Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 · Wojsko austriackie w Rzeszowie było...

„Rocznik Podkarpacki”, 2012, nr 1

WACŁAW SZCZEPANIK Uniwersytet Jagielloński

Instytut Historii

Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848

Uwagi wstępne

Badania nad historią wojskowości na ziemiach polskich w okresie zaborów

przez wiele lat ograniczały się w zasadzie do opisywania polskiego wysiłku po-

wstańczego. Powstające, nieliczne publikacje dotyczą zwłaszcza najbardziej wi-

docznych pozostałości po wojskowej obecności zaborców na ziemiach polskich, ja-

kimi są pozostałości twierdz. Temat obecności austriackiej na terenie Galicji sze-

rzej opracowywany jest tylko przez prof. Michała Baczkowskiego z Krakowa1. Wie-

le powstających opracowań uwzględnia wojskową obecność armii zaborczych na

terenach polskich jedynie jako tło do opisywanych wydarzeń i procesów, lub nie

uwzględnia jej wcale2.

Należy jednak pamiętać, że przodkowie większości z nas, obecnie żyjących, słu-

żyli w armii któregoś z naszych zaborców. Pamiętajmy też, że przez jednostki „za-

borcze” przewinęło się kilkakrotnie więcej Polaków niż przez różnego typu, często

efemeryczne, oddziały „polskie”.

1 Zob. M. Baczkowski, W służbie Habsburgów: polscy ochotnicy w austriackich siłach zbrojnych w latach 1772-

1815, Kraków 1998; M. Baczkowski, Pod czarno-żółtymi sztandarami. Galicja i jej mieszkańcy wobec austro-

węgierskich struktur militarnych 1868-1914, Kraków 2003; M. Baczkowski, Wojsko austriackie w Krakowie w la-

tach 1796-1809, Kraków 2007; M. Baczkowski, Szarży podobnej dawno nie widziały dzieje! Ułani galicyjscy 1778-

1918, Kraków 2011.

2 Dla Rzeszowa najlepszą pozycją jest publikacja: J. Majka, Garnizon Rzeszów w latach 1918-1939, Rze-

szów 2005. Autor z powodu braku źródeł i zakresu chronologicznego, pracę poświęcił okresowi, którym

zająłem się na dwóch stronach w tym artykule, skupiając się nieco dokładniej na okresie autonomicznym.

WACŁAW SZCZEPANIK 16

Mój artykuł ma za zadanie przybliżyć czytelnikowi kilka aspektów związanych

z obecnością wojskową Austriaków w Rzeszowie w latach 1772-1848. Opiszę wkro-

czenie wojsk habsburskich do Rzeszowa w 1772 r. analizując skład jednostek „kor-

pusu” okupacyjnego. Następnie skupię się na opisie struktury organizacyjnej armii

austriackiej stacjonującej w Rzeszowie we wspomnianym okresie. Opiszę komen-

dy wojskowe, jednostki i instytucje wojskowe funkcjonujące w tym mieście (oraz,

w kilku przypadkach, także w okolicy).

Zajęcie Galicji

Przebieg zajmowania ziem polskich przez Austriaków podczas pierwszego za-

boru z 1772 r. jest dość dobrze opracowany pod kątem politycznym. Opis działań

wojskowych Austriaków w 1772 r. ogranicza się tylko do wzmiankowania nazwisk

dowódców poszczególnych „korpusów”, zajmowania przez nich większych miast

oraz ich postępowanie stricte polityczne w stosunku do ludności miejscowej. Kwe-

stię jakie konkretnie formacje brały udział w tych działaniach podsumowuje się za-

zwyczaj sformułowaniem, że były to głównie oddziały węgierskie.

Analiza akt zgromadzonych w zbiorach Kriegsarchiv pozwoliła mi odtworzyć

jakie konkretnie oddziały zajmowały Rzeszów w 1772 r., jaka była ich liczebność

oraz struktura etniczna.

Rzeszów został zajęty przez grupę generała Martina Grävena3. Grupa ta skła-

dała się z batalionów garnizonowych z pułków Königsegg4, Thierheim5, Langlo-

sis6, batalionu polowego z pułku Esterhazy7, pułku dragonów Modena8 oraz pod-

3 Prawdopodobnie generał-major (General-Major – odpowiednik polskiego stopnia generał brygady

– dalej: GM) Martin baron Gräven (zm. ok. 1791 r.).

4 16 pułk piechoty (dalej: pp) w latach 1741-1778 pozostający pod szefostwem feldmarszałka-porucz-

nika (Feldmarschall-Leutnant – odpowiednik polskiego stopnia generał dywizji – dalej: FML) – feldmar-

szałka (Feldmarschall – najwyższy austriacki stopień wojskowy – dalej: FM) Christiana Moriza hrabiego

Königsegg-Rothenfels. Jednostka rekrutowała się ze Szwabii oraz z Biskupstwa Münster. W 1771 r. otrzy-

mała centrum werbunkowe w styryjskim Cilli. W 1766 r. część liniowa pułku stacjonowała w Marburgu.

Zob. Geschichte der k. und k. Wehrmacht, Bd. 1, Wien 1898-1905, s. 224-231.

5 25 pp, którego szefem w latach 1757-1783 był FML-FM Franz Ludwig hrabia Thürheim. W latach

1766-1806 jednostka pobierała rekruta z Bawarii, z okolic Salzburga, Passau i Regensburga. W 1766 r. część

liniowa pułku stacjonowała w Schüttenhofen. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 291-298.

6 59 pp, którego szefem w latach 1771-1790 był GM – Feldzeugmeister (odpowiednik polskiego stop-

nia generała broni w austriackiej piechocie i wojskach technicznych – dalej: FZM) Peter von Langlois. Jed-

nostka w latach 1766-1806 pobierała uzupełnienia z Nadrenii oraz dodatkowo od 1771 r. z Górnej Austrii

z okolic Enns. W Enns stacjonował także w latach 1771-1775 sztab i pododdziały liniowe pułku. Zob. Ge-

schichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 529-537.

7 33 pp w latach 1753-1791 pozostający pod szefostwem General-Feldwachtmeister (odpowiednik póź-

niejszej rangi General-Major – dalej: GFWM) Nikolausa Josepha księcia Esterházy de Galantha. Jedno-

Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 17

oddziału artylerii w składzie kilku dział 3-funtowych, dwóch dział 6-funtowych

oraz 7-funtowej haubicy9.

W latach 1769-1779 austriacki pułk piechoty (pp), bez rozróżnienia na pułki „nie-

mieckie” i „węgierