostka zostanie dobrze pokierowana, ma szanse zaspokoić swoje potrzeby

bez niebezpieczeństwa zejścia na ścieżki niedostosowania.

Jednym z przejawów niedostosowania społecznego są zaburzenia zachowania,

odnoszące się „do niejednorodnej kategorii destrukcyjnych aspołecznych zaburzeń

zachowania, których wspólną cechą jest ekstremalna nieumiejętność dostosowania się przez

jednostkę do oczekiwań opiekunów, rodziców i nauczycieli bądź do norm społecznych.

Zachowanie takiego dziecka może się wahać od nieustannych konfliktów z autorytetami

(niepodporządkowywanie się, prowokowanie innych, «pyskowanie») poprzez naruszenie

norm społecznych (wagarowanie, ucieczki z domu), aż do poważnego łamania prawa

(agresja, wandalizm, podpalenia, złodziejstwo, nawet morderstwo)”66.

Część niepożądanych zachowań młodzieży ma charakter przejściowy, ale zdarza się,

że mogą się one utrzymywać i intensyfikować. M. Herbert wymienia czynniki warunkujące

natężenie zjawiska aspołeczności młodzieży: wiek nastolatków, liczba problemów

wychowawczych, różnorodność problemów z zachowaniem dzieci, niski poziom inteligencji

59 B. Urabn, Agresja młodzieży i odrzucenie rówieśnicze, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 80. 60 E. Jundziłł, Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005, s 73. 61 A. Oleszkowicz, Bunt młodzieńczy. Uwarunkowania. Formy. Skutki, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa, 2006, s. 60. 62 M. Tyszkowa, op. cit., s. 198. 63 T. Zimny, Wspieranie uczniów… Op. cit., s. 87. 64 R. Sikora, Wsparcie społeczne a strategie radzenia sobie ze stresem a depresyjność młodzieży, Psychologia Rozwojowa,

2012 nr, 41 – 42. 65 M. Śnieżyński, Profilaktyczna funkcja dialogu w rodzinie, [w:] Uwarunkowania i wzory marginalizacji społecznej

współczesnej młodzieży (red.) W. Kubik, B. Urban, Wyd. WAM, Kraków 2005, s. 515-516. 66 M. Herbert, Rozwój społeczny ucznia. Poznanie potrzeb i problemów dzieci w okresie dorastania, Wyd. GWP, Gdańsk

2004, s. 24.

11

nastolatka, przejawianie przez przynajmniej jednego rodzica zaburzeń aspołecznych,

występowanie u dziecka ADHD67.

Ważnym czynnikiem w etiologii niedostosowania społecznego mogą być wszelkie

zaburzenia socjalizacji. E. Hurlock tłumaczy, że o braku socjalizacji można mówić

w pewnych stopniach jej natężenia, dzieląc osoby o nieprawidłowej socjalizacji na trzy

kategorie: osoby nieuspołecznione, aspołeczne i antyspołeczne68.

Niedostosowanie społeczne polega na łamaniu różnych norm uznawanych przez

społeczeństwo. Są to zarówno normy prawne (określone przez kodeks karny), jak też moralne

lub obyczajowe wywodzące się z kultury danych społeczeństw. Do pierwszego typu należą

zachowania takie jak: rozboje, pobicia, kradzieże, handel narkotykami, oszustwa finansowe,

znęcanie się nad zwierzętami, zastraszenia i wymuszenia, niszczenie mienia publicznego

i inne. Do typu drugiego można zaliczyć rozwiązłość seksualną, pijaństwo, narkomanię,

piractwo multimedialne, kłamstwa, wagary, ucieczki z domów, wulgarność i ubliżanie innym,

brak szacunku dla symboli religijnych i państwowych.

Często niedostosowanie społeczne jest łączone z uczestnictwem młodzieży

w subkulturach. Wiele z nich ma charakter dewiacyjny, prezentując system wartości

sprzeczny z tym panującym w społeczeństwie.

Termin „subkultura” posiada wiele definicji w zależności od dyscypliny naukowej,

która je tłumaczy. M. Jędrzejewski pisze ogólnie, że kategorię subkultury „można

z powodzeniem odnieść do działań społecznych części młodzieży przeciwko zasadom świata

ustanowionego przez dorosłych”69. Jednak istotny jest fakt, że o subkulturze można mówić

wówczas, gdy dana grupa zawiera następujące cztery elementy:

- założenia ideologiczne – główne nurty myślowe, światopogląd członków subkultur,

zawarty najczęściej w wypowiedziach przedstawicieli danych środowisk,

- obyczajowość – opiera się o przekonanie, że jednostka góruje nad normami

moralnymi, czego konsekwencją są przejawy większej swobody, naturalności w stroju

i sposobie bycia, otwartość łamiąca konwenanse; jest to określony styl życia dążący

do zaspokojenia przez jednostkę potrzeby samorealizacji w sposób określony przez

daną subkulturę

- kreowany wizerunek – charakterystyczny dla danej podkultury image,; jest to

międzysubkulturowa legitymacja, znak rozpoznawczy;

67 M. Herbert, Rozwój społeczny ucznia. Poznanie potrzeb i problemów dzieci w okresie dorastania, Wyd. GWP, Gdańsk

2004, s. 31. 68 E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, Wyd. PWN, Warszawa 1985, s. 138 69 M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 1999, s. 75.

12

- aktywność twórcza – literacka, muzyczna, graficzna, filmowa, publikacje internetowe

i inne; jest artystycznym manifestem subkulturowej ideologii70.

Wszystkie z przywołanych aspektów są znaczące, bowiem budują świat subkulturowy

młodych ludzi. M. Gwozda i E. Krawczyk proponują rozpatrywanie subkultur jako grupy

społecznej, ponieważ posiadają one świadomość odrębności, zazwyczaj nieformalną

organizację i własne wartości oraz cele71.

Znaczącą definicję subkultury podaje M Filipiak, pisząc, że subkultura to:

a) „względnie spójna grupa społeczna, w której na gruncie wspólnych zainteresowań

i dążeń, a nieraz również norm, wartości i wzorów odpowiadającym członkom grupy

i ich obowiązujących, wytwarzają się dość trwałe więzi między jej członkami,

b) grupa ta wyraża swoją odrębność poprzez zanegowanie całego sytemu kulturowego

lub niektórych jego elementów (to jest wartości, stanowiących podstawę tej kultury

oraz całego zespołu instytucji na nich opartych) lub też poprzez zanegowanie oraz

propozycję kultury alternatywnej, które sytuują się równolegle, obok kultury

dominującej,

c) grupa subkulturowa z racji swojej odrębności pozostaje na marginesie dominujących

w danym systemie tendencji życia społecznego”72.

W powyższej definicji zaakcentowane są ważne elementy, bez których trudno mówić

o istnieniu subkultury. Należą do nich: spójność grupy, silne i trwałe więzi między jej

członkami, wspólnota zainteresowań, norm i wartości, wyrażenie swojej odrębności wobec

dominującego nurtu kulturowego, pozostawanie na marginesie życia społecznego.

Jednakże pierwsza dekada nowego tysiąclecia zaczyna powoli ukazywać konieczność

przedefiniowania dotychczas używanych pojęć, bowiem zachodzące zmiany kulturalno-

społeczne wskazują na przejście w kolejną fazę procesu kształtowania się subkultur, którą

można nazwać rozczłonkowaniem i przemieszaniem kulturowym. Granice między wzorami

subkulturowymi zaczęły się zacierać, a ich konkretne elementy ulegały podziałom

i przemieszaniu. W efekcie utworzyły się nowe wąskie, kręgi kulturowe, czasem istniejące

w obrębie jednej subkultury, a czasem wyłamujące się z niej. Zalążek tych zmian tkwi

w muzyce rockowej, która wywarła niezwykle silny wpływ na zmiany społeczno-

obyczajowe73.

70 P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe… Op. cit., s. 10. 71 M. Gwozda., E. Krawczak, Subkultury młodzieżowe. Pomiędzy spontanicznością a uniwersalizmem [w:] Socjologia kultury

– zarys zagadnień (red.) M. Filipiak, Wyd. Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie, Lublin, 2003, s. 161-162 72 M. Filipiak, Podstawowe pojęcia… Op. cit., s. 22. 73 B. Chaciński, Wyż nisz. Od alterglobalistów do zośkarzy. 55 małych kultur, Wyd. Znak, Kraków 2010, s. 7-8.

13

Samo istnienie niektórych nisz kulturowych może nie odznaczać się charakterem

dewiacyjnym, ponieważ nie musi występować przeciw normom i wartościom społecznym,

a jedynie je przetwarzać i na nich budować własny światopogląd. P. Piotrowski twierdzi, że

dopiero „jeżeli subkulturowe wartości i normy są sprzeczne z tymi, które są charakterystyczne

dla kultury dominującej można mówić o subkulturach dewiacyjnych”74. Dlatego to właśnie

pytanie o wartości i normy obyczajowe członków różnych grup subkulturowych powinno być

zadane i rozpatrywane w pierwszej kolejności, w celu ocenienia dewiacyjności grupy

i niedostosowania jej członków.

Istnieje również wiele propozycji autorów, co do dokonania typologii fenomenu

subkultur. Obszernej typologii dokonał T. Paleczny. Jego klasyfikacja ukazuje formy

uczestnictwa w tych grupach i kontekst przynależności do danych subkultur. Wyróżnił on:

- subkultury środowiskowe – członków tych grup łączą specyficzne cechy osobowości

i odrębność w realizowaniu potrzeb kulturowych;

- subkultury wspólnotowo-ideologiczne – wyodrębniają się dzięki orientacji swych

członków na dane wartości oraz próbom odnalezienia przez nich wsparcia w sytuacjach

osamotnienia z powodu swych przekonań lub zachowań;

- subkultury symboliczne – ich członkowie cechują się określonym, odrębnym stylem życia

wyrażonym przez charakterystyczny wygląd (ubiór, fryzury, ozdoby, biżuterię), wspólne

zainteresowania, obyczajowość i język – to pozwala im zawiązać pewną symboliczną

więź, która potęgowana jest przez wspólną ideologię i hierarchię wartości;

- grupy awangardy twórczej – za cel obrały sobie poszukiwanie nowości w sferze kultury,

poprzez nowatorskie środki wyrazu i oryginalne instrumenty ekspresji własnych

przekonań.75.

M. Jędrzejewski w typologii uwzględnił aspekt filozoficznym (kategoria wolności),

i aspekt psychologiczno-pedagogiczny oraz socjologiczny (kategorie buntu, ucieczki

i twórczości)76. Autor rozróżnił:

- subkultury alternatywne, proponujące alternatywne wartości, postawy i style

funkcjonowania – w ich obrębie istnieją:

→ subkultury religijno-terapeutyczne

→ ekologiczno-pacyfistyczne77.

74 P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe… Op. cit., s. 9. 75 T. Paleczny, Kontestacja. Formy buntu we współczesnym społeczeństwie, Wyd. Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków

1997, s. 163 -190. 76 M. Jędrzejewski, Młodzież a… Op. cit., s. 78 - 87. 77 Ibidem, s. 86 – 135.

14

- subkultury buntu i ucieczki, zrzeszające osoby niezgadzające się na zastany

w społeczeństwie system wartości i niekiedy występujące przeciw niemu; w tej grupie

występują:

→ subkultury buntu społeczno-obyczajowego

→ subkultury izolacji od społeczeństwa

- subkultury kreacyjne – młodzież należąca do nich wybiera twórczą drogę rozwoju –

w poczet tych subkultur zaliczają się:

→ subkultury autokreacji artystycznej

→ kultury dziania się, bycia w drodze

→ subkultury działalności happeningowej78.

Duże zróżnicowanie subkultur stwarza młodym ludziom wiele możliwości znalezienia

sobie wśród nich własnego miejsca. Możliwościom tym towarzyszy szereg przyczyn, dla

których młodzież angażuje w życie subkulturowe. Zgodnie z literaturą przedmiotu,

najogólniej można powiedzieć, że rozpatrywane przyczyny są dwojakiego rodzaju:

- egzogenne (tkwiące w otoczeniu człowieka, jego środowiskach rozwojowych

i uwarunkowaniach społeczno-kulturowych), które dzielą się na:

� przemiany społeczno-kulturowe – „Kultura młodzieżowa jest niewątpliwie

wypadkową rozwoju cywilizacyjnego, demograficznego i ekonomicznego,

specyficznej sytuacji społecznej młodej generacji oraz osłabienia tradycyjnych

wzorów i więzi”79. Trzeba też wziąć pod uwagę przemiany polityczne80

i wydłużenie wieku edukacji81, rozwarstwienie klasowe i bunt przeciw niemu82.

Różne czynniki rozróżnia G. Daroszewski: różne szczeble życia społecznego są

przenikane przez kryzys; spada psychofizyczna kondycja naszego narodu; ulega

zatraceniu poczucie przynależności religijnej, narodowej i społecznej83;

� niewydolność środowisk wychowawczych – kryzys rodziny oraz zanik

prawidłowych relacji interpersonalnych między jej członkami84. Cz. Cekiera

uważa, że przyczyną wybierania i tworzenia przez młodych ludzi grup

subkulturowych leży w doświadczaniu przez nią represji i frustracji w rodzinie

78 Ibidem, s. 86 – 87. 79 M. Gwozda., E. Krawczak, Subkultury młodzieżowe… op. cit., s. 163 80 J. Kwapiszewski, Współczesne subkultury młodzieżowe i ich rola w społeczeństwie, „Słupskie Studia Filozoficzne”, nr

7/2008, s. 124-125 81 Ibidem, s. 162. 82 M. Oliwa-Ciesielska, Bunt przeciw wartościom i sposób na życie – hipisi, yuppie, bobo [w:] Od kontrkultury do popkultury

(red.) M. Golka, Wyd. Fundacji Humaniora, Poznań 2002, s. 9. 83 G. Daroszewski, Marginalizacja postaw… op. cit., s. 402. 84 G. Daroszewski, Marginalizacja postaw… op. cit., s. 402.

15

i szkole. Alternatywą stają wtedy grupy, w których młodzież czuje się wolna

i akceptowana85.

� czynniki sytuacyjne – spowodowane z utratą, śmiercią bliskiej osoby, zawodem

miłosnym, rozwodem rodziców, porażką zawodowa lub edukacyjną,

przeprowadzką, nieszczęśliwym wypadkiem lub chorobą86. Musi temu towarzyszyć

brak wsparcia ze strony najbliższych i specjalistów.

- endogenne (mające swe źródło w samej osobie); w ich skład wchodzą:

� etap w rozwoju psychospołecznym jednostki - A. Gołaszewska, wchodzenie

w subkultury traktuje jako konsekwencje naturalnego procesu rozwoju człowieka87.

Osoby na tym etapie życia nie mają jeszcze zazwyczaj poważnych zobowiązań, są

gotowe to wyjazdów i spędzania znacznych ilości czasu poza domem88. Tworzy się

wówczas szczególny układ jednostka-gupa społeczna, w którym grupa zaspokaja

wiele rodzących się potrzeb jednostki89.

� odczucie frustracji potrzeb – w subkulturach młodzież może zaspokoić potrzeby,

dążenia i pragnienia, niezaspokojone w innych warunkach ich życia90.

� predyspozycje osobowościowe – zaniżona samoocena i poczucie własnej wartości,

niedojrzałość emocjonalna, naiwny idealizm oraz brak myślenia przyczynowo

skutkowego91, temperament, zdolności, wzory zachowań, charakter, wartości,

zainteresowania, cele życiowe i postawy92. Elementy te wpływają zarówno na to

czy dana jednostka wybierze grupę subkulturową oraz jaką grupę wybierze.

Obie grupy przyczyn są ze sobą ściśle powiązane, do tego stopnia, że poszczególne

czynniki z obu typów muszą zaistnieć jednocześnie, aby jednostka zaczęła poszukiwać swego

miejsca w grupach podkulturowych.

We współczesnym świecie istnieje ogromna liczba różnych grup podkulturowych.

Grupy te stanowią niezwykle interesującą przestrzeń badawczą. Niniejsza praca jest

poświęcona sześciu wybranym subkulturom młodzieżowym, takim jak: goci, hip-hopowcy,

skejci, traceurzy, gracze komputerowi oraz erpegowcy.

85Cz. Cekiera, Zagrożenia dzieci i młodzieży … op. cit. 86 G. Daroszewski, Marginalizacja postaw … op. cit., s. 397-398. 87 A. Gołaszewska, „Zła” młodzież, czy… nieodpowiedzialni dorośli?, „Wychowanie na co Dzień”, 1998, nr 3, s. 10. 88 G. Daroszewski, Marginalizacja postaw… op. cit., s. 398. 89 H. Iwaniecki, Zagubieni czy zatraceni? Współczesny wizerunek młodzieży niedostosowanej społecznie, „Nowa Szkoła”,

1998 nr 7, s. 17. 90 Cz. Cekiera, Ryzyko… op. cit., s. 5-6 91 G. Daroszewski, Marginalizacja postaw … op. cit., s. 398. 92 M. Golka, Socjologia kultury, Wyd. Naukowe „Scholar”, Warszawa 2007, s. 96.

16

Skejterzy

Nazwa tej subkultury pochodzi od angielskiego słowa skateboard, czyli deskorolka.

Jej korzenie sięgają lat 50 i wywodzi się od amerykańskich surferów93 niedaleko Los

Angeles.94. W Polsce skejci pojawili się w latach 70-tych XX wieku i wywodzili się

w większości z ruchu punkowego95. B. Chaciński określił ich jako najbardziej buntowniczą

subkulturę na kółkach, odsłaniając łamiące normy społeczne zachowania skaterów pierwszej

dekady istnienia subkultury: włamywaniem się na teren cudzych posiadłości i nielegalne

korzystanie z cudzej własności96.

Filozofia, ideologia subkultury streszcza się ona w kilku ważnych hasłach, z których

pierwsze zawierało ideę „skateboarding as a lifestyle”, co znaczy skateboarding jako styl

życia97. Zgodnie z tą myślą ruch skejtowski „skupia młodych ludzi, związanych pewnymi

ideałami, nastawionych na osiąganie określonych umiejętności osobowych. Subkultura to

koncentruje się na przedmiocie – desce, która jest symbolem organizującym nie tylko

działalność skaterów, ale także ich styl życia”98. Inne hasło brzmi „skate and destroy”, co

można przetłumaczyć jako pędź i niszcz. Niszczenie ma się odnosić do pokonywania

przeszkód, pokonywania trudności, a także własnych oporów i lęków. W ten sposób hasło to

odnosi się do dwóch znaczących dla skejterów cech: prędkości i brawury. Kolejne hasło:

„push the limits” czyli, przesuwaj lub przekraczaj granice. Dla skejtów jest to wezwanie do

dawania z siebie wszystkiego i dotykania własnych granic możliwości99. „Skateboarding jest

pozytywną odpowiedzią młodzieży na szarość i monotonię pokrytych betonem miejskich

osiedli. Wyrabia w nich poczucie wolności i własnej wartości” 100. Poza poczuciem wolności,

również ważnym aspektem ideologii jest idea braterstwa, dzięki której w grupie skejterów

panują wręcz rodzinne stosunki, bez zawiści i zazdrości.101.

Swoją obyczajowość, poczucie wyjątkowości i odrębności, deskorolkowcy

demonstrują zarówno własnym stylem ubioru, jak też własnym językiem – zapożyczonym

93 M. Filipiak, Skateboarding: zjawisko sportowe czy subkultura? skaterzy, skejci, skateboardingerzy, ang. skates skaters,

skatrboarders, [w:] Subkultury młodzieżowe wczoraj i dziś (red.) Filipiak M., Wyd. Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza, Tyczyn 2001, s. 151

94 B. Chaciński, Wyż nisz. Od alterglobalistów do zośkarzy. 55 małych kultur, Wyd. Znak, Kraków 2010, s. 186. 95 P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe… Op. cit., s. 86. 96 B. Chaciński, Wyż nisz… op. cit 186-187. 97 F. Böhm, M. Rieger, Deskorolka… op. cit., s. 9. 98 M. Filipiak, Skateboarding… op. cit., s 155. 99 Ibidem, s 155. 100 F. Böhm, M. Rieger, Deskorolka… op. cit., s. 6. 101 M. Filipiak, Skateboarding… op. cit., s 155.

17

głównie z angielskiej terminologii i określającym widowiskowe akrobacje na deskorolce102.

Rozwój umiejętności, treningi i naśladowanie wyczynów sławnych prekursorów stylu są

istotnym elementem obyczajowości tej subkultury.

W tej subkulturze duże znaczenie ma kreowany wizerunek. Skejterzy poprzez

noszony strój podkreślają swoją niezależność. Na głowę zakładają czapki baseballówski lub

bandanki, noszą szerokie bluzy z kapturami, a latem luźne i długie t-shirty. Spodnie

wyglądają jakby były za duże, trzymają się w połowie bioder, krok mają obniżony prawie do

kolan103. Na koszulkach lub deskach pojawiają specyficzne nadruki, które dla skaterów są

symbolami wybranego przez nich stylu życia104.

Twórczość skaterów jest złożoną kwestią, bowiem w przypadku tej subkultury,

najbardziej cenionym przejawem twórczości, a jednocześnie najwyższą sztuką, jest czyniona

w powietrzu akrobatyka: triki i ewolucje wymyślane przez najlepszych skaterów i nazywane

zazwyczaj od ich imion bądź nazwisk. Mimo to wielu z deskorolkowców zajmuje się również

graffiti105.

Skejci nie buntują się przeciw normom społecznym i kulturalnym, a raczej je

„przesuwają”, by zrobić miejsce dla swojej pędzącej deskorolki.

Traceurzy

Jest to jedna z najmłodszych subkultur. Zrzesza młodych ludzi trenujących, lub

interesujących się parkourem. Słowo parkour może oznaczać drogę, lub trasę, a w luźnym

rozumieniu swobodne bieganie106. Istotą parkouru jest sztuka poruszania się naprzód,

przemierzania przestrzeni z punku A do punku B, pokonując napotkane przeszkody.

Kluczowymi elementami dla tej dyscypliny są: szybkość i skuteczność” 107. D. Sedglay,

przewodniczący BPCA (British Parkour Coaching Association) pisze, że w parkourze

„podstawowym założeniem jest biegnący człowiek, którego nic nie zatrzymuje”108.

Za twórcę parkouru uznaje się Davida Belle’a, który wraz ze swoim kolegą ze szkoły,

Sebastienem Foucanem założył w 1988 r. grupę Yamakasi (czyli twardy duch)109. Sam D.

102 M. Filipiak, Skateboarding… op. cit., s. 152; B. Chaciński, Wyż nisz… op. cit., s. 189; F. Böhm, M. Rieger, Deskorolka…

op. cit., s.7, 88-91. 103 J. Kwapiszewski, Współczesne subkultury młodzieżowe i ich rola w społeczeństwie, „Słupskie Studia Filozoficzne”, nr

7/2008, s. 135. 104 F. Böhm, M. Rieger, Deskorolka… op. cit., s. 7. 105 M. Filipiak, Skateboarding… op. cit., s. 153 -154. 106A. Chyła A., Le parkur – sport, moda, czy subkultura, „Kultura i Edukacja” 2008, nr 4, s.74. 107 Rowlands O., The Traceuse : A woman's perspective and advice on Parkour, 2007,

http://www.pkire.com/thread.php?id=1722, z dn. 10.07.2012 r. (tłum. włane) 108 D. Sedgley, What is parkour?, http://www.overground.com.pl/?co=art&id=75 z dnia: 11.07.2012 r. (tłum. F. Stachowiak). 109 A Chyła., Le parkur – sport, moda, czy subkultura, „Kultura i Edukacja” 2008, nr 4, s.74.

18

Belle o parkourze pisał. „Parkour jest metodą treningu, która pozwala nam pokonać

przeszkody, zarówno w miejskim, wielkomiejskim jak i naturalnym środowisku. To jest

ukryta broń. Trenujemy i kiedy pewnego dnia odrywamy, że napotykamy jakiś problem

wiemy, że jesteśmy w stanie przezwyciężyć to. To może być sztuka latania, sztuka pomagania

komuś w jego problemie, albo całkiem zwykła rzecz”110. Są to korzenie ideologii tej

subkultury. Zawiera ona trzy elementy:

- doskonalenie siebie – „sprzyja w rozwijaniu siły woli, determinacji, motywacji,

wytrzymałości, zwinności oraz odwagi (…) Dzięki temu człowiek staje się silniejszy,

uczy się przezwyciężać bariery psychiczne i fizyczne”111.

- pragmatyzm – trenowanie służy rozwijaniu swoich umiejętności, dzięki którym można

pokonywać przeszkody piętrzące się w różnych środowiskach. Dzięki tej efektywności

parkour można wykorzystać w sytuacjach zagrożenia życia112. „Należy zobaczyć

różnicę między tym, co jest rzeczywiście użyteczne w sytuacji krytycznej, a co nie.

Dopiero wtedy człowiek będzie wiedział czym parkour jest, a czym nie jest.”

- wolność – „Wszystko to opiera się na wiedzy, czy jesteśmy gotowi na trzymanie się

istniejących limitów, lub popchnięcie ich tak daleko, jak to możliwe”113.

Kreacja wizerunku również uwzględnia zasady utylitaryzmu, bowiem chodzi

o wygodę w poruszaniu się. Ubranie musi być luźne i zapewniające swobodę ruchów, dlatego

parkourowcy noszą zazwyczaj T-shirty, podkoszulki i bezrękawniki. W zimne dni zakładają

bluzy114. Niezależnie od płci traceurów obowiązują spodnie z naturalnych materiałów, bez

paska i pełnych kieszeni. Buty powinny posiadać dobrą przyczepność oraz być lekkie,

sprężyste i wytrzymałe. Na głowach noszą często chusty i opaski, które jako jedyne są

wyrazem czysto estetycznym115.

Parkourowcy tworzą w obrębach swojej podkultury małe kilkuosobowe grupy,

nazywane przez nich klanami. Nadają im nazwy i mocno się z nimi identyfikują. Często klany

określają jako rodzinę, w której zaspokajają swoje potrzeby afiliacyjne. Obyczajowość

członków tego kręgu kulturowego opiera się na wzajemnym wsparciu i braku rywalizacji

między sobą, co powoduje, że parkour nie powinien być traktowany jako sport.116. Istotnym

110 D. Belle, About Parkour, http://www.davidbelle.com/parkour.php z dnia. 21.12.2012 r. , (tłum. własne). 111 D. Sedgley, What is parkour?, http://www.overground.com.pl/?co=art&id=75 z dnia: 11.07.2012 r. (tłum. F. Stachowiak). 112 Filippidis Ch., Parkour & Free-Running, s.a., (tłum. F. Stachowiak),

http://www.overground.com.pl/?co=art&id=65, z dnia 10.07.2012. 113 D. Sedgley, What is parkour?, http://www.overground.com.pl/?co=art&id=75 z dnia: 11.07.2012 r. (tłum. F. Stachowiak). 114 http://leparkour.ovh.org/porady/, z dnia 07.02.2013 r. 115 Ibidem. 116 Tyczny R., Le parkour, http://m.onet.pl/prasa/3337938,detal.html (z dn. 10.12.2011 r.)

19

elementem bycia traceurem jest wzięcie odpowiedzialnności za siebie, za przyjaciół z klanu

oraz za młodszych kolegów ze szlaku117. Parkourowcy mają również swój język, który dotyczy

głównie nazw ewolucji118.

Aktywność twórcza parkourowców, podobnie jak u skejtów przejawia się głownie

w aktywności fizycznej – cały parkour określany jest jako sztuka (przemieszczania się).

„Zwykła osoba widzi swoją drogę jako sposób na dotarcie do celu, a dla traceura to miejsce

osobistej ekspresji jako człowieka”119. Nie mniej istnieje również szeroko rozumiana

twórczość w cyberprzestrzeni. Dotyczy ona licznych blogów, forów, artykułów i filmów,

które niejednokrotnie są bardzo profesjonalnie nakręcone i zmontowane.

Hip-hopowcy

Subkultura ta narodziła się, w Stanach Zjednoczonych, w tzw. czarnych gettach,

Nowego Jorku, w dzielnicy Bronxie, wśród przedstawicieli rasy Afroamerykanów120.

Opisując ideologię hip-hopowców, trzeba odwołać się do tworzonych przez nich

tekstów. Subkultura ta w swojej istocie to współczesna kultura buntu młodzieży, która

o dorosłych mówi ich własnym językiem, dosadnie i bez przenośni121. Bunt ten jednak nie

musi być wcale destrukcyjny i nie musi skłaniać do ucieczki od odpowiedzialności za siebie

i własne życie122. Hip-hop pozwala młodym ludziom „uzewnętrznić swoje uczucia

i niepokoje. Stwarza szansę wyrażania własnego stosunku do zastanej rzeczywistości –

przesiąkniętej problemami bezrobocia, biedy, apatii, uległości przeciętnych, szarych ludzi.

Staje się sposobem na życie młodzieży świadomej ograniczeń, a czasem zupełnego braku

możliwości i perspektyw życiowych”123. Zdaniem M. Jedrzejewsiego „Subkultura hip-hopu

obejmuje tych, którzy wbrew apokaliptycznym przepowiedniom (złowieszcza postać obcego,

cierpienia ludzi zbędnych, bezrobotnych, ubogich, mających poczucie bycia nikim) – usiłują

117 E. Le Corre, D. Germain PRO Parkour, Against Competition, 2007

http://anonymousninjas.multiply.com/journal/item/1/PRO-Parkour-Against-Competition-by-Hebertiste-TK17-of-parkour.net, z dnia. 12.11.2012 r., (tłum. własne),

118 B. Chaciński, Wyż nisz… op. cit., s. 206. 119 http://www.71kms.ownlog.com/2008,archiwum.html z dnia 14.01.2013.. 120 B. Chaciński, Wyż nisz… Op. cit., s. 121 T. Perzanowski, Hip hop – kultura dzieci gorszej szansy, „Remedium”, nr 7/8 2004, s. 36. 122 M. Bernasiewicz, Kulturowe podłoże patologii społecznej i próba konstrukcji stabilnej tożsamości w ramach subkultury

hip-hopowej, [w:] Zjawiska patologiczne wśród młodzieży i możliwości przeciwdziałań (red.) T. Sołtysiak, M. Kowalczyk-Janicka. Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2007 Bydgoszcz, s. 164.

123 J. Rychła, Ucieczka, bunt, twórczość. Subkultura hip-hopowa w poszukiwaniu autentycznego stylu życia, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 32

20

przetrwać” 124. Nurt ten silnie podkreśla tezę «jest źle»125. Najwyżej cenionymi przez nich

wartościami są rodzina i przyjaźń. Na drugim miejscu jest miłość, a następnie pieniądze126.

M. Jędrzejewski o obyczajowości tej subkultury pisze: „Hip-hopowiec jest

ponowoczesnym buntownikiem. Trudno byłoby uważać go za sympatyka prawa i porządku

publicznego. Usiłując polepszyć swój los w systemie bezrobocia i relatywizacji wszelkich

wartości, hip-hopowiec nie gardzi rozprowadzaniem narkotyków czy paserstwem. Nie kryje

swych związków ze światem przestępczym, choć jego doń stosunek jest krytyczny.

W tekstach hip-hopowych apeluje się o poprawę bytu najniższych warstw społecznych,

upatrując w tym swoisty program ograniczenia handlu narkotykami jako jednego ze

sposobów zarabiania”127. „Palenie marihuany przyczynia się – według opinii większości hip-

hopowych twórców – do wytworzenia więzi z grupą, wykreowania wspólnoty i środowiska

wzajemnej akceptacji128”. Hip-hopowcy mają swój język, przypominający „grypserę”129.

W jej skład wchodzi wiele słów, którymi hip-hopwcy posługują się w mowie potocznej130.

Klasyczny wizerunek hiphopowa jest nieco podobny do wyglądu skejta. Członków tej

podkultury, pod względem noszonych ubrań, można podzielić na hip-hopowców ulicznych

i „elit ę”. Pierwsi charakteryzują się zdecydowanie mniejszymi możliwościami finansowymi:

„Bieda sprawia, że unifikacja stroju stała się najprostszym rozwiązaniem. Bluza z kapturem

jest «kozacka» i uniwersalna – dobra na deszcz i słońce, na dyskotekę i do szkoły, na spacer

i sport. (…) Czapka z daszkiem, kultowe wisiorki, paski, pseudobiżuteria z symbolami

narkotyków, do wpinania w nosy, uszy, pępki – to oznaka przynależności do kręgu, podobnie

jak luźne spodnie i nieodłączne addidasy”131. Elita ubiera się podobnie, ale w ubrania

markowe, raczej pozorując przynależność do subkultury, niż w niej uczestnicząc.132

124 M. Jędrzejewski, Subkultura hip-hopu, „Problemy Opiekuńczo Wychowawcze”, 2002, nr 10, s. 30 - 31 125 J. Telicka, M. Telicki, Walka na rymy, „Polonistyka”, nr 8/2004, s. 43. 126 J. Rychła, Ucieczka, bunt, twórczość. Subkultura hip-hopowa w poszukiwaniu autentycznego stylu życia, Wyd. Oficyna

Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 32 127 M. Jędrzejewski, Subkultura hip-hopu, „Problemy Opiekuńczo Wychowawcze”, 2002, nr 10, s. 32 128 B. Hoffmann, Gra w zielone, czyli o marihuanie w kulturze hip-hopowej, „Problemy Opiekuńczo-wychowawcze”, nr

10/2006, s. 23 129 A. Kondracka- Zielińska, Obraz młodego pokolenia w wybranych tekstach hip-hopowych. „ALBO albo. Problemy

Psychologii i Kultury” , 2004 nr 4, s. 152 130 J. Rychła, Ucieczka, bunt, twórczość. Subkultura hip-hopowa w poszukiwaniu autentycznego stylu życia. Oficyna

Wydawnicza „Impuls”, 2005 Kraków. s. 82 – 88; A. Kondracka- Zielińska, Obraz młodego pokolenia w wybranych tekstach hip-hopowyc,. „ALBO albo. Problemy Psychologii i Kultury” , 2004 nr 4, s. 152; M. Bernasiewicz, Kulturowe podłoże patologii społecznej i próba konstrukcji stabilnej tożsamości w ramach subkultury hip-hopowej, [w:] Zjawiska patologiczne wśród młodzieży i możliwości przeciwdziałań (red.) T. Sołtysiak, M. Kowalczyk-Janicka. Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2007 Bydgoszcz, s. 166

131 T. Perzanowski, Hip hop – kultura dzieci gorszej szansy, „Remedium”, nr 7/8 2004, s. 38. 132 Ibidem, s.38

21

Twórczość hip-hopu przenika cztery główne filary na których opiera się ta subkultura:

rap (lub mc-ing), breakdance, DJ-ing oraz graffiti133.

Goci

Korzeni tej subkultury należy szukać w Wielkiej Brytanii w 80-tych zeszłego stulecia.

Inspiracje swoje czerpała z punkowego wizerunku i rockowej muzyki134.

Ideologia omawianej subkultury ukryta jest przede wszystkim w tekstach piosenek

tego nurtu muzycznego. Piosenki gotyckie sięgają w swych symbolach do średniowiecza

i związanych z nim baśni, legend, zamków z samotnymi księżniczkami i czarnoksiężnikami

uprawiający magię. Obok tego pojawia się dekadencja czerpana z niektórych nurtów

egzystencjalizmu i od katastrofistów135.

Goci postrzegają świat, jako nudny i pusty. Sprzeciwiają się materializmowi

i konsumpcjonizmowi, podkreślają tragizm człowieka uwikłanego w otaczający chaos

świata. Granica miedzy dobrem i złem zaczyna się jednak zacierać, a człowiek zmierza do

z góry założonego, ostatecznego celu136. Śmierć jest postrzegana jako jedyna stabilizacja

w niespójnej rzeczywistości. „Kontrolowana śmierć to jest to, co łączy miłość i nienawiść do

samego siebie. Każdy człowiek chciałby doznać tego co jest na samych końcu, co jest

ostateczne – samozniszczenia”137. Świadomość nieuchronności własnej śmierci zmusza ich do

refleksji nad własnym życiem i jego przemijalnością, oraz wypływającą z niego konicznością

zmagania się z codziennymi troskami. Starają się oswoić ze śmiercią i nie traktować jej jako

elementu destrukcyjnego. Starają się to osiągnąć poprzez przezwyciężenie strachu przed

umieraniem138.

Ideologia gotycka przenika się mocno z obyczajowością tej subkultury. Wyraża się

lubowaniu się w mrocznych historiach o duchach, wampirach, wilkołakach i innych

magicznych istotach, okrytych płaszczem tajemnicy. Fascynacja tym jest tak wielka, że

niektórzy goci całkowicie identyfikują się z tymi postaciami. Mistycyzm i spirytyzm

pozawala im zaspokoić potrzebę transcendencji, a kreacja swojego wizerunku odpowiada na

potrzeby szacunku, uznania. Niezwykle ważnym elementem uczestnictwa w subkulturze jest

coroczny zjazd W Bolkowie, nazywany Castle Party. Do weekendowego przeżywania go goci 133 J. Rychła, Ucieczka, bunt, twórczość. Subkultura hip-hopowa w poszukiwaniu autentycznego stylu życia. Oficyna

Wydawnicza „Impuls”, 2005 Kraków, s. 28. 134 B. Richard, Goth [w:] Contemporary Youth Culture. An International Encyclopedia, (red.) S. Steinberg, P. Parmar, B.

Richard, Wyd. Greenwood Press, Westport 2006, t. 2, s. 431. (tłum. własne) 135 U. Majdańska, op. cit. s. 19-20. 136 Ibidem, s. 45-46. 137 Film: „Witajcie w mroku” reż. H. Dederko, Poland, HBO, 2008. 138 B. Richard, op. cit., s. 432. (tłum. własne)

22

potrafią szykować się cały rok. Każdy got jest szanowany za swoją niepowtarzalność

i znalezienie pomysłu na siebie.

Kreacja wizerunku gotów jest niezwykle barwna i różnorodna. Dominującym

kolorem w stroju jest czerń, połączona w niewielkich ilościach z jaskrawymi kolorami,

zwłaszcza z czerwienią, która symbolizuje krew i cierpienie. Stylizację gotycką można

podzielić na trzy główne nurty (classic goth, cybergoth, i got Lolita), z których każdy ma

wiele wewnętrznych podziałów139. Najczęściej goci noszą obcisłe, skórzane spodnie i gorsety,

białe koszule z żabotami lub długie suknie, modne w XIX w.140 Kobiety zazwyczaj ubierają

się w czarne, koronkowe suknie, jako rekwizytów używają czarnych parasolek, smyczy,

torebek. Mężczyźni zazwyczaj noszą długie czarne płaszcze, cylindry, laski, zegarki

kieszonkowe, przypinki, piratki, brożki itp.141.

Twórczość gotycka jest przesiąknięta symbolizmem. Teksty piosenek wierszy

i pisanych opowiadań nawiązują do słów: noc, sen, krew, dusza, cień, kamień, światło, lustro,

droga, taniec, gra, woda i kwiat142. Są to słowa, wokół których toczy się życie twórcze gotów.

Drugiem aspektem twórczości jest szeroko pojęta autokreacja, tworzenie siebie i czynienie

sztuki z własnej osoby, przez piercing, tatuaże, bodybilding, stylizację.

Erpegowcy (gracze Role Playing Game)

Gry RPG (Role Playing Game - Gra w Role) są w użyciu przez młodzież już od lat 70-

tych ubiegłego stulecia, jednak dopiero w latach 90-tych w Stanach Zjednoczonych, w Polsce

u progu XIX wieku zaczęto postrzegać je jako fenomen społeczno-kulturowy, pełen

złożonych procesów psychologicznych143.

Ideologia graczy RPG jest ukryta w samej subkulturze. Jedną z najważniejszych

rzeczy jest „odwracalność nieodwracalnych decyzji” i stawanie przed oryginalnymi

możliwościami, dzięki którym, jest w stanie zawsze ponownie rozpocząć i odrzucać brzemię

swojej historii144. Gra tymczasem oferuje stworzenie odmiennej wizji dzisiejszej

rzeczywistości. Erpegowcy nie akceptują, do końca świata który ich otacza, więc od nowa

stwarzają zupełnie inny świat, co może być efektem bardzo daleko posuniętych postaw

139 http://mystic-darkness.freehost.pl /pozapodzialami.htm, z dnia 04. 02. 2013 r. 140 A. Tułodziecka, K. Żyto, K. Karnkowski, op. cit. z dnia: 14. 11. 2011 141 http://mystic-darkness.freehost.pl/classic.htm (sprawdzić z książki) 142 Ibidem, s. 14 143 D. Grzybowska Gry fabularne – ontologia, komunikacja, zjawisko społeczno- kulturowe, ”Literatura Ludowa” nr 3, 2001,

str. 16 144 D. Grzybowska Gry fabularne – ontologia… Op. cit., s. 11

23

dekadencji145 „Granie jest zaspokojeniem marzeń o świecie, w którym każdy czułby się jak

«w domu duszy», pragnieniem nieodgadnionego, zaspokojeniem braku pierwiastka

magicznego w codziennym życiu)”146. Świat iluzji jest dla graczy „panaceum na wszystkie

dolegliwości, pozwala poczuć się lepiej, bezpieczniej, nabrać przeświadczenia o swojej

wartości. RPG wraca graczom wiarę w siebie i własne możliwości”147. Poprzez ten

hermetyzm i alienację od reszty społeczeństwa, zdaniem D. Grzybowskiej, erpegowcy tworzą

zamkniętą subkulturę148.

Obyczajowość tej grupy wiąże się z terminologią i całą dynamiką gry. Gracze

zamykają się na kilkugodzinną sesję wraz Mistrzem Gry – reżyserem, działającym według

wymyślonego scenariusza. Mistrz dodatkowo odgrywa rolę Bohaterów Niezależnych149.

Gracze wcielają się w stworzonych przez siebie bohaterów, będących niekiedy

„udoskonalonymi wersjami” graczy150. Bohaterowie poruszają się po alternatywnym

Świecie151, w który wprowadza ich Mistrz Gry i tworzą razem drużynę, mającą do wykonania

pewną misję. Czynnik losowy zdarzeń zapewniają kości (4,6,8,10,12,20,100-ścienne)152.

Bohaterowie przeżywają razem przygodę153, których znaczna liczba może złożyć się na

kampanię154. Erpegowcy, poza spotkaniem się na sesje skupiają się również w klubach

i organizują własne konwenty155. Jednym z najbardziej znanych jest ogólnopolski konwent

fantastyki Pyrkon, który w znacznej części jest poświęcony różnym odmianom RPG. Wśród

erpegowców znacznie przeważają mężczyźni156. Poza klasycznymi grami RPG,

przedstawionymi powyżej istnieją jeszcze tzw. LARPy (Live-Action-Role-Playing-Game)157.

Są to gry terenowe, rozgrywające się w naturalnym terenie158.

Kreacja wizerunku w subkulturze graczy RPG jest dwupoziomowa. Pierwszy

poziom dotyczy wyglądu samych graczy i jest zazwyczaj zdecydowanie mniej istotny od

poziomu drugiego, który dotyczy wyglądu bohatera gracza, z którym gracz się utożsamia. 145 E. Baran, Duchowość w grach fabularnych RPG., „NOMOS”, nr 43/44, 2003, str. 103 146 D. Grzybowska Gry fabularne – ontologia, komunikacja, zjawisko społeczno- kulturowe, ”Literatura Ludowa” nr 3, 2001,

str. 25 147 E. Baran, Duchowość w grach… Op. cit., str. 101 148 D. Grzybowska, Remityzacyjny aspekt gier … Op. cit., str.130 149 P. Panak, Ol Drzewiecka, Gry fabularne. … Op. cit., s. 19-20 150 D. Grzybowska, Remityzacyjny aspekt gier … Op. cit., str.130 151 S. Kurek-Kokocińska, Kultura coraz bardziej popularna: gry fabularne, „Literatura i kultura popularna” Zeszyt VII, Wrocław

1998, str.173 152 P. Panak, Olga Drzewiecka, Gry fabularne. Mit … Op. cit., str. 20-21 153 E. Baran, Duchowość w grach fabularnych RPG., „NOMOS”, nr 43/44, 2003, str. 96 154 D. Grzybowska Gry fabularne – ontologia… Op. cit., str. 18 155 S. Kurek-Kokocińska, Kultura coraz bardziej popularna: gry fabularne, „Literatura i kultura popularna” Zeszyt VII, Wrocław

1998, str. 171 156 B. Chaciński, Op. cit., s. 80 157 Ibidem. 79 158 D. Grzybowska Gry fabularne – ontologia… Op. cit., s. 18

24

Dlatego niezwykle ważna jest kreacja bohatera, w którego wczuwa się gracz. Grający tworzy

postać, obdarzając ja swoimi zdolnościami, czy inteligencją; to bohater jest odgrywającym.

Maska założona przez człowieka staje się jego istotą” 159.

Twórczość erpegowców przenika wszystkie aspekty tej subkultury, gdyż „dobra sesja,

jako całość stapia w sobie synkretycznie wiele sztuk”160. „Człowiek dokonuje ekspansji

twórczej na wszelkie dziedziny życia, a przy okazji sam staje się twórczym. (…) gracze

tworzą świat fantasy, który wymaga dużej wrażliwości, inteligencji i wyobraźni od swoich

twórców161. Grę RPG można porównać do recepcji dzieła sztuki poprzez istotne w obu

przypadkach elementy: naśladowanie, przemianę, proces, utożsamianie i rozpoznanie162.

„Gra fabularna, jako prezentacja i wytwór, (…) staje się «doświadczeniem», które przemienia

doświadczającego, czyli dziełem sztuki”163. Gry fabularne mogą zatem same w sobie

stanowić połączenie szeroko pojętej sztuki, baśni, mitów, zabawy symbolicznej i fantazji164.

Gracze komputerowi

Gracze komputerowi są liczną i trudną do uchwycenia niszą kulturową. Może być ich

setki milionów, czego dowodzi fakt, że co roku sprzedaje się miliardy gier165.

Ideologia graczy komputerowych jest ukryta, podobnie, jak w przypadku

erpegowców. Postawy wobec świata i człowieka u graczy wyłaniają się z badań

prowadzonych przez M. Braun-Gałkowską oraz I. Uflik. Ich zdaniem osoby grające na

komputerze, zwłaszcza w gry z elementami agresywnymi charakteryzują się postawą „mieć”

wobec otaczającej rzeczywistości. Składa się to na:

a) stosunek do samego siebie: egoizm, nastawienie na posiadanie i pomnażanie swoich

dóbr brak chęci do samodoskonalenia się.

b) stosunek do innych: poczucie zagrożenia z ich strony przy równoczesnej potrzebie

wsparcia, podporządkowanie innych swoim potrzebom, brak empatii i wrażliwości na

potrzeby innych ludzi, brak umiejętności bezinteresownego dawania

c) stosunek wobec cierpienia: lęk i bunt w obliczu cierpienia, brak wrażliwości na

cierpienie innych, niezdolność do poświęceń

159 D. Grzybowska, Remityzacyjny aspekt gier fabularnych, „ALBO, albo. Problemy psychologii i kultury” nr 3, 2001, str.126 160 D. Grzybowska Gry fabularne – ontologia, komunikacja, zjawisko społeczno- kulturowe, ”Literatura Ludowa” nr 3, 2001,

str. 22 161 E. Baran, Duchowość w grach fabularnych RPG., „NOMOS”, nr 43/44, 2003, str. 100 162 D. Grzybowska, Naśladowanie i przemiana w RPG, ”ALBO albo. Problemy psychologii i kultury”, nr 2, 2002, str. 134 163 Ibidem, s. 134 164 A. Busse-Brandyk i D. Chmielewska-Łuczak, Narracyjne gry fabularne jako droga do nieświadomości”, „Homo Ludens”, nr

1, 2009, str. 68 165 B. Chaciński, Op.cit., s. 89.

25

d) stosunek do przemijania i śmierci: lęk

e) stosunek do przyrody i wszechświata: obojętność wobec przyrody, agresja wobec

zwierząt, lęk przed wszechświatem166.

Członkowie tej kultury „spotykają się często z niezrozumieniem na zewnątrz własnego

środowiska, co ich wewnętrznie integruje (…) rzeczywiście stwarzają barierę między nimi

a resztą ludzi, organizują im rzeczywistość i wpływają na język”167. „Świat gier

komputerowych, szczególnie pociąga osoby młode, sfrustrowane, zagubione w świecie

dorosłych, szukające własnych granic, potrzebujące wsparcia i dowartościowania”168

Obyczajowość, styl życia graczy komputerowych opiera się głównie na spędzaniu

czasu przed komputerem. Jest to jedno z bardzo nielicznych rodzajów zajęć, nad którymi

nastolatki mają pełną kontrolę169, dlatego szybko uzyskują dzięki temu poczucie

samorealizacji. Gracze komputerowi to środowisko oddzielne od reszty społeczeństwa, ale też

mocno niejednorodne w swej strukturze. Dzieli się na graczy okazjonalnych, hardcorowych

oraz zawodowych (biorą udział w międzynarodowych konwentach i turniejach, otrzymują gry

za darmo do recenzji i mają swoich sponsorów)170.

Gracze komputerowi nie charakteryzują się elementami wyglądu zewnętrznego,

świadczącego o ich przynależności do tego kręgu subkulturowego, co nie znaczy, że nie

tworzą swojego image’u. Jednakże, z racji na fakt, że zdecydowana większość ich

subkulturowego życia dzieje się w rzeczywistości wirtualnej, również tam podstawowe

znaczenie ma ich wizerunek. B. Chaciński pisze o tym następująco: „Gracze nie dbają

o zewnętrzną identyfikację w realnym świecie. Tylko nicki (ksywki), awatary czy wygląd

wykreowanych w grze postaci mają ich wyróżniać z tłumu”171.

Twórczość tej subkultury przybiera charakterystyczne oblicze manichinizmu

i tworzenia filmu z gier. Poza tym istnieją jeszcze inne elementy twórczości, jak dodawanie

do gier własnych poziomów i zmieniania kodu zapisu gry172.

Przynależność młodzieży do subkultur zawsze pociąga za sobą szereg konsekwencji,

zarówno w życiu jednostek, jak też ich rodzin i całego społeczeństwa. Najszersze są skutki

społeczno-kulturowe, bowiem współistnienie obok siebie tak wielu nisz kulturowych 166 M. Braun-Gałkowskiej, I. Uflik, Zabawa w zabijanie. Oddziaływanie przemocy zawartej w mediach na psychikę dzieci,

Wyd. Krupski i S-ka, Warszawa 2000, s. 130 167 B. Chaciński, Op. cit., s. 89 168 B. Kosek-Nita, Uzależnienie od komputera i jego następstwa, „Wychowanie na co Dzień”, nr 3/2006, s. 7. 169 M. Griffiths, Gty i hazard. Uzależnienia dzieci w okresie dorastania, Wyd. GWP, Gdańsk 2004, s. 45. 170 B. Chaciński, Op. cit., s. 90. 171 Ibidem s. 93. 172 Ibidem, s. 142-144

26

prowadzi do swoistego rozczłonkowania całej kultury: „antyspołeczne systemy norm,

kultywowane przez podkultury przemocy, terroru i szantażu tworzą sytuację konfliktu kultur

i antagonistycznego dualizmu normatywnego. Sprawia to, iż jednostki, funkcjonujące

w środowiskowych warunkach kulturowych powstałych w następstwie takiego dualizmu,

przyswajają sobie także normy zachowań dewiacyjnych”173.

Jednak wydaje się, że największe znaczenie ma zmiana hierarchii wartości młodych

członków subkultur , o której pisze D. Adamczyk: „Wynika to z faktu, że każda subkultura

ma charakter alternatywny wobec kultury społeczeństwa. Dlatego odmienne muszą być

również wartości preferowane przez daną subkulturę. Charakterystyczne jest, że w większości

subkultur najwyżej cenione są wartości pejoratywne. Prowadzi to w konsekwencji do

zaburzenia umiejętności rozróżniania dobra i zła. Stąd subkultury wpływają destrukcyjnie

i w sposób istotny na osobowość młodego człowieka”174.

Wartości są istotnym elementem życia ludzkiego i funkcjonowania społeczeństw.

Istnieje wiele definicji i typologii wartości, które są zależne od różnych danych dziedzin

naukowych, zajmujących się tą problematyką.

Na gruncie filozofii M. J. Szymański podaje za R. Ingardenem, że wartość jest stanem

rzeczy lub przedmiotem, wzbudzającym pozytywne emocje oraz w stronę którego jednostka

kieruje swoje dążenia i pragnienia175.

Z kolei J. Szczepański buduje definicje wartości zorientowaną na nauki społeczne.

Jego zdaniem, wartość to „dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja,

przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości

przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego

osiągnięcia odczuwają jako przymus”176. Definicja ta nie traktuje wartości w kategoriach

jedynie obiektywnych, a dopuszcza subiektywne pojmowanie świata wartości przez jednostki

lub określone zbiorowości. Jest to ważne w przypadku badania wartości u osób

niedostosowanych społecznie, gdyż zazwyczaj mają one odwróconą hierarchię wartości w

stosunku do tej akceptowanej społecznie, lub ich system wartości nie zgadza się z tym

panującym w ogóle społeczeństwa.

Na gruncie pedagogiki wartości często nawiązują do wychowania i celów kształcenia.

Przykładem takich definicji jest ta sformułowana przez W. Cichonia, który rozumie wartości

173 J. Rejman, Subkultury przemocy terroru i szantażu w świetle teorii wychowania resocjalizującego. Część I, „Kwartalnik

Edukacyjny”, nr 4/2007, s. 54. 174 D. Adamczyk, Subkultury - szansa czy zagrożenie dla młodzieży, Horyzonty wychowania, 2004, nr 6, s. 256. 175 M. J. Szymański, Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy, Warszawa 1998, s. 11. 176 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 97-98.

27

jako to „co jest zadane do zrealizowania i co faktycznie – w określony sposób, lepiej lub

gorzej – bywa urzeczywistnianie w procesach wychowawczych”177.

M. Gołaszewska, wyjaśnia, że w powszechnym użyciu funkcjonują trzy definicje

robocze wartości:

• wartość jako coś cennego,

• wartość jako odpowiedź na potrzebę,

• wartość jako idea178.

F. Kozaczuk, dla uporządkowania gąszczu informacji w tej problematyce pisze:

„Generalnie próby opisu, definiowania i klasyfikacji wartości można sprowadzić do trzech

orientacji:

1) filozoficzna, obejmująca filozofów, etyków, aksjologów – dotycząca ontologicznej

epistemologicznej natury wartości, nierozerwalnie związana z racjonalnym lub

emocjonalnym charakterem przeżyć wartościujących;

2) antropologiczna, reprezentowana przez socjologów, psychologów, pedagogów, którzy

wiążą wartości z przeżyciami konkretnych osób, co sprawia, że mają one charakter

relatywny i zawsze są czyjeś;

3) ekonomiczna, sprowadzająca wartości do charakteru jakościowego i ilościowego (np.

cecha jakiejś rzeczy dająca się wyrazić ekwiwalentem pieniężnym lub innym

środkiem płatniczym – wartość materialna.)”179.

Literatura przedmiotu podaje bardzo wiele możliwości typologii wartości. M. Łobocki

twierdzi, że najprostszym podziałem wartości jest system dychotomiczny, który może być

dokonywany w wielu różnych kryteriach, jak materia wartości, trwałość, sfera zaangażowania

człowieka i inne180. Jednakże podejmowanie badań nad problematyką wartości wymaga

bardziej rozbudowanych klasyfikacji i systemów wartości. Przykładem takich podziałów jest

mogą być omówione poniżej. Jedną z nich, jest ważna klasyfikacja wartości prezentowana

przez R. Jedlińskiego, który rozróżnia dziesięć obszernych kategorii wartości:

- wartości transcendentne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie)

- wartości uniwersalne (dobro, prawda)

- wartości estetyczne (piękno)

177 W. Cichoń, Wartości – człowiek – wychowanie. Zarys problematyki aksjologiczno- wychowawczej, Kraków 1996, s. 7 178 M. Gołaszewska Hipotetyczna wartość wartości w Wartości dla życia, red. Kazimierz Popielski, Wyd. KUL,

Lublin 2008, s. 84. 179 F. Kozaczuk, Świat wartości młodzieży z symptomami niedostosowania społecznego, Wydawnictwo Wyższej

Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1994, str. 10. 180 M. Łobocki, W trosce o wychowanie w szkole, Wyd. Oficyna „Impuls”, Kraków 2007, s. 58.

28

- wartości poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność)

- wartości moralne (bohaterstwo, godność, honor, miłość, przyjaźń, odpowiedzialność,

sprawiedliwość, skromność, szczerość, uczciwość, wierność)

- wartości społeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja,

rodzina)

- wartości witalne (siła, zdrowie, życie)

- wartości pragmatyczne (praca, spryt, talent, zaradność)

- wartości prestiżowe (kariera, sława, władza, majątek, pieniądze)

- wartości hedonistyczne (radość, seks, zabawa)181.

Podobną, bardzo interesującą klasyfikację podaje A. Folkierska, dzieląc wartości na:

intelektualne, społeczne, estetyczne, allocentryczne, prestiżowe, konsumpcyjno – materialne,

wartości emocjonalne, hedonistyczne, wartości perfekcjonistyczne182.

Poza wyżej omówionymi klasyfikacjami nie można jeszcze zapomnieć o systemach,

bądź hierarchiach wartości. Różni autorzy proponują już skonstruowane systemy wartości.

B. Wołosiuk, opisuje za P. Brzozowskim system wartości stworzony przez M. Schelera.

Mówi on o pięciu grupach wartości, które nazywa modalnościami i uszeregował je

następująco:

1. wartości absolutne

2. wartości duchowe (kulturowe),

3. wartości witalne,

4. wartości utylitarne,

5. wartości hedonistyczne.

Najwyższe miejsce zajmują wartości absolutne, wśród których wyróżnić można

wartości święte – przypisywane Bogu, bóstwom i zjawiskom przyrodniczym. Wartościom

tym przeciwstawiane są wartości demoniczne183.

Najniżej w tej hierarchii mieszczą się wartości hedonistyczne, związane ze stanami

przyjemności, gdy są pozytywne lub przykrości, gdy są negatywne184.

Patrzenie na podział wartości nie tylko ze względu na ich różnorodność, ale również

ze względu na hierarchiczność jest ważne i ubogacające, bowiem jak pisze W. Chudy:

181 J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Płock 2002, s. 50. 182 A. Folkierska, Typy wartości, ich miejsce i funkcjonowanie w kulturze [w:] Młodzież a wartości, red. H. Świda. Wyd. WSiP, Warszawa, 1979, s. 95.

183 B. Wołosiuk, Wartości chrześcijańskie w wychowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym, „Pedagogia Christiana”, nr 1(27) / 2011, s. 186.

184 M. Wnuk, J. Marcinkowski, , Z. Kalisz, Hierarchia wartości studentów zdrowia publicznego, „Problemy Higieny i Epidemiologii”, nr 1/2010, s. 169-170.

29

„W dziedzinie wartości istnieje jakiś stopień porządku. Coś jest ważniejsze, coś zaś mniej

ważne. Jedne wartości poświęcamy dla drugich i nierzadko są to decyzje dość

dramatyczne”185. Posługiwanie się w życiu konkretnym systemem wartości powoduje, że

jednostka zachowuje się w określony sposób. Jest to niezwykle istotne, bowiem pozwala

przyjąć, że poznanie hierarchii wartości danej jednostki lub określonej spójnej grupy,

umożliwia przewidzenie z dużym prawdopodobieństwem ich zachowania w określonych

sytuacjach. W wypadku badania grup subkulturowych pozwoli to przewidzieć

prawdopodobne zachowanie członków tych kręgów kulturowych na określone propozycje

wychowawcze, a zatem umożliwi stworzenie optymalnych programów profilaktyczno-

wychowawczych dla określonych grup subkulturowych.

Z pojęciem wartości warto rozpatrywać również pojęcie autorytetu jako jednego

z nośników wartości, bowiem, „wartości i potrzeby wyznaczają podłoże autorytetu, będąc

niezbędnym warunkiem jego powstania”186. Również K. Sośnicki wskazuje na jasne związki

autorytetów z wartościami, pisząc: „autorytet jest pewną cechą wartości zawartej w normie

postępowania, która stanowi o powinności decyzji i postępowania człowieka, określonych

w treści normy (…). Polega on na tym, że spełnienie normy powinno nastąpić w warunkach

określonych przez normę bez względu na to, czy wyznaczone przez nią działanie jest

korzystne dla działającego”187.

Mały słownik etyczny podaje, że autorytet to „prestiż lub społeczne znaczenie

przypisywane pewnej osobie, grupie osób lub instytucji ze względu na szczególnie ceniony

w danym społeczeństwie system wartości. Specyficzną cechą każdego autorytetu jest

zdolność do wzbudzania podziwu, respektu i najczęściej gotowości do jego naśladowania”188.

Ważną dla tej pracy definicję podaje M. Rewera, pisząc iż „autorytet to podmiot

i nośnik określonych wartości, norm czy wzorów zachowań, wynikających z pewnej przyjętej

przez niego aksjologii, których posiadanie wzbudza podziw, szacunek i dobrowolne

podporządkowanie ze strony innych, którzy w wyniku oddziaływania autorytetu przyjmują je

w całości lub częściowo, gdyż umożliwiają im one realizację różnych celów: moralnych,

intelektualnych, społecznych, politycznych, religijnych i innych”189.

J. Goćkowski podaje, że „autorytety potrzebne są ludziom, aby mogli z nich brać

przykład, uzyskiwać od nich porady czy wskazówki, otrzymywać rozstrzygnięcia dotyczące

185 W. Chudy, Wartości i świat ludzki [w:] Wartości dla życia, red. Kazimierz Popielski, Wyd. KUL, Lublin

2008, s. 19. 186 B. Marcińczyk, Autorytet osobowy: geneza i funkcje regulacyjne, regulacyjne , Katowice.1991, s. 45. 187 K. Sośnicki, Teoria środków wychowania, Warszawa 1973, s. 168-169. 188 Mały słownik etyczny, red. Stanisława Jedynaka, Bydgoszcz 1999, s. 24.. 189 M. Rewera, Autorytety w świadomości młodzieży licealnej, Stalowa Wola 2008, s. 37-38.

30

właściwego postępowania. Autorytet jest żywym wzorem kompetencji w sprawach mających

znaczenie dla starań o urządzenie się w środowisku społecznym czy zachowanie

tożsamości”190.

A. Róg i M.Orzechowska piszą: „System wartości człowieka kształtuje się stopniowo,

w miarę jego rozwoju i dorastania. Na każdym etapie życia uświadamiamy sobie kolejno, co

jest dla nas ważne i według jakich reguł chcemy dalej żyć. Niekiedy problemem, zwłaszcza

dla młodego człowieka, w okresie dojrzewania, jest zagubienie się w wartościach, brak ich

właściwej hierarchii oraz ciągłe poszukiwanie i niejednokrotnie odnajdywanie aktywności,

które nie są społecznie akceptowane, gdyż występują przeciwko ogólnie przyjętym normom.

Właśnie we współczesnym świecie, gdzie stykają się ze sobą i kłócą odmienne światopoglądy

i idee, szczególnie istotne jest, by już najmłodszym dzieciom wskazywać właściwy system

wartości, który pozwoli im przeżyć satysfakcjonujące życie i ułatwi funkcjonowanie

w społeczeństwie”191.

Istnieją trzy sposoby przekazywania wartości. Pierwszym z nich jest modelowanie,

które wg. Beaty Ecler-Nocoń polega na byciu wzorem oraz na ukazywaniu wzorów swoim

wychowankom. Kolejny sposób dotyczy perswazji, czyli oddziaływania słowem,

rozumianego nie tylko jako przekaz słowny, ale również przekaz płynący z literatury lub

filmu. Ostatnim sposobem jest metoda zadaniowa, która dotyczy działania, jakie podejmuje

człowiek każdego dnia. W ten sposób odkrywa on swoją wartość192. Zadanie przekazywania

wartości spoczywa na rodzicach, nauczycielach, mediach i osobach będących dla młodych

autorytetami. Z zadaniem tym wiąże się również wielka odpowiedzialność, bowiem

zaniedbanie go przyczynia się do rozłamu i postępującej degradacji świata asksjologicznego

młodzieży.

2. Uzasadnienie wyboru tematu pracy doktorskiej

Wybór tematu mniejszej rozprawy doktorskiej był procesem podyktowanym

zainteresowaniami naukowymi jeszcze w trakcie kończenia studiów magisterskich na

Wydziale Nauk Pedagogicznych na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Wówczas analizowałam postawy wobec zjawiska autoagresji subkulturze metali, emo i

190 J. Goćkowski, Autorytet , [w:] Encyklopedia socjologii, red. A. Kojdera, Warszawa 1998, t. 1, s. 48. 191 A. Róg, M.Orzechowska, Wychowanie do wartości, wartości , „Edukacja i Dia- log”, nr 5, 2004 s. 5. 192 B. Ecler-Nocoń, O trzech sposobach przekazywania wartości, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 9/2008,

s. 29-31.

31

gotów. Pogłębiając wiedzę na temat subkultury gotyckiej odkryłam jak mało jest jeszcze ona

znana w kręgach pedagogiczno-wychowawczych. Zaraz po studiach rozpoczęłam pracę

w Środowiskowym Ognisku Wychowawczym TPD w Warszawie, gdzie zetknęłam się

z przedstawicielami subkultury traceurów, graczy komputerowych i hip-hopowców. Poprzez

własne doświadczenie pracy z młodzieżą subkulturową zaobserwowałam częste łamanie

przez nich norm społecznych. Jednocześnie poprzez zajęcia wychowawczo-terapeutycze

i relację wychowawczą poznałam dobrze zarówno język, jak też ideologię i obyczajowość

subkultur, do których należeli moi wychowankowie, co dalej rozwijało moje zainteresowania

subkulturami młodzieżowymi i utwierdziło w wyborze tego tematu pracy. Odkryłam również,

że każda grup kieruje się własnymi systemami wartości i uznałam, że jest to „punkt

zaczepienia” do pracy wychowawczej z taką młodzieżą. Jednocześnie ponownie

stwierdziłam, że istnieje pewna próżnia w piśmiennictwie naukowym odnośnie wartości

w tych współczesnych subkulturach.

Problem ten wydał mi się szczególnie istotny, ze względu na fakt iż w naszej

rzeczywistości opisywane przez mnie subkultury dotyczą znacznej części młodzieży. Dlatego

uznałam wręcz za swój obowiązek dokonać próby analizy wartości i form niedostosowania

społecznego młodzieży należącej do tych kręgów kulturowych, a tym samym dostarczyć

materiał służący za podstawę do praktyki wychowawczej w pracy z tymi młodymi ludźmi.

Wyboru tych subkultur dokonałam w oparciu o kilka kryteriów. Pierwszym,

najbardziej inspirującym było osobiste zetknięcie z członkami tych grup i możliwość

poznania ich funkcjonowania niejako „od wewnętrz”. Drugim kryterium jest aktualność

i dynamizm owych grup. Są to najbardziej współczesne subkultury młodzieżowe, zrzeszające

znaczną liczbę młodych ludzi, dlatego stanowią zarówno problem jak i wyzwanie dla

współczesnej pedagogiki w sferze teoretycznej, jak też praktycznej. Trzecim z kryterium był

specyficzny charakter i założenia ideologiczne wybranych subkultur. Analiza tych aspektów

pozwala na uznanie ich za „subkultury z pogranicza” niedostosowania. Z jednej strony

przejawiają zachowania patologiczne, ale z drugiej posiadają zainteresowania i specyficzne

dla siebie wartości, na których można budować dialog wychowawczy. Z tego względu

uważam, że zbadanie wartości prezentowanych przez poszczególne subkultury, próba

określenia sytemu tych wartości, a także analiza zachowań łamiących normy prawne

i obyczajowe pozwoli w przyszłości na opracowanie programów profilaktycznych i planów

pracy z tymi subkulturami, które mogą okazać się ważnym narzędziem w praktyce

pedagogicznej, wychowawczej, czy resocjalizacyjnej, a także przydatnym narzędziem w ręku

32

pedagoga ulicy. Wymaga to jednak dalszych prac i badań, dla których niniejsza rozprawa

może okazać się punktem wyjścia.

3. Przedmiot i cel badań.

Przedmiotem moich badań są wartości i formy niedostosowania społecznego

członków współczesnych subkultur młodzieżowych

Poznanie prezentowanych wartości przez członków wspomnianych subkultur oraz

analiza pojawiających się u nich form niedostosowania społecznego, pozwoli nie tylko

poznać bliżej te subkultury, ale przede wszystkich określić ich szkodliwość społeczną

i oszacować możliwości podjęcia dialogu profilaktycznego.

Analizując literaturę przedmiotu i mając na uwadze potrzeby poszerzania wiedzy

pedagogicznej na temat nowych, kształtujących się dopiero zjawisk, postawiłam następujące

cele poznawcze badań:

• Ustalenie jaki jest system wartości prezentowany przez członków wybranych

subkultur

• Ustalenie roli przynależności do subkultur w przejawach niedostosowania

społecznego.

• Ustalenie związku wartości członków prezentowanych subkultur z prezentowanymi

przejawami niedostosowania społecznego

4. Problemy i hipotezy badawcze

Mając na uwadze cele i przedmiot dysertacji naukowej zostały sformułowane

problemy badawcze, jako warunek konieczny do prawidłowej procedury przeprowadzenia

badań i ich analizy. Sformułowano następujące główne problemy badawcze:

1. Jakie jest zaangażowanie traceurów, skejtów, graczy komputerowych, erpegowców,

gotów i hip-hopowców w subkultury, do który przynależą?

2. Jakie wartości prezentuje młodzież przynależąca do wybranych subkultur?

33

3. Czy członkowie subkultury traceurów, skejtów, graczy komputerowych, erpegowców,

gotów i hip-hopowców prezentują przejawy niedostosowania społecznego?

Dla dalszych poszukiwań i pełniejszego obrazu interpretacji wyników, zostały

wyprowadzone z nich następujące problemy szczegółowe:

Problemy szczegółowe do pierwszego problemu badawczego?

1.1. Z jakich powodów badana młodzież należy do wybranych subkultur?

1.2. Jaka jest wiedza badanych na temat subkultur do których należą?

1.3. Jakie miejsce w życiu badanych zajmuje subkultura, do której należy?

1.4. Jaką rolę w zaspokajaniu potrzeb afiliacyjnych badanych odgrywa subkultura, do

której oni przynależą?

Problemy szczegółowe do drugiego problemu badawczego:

2.1. Jakie wartości są nadrzędne w badanych subkulturach?

2.2. Czy badana młodzież posiada autorytety?

2.3. Z jakich źródeł badana młodzież czerpie wiedzę o wartościach? / Skąd badana

młodzież czerpie wiedzę o wartościach?

2.4. Czy badana młodzież przyjęła system wartości, panujący w subkulturach, za własny

po wstąpieniu do danej subkultury?

2.5. Jakie aspiracje życiowe mają członkowie badanych subkultur?

Problemy szczegółowe do trzeciego problemu badawczego:

3.1. Czy badana młodzież subkulturowa kiedykolwiek podlegała karze wymierzonej przez

organy państwowe do tego powołane?

3.2. Jakie są formy i częstotliwość łamania prawa karnego przez członków badanych

subkultur?

3.3. Jakie są formy i częstotliwość łamania norm obyczajowych i moralnych przez

członków badanych subkultur?

3.4. Czy przestrzeganie lub łamanie prawa oraz norm obyczajowych przez badanych

zmieniło się po wstąpieniu do danych subkultur?

3.5. Czy badani angażują się w życie społeczne?

34

Problemy badawcze wymagają próby sformułowania odpowiedzi na nie w oparciu

o dotychczas zebrane materiały omówione w części teoretycznej, które są przedstawione

w postaci hipotez. Na użytek niniejszej pracy, uwzględniając analizę zebranych treści

teoretycznych, zostały sformułowane 3 hipotezy główne do zadanych pytań badawczych, oraz

odpowiednia liczba hipotez szczegółowych:

Hipoteza 1.

Subkultury są zjawiskiem dynamicznym, wymagającym aktywności swoich członków.

Należy przypuszczać, że badana młodzież jest mocno zaangażowana w życie subkultur, do

których przynależy i przejawia różnorodne formy tego zaangażowania.

Hipoteza 2.

Zakładam, że młodzież uczestnicząca w wybranych subkulturach prezentuje różne wartości

w zależności od ideologii grup podkulturowych, do których przynależy. W świetle

przytoczonej literatury przedmiotu sądzę, że zasadnicze miejsce zajmują wartości afiliacyjne

i społeczne, a zdecydowanie odsunięte są wartości transcendentalne.

Hipoteza 3.

Domniemam, że badana młodzież, ma różny stopień niedostosowania społecznego,

w zależności od członkostwa w danych grupach subkulturowych. Analiza teoretyczna

badanych grup pozwala twierdzić, że najniższy poziom niedostosowania w zakresie łamania

prawa karnego i obyczajowego prezentują erpegowcy, a najwyższy przedstawiciele skaterów

i hip-hopowców.

Hipotezy cząstkowe do 1 hipotezy głównej:

H 1.1. Przypuszczam, że występowanie przynajmniej częściowej zbieżności hierarchii

wartości badanej młodzieży z tym prezentowanym w subkulturach, oraz posiadanie

wspólnych zainteresowań są istotnymi czynnikiem przystąpienia respondentów do danych

subkultur.

H 1.2. Zakładam, że wiedza respondentów na temat subkultur, do których przynależą jest

znaczna, zwłaszcza na temat światopoglądu i obyczajowości i związana z czasem

przeznaczonym na aktywne zaangażowanie w subkulturę i okresem przynależności do niej.

35

H 1.3. Przypuszczam, że subkultura, do której należy badana młodzież zajmuje wysokie

miejsce w jej życiu, zwłaszcza przez czas poświęcony na sprawy związane z subkulturą.

H.1.4. Domniemam, że subkultura pełni zasadniczą rolę w zaspokajaniu potrzeb afiliacyjnych

swoich członków.

Hipotezy cząstkowe do 2 hipotezy głównej:

H 2.1. Zakładam, że badana młodzież szczególnie wysoko ceni wartości witalne,

pragmatyczne, afiliacyjne i społeczne.

H 2.2. Przypuszczam, że badana młodzież, pomimo podziwiania różnych ludzi, w znacznej

większości nie posiada społecznie uznanych autorytetów: albo nie ma ich wcale, albo sama

siebie uznaje za najwyższy autorytet, albo uznaje za autorytet kogoś z subkultury, do której

przynależy.

H 2.3. Domniemam, że badana młodzież kształtuje swój system wartości w oparciu

o wartości reprezentowane przez grupy rówieśnicze, do których przynależy oraz od

rodziców, a za najmniej rzetelne źródło przekazu wartości uznaje Kościół.

H 2.4. Przypuszczam, że jedynie niewielka cześć badanej młodzieży zmieniła swój system

wartości po wstąpieniu, do grupy subkulturowej, ponieważ uczestnictwo w subkulturach

w większości przypadków było wtórnym zjawiskiem do przyjęcia określonego systemu

wartości.

H 2.5. Zakładam, że jedynie część badanej młodzieży ma sprecyzowane cele życiowe, a jej

aspiracje związane są głównie z wartościami afiliacyjnymi (założenie rodziny, posiadanie

bliskich przyjaciół) oraz subkulturą, do której należą.

Hipotezy cząstkowe do 3 hipotezy głównej:

H 3.1. Przypuszczam, że znaczna część młodzieży podlegała różnym rodzajom kary

wymierzonej przez odpowiednie organy państwowe (policję, sąd).

36

H 3.2. Domniemam, że najczęstszymi formami łamania prawa karnego są: piractwo

multimedialne, wandalizm i przestępstwa drogowe, jednak częstotliwość łamania prawa jest

zależna od charakteru danej grupy, płci i wieku badanych.

H 3.3. Przypuszczam, że w badanych subkulturach występują różnorodne formy łamania

norm moralnych i obyczajowych, spośród których najczęściej zdarzają się: używanie

wulgaryzmów, pijaństwo, kłamstwo oraz wagarowanie, a ich częstotliwość jest zależna od

charakteru danej grupy subkulturowej, płci i wieku badanych.

H 3.4. Zakładam, że łamanie prawa karnego i przekraczanie norm moralnych oraz

obyczajowych przez respondentów zmieniło się wraz ze wstąpieniem do konkretnych

subkultur i uległo wzmocnieniu.

H 3.5. Przypuszczam, że członkowie badanych subkultur w niewielkim stopniu angażują się

w życie społeczne poza światem wirtualnym, a zwłaszcza jeśli chodzi o zainteresowanie się

problemami społecznymi i przeciwdziałanie im.

5. Zmienne i wskaźniki

Podejmowanie badań naukowych wymaga zawsze określenia zmiennych, które będą

badane oraz ich wskaźników. Przez zmienną rozumieć należy pewną właściwość,

przybierającą rożne wartości193. Istnieje wiele podziałów zmiennych ze względu na różne

kryteria, ale niezależnie od nich, podstawowymi rodzajami zmiennych badanych są zmienne

zależne i niezależne

Przedstawiony poniżej schemat ukazuje związek pomiędzy badanymi zmiennymi:

193 J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Wyd. PWN, Warszawa 2007, s. 184

37

Zmienne zależne

Zmienne globalna

Zmienne szczegółowe

Wartości młodzieży należącej do subkultur

Afiliacyjne i allocentryczne

Uniwersalne

Społeczne i prospołeczne

Transcendentalne

Materialne i hedonistyczne

Witalne

Poznawcze

Pragmatyczne

Moralne

Wartości prestiżowe

Niedostosowanie społeczne badanej młodzieży

Karalność badanych

Łamanie prawa karnego

Łamanie prawa obyczajowego

Częstotliwość łamania prawa karnego i obyczajowego

Brak zaangażowania w życie społeczne

Autorytety i aspiracje życiowe

Podziwianie wybranych osób

Uznawanie kogoś za autorytet

Posiadanie celów życiowych

Myślenie o przyszłości

Zmienne niezależne

Zmienna globalna

Zmienne szczegółowe

Przynależność do wybranych subkultur

Rodzaj subkultury

Motywy przynależności do subkultur

Poziom zaangażowania w subkulturę

Wiedza badanych na temat subkultury do której przynależą

Charakterystyka osób badanych

Wiek Płeć Miejsce zamieszkania Wykształcenie

Źródła czerpania wiedzy o wartościach

Rodzaj źródeł Najważniejsze źródło Najmniej rzetelne źródło

38

5. Tabela 1. Zmienne niezależne i ich wskaźniki

Zmienna globalna

Zmienne szczegółowe

Wskaźniki

Przynależność do wybranych subkultur

Rodzaj subkultury

- Hip-hopowcy - Traceurzy - Skaterzy - Goci - Gracze komputerowi - Erpegowcy

Motywy przynależności do subkultur

- Posiadanie zainteresowań charakterystycznych dla danej subkultury

- Identyfikacja z wartościami prezentowanymi przez daną subkulturę

- Posiadanie znajomych z danej subkultury - Fascynacja wyglądem zewnętrznym - Fascynacja muzyką

Poziom zaangażowania w subkulturę

- Długość przynależności do danej subkultury - Ilość poświęcanego czasu na rzeczy związane z daną

subkulturą - Posiadanie wielu znajomych z tego samego kręgu

subkulturowego - Posiadanie chłopaka/dziewczyny z tego samego kręgu

subkulturowego

Wiedza badanych na temat subkultury do której przynależą

- Duża wiedza na temat ideologii subkultury - Duża wiedza zainteresowań, sposobów spędzania wolnego

czasu, aktywności - Duża wiedza na temat kreowanego wizerunku, - Duża wiedza na temat konwentów, koncertów, festiwali

Charakterystyka osób badanych

Wiek - Od 13 lat - Do 26 lat

Płeć - Kobieta - Mężczyzna

Miejsce zamieszkania

- w Warszawie - w miejscowości powyżej 100 tys. mieszkańców - w miejscowości od 50 do 100 tys. mieszkańców - w miejscowości od 20 do 50 tys. mieszkańców - w miejscowości poniżej 20 tys. mieszkańców - na wsi

39

Wykształ-cenie

- Podstawowe / uczę się w szkole podstawowej - Gimnazjalne / uczę się w gimnazjum - Zawodowe / uczę się w szkole zawodowej / technikum - Średnie / uczę się w liceum ogólnokształcącym /

profilowanym - Wyższe licencjackie / studiuję - Wyższe magisterskie / studiuję

Źródła czerpania wiedzy o wartościach

Rodzaj źródła - Rodzice/ domu - Szkoła - Media - Przyjaciele i znajomi - Literatura i sztuka - Kościół - Inne

Najważniejsze źródło

- Rodzice/ domu - Szkoła - Media - Przyjaciele i znajomi - Literatura i sztuka - Kościół - Inne

Najmniej rzetelne źródło

- Rodzice/ domu - Szkoła - Media - Przyjaciele i znajomi - Literatura i sztuka - Kościół - Inne

Tabela 2. Zmienne zależne i ich wskaźniki

Zmienna globalna

Zmienna szczegółowa

Wskaźniki

Wartości młodzieży należącej do subkultur

Wartości afiliacyjne i allocentryczne

- Chęć do wspólnych spotkań rodzinnych - Priorytetowość spraw dotyczących przyjaciół - Angażowanie się w relacje z innymi ludźmi - Uczucie samotności i izolacji z dala od bliskich - Gotowość rezygnacji z własnych planów dla

drugiego człowieka

Wartości uniwersalny: prawda, dobro

- Niechęć wobec okazywania przemocy - Uwzględnianie w swoim postępowaniu dobra

innych osób - Prawdomówność - Dążenie do czynienia dobra - Opowiadanie się po stronie prawdy i dobra

40

Wartości społeczne i prospołeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność solidarność, tolerancja)

- Kibicowanie polskim drużynom i polskim zawodnikom

- Szacunek dla polskiej flagi, godła i Hymnu Narodowego

- Szacunek dla innych ludzie niezależnie do narodowości i przekonań religijnych

- Udział w wolontariacie i akcjach charytatywnych - Przestrzeganie prawa

Wartości transcendentalne

- Regularne uczęszczanie do kościoła i przyjmowanie Sakramentów

- Dostrzeganie znaczącej roli wiary w ludzkim życiu - Postępowanie zgodnie z wolą Bożą - Dążenie do świętości - Zachowywanie wszystkich przykazań Dekalogu

Wartości materialne i hedonistyczne

- Spędzanie czasu na zabawach i przyjemnościach - Rezygnowanie z obowiązków na rzecz przyjemności - Szykanie w życiu jedynie przyjemnych i radosnych

chwil - Rezygnacja z zachowania czystości

przedmałżeńskiej na rzecz przyjemności seksualnej - Chęć posiadania więcej niż jednego partnera

seksualnego w ciągu życia

Wartości witalne

- Chęć uzyskania pięknej, wysportowanej sylwetki - Zdrowe odżywianie się - Niestosowanie używek - Bezwzględne przekonanie o wartości ludzkiego życia

- Kierowanie się wyglądem w dobieraniu przyjaciół

Wartości poznawcze

- Chęć uzyskania dobrego wykształcenia - Uczęszczanie lub planowanie uczestnictwa w

różnych szkoleniach i kursach pozaszkolnych - Uznawanie przydatności zdobywania wiedzy - Rozwijanie swoich horyzontów poprzez czytanie

książek - Szacunek dla ludzi odznaczających się mądrością

oraz wszechstronną wiedzą

Wartości pragmatyczne

- Chęć posiadania przede wszystkim dobrze płatnej pracy

- Świadomość znacznej wartości pieniądza - Cenienie w ludziach sprytu - Kładzenie akcentu na rozwijaniu swojego talentu - Myślenie perspektywiczne

41

Wartości moralne

- Gotowość niesienia pomocy innym ludziom - Kierowanie się uczciwością relacjach społecznych - Sprawiedliwe tratowanie drugiego człowieka - Cenienie w ludziach szczerości i uczciwości - Budowanie relacji z innymi w oparciu o

odpowiedzialność, lojalność i wierność

Wartości prestiżowe

- Dążenie dobycia cenionym i darzonym uznaniem przez innych

- Chęć wyróżniani się z tłumu - Pragnienie sławy i rozgłosu - Uznanie dla ludzi posiadających władzę - Chęć rozwijania kariery dla osiągnięcia prestiżu

wśród znajomych Niedostosowanie społeczne badanej młodzieży

Karalność badanych

- Przebywanie w zakładzie poprawczym - Nadzór kuratora sądowego - Mandat - Grzywna - Prace społeczne - Pozbawienie wolności

łamanie prawa karnego

- Kradzieże - Rozboje, - Pobicia, - Zastraszanie / wymuszenia - Handel narkotykami - Znęcanie się nad zwierzętami - Wandalizm - Piractwo internetowe / multimedialne - Oszustwo - Przestępstwa drogowe

Łamanie prawa obyczajowego

- Rozwiązłość seksualna - Pijaństwo - Wagarowanie - Kłamstwa (w tym: pisanie sobie usprawiedliwień,

podrabianie podpisu opiekunów, zatajenia informacji o zebraniach, ocenach itp.)

- Używanie przekleństw i wulgaryzmów - Ubliżanie innym ludziom - Brak szacunku dla symboli religijnych własnych i

innych osób - Ucieczki z domu/włóczęgostwo

42

Częstotliwość łamania prawa karnego i obyczajowego

- Nigdy - Jednorazowo - Kilkakrotnie /sporadycznie - Często

Brak zaangażowania w życie społeczne

- Brak zainteresowania problemami społecznymi - Brak zaangażowania w przeciwdziałanie problemom

społecznym - Wycofanie z życia społecznego - Brak utrzymywania rzeczywistych, bliskich relacji z

innymi osobami - Postawa antagonistyczna wobec określonych grup

społecznych

Autorytety i aspiracje życiowe

Podziwianie wybranych osób

- Brak takich osób - Ktoś ze znajomych spoza subkultury - Ktoś ze znajomych z subkultury - Ktoś z rodziny - Ktoś ze znanych osób, które żyją - Ktoś ze znanych osób, które już nie żyją

Uznawanie kogoś za autorytet

- Bóg - rodzice, lub jeden z nich - ktoś z pozostałych członków rodziny - nauczyciel - przyjaciel / przyjaciółka - ktoś z rówieśników - wokalista zespołu, którego słuchasz - postać historyczna, ktoś kto już nie żyje - nikt

Posiadanie celów życiowych

- Brak celów życiowych . - Założenie szczęśliwej rodziny - Posiadanie dużego bogactwa materialnego - Świętość - Zdobycie sławy/uznania wśród innych ludzi - Osiągnąć jak najstarszy wiek w zdrowiu i dobrej

kondycji psychofizycznej. - Przeżyć jak najwięcej, jak najszybciej i jak

najintensywniej - Być otoczonym gronem bliskich i oddanych osób,

którzy będą o Tobie pamiętać nawet po śmierci - Zdobyć jak najszerszą wiedzę i życiową mądrość - Realizowanie się w pracy, dającej satysfakcję i

poczucie spełnienia. Myślenie o przyszłości

- Tak - Nie

43

6. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Do przeprowadzenia badań naukowych jest niezbędne wybranie odpowiedniej

metody, techniki i narzędzia badawczego. Od tego wyboru zależeć będzie sposób dalszego

postępowania, rodzaj przeprowadzanych badań, sposób ich interpretacji.

W tej dysertacji z racji na zakres i przedmiot badań została wybrana metoda sondażu

diagnostycznego – jest to sposób „gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych

i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych

zbiorowości, nasileniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych

zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych – posiadających znacznie wychowawcze –

w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane

zjawisko występuje”194.

Biorąc pod uwagę, że metoda badawcza jest pojęciem najszerszym, umożliwia to

stosowanie kilku różnych technik w obrębie każdej metody. Techniki nie są bezpośrednio

przypisane do metod, jednak z nich wynikają.

W niniejszej pracy, jako najbardziej optymalna, została wybrana właśnie technika

ankiety, ze względu na przedmiot badań, dość liczną, w miarę zróżnicowaną oraz trudno

dostępną grupę badawczą, a także specyficzne tereny badań. Ankieta jest szczególnym

przepadkiem wywiadu. Autorzy wskazują na trzy czynniki odróżniające te dwie techniki:

stopień standaryzacji pytań, zakres i głębokość problematyki, zasady jej przeprowadzania195.

„Ankieta (…) jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu najczęściej

samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu

standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera”196. Pytania w ankiecie

powinny być ścisłe, konkretne i szczegółowe, najczęściej zamknięte, zaopatrzone w zestaw

wszelkich możliwych odpowiedzi, czyli kafeterię. Zakres przedmiotowy ankiety jest węższy

od wywiadu, ograniczając się do jednego zagadnienia lub problemu szerszego, ale rozbitego

na kilka szczegółowych zagadnień, co pozwala na zebranie skategoryzowanych,

jednoznacznych i porównywalnych danych. Wypełniać ją może sam respondent, lub ankieter,

który zaznacza odpowiedzi wybierane przez respondenta. Kafeterie ankiety mogą być:

- zamknięte – zawierają zestaw odpowiedzi, bez możliwości wyjścia poza nie;

194 Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wyd. Akademickie

„Żak”, Warszawa 2001. 195 Tamże, s. 96. 196 Tamże, s. 96.

44

- półotwarte – poza podanymi odpowiedziami jest jeszcze odpowiedź „inne”, która

pozwala respondentowi na zaprezentowanie jego odpowiedzi, gdy nie zawierają jej

zaproponowane przez badacza;

- koniunktywne – pozwalają na wybranie kilku możliwych odpowiedzi w jednym

pytaniu;

- dysjunktywne – można wskazać tylko jedną wybraną odpowiedź w pojedynczym

pytaniu.

Każdej technice badawczej przypisane jest konkretne narzędzie, czyli przedmiot

służący do realizacji wybranej techniki badań197. Narzędziem zastosowanym w niniejszych

badaniach jest kwestionariusz ankiety, co jest wynikiem wybranej techniki badawczej.

Biorąc pod uwagę poznawcze cele badań oraz ich przedmiot (postawy), zakłada się, że wyniki

uzyskane na drodze badań kwestionariuszem ankiety będą wystarczające do udzielenia

odpowiedzi na postawione problemy badawcze. Zastosowane narzędzie badawcze zostało

stworzone specjalnie na potrzeby przeprowadzanych badań, uwzględniając zróżnicowane

tereny badawcze oraz różne grupy tworzone przez wybrane subkultury.

Narzędzie badawcze składa się z 88 pytań o dużej różnorodności, występują bowiem

pytania otwarte, półotwarte i zamknięte oraz dysjunktywne i koniunktywne. Powyższe

urozmaicenia zostały zastosowane nie tylko dla uzyskania oczekiwanych odpowiedzi

w sposób jasny i przystępny, ale również dla samego uatrakcyjnienia ankiety, mając na

względzie samych respondentów, którzy wypełniali je przeważnie w czasie przeznaczonym

na ich relaks i zabawę. Kwestionariusz jest podzielony na części, z których każda odpowiada

oddzielnej tematyce: wartości i aspiracje młodzieży, przejawy niedostosowania społecznego

i karalność, oraz zaangażowanie w grupę subkulturową.

Całe narzędzie zostało opatrzone odpowiednim wstępem wyjaśniającym temat badań

i procedurę wypełniania oraz zapewniającym o anonimowości badanych, a także

oświadczenie o zostaniu poinformowanym o powyższych kwestiach i zobowiązania do

szczerych odpowiedzi.

Odpowiednio do drukowanej, papierowej wersji ankiety został stworzony jej

elektroniczny odpowiednik, nie odbiegający ani treścią, ani formą od wersji papierowej.

197 Tamże, s. 71.

45

7. Charakterystyka terenu i grupy badanej

W badaniu wzięło udział 330 przedstawicieli subkultur: 41 traceurów (co stanowi

12,4% grupy badanej), 47 skejtów (14,2%), 44 gotów (13,3%), 68 hip-hopowców (20,6%), 43

graczy komputerowych (43%) i 87 graczy RPG (26, 4%). Zróżnicowanie ilościowe członków

subkultur grupy było podyktowane możliwościami dotarcia do członków subkultur i ich

gotowością do współpracy oraz okolicznościami związanymi z terenem badań.

Spośród zbadanych osób 237 (71,8 %) to byli mężczyźni, a zaledwie 93 (28,2%)

stanowiły kobiety. Było to zjawisko przewidziane ze względu na charakter badanych kręgów

kulturowych młodzieży. Najmniejszy udział procentowy kobiet był w subkulturze traceurów

(7,3%) i skejtów (12,8%).

Badaniem została objęta, szeroko pojęta, młodzież, do której zaliczony osoby od

początku wieku gimnazjalnego (13 lat) do ukończenia studiów z dwuletnim marginesem

uwzględniającym zdarzenia losowe (26 lat). Średnia arytmetyczna wieku wszystkich

badanych wynosi 19,45. Z kolei modalna (najczęściej pojawiający się wynik) to 16 lat, co

oznacza, większy procent stanowili młodsi członkowie subkultur.

Pomiędzy grupami subkulturowymi można zaobserwować różnice w rozkładzie wieku

wewnątrz grup. Zbierając dane z tabeli 4. łatwo można wskazać subkultury „młodsze”, czyli

takie, w których średnia wieku, jak też modalna są niższe w porównaniu z ogółem badanej

populacji, Przykładem takiej subkultury są skejci (średnia aryt. wieku – 17,13; mediana – 16;

modalna – 16). Również wykres 3. dobrze ilustruje rozkład wieku badanych i przewagę ludzi

w wieku gimnazjalnym (13-16) w grupie skejtów. Podobnie rozkładają się wyniki wieku hip-

hopowców (17,53;16,5; 16) Odwrotnie przedstawia się linia wieku graczy RPG (21,02; 22;

24) i gotów (22,27; 23; 25).

Respondenci są zróżnicowani jeżeli chodzi o miejsce zamieszkania. Aż ponad połowa

badanych (50,9%, patrz: Tabela 5.) zamieszkuje w miejscowości powyżej 100 tys.

mieszkańców. W większości są to przedstawiciele subkultury traceurów, gotów

i hiphopowców. Na drugim miejscu jest Warszawa, w której mieszka 20,9% badanych. Widać

zatem że zdecydowana większość respondentów (blisko 72%) zamieszkuje w dużych

aglomeracjach miejskich. Może temu dowodzić fakt, że duże miasta sprzyjają zawiązywaniu

znajomości z grupami subkulturowymi, stwarzając wiele możliwości angażowania się

w wybrane grupy. Analiza statystyczna również pozwala zauważyć istotny statystycznie

związek (Fi = 0,573) miejsca zamieszkania a przynależnością do grup subkulturowych.

46

Blisko 11 % badanych mieszka w miejscowościach od 20 do 50 tys. mieszkańców. Są

to przeważnie członkowie subkultury graczy RPG jak też graczy komputerowych. Nieco

mniej osób (8,5%) zamieszkuje miejscowości od 50 do 100 tys. mieszkańców. Przeważają

wśród nich gracze RPG i hip-hopowców. Najmniej badanych zamieszkuje wieś (5,8).

Procentowy rozkład miejsca zamieszkania respondentów ilustruje wykres 4.

Badania były prowadzone na różnorodnych terenach badawczych, które można

podzielić na 3 ogólne kategorie: ogólnopolskie, lokalne i cyberprzestrzeń.

Do ogólnopolskich terenów badań zaliczają się masowe imprezy, zloty i konwenty,

które (choć odbywają się w konkretnym miejscu) obejmują uczestników z całej Polski.

Badania były prowadzone na trzech takich terenach.

Jednym z nich był festiwal gotycki „Castle Party” w Bolkowie, koło Kamiennej

Góry, który odbył się w dniach 27-29 lipca 2012 r. Jest to, od 1994 roku, coroczna impreza,

odbywająca się w ostatni weekend lipca w udostępnionym do tego zamku. Jest to jedyny

w całej Europie Środkowej festiwal w tego rodzaju. Organizatorem festiwalu na zamku

w Bolkowie jest Krzysztof Rakowski. Podczas samej imprezy na zamku odbywają się liczne

koncerty i pokazy, sprzedawane są gotyckie gadżety, a także oferowane usługi piercingu.

Mieszkańcy przygotowują miejsca noclegowe dla przyjezdnych gotów i wielokrotnie

co roku goszczą te same osoby w wynajmowanych pokojach. Dla tych, którzy nie znaleźli

wcześniej noclegu, wydzielone są specjalne pola namiotowe.

Kolejnym wydarzeniem na podobną skalę a zarazem następnym terenem badawczym

był Ogólnopolski Festiwal Miłośników Fantastyki „Pyrkon” w Poznaniu na

Międzynarodowych Targach Poznańskich, który odbywa się w marcu od 2000 roku.

Organizatorami konwentu są członkowie Klubu Fantastyki „Nowa Era”. W 2012 roku,

festiwal miał miejsce w dniach 23–25 marca w Centrum Kongresowym Międzynarodowych

Targów Poznańskich. Do dyspozycji uczestników konwentu zostały oddane 3 budynki,

w których odbywały cię przeróżne atrakcje, np.: pokaz mody, koncerty, wykłady, spotkania

z autorami książek fantasy, prezentacje gier, pokaz tańca, konkursy, różnego rodzaju gry itp.

Są też specjalne sale dziecięce, dostosowane do zainteresowań i oczekiwań najmłodszych

uczestników festiwalu. Istnieją tez dwie sale poświęcone grom RPG i to właśnie przy nich

prowadzone były badania.

Kolejnym terenem badań mieszczącym się tej kategorii była ogólnopolska impreza

hip-hopowa „Hiphop Jam” w Gda ńsku, a dokładniej w Centrum Stoczni Gdańskiej,

niedaleko Starego Miasta. Miała ona miejsce 24.11.2012 i oferowała uczestnikom daleko

więcej niż same koncerty, które oczywiście są nieodłącznym elementem imprezy tego typu.

47

Poza główna sceną, gdzie występowały gwiazdy muzyki hip-hopowej, była dodatkowa scena

Street Jam Session, poświęcona jednemu z najbardziej widowiskowych elementów hip-

hopowej twórczości: graffiti. Dodatkowo w różnych momentach imprezy miał miejsce

Taneczny Hip-hop-Jam, czyli rozciągnięty w czasie konkurs breakdace, do którego mogli się

wcześniej zgłosić uczestnicy imprezy.

Następną grupę terenów badawczych tworzą tereny lokalne: skateparki, kluby

i stowarzyszenia.

Skateparki, na których prowadzone były badania mieściły się w Krakowie, Gdańsku

i w Warszawie. Skatepark jest to specjalnie przygotowana przestrzeń z odpowiednimi

przeszkodami, która służy do trenowania sportów miejskich takich jak jeżdżenie na

deskorolce, na rolkach czy na rowerze BMX.

Skateplaza w Krakowie znajdował się na osiedlu Mistrzejowice. Jest to odkryty,

bezpłatny skatepark o dość dużej powierzchni i licznych przeszkodach, takich jak: bowl, pool

jam, poręcz prosta, manualbox, piramida oraz mini rampa.

Skateplaza w Gdańsku jest to prawdopodobnie pierwszy obiekt tego typu w Polsce.

Jest bezpłatnym, odkrytym obiektem. Jeżdżące tam osoby mają so dyspozycji następujące

przeszkody: schody (o różnej ilości stopni), poręcze, rurki, double set, murki, kickery i banki.

W Warszawie badania prowadzone były na dwóch skateparkach. Jednym z nich jest

nieduży, odkryty i bezpłatny osiedlowy obiekt, mieszczący się na Bemowie. Mimo swych

niewielkich rozmiarów obiekt ten posiada sporo ciekawych przeszkód, do których należą:

mini rampa, ławka, poręcz prosta, quarter pipe, dwa funboxy (z grindboxem i poręczą), bank

ramp oraz grindbox 7. Skatepark „Kamuflage” jest obiektem krytym i płatnym. Czynny jest

codziennie w godzinach 11-21. Został zaprojektowany przez deskorolkowców, zatem posiada

wiele zadowalających ich przeszkód: quoqrter pipe pod rożnymi kątami, schody, murki,

poręczne, funboxy, banki, podest, london gap, wall ride, duży grindbox a także mini rampę.

Traceurzy byli badani w klubach i stowarzyszeniach poświęconych parkourowi.

Zostały wybrane trzy takie miejsca w Polsce. Jednym z nich jest Stowarzyszenie Krakowski

Parkour w Krakowie. Jest to stowarzyszenie działająca od 2005 roku (zarejestrowane

w 2013r.) i zrzeszające osoby zajmujące się parkourem z Krakowa i jego okolic. Jedną

z prowadzonych akcji jest tzw. Regulacja Treingów, (czyli co sobotnie treningi w terenie),

a także pokazy i nieodpłatne warsztaty.

Klub Sportowy Parkour we Wrocławiu, został zarejestrowany jako klub sportowy

w 2011 r. Prowadzi podobną działalność jak Krakowski Parkour: organizuje pokazy,

warsztaty i regularne treningi dla początkujących oraz wyjazdy. Najważniejszym

48

przedsięwzięciem Klubu jest organizowanie Ogólnopolskich Zlotów Parkour, podczas

którego można trenować z najlepszy traceurami..

Trzecim terenem badawczym tej subkultury było Stowarzyszenie Parkour United

w Warszawie, a dokładnie Parkour United Academy, czy regularna akademia parkoura,

prowadząca zajęcia dla początkujących w każdą sobotę na szkolnej hali sportowej. Badania

były prowadzone bezpośrednio po tych treningach.

Gdańskie Stowarzyszenie Fantastyki „Alkor” – to stowarzyszenie mieszczące się

we Wrzeszczu (dzielnica Gdańska) i prowadzące szeroka działalność na rzecz propagowania

fantastyki. Prowadzi regularne gry terenowe, organizuje cykliczne imprezy „Gdańskie Dni

Fantastyki”. Stowarzyszenie posiada Sekcję Biblioteczną, prowadzącą bibliotekę, w której

znajdują książki o tematyce fantastycznej i podręczniki do gier RPG, oraz Sekcję Gier

organizując cotygodniowe spotkania nad grami w każdą środę w godzinach 16-20. Badania

były prowadzone podczas jednego z takich spotkań.

Badania graczy komputerowym prowadzone było w cyberprzestrzeni, przy pomocy

Internetu. Jest specyficzna przestrzeń badawcza, ponieważ uniemożliwia osobisty kontakt

badacza z respondentem, co depersonalizuje kontakt. Trzeba mieć jednak na uwadze, że dla

graczy komputerowych cyberprzestrzeń jest naturalną rzeczywistością, w której na co dzień

funkcjonują, przez co łatwo nawiązać z nimi kontakt właśnie w ten sposób. Do badań zostały

wybrane jedne z najbardziej popularnych gier, które wymagają od gracza dużego

zaangażowania, poświęcania znacznej ilości czasu, lub częstego powracania do gier. Zostały

również dołożone staranie, aby gry poświęcone różnej tematyce i były utrzymanie

w odmiennych systemach (wojenne, strzelanki, pojedynki, fantastyczne, strategiczne,

komiczne, z możliwością gry indywidualnie, z sojuszach, lub drużynach). Wybrano

następujące gry: Battlefield, Call of Duty, Margonem, World of Warcraft, Silkroad, Ogame,

MU.

Tereny i grupy badane były zatem mocno zróżnicowane, co pozwala na

wszechstronne, ponadlokalne spojrzenie na badane problemy.

8. Organizacja i przebieg badań

Badania prowadzone były od marca do grudnia 2012 r. i były nadzorowane osobiście.

Poniższa tabela przedstawia proces zbierania badań z wybranych subkultur.

49

Czas badania

Miejsce i sposób prowadzenia badań Ilość osób, które wzięły udział w badaniu

23-25.03. 2012r.

Ogólnopolskim Festiwalu Miłośników Fantastyki „Pyrkon” w Poznaniu. W bloku poświęconym grom RPG członkowie konwentu otrzymali ankiety z prośbą o wypełnienie

63 erpegowów 1 gracz komp.

kwiecień Klub Sportowy Parkour we Wrocławiu – ankiety zostały wysłane do rzecznika prasowego klubu i po pewnym czasie odesłane

6 traceurów

02.06. 2012 r.

Stowarzyszenie Krakowski Parkour w Krakowie, na LI Regulacji Treningów. Część ankiet została przekazana prezesowi Stowarzyszenia i później odesłana

26 traceurów

02.06. 2012 r.

Kraków – skatepark na osiedlu Mistrzejowice, kwestionariusze były rozdawane jeżdżącym tam skejtom z prośbą o wypełnienie

8 skejtów

26-27. 07 2012 r.

Ogólnopolski gotycki festiwal Castle Party w Bolkowie - kwestionariusze były rozdawane gotom spędzającym czas na runku, bądź czekającym na otwarcie zamku

44 gotów

08.08. 2012 r.

Gdańskie Stowarzyszenie Fantastyki „Alkor”, na cotygodniowym spotkaniu klubu graczy

22 erpegowców 2 graczy komp.

09.08. 2012 r.

Skateplaza w Gdańsku na Przymorzu - kwestionariusze były rozdawane jeżdżącym tam skejtom z prośbą o wypełnienie

9 skejtów

09-10. 2012r.

Cyberprzestrzeń – elektroniczna wersja kwestionariusza została rozesłana do osób zajmujących wysokie pozycje w rankingach gier: Battlefield, Call of Duty, Margonem, World of Warcraft, Silkroad, Ogame, MU.

41 graczy

22 i 29. 09.2012r.

Parkour United Academy w Warszawie - młodzież była proszona o wypełnienie ankiety po zakończonym treningu.

9 traceurów

10. 2012r. Odkryty skatepark na Bemowie w Warszawie - kwestionariusze były rozdawane jeżdżącym tam skejtom z prośbą o wypełnienie

8 skejtów

24.10. 2012

Ogólnopolska impreza hip-hopowa „Hiphop Jam” w Gdańsku - badania rozpoczęto jeszcze przed imprezą, a następnie kontynuowano w trakcie jej trwania.

68 hip-hopowców

12. 2012r. Kryty Skatepark „Kamuflage” w Warszawie - kwestionariusze były rozdawane jeżdżącym tam skejtom z prośbą o wypełnienie

12 skejtów

W badaniu wzięło udział razem 330 osób

50

Każdorazowe badanie (poza tymi prowadzimy drogą internetową) poprzedzone było

informacją o celu i procedurze badań, pytaniem o identyfikację z daną subkulturą oraz zgodę

na badania. Osoba badana otrzymywała kwestionariusz ankiety wraz z długopisem do jej

wypełnienia. Wersja elektroniczna ankiety zawierała wszelkie niezbędne informacje

procedurze i celu badań wraz ze zgodą na udział w nich.

9. Analiza statystyczna

Do obliczania, analizy i przedstawienia wyników badań użyto dwóch programów

komputerowych: SPSS Statistics 21.0 oraz Microsoft Exel 2007.

Wyniki opracowywano za pomocą następujących współczynników i zmiennych:

α – Alfa Cronbacha – jest to metoda służąca do analizy rzetelności skal kwestionariuszy

i testów. Mierzy spójność poszczególnych skal, czyli sprawdza czy wszystkie

pytania danej skali rzeczywiście badają to samo zjawisko. Alfa Cronbacha

przyjmuje wartości od 0 do 1. Im wyższą wartość przyjmuje α, tym większa

rzetelność używanego narzędzia. Zazwyczaj przyjmuje się, że α powinna wynosić

>0,7, jednak w niektórych przypadkach można uznać >0,5 za wystarczającą

rzetelność.

Chi² - służy do sprawdzania, czy badane zmienne są ze sobą powiązane. Miara tego

powiązania określona za pomocą trzech współczynników: Fi, V Cramera oraz

współczynnika kontyngencji. Przujmują one wartości od 0 do 1, przy czym im

wartość bliższa jest 1 tym zmienne są ze sobą bardziej powiązane.

df – jest liczbą stopni swobody

średnia arytmetyczna – jest sumą wszystkich wartości zmiennej podzielona przez ich liczbę,

co pokazuje uśrednioną wartość badanej zmiennej. Wadą tego współczynnika jest

wrażliwość na skrajne wyniki;

mediana – jest wartością od której przynajmniej połowa wyników ma mniejszą wartość;

w zestawieniu ze średnią arytmetyczną pokazuje w którą stronę „odbiega”

uśredniona wartość zmiennej;

modalna – jest wartością najczęściej pojawiającą się w zbiorze danych;

odchylenie standardowe to miara rozproszenia wyników wokół średniej arytmetycznej,

wyrażona w tych samych jednostkach, co wartości zmiennej i równa jest

kwadratowemu pierwiastkowi z wariancji

51

Do analizy wyników, powyższymi metodami statystycznymi posługiwano się

wymiennie w zależności o rodzaju skali w kwestionariuszu oraz potrzeb interpretacyjnych.

Wyniki przedstawiono w tabelach oraz na wykresach dla lepszego zobrazowania danych.

Typy wykresów są różne, optymalnie dobrane do badanych zmiennych, aby jak najlepiej

przedstawiały zebrane wyniki i różnice w badanej populacji.

.

Tabela 3. Zróżnicowanie grupy badanej

Z którą z wymienionych subkultur się identyfikujesz?

Kobiety M ężczyźni Ogółem

N % N % N %

Traceurzy 3 0,9 % 38 11,5 % 41 12,4 %

Skejci 6 1,8 % 41 12,4 % 47 14,2 %

Gracze komputerowi 13 3,9 % 30 9,1 % 43 13,0 %

Gracze RPG 19 5,8 % 68 20,6 % 87 26,4 %

Goci 22 6,7 % 22 6,7 % 44 13,3 %

Hip-hopowcy 30 9,1 % 38 11, 5% 68 20,6 %

Razem 93 28,2 % 237 71,8 % 330 100,0%

Statystyka

Płeć a Przynależność do konkretnych grup subkulturowych

Chi-kwadrat

df p<0.05 istotne

statystycznie Chi^2 Pearsona 35,037 5 ,000

Chi^2 NW 36,762 5 ,000 Fi ,326

Wsp. kontyngencji

,326

V Cramera ,310

52

.

..

Tabela 4. Wyniki dotyczące wieku członków badanych subkultur

Wiek badanych

Traceurzy Skejci Gracze komp.

Gracze RPG Goci

Hip-hopowcy Ogółem

N % N % N % N % N % N % N %

13 0 0,0 4 1,2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 4 1,2

14 1 0,3 9 2,7 5 1,5 0 0,0 0 0,0 4 1,2 19 5,8

15 6 1,8 6 1,8 2 0,6 3 0,9 1 0,3 12 3,6 30 9,1

16 3 0,9 10 3,0 4 1,2 6 1,8 2 0,6 18 5,5 43 13,0

17 4 1,2 6 1,8 3 0,9 7 2,1 0 0,0 10 3,0 30 9,1

18 5 1,5 1 0,3 3 0,9 7 2,1 2 0,6 6 1,8 24 7,3

19 7 2,1 0 0,0 3 0,9 2 0,6 0 0,0 3 0,9 15 4,5

20 6 1,8 0 0,0 5 1,5 8 2,4 5 1,5 3 0,9 27 8,2

21 1 0,3 2 0,6 4 1,2 10 3,0 5 1,5 3 0,9 25 7,6

22 2 0,6 1 0,3 5 1,5 7 2,1 5 1,5 1 0,3 21 6,4

23 3 0,9 1 0,3 3 0,9 14 4,2 7 2,1 1 0,3 29 8,8

24 3 0,9 5 1,5 3 0,9 16 4,8 5 1,5 3 0,9 35 10,6

25 0 0,0 2 0,6 3 0,9 7 2,1 11 3,3 4 1,2 27 8,2

26 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 0,3 0 0,0 1 0,3

ogółem 41 12,4 47 14,2 43 13,0 87 26,4 44 13,3 68 20,6 330 100,0

Analiza statystyczna Średnia

aryt. 18,76 17,13 19,44 21,02 22,27 17,63 19,45

Mediana 19,00 16,00 20,00 22,00 23,00 16,50 19,50

Modalna 19 16 14; 20; 22* 24 25 16 16 Odchylenie

stand. 2,818 3,745 3,439 2,988 2,714 3,071 3,54390

* istnieje więcej niż jedna modalna

53

54

Tabela 7. Wyniki dotyczące miejsca zamieszkania członków badanych subkultur

Gdzie mieszkasz?

W Warszawie

W miejscowości powyżej 100 tys.

mieszkańców

W miejscowości od 50 do 100 tys.

mieszkańców

W miejscowości od 20 do

50 tys. mieszkańcó

w

W miejscowości poniżej 20

tys. mieszkańcó

w

Na wsi Ogółem

N % N % N % N % N % N % N %

TRACEURZY 7 2,1 27 8,2 1 0,3 4 1,2 1 0,3 1 0,3 41 12,4

SKEJCI 21 6,4 9 2,7 5 1,5 5 1,5 2 0,6 5 1,5 47 14,2

GRACZE

KOMPUTERO

WI 7 2,1 17 5,2 3 0,9 9 2,7 3 0,9 4 1,2 43 13,0

GRACZE RPG 21 6,4 40 12,1 8 2,4 10 3,0 2 0,6 6 1,8 87 26,4

GOCI 9 2,7 30 9,1 1 0,3 2 0,6 1 0,3 1 0,3 44 13,3 HIP- HOPOWCY

4 1,2 45 13,6 10 3,0 6 1,8 1 0,3 2 0,6 68 20,6

RAZEM 69 20,9 168 50,9 28 8,5 36 10,9 10 3,0 19 5,8 330

100

Statystyka

Miejsce zamieszkania a Przynależność do konkretnych grup subkulturowych

Chi-kwadrat

df p<0.05 istotne

statystycznie Chi^2 Pearsona

108,935 25 ,000

Chi^2 NW 108,577 25 ,000 Fi ,573 Wsp. kontyngencji ,256

V Cramera ,497

55

Bibliografia

Pozycje zwarte:

Albański L., Wybrane zagadnienia z patologii społecznej, Wyd. Kolegium Krakowskiej w

Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2010.

Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna. Serce I umysł, Wyd. Zysk i

S-ka, Poznań 1997.

Bardziejewska M., Okres dorastania. Jak rozpoznać potencjał nastolatków? [w:]

Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, (red.)

Brzezińska A., Wyd. GWP, Gdańsk 2005.

Bardziejewska M., Brzezinska A., Hejmanowski S., Osiągnięcia i zagrożenia dla rozwoju

młodzieży w okresie dorastania [w:] Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy,

(red.) Brzezińska A., Hornowska E., Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2004.

Bąk T., Współczesne uwarunkowania kreacji subkultur młodzieżowych, Wyd. UKSW,

Warszawa 2008.

Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004.

Bernasiewicz M., Kulturowe podłoże patologii społecznej i próba konstrukcji stabilnej

tożsamości w ramach subkultury hip-hopowej, [w:] Zjawiska patologiczne wśród

młodzieży i możliwości przeciwdziałań, (red.) T. Sołtysiak, M. Kowalczyk-Janicka.

Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2007.

Biel K., Psychospołeczne uwarunkowania procesu patologizacji nieletnich dziewcząt [w:]

Uwarunkowania i wzory marginalizacji społecznej współczesnej młodzieży, (red.)

Kubik W., Urban B., Wyd. WAM, Kraków 2005.

Biernat T., Młodzi konsumenci „cooltury” [w:] Środowisko – Młodzież – Zdrowie.

Pedagogiczne i psychologiczne wymiary zagrożeń życia i rozwoju młodzieży, (red.)

Malinowski J., Zandecki A., Wyd. Edukacyjne Akapit, Toruń 2007.

Birch A., Malim T., Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości,

Wyd. PWN, Warszawa 2002.

Boćwińska-Kiluk B., Dwoistość tożsamości alkoholowej w percepcji osobowej i społecznej

[w:] Tożsamość osobowa a tożsamości społeczne. Wyzwania dla edukacji XXI wieku,

(red.) Bajkowski T., Sawicki K., Wyd. Trans Humana, Białystok 2001.

Böhm F. Rieger M., Deskorolka. Sprzęt. Technika. Akrobacje, Wyd. „Życie i Wiedza”,

Warszawa 1991.

56

Borecka-Biernat D., Percepcja postaw wychowawczych rodziców a obronne strategie

radzenia sobie młodzieży w sytuacjach społecznego konfliktu [w:] Sytuacje konfliktu

w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym. Jak sobie radzą z nimi dzieci i

młodzież, (red.) D. Borecka-Biernat, Wyd. Difin, Warszawa 2010.

Bouchard Jun T. J., Badania podłużne nad osobowością i inteligencją. Z perspektywy genetyki

zachowania i psychologii ewolucyjnej [w:] Geny i środowisko a zachowanie, (red.)

Oniszczenko W., Wyd. PWN, Warszawa 2002.

Boyd D., Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2008.

Brody N., Crowley M. J., Wpływ środowiska (i genów) na osobowość i inteligencję [w:] Geny

i środowisko a zachowanie, (red.) Oniszczenko W., Wyd. PWN, Warszawa 2002.

Brzezińska A. I., Jak przebiega rozwój człowieka [w:] Psychologiczne portrety człowieka.

Praktyczna psychologia rozwojowa, (red.) Brzezińska A., Wyd. GWP, Gdańsk

2005.

Brzezińska A. I. i inni, Psychologia rozwoju człowieka, [w:] Psychologia. Podręcznik

akademicki (red.) Strelau J., Doliński D., Wyd. GWP, Gdańsk 2008, t. 2.

Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, Wyd. PWN, Warszawa 2007.

Cekiera Cz., Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych,

Wyd. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1998.

Cekiera Cz., Ryzyko uzależnień, Wyd. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001.

Cekiera Cz. Zagrożenia dzieci i młodzieży w środowisku wychowawczym [w:] Podkultury

młodzieżowe w środowisku szkolnym i pozaszkolnym, (red.) Kawula S., Wyd. Adam

Marszałek Toruń 1998.

Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańsk 1999.

Chaciński B., Wyż nisz. Od alterglobalistów do zośkarzy. 55 małych kultur, Wyd. Znak,

Kraków 2010.

Chryc-Gawrykowska A., Błażek M., Wpływ postaw rodzicielskich na style realizacji celów

[w:] Motywy, cele, wartości. Przyczynek do zrozumienia stanu ducha i stanu umysłu

współczesnych Polaków, (red.) Martynowicz E., Wyd. Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2004.

Chudy W., Wartości i świat ludzki [w:] Wartości dla życia, (red.) Kazimierz Popielski, Wyd.

KUL, Lublin 2008.

Chyła W., Kultura audiowizualna, Wyd, Fundacji Humaniora, Poznań 1999.

Cichoń W., Wartości – człowiek – wychowanie. Zarys problematyki aksjologiczno-

wychowawczej, Kraków 1996.

57

Cudak H., Problemy uspołecznienia dzieci jedynych w rodzinie współczesnej [w:]

Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, (red.) Tyszka Z., Wyd.

Naukowe UAM, Poznań 2004..

Czerwińska-Jasiewicz M., Samowiedza młodzieży w kontekście rozwoju myślenia w okresie

dorastania [w:] Rozważania o rozwoju i wychowaniu, (red.) Czerwińska-Jasiewicz

M., Dryll E., Wyd. Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2007.

Czwratosz E., Prawa dziecka jako fenomen zmian edukacyjnych [w:] Rozważania o rozwoju i

wychowaniu, (red.) M. Czerwińska-Jasiewicz, E. Dryll, Wyd. Instytutu Psychologii

PAN, Warszawa 2007.

Daroszewski G, Marginalizacja postaw i zachowań młodzieży zaangażowanej w nieformalne

grupy religijne i subkulturowe na przykładzie Gdańskiego Centrum Informacji o

Sektach i Nowych Ruchach Religijnych [w:] Uwarunkowania i wzory marginalizacji

społecznej współczesnej młodzieży, (red.) Kubik W., Urban B., Wyd. WAM, Kraków

2005.

Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder Forth Edition – text revision,

Washington, DC, American Psychiatric Association, 2000.

Dryll E., Charakterystyka środowiska szkolnego [w:] Rola i zadania psychologa we

współczesnej szkole, (red.) Katra G., Sokołowska E., Wyd. Wolters Kluwer,

Warszawa 2010.

Dutkiewicz W, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z

pedagogiki, Wyd. Stachurski, Kielce 2001.

Dymara B., Poszukiwanie ładu i umysłu serca, czyli życie według wartości w Dziecko w

świecie wartości, red. Bronisława Dymara. Wyd. Impuls, Kraków 2003

Ejsmont M., Kosmalska B., Wartości, media, wychowanie, Wyd. „Impuls”, Kraków 2008.

Erikson E. H., Dopełniony cykl życia, Wyd. Poznańska Drukarnia Naukowa, Poznań 2002.

Erikson E. H., Tożsamość a cykl życia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004.

Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej. Wprowadzenie do subkultur, Wyd.

UMCS, Lublin 1999.

Filipiak M., Podstawowe pojęcia [w:]Subkultury młodzieżowe wczoraj i dziś (red.) Filipiak

M., Wyd. Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza, Tyczyn 2001.

Filipiak M., Skateboarding: zjawisko sportowe czy subkultura? skaterzy, skejci,

skateboardingerzy, ang. skates skaters, skatrboarders, [w:] Subkultury młodzieżowe

wczoraj i dziś (red.) Filipiak M., Wyd. Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza,

Tyczyn 2001.

58

Filozofia. Leksykon PWN, (red.) G. Pyszczek, W. Łagodzki, Wyd. PWN, Warszawa 2000.

Folkierska A., Typy wartości, ich miejsce i funkcjonowanie w kulturze [w:] Młodzież a

wartości, red. H. Świda. Wyd. WSiP, Warszawa, 1979.

Gajda J.. Antropologia kultury. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Wyd. Oficyna

Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008.

Gasiul H., Psychologia osobowości. Nurty, teorie, koncepcje, Wyd. Difin, Warszawa 2006.

Goćkowski J., Autorytet w nauce [w:] Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, wyd. PAN,

Warszawa 1987.

Golka M., Socjologia kultury, Wyd. Naukowe „Scholar”, Warszawa 2007.

Gołaszewska M., Hipotetyczna wartość wartości [w:] Wartości dla życia, (red.) Popielski K.,

Wyd. KUL, Lublin 2008.

Groendwal M., Dorośli wobec zła wśród dzieci i młodzieży [w:] Środowisko – Młodzież –

Zdrowie. Pedagogiczne i psychologiczne wymiary zagrożeń życia i rozwoju

młodzieży, (red.) Malinowski J., Zandecki A., Wyd. Edukacyjne Akapit, Toruń 2007.

Grzybowska D., Gry fabularne – RPG. Nowy ”gatunek” folkloru?[w:] Genologia literatury

ludowej, (red.)Mianecki A, Wróblewska V, Wyd. UMK Toruń, 2002.

Gurycka A, Światopogląd Młodzieży, Wyd. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa

1991.

Gwozda M.., Krawczak E., Subkultury młodzieżowe. Pomiędzy spontanicznością a

uniwersalizmem [w:] Socjologia kultury – zarys zagadnień, (red.) Filipiak M., Wyd.

Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie, Lublin 2003.

Herbert M., Rozwój społeczny ucznia, Wyd. GWP, Gdańsk 2004.

Huget P., Rodzinne uwarunkowania zaburzeń w zachowaniu u dzieci [w:] Dewiacje wśród

młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka, (red.) Urban B., Wyd. Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Karków 2001.

Hurlock E., Rozwój dziecka, Wyd. PWN, Warszawa 1985.

Inhelder B., Piaget J., Od logiki dziecka do logiki młodzieży, Wyd. PWN, Warszawa 1970.

Izdebski Z., Jaczewski A., Rozwój seksualny [w:] Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i

wychowania, (red.) Jaczewski A., Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2003.

Jaczewski A., Rozwój fizyczny [w:] Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania,

(red.) Jaczewski A., Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2003,

Jędrzejewski M, Subkultury a przemoc, Wydawnictwo Akademickie „Żak” Warszawa 2001.

Jarmoszko S., Autorytet – kontrowersje i aksjomaty, Warszawa 2010.

59

Jundziłł E., Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk

2005.

Kałdon B., Tempczyk Ż., Potrzeby młodzieży niedostosowanej społecznie, a funkcjonowanie

wybranych subkultur młodzieżowych, Wyd. Stowarzyszenienie „Nauka Edukacja

Rozwój”, Ostrowiec Świętokrzyski – Warszawa 2012.

Kamiński A, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:]

Metodologia pedagogiki społecznej, (red.) R. Wroczyński, T. Pilch, Wyd. Zakład

Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.

Karwatowska M., Autorytety w opiniach młodzieży, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-

Skłodowskiej, Lublin 2012.

Katra G., Autonomia i aktywność prospektywna jako wyznaczniki podmiotowego i

kreatywnego funkcjonowania w okresie dorastania [w:] Rozważania o rozwoju i

wychowaniu, (red.) M. Czerwińska-Jasiewicz, E. Dryll, Wyd. Instytutu Psychologii

PAN, Warszawa 2007.

Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i

wskazówki diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” oraz

Instytut Neurologii i Psychiatrii, Kraków-Warszawa 2000.

Kłosowska A, Socjologia kultury, Wyd. PWN, Warszawa 1981.

Kmiecik-Baran K., Przynależność do grup nieformalnych wśród dzieci i młodzieży a poczucie

alienacji, [w:] Podkultury młodzieżowe w środowisku szkolnym i pozaszkolnym,

(red.) Kawula S., Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1998.

Kozaczuk F., Świat wartości młodzieży z symptomami niedostosowania społecznego, Wyd.

Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1994.

Kozielska M., Zagrożenia wynikające z komputerowego wspomagania edukacji [w:]

Edukacja jutra. IX Tatrzańskie Seminarium Naukowe, (red.) Denek K., Koszczyc T.,

Lewandowski M., Wrocław 2003.

Król-Zielińskiej M., Śleboda R., Nauczyciel i uczeń w sytuacjach konfliktowych [w:] Sytuacje

konfliktu w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym. Jak sobie radzą z nimi

dzieci i młodzież, (red.) Borecka-Biernat D., Wyd. Difin, Warszawa 2010.

Krzystanek K., Wpływ agresywnych gier komputerowych na poziom agresywności gracza

[w:] Agresja w szkole. Spojrzenie wieloaspektowe, (red.) Rejzner A., Wyd. Wyższa

Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2004.

60

Kwak A., Relacje młodzieży z rodzicami z perspektywy przemian społecznych. Stałość czy

modyfikacja? [w:] Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, (red.)

Tyszka Z., Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2001.

Lachowska B., Style rozwiązywania konfliktów i ich efekty w relacji między rodzicami a

adolescentami – prezentacja narzędzi pomiaru [w:] Sytuacje konfliktu w środowisku

rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym. Jak sobie radzą z nimi dzieci i młodzież, (red.)

Borecka-Biernat D., Wyd. Difin, Warszawa 2010.

Le nouveau Petit Robert dictionnaire alphabetique et analogique de la langue francaise,

Paryż 2007.

Lepa A., Pedagogika mass mediów, Wyd. Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź

2000.

Łobocki M., W trosce o wychowanie w szkole, Wyd. Oficyna „Impuls”, Kraków 2007.

Łobocki, M Metody badań pedagogicznych, Wyd. PWN, Warszawa 1978.

Majdańska U., Metaforyka w tekstach rocka gotyckiego i muzyki około gotyckiej, Wyd. Na

Rzekach Art., Męcina Mała 2006.

Mały słownik etyczny, (red.) Stanisława Jedynaka, Bydgoszcz 1999.

Makowski A., Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Wyd. PWN,

Warszawa 1994.

Marcińczyk B., Autorytet osobowy: geneza i funkcje regulacyjne, regulacyjne , Wyd.

Uniwersytet Śląski, Katowice 1991.

Mariański J., Dylematy moralne młodzieży polskiej [w:] Wartości i postawy młodzieży

polskiej, (red.) Walczak-Duraj D., Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, t. 1.

Marzec H., Sytuacja dziecka w rodzinie o wysokim statusie ekonomicznym [w:] Współczesne

rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, (red.) Tyszka Z., Wyd. Naukowe

UAM, Poznań 2004.

Matkowski C., Tożsamość i osobowość w relacjach gracz-postać w grach fabularnych, [w:]

Gry fabularne. Nowe zjawisko kultury współczesnej, (red.) Szeja J. Z., Wyd. RABID,

Kraków 2004.

Matusewicz Cz., Psychologia wartości, Wyd. PWN, Warszawa – Poznań 1975.

Melosik Z, Pedagogika postmodernizmu, [w:] Pedagogika, (red) Kwieciński Z., Śliwerski B.,

Wyd. PWN, Warszawa 2003.

Michański K., Kryzys autorytetu? [w:] O autorytecie. W poszukiwaniu punktu odniesienia,

(red.) Jagiełło J. Wyd. Znak, Kraków 2008.

Misztal B., Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, Wyd. Uniersitas, Kraków 2000.

61

Miluska J., Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1996.

Mrozowski M., Odbiorca jako współtwórca znaczeń [w:] Człowiek a telewizja, (red.)

Jakubowicz K., Warszawa 1990,Maruszewski T, Psychologia poznania, Wyd. GWP,

Gdańsk 2002.

Myers D. G., Psychologia społeczna, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2003.

Niemiec M., W co ludzie grają, gdy nie grają: gry fabularne w psychologii [w:] Psychologia

w życiu osobistym i zawodowym (red.) Rajang J. Lessing-Pernak J, Wyd. Instytut

Psychologii, Wyd. Studenckie Koła Naukowe, Bydgoszcz 2008.

Nowak M, Podstawy pedagogiki otwartej. Ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijańskiej,

Wyd. KUL, Lublin 2000.

Olek-Redlarska Z., Rozumienie pojąć moralnych – edukacja wczesnoszkolna, Wyd. Trans

Humana, Białystok 2002.

Oleszkowicz A., Bunt młodzieńczy. Uwarunkowania. Formy. Skutki, Wyd. Naukowe Scholar,

Warszawa, 2006.

Oleszkowicz A., Senejko A., Dorastanie [w:] Psychologia Rozwoju człowieka. Podręcznik

akademicki, (red.) Trempała J., Wyd. PWN, Warszawa 2011.

Oliwa-Ciesielska M., Bunt przeciw wartościom i sposób na życie – hipisi, yuppie, bobo [w:]

Od kontrkultury do popkultury, (red.) Golka M., Wyd. Fundacji Humaniora, Poznań

2002.

Okoń W, Słownik pedagogiczny, Wyd. Akadamickie „Żak”, Warszawa 1975,

Oniszczenko W., Genetyczne podstawy ludzkich zachowań. Przegląd badań w populacji

polskiej, Wyd. GWP, Gdańsk 2005.

Oniszczenko W., Wprowadzenie. Genetyka zachowania człowieka i jej rozwój w Polsce [w:]

Geny i środowisko a zachowanie, (red.) Oniszczenko W., Wyd. PWN, Warszawa

2002.

Paleczny T., Kontestacja. Formy buntu we współczesnym społeczeństwie, Wyd. Zakład

Wydawniczy „Nomos”, Kraków 1997.

Pervin L. A., John O. P., Osobowość. Teoria i badania, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego,

Kraków 2002.

Pęczak M, Mały słownik subkultur młodzieżowych, Wyd. Naukowe „Semper”, Warszawa

1992.

Pielkowa J. A., Zmiany w pełnieniu funkcji socjalizacyjnej w rodzinie [w:] Współczesne

rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, (red.) Tyszka Z., Wyd. Naukowe

UAM, Poznań 2004.

62

Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wyd.

Akademickie „Żak”, Warszawa 2001.

Piotrowski P., Subkultury młodzieżowe. Aspekty psychologiczne, Wyd. Naukowe „Żak”,

Warszawa 2003.

Plomin R., Caspi A., DNA i osobowość [w:] Geny i środowisko a zachowanie, (red.)

Oniszczenko W., Wyd. PWN, Warszawa 2002.

Płeczkan K., Realizacja funkcji opiekuńczej we współczesnej rodzinie polskiej [w:]

Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, (red.) Tyszka Z., Wyd.

Naukowe UAM, Poznań 2004.

Polak K., Uczeń w sytuacji konfliktów szkolnych [w:] Sytuacje konfliktu w środowisku

rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym. Jak sobie radzą z nimi dzieci i młodzież, (red.)

Borecka-Biernat D., Wyd. Difin, Warszawa 2010.

Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Wyd. Novum, Płock 2002.

Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. PWN,

Warszawa 1996.

Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia

ogólne, Wyd. PWN, Warszawa 2009.

Przygońska E., Konflikty w szkole średniej – spojrzenie uczniów i nauczycieli [w:] Sytuacje

konfliktu w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym. Jak sobie radzą z nimi

dzieci i młodzież, (red.) Borecka-Biernat D., Wyd. Difin, Warszawa 2010.

Pulinowa M. Ziemia jako wartość w edukacji dziecka, [w:] Dziecko w świecie wartości.

Poszukiwanie ładu umysłu i serca, (red.) Dymara B. ,Wyd. Impuls, Kraków 2003.

Rathus S. A., Psychologia współczesna. Lepiej. Więcej. Przystępniej, Wyd. GWP. Gdańsk

2004.

Reber A. S., Słownik psychologii, Wyd. Naukowe "Scholar", Warszawa 2008.

Rewera M., Autorytety w świadomości młodzieży licealnej, Wud KUL.Stalowa Wola 2008

Richard B., Goth [w:] Contemporary Youth Culture. An International Encyclopedia, (red.)

Steinberg S., Parmar P., Richard B., Wyd. Greenwood Press, Westport 2006, t. 2.

Rychła J., Ucieczka, bunt, twórczość. Subkultura hip-hopowa w poszukiwaniu autentycznego

stylu życia, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005,

Siemianowski A, Wartości i sens życia z punktu widzenia ontologicznego, [w:] Wartości dla

życia, red. Kazimierz Popielski, Wyd. KUL, Lublin 2008.

63

Sikorski W., Konflikty w rodzinie uwarunkowane wadliwą konizacją [w:] Sytuacje konfliktu w

środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym. Jak sobie radzą z nimi dzieci i

młodzież, (red.) Borecka-Biernat D., Wyd. Difin, Warszawa 2010.

Skorny Z, Prace magisterskie w psychologii i pedagogice, Wyd. WSiP, Warszawa 1984.

Słomińska J., Mechanizmy i funkcje grup młodzieżowych, Wyd. ATK, Warszawa 1986.

Słupska-Kwiatkowska K, Wartość wykształcenia w opinii współczesnej młodzieży [w:]

Wartości i postawy młodzieży polskiej (red.) D. Walczak-Duraj, Wyd. Uniwersytetu

Łódzkiego, Łódź 2009, t. 2.

Sokal U., Czynniki wpływające na kształtowanie się więzi w rodzinie [w:] Współczesne

rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, (red.) Tyszka Z., Wyd. Naukowe

UAM, Poznań 2004.

Sokolik W., Wychowanie do życia w rodzinie. Poradnik metodyczny dla nauczycieli, Wyd.

Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2003.

Sołtysiak T., Problemy podkultur i sekt wśród młodzieży [w:] Pedagogika specjalna (red.) W.

Dykcik, Wyd. Naukowe, Poznań 2001.

Sośnicki K, Teoria środków wychowania, Wyd. Nasza Księgarnia Warszawa 1973.

Stańkowski B., Problemy dorastającej młodzieży. Rodzina i szkoła w oczach nastolatków –

raport z badań empirycznych na Podhalu, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”,

Kraków 2005.

Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Wyd. PWN, Warszawa 1978.

Szczerbuk J., Bedyńska S., Tabelaryczne, graficzne i liczbowe sposoby podsumowania

zmiennych [w:] Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w

naukach społecznych na przykładach psychologii, (red.) Bedyńska S., Brzezińska A.,

Wyd. SWPS Academica, Warszawa 2007.

Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wyd. Znak, Kraków 2004.

Sztumski J, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wyd. „Śląsk”, Katowice 2005.

Szymański M.J. Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy, Warszawa 1998.

Świda-Ziemba H, Młodzi w nowym świecie, Wyd. Literackie, Kraków 2005.

Świda-Ziemba H, Ta dzisiejsza młodzież. Stereotypy na temat młodzieży licealnej, [w:]

Pedagogika w pokoju nauczycielskim, (red.) K. Kruszewski Wyd. WSiP, Warszawa

2000.

Świda-Ziemba H, Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych, Wyd. UW

WSNSiR, Warszawa 1998.

64

Tołwińska B., Stereotypy płci a tożsamość indywidualna [w:] Tożsamość osobowa a

tożsamości społeczne. Wyzwania dla edukacji XXI wieku (red.) Bajkowski T.,

Sawicki K., Wyd. Trans Humana, Białystok 2001.

Trempała J., Mechanizmy zmiany rozwojowej [w:] Psychologia Rozwoju człowieka.

Podręcznik akademicki, (red.) Trempała J., Wyd. PWN, Warszawa 2011.

Turowski J., Socjologia. Małe struktury społeczne, Wyd. Towarzystwo Naukowe KUL,

Lublin 2001.

Urabn B., Agresja młodzieży i odrzucenie rówieśnicze, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

2012.

Vasta R., Haith M. M., Miller S. A., Psychologia dziecka, Wyd. WSiP, Warszawa 2004.

Wawrzak-Chodaczek M., Kształcenie kultury audiowizualnej młodzieży, Wrocław 2000.

Węglińska M, Jak pisać pracę magisterską?, Wyd. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków

1997.

Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka, Wyd. PWN, Warszawa 2005.

Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Wyd. WSiP S.A., Warszawa 2000.

Wrzesień W., Napięcia między pokoleniami w rodzinach bliskich generacji Pokolenia Końca

Wieku [w:] Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, (red.)

Tyszka Z., Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2004.

Wygotski L. S., Wyobraźnia i twórczość w okresie dorastania, [w:] Wybrane prace

psychologiczne II: dzieciństwo i dorastanie, (red.) Brzezińska A., Marchow M.,

Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2002.

Zagórska W., Integracja postformalna poznania i emocji jako warunek dojrzałej osobowości

[w:] Rozważania o rozwoju i wychowaniu, (red.) Czerwińska-Jasiewicz M., Dryll E.,

Wyd. Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2007.

Zaborowski Z, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, Wyd. Zakład Narodowy im.

Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973.

Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Wyd. WSiP S.A., Warszawa 2000.

Zawadzki B., Temperament – geny i środowisko. Porównania wewnątrz- i

międzypopulacyjne, Wyd. GWP, Sopot 2002.

Zaręba S. H., Studia nad katolicyzmem polskiej młodzieży, Wyd. Zakład Wydawnictw

Statystycznych, Warszawa 2008,

Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.

Zimbardo P. G., Psychologia i życie, Wyd. PWN, Warszawa 1999.

65

Zimbardo P. G., Johnson R. L., McCann V., Psychologia - kluczowe koncepcje. Psychologia

osobowości, Wyd. PWN, Warszawa 2010.

Zimny T., Wspieranie uczniów w sytuacjach trudnych [w:] Sytuacje konfliktu w środowisku

rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym. Jak sobie radzą z nimi dzieci i młodzież, (red.)

D. Borecka-Biernat, Wyd. Difin, Warszawa 2010.

Ziółkowska B., Okres dorastania. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać? [w:] Psychologiczne

portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, (red.) Brzezińska A., Wyd.

GWP, Gdańsk 2005

Żurek A., Wzory, na których opiera się życie rodzinne rodzin miejskich [w:] Współczesne

rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, (red.) Tyszka Z., Wyd. Naukowe

UAM, Poznań 2004.

Artykuły:

Adamczyk D., Subkultury – szansa czy zagrożenie dla młodzieży, „Horyzonty Wychowania”,

nr 4/2004.

Bardziejewska M., Okres dorastania – szanse rozwoju, „Remedium”, 2004 nr 11.

Bąk O., Informacje zwrotne przekazywane przez nauczycieli w percepcji uczniów szkół

ponadgimnazjalnych, „Psychologia Rozwojowa”, 2011 nr 2.

Baran E., Duchowość w grach fabularnych RPG., „NOMOS”, 2003 nr 43/44.

Błachnio A., Przegląd wybranych badań nad wpływem Internetu na dobrostan psychiczny i

kontakty społeczne użytkowników, „Psychologia Społeczna”, 2007 nr 3-4.

Bogasiewicz M., O próbach wykorzystania konstruktu alienacji do konceptualizacji procesu

demoralizacji, „Studia Psychologiczne" 2001 nr 1(11).

Busse-Brandyk A., Chmielewska-Łuczak D., Narracyjne gry fabularne jako droga do

nieświadomości”, „ Homo Ludens”, 2009 nr 1,

Chmielnicka – Kuter E., Gry fabularne w badaniach psychologicznych, „Polskie Forum

Psychologiczne” tom 9, 2009 nr 2

Chyła A., Le parkur – sport, moda, czy subkultura, „Kultura i Edukacja” 2008 nr 4.

Czyżowska D., O celu i granicach rozwoju moralnego,” Analiza i Egzystencja”, 2008 nr 8.

Czyżowska D., Leśniak A., Możliwości kształtowania charakteru uczniów w ocenie

nauczycieli, „Psychologia Rozwojowa” , 2011 nr 2.

66

Czyżowska D., Mikołajewska K., Religijność a rozwój rozumowania moralnego w okresie

adolescencji, „ Psychologia Rozwojowa” , 2012 nr 2.

Ecler-Nocoń B., O trzech sposobach przekazywania wartości, „Problemy Opiekuńczo-

Wychowawcze”, 2008 nr 9.

Galas B, Dzieci anomii. Kondycja moralna polskiego społeczeństwa a wychowanie, „Nowa

szkoła”, 2003 nr 7.

Gołaszewska A., „Zła” młodzież, czy… nieodpowiedzialni dorośli?, „Wychowanie na co

Dzień”, 1998 nr 3.

Gorbaniuk O., Wiciok J., Hermanowicz-Górny M., Psychologiczne predykatory zakupów on-

line, „Psychologia Społeczna”, 2007 nr 3-4, s. 201 – 213.

Grzybowska D., Gry fabularne – ontologia, komunikacja, zjawisko społeczno- kulturowe,

”Literatura Ludowa” nr 3, 2001,

Grzybowska D., Naśladowanie i przemiana w RPG, ”ALBO albo. Problemy psychologii i

kultury”, nr 2, 2002

Grzybowska D., Remityzacyjny aspekt gier fabularnych, „ALBO, albo. Problemy psychologii

i kultury” nr 3, 2001,str

Gurba E., Związek między stylami tożsamości i jakością relacji z rodzicami u młodzieży

gimnazjalnej i licealnej, „Psychologia Rozwojowa”, 2010 nr 4.

Hejmanowski Sz., Okres dorastania – zagrożenia rozwoju, „Remedium”, 2004 nr 1.

Hoffmann B., Gra w zielone, czyli o marihuanie w kulturze hip-hopowej, „Problemy

Opiekuńczo-wychowawcze”, 2006 nr 10.

Iwanicki H., Zagubieni czy zatraceni? Współczesny wizerunek młodzieży niedostosowanej

społecznie, „Nowa Szkoła”, 1998 nr 7.

Janowska J., Subkultury – norma czy symptom?, „Opieka. Wychowanie. Terapia”, 1997 nr 1.

Jędrzejewski M., Od subkultur klasycznych do medialnych, „Remedium”, 2002 nr 10.

Jędrzejewski M., Subkultura hip-hopu, „Problemy Opiekuńczo-wychowawcze”, 2002 nr 10.

Kadzikowska-Wrzosek R., Postawy rodzicielskie a zdolności w zakresie samoregulacji:

wychowawcze uwarunkowania gratyfikacji podstawowych potrzeb, internalizacji

standardów oraz silnej woli, „Psychologia Rozwojowa”, 2011 nr 4.

Karpińska A., Odmienność a niepowodzenie szkolne, „Wychowanie na Co Dzień”, 2003 nr 6,

Kondracka M., Realne zagrożenia wirtualnych relacji dziecko – media elektroniczne, „Nowa

Szkoła”, 2008 nr 2.

Kondracka- Zielińska A., Obraz młodego pokolenia w wybranych tekstach hip-hopowych.

„ALBO albo. Problemy Psychologii i Kultury” , 2004 nr 4.

67

Kosek-Nita B., Uzależnienie od komputera i jego następstwa, „Wychowanie na co Dzień”,

2006 nr 3.

Kurek-Kokocińska S., Kultura coraz bardziej popularna: gry fabularne, „Literatura i kultura

popularna” Zeszyt VII, 1998.

Kwapiszewski J., Współczesne subkultury młodzieżowe i ich rola w społeczeństwie, „Słupskie

Studia Filozoficzne”, 2008 nr 7.

Łobocki M, Autorytet w wychowaniu, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 1994 nr7.

Marchwicki P., Teoria przywiązania J. Bowlby`ego, „Seminare”, 2006 nr 23.

Marczewska E., Media elektroniczne a przemoc wśród młodzieży, „Problemy Opiekuńczo-

Wychowawcze”, 2010 nr 5.

Narecka E., Wychowanie młodzieży a mass media, subkultury, grupy destrukcyjne, „Zeszyty

Społeczne KIK”, 2007 nr 15.

Nawrot J., Refleksje w pobliżu hip-hopu, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2009 nr

10

Olkowski G., Parkour – nowa forma aktywności fizycznej, „Wychowanie Fizyczne i

Zdrowotne”, 2010 nr 6.

Ożarski P., Zniewoleni przez Internet, „Kwartalnik Edukacyjny”, 2007 nr 1.

Panak P., Drzewiecka O., Gry fabularne. Mit a rzeczywistość. „ Szkoła specjalna” 2005 nr 1.

Perzanowski T., Hip hop – kultura dzieci gorszej szansy, „Remedium”, 2004 nr 7/8

Raczkowska J., W przeddzień cywilizacyjnego elektrowstrząsu. Zasoby siei, „Problemy

Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2008 nr 5.

Rejman J., Subkultury przemocy terroru i szantażu w świetle teorii wychowania

resocjalizującego. Część I, „Kwartalnik Edukacyjny”, 2007 nr 4.

Róg A, M.Orzechowska, Wychowanie do wartości, wartości , „Edukacja i Dialog”, 2004 nr 5.

Róziewicz G., Przypadek ucznia Piotra B., „Nowa Szkoła”, 2001 nr 3.

Rudnicka P., Wzorce aktywności studentów w Internecie, „Psychologia Społeczna”, 2007 nr 3

– 4

Ruszel M, Alienacja czy autokreacja – społeczna, pozytywna? „Pedagogika Katolicka”,

2008 nr 2(3).

Sadowski R., Nieprzystosowanie społeczne, mity a rzeczywistość, „Pedagogika społeczna”,

2005 nr 2

Sikora R., Wsparcie społeczne a strategie radzenia sobie ze stresem a depresyjność

młodzieży, „Psychologia Rozwojowa”, 2012 nr 4.

68

Siwek Z., Autonomia adolescentów w świetle ich przywiązania i relacji rodzinnych,

„Psychologia Rozwojowa”, 2012, nr 3.

Stachowiak F., Ogarnąć przestrzeń, „National Geographic Traveler” 2004 nr 4,

Szacki J., Pojęcie autorytetu, „Nauka”, 2005 nr 4.

Szymańczak M, Grupy alternatywne Polski lat osiemdziesiątych. Propozycja typologii,

„Kultura i społeczeństwo”, 1986 nr 3

Szymańska M., Rola Internetu w procesie edukacji dzieci i mlodzieży, „Problemy

Opiekuńczo –wychowawcze, 2008 nr 6.

Strzelecka R., O zaspokajaniu psychicznych potrzeb uczniów, „Życie Szkoły”, 2001, nr 5.

Telicka J., Telicki M., Walka na rymy, „Polonistyka”, 2004 nr 8.

Tomaszek K., Wpływ poczucia alienacji na funkcjonowanie jednostki, „Problemy

Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2008 nr 6.

Wertentein-Żuławski J, Anomia i ruchy młodzieżowe, „Kultura i społeczeństwo”, 1988 nr 3.

Wołosewicz M., Wołosewicz I., Psychopedagogiczne uwarunkowania przynależności

młodzieży do subkultury skinów, „Szkice Humanistyczne”, 2005, nr 1/2.

Wołosiuk B., Wartości chrześcijańskie w wychowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym,

„Pedagogia Christiana”, 2001 nr 1(27)

Wnuk M., Marcinkowski J. Kalisz Z., Hierarchia wartości studentów zdrowia publicznego,

„Problemy Higieny i Epidemiologii”, 2010 nr 1.

Zając J. M., Krejtz K., Internet jako przedmiot i obszar badań psychologii społecznej,

„Psychologia Społeczna”, 2007 nr 3-4.

Zbyrad T., Od kultury do subkultury, „Społeczeństwo i rodzina”, 2005 nr 1.

Zimny J ,Rola autorytetu w procesie wychowania młodego pokolenia, „Pedagogika

Katolicka” 2001, nr 1(8).

Zwoliński A., Przejawy kultu zła w kulturze, „Polonia Sacra”, 2008 nr 23.

Dokumenty źródłowe:

Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata (Dilecti Amici) z okazji

międzynarodowego roku młodzieży w dniu 31 marca 1985 roku

Źródła internetowe:

• Belle D., http://www.momentumonline.co.uk/articles/parkour-.html, z dnia 06.02.2013 r.

• Belle D., About Parkour, http://www.davidbelle.com/parkour.php z dnia. 21.12.2012 r.

69

• Filippidis Ch., Parkour & Free-Running, (tłum. F. Stachowiak),

http://www.overground.com.pl/?co=art&id=65, z dnia 10.07.2012

• Juneja A., http://fitback.pl/autor z dnia 12.01.2013

• Krysiak M., Cztery metry nad ziemią,

http://www.71kms.ownlog.com/2008,archiwum.html z dnia 14.01.2013..

• Le Corre E., The Roots of "Methode Naturelle", 2009, http://www.movnat.com/the-roots-

of-methode-naturelle/ z dnia 05.06.2012 r.

• E. Le Corre, D. Germain PRO Parkour, Against Competition, 2007

http://anonymousninjas.multiply.com/journal/item/1/PRO-Parkour-Against-Competition-

by-Hebertiste-TK17-of-parkour.net, z dnia. 12.11.2012 r., (tłum. własne),

• Rowlands O., The Traceuse: A woman's perspective and advice on Parkour, 2007,

http://www.pkire.com/thread.php?id=1722 z dnia: 10.07.2012 r.

• Sedgley D., What is parkour?, http://www.overground.com.pl/?co=art&id=75 z dnia:

11.07.2012 r.

• Tułodziecka A., Żyto K., Karnkowski K., Subkultura gotycka w Polsce

http://www.darkplanet.pl/Subkultura-gotycka-w-Polsce-3658.html z dnia: 14. 11. 2011 r.

• Tyczny R., Le parkour, http://m.onet.pl/prasa/3337938,detal.html z dn. 10.12.2011 r.

• http://leparkour.ovh.org/porady/, z dnia 07.02.2013 r.

• http://www.71kms.ownlog.com/2008,archiwum.html z dnia 14.01.2013.

• http://kulturaulicykrzykiemindywidualistow.blogspot.com/

• http://mystic-darkness.freehost.pl /pozapodzialami.htm, z dnia 04. 02. 2013 r.

• http://mystic-darkness.freehost.pl/classic.htm (sprawdzić z książki)

• http://www.darkplanet.pl/Cybergoth-Cybergothic-Cybergotyk-2735.html, z dnia

04.02.2013 r.

• http://www.darkplanet.pl/Gothic-Lolita-2696.html z dnia 04.02.2013.

• http://www.pyrkon.pl/2013/index.php z dnia 08.03.2013.

Film

„Witajcie w mroku” reż. H. Dederko, Poland, HBO, 2008.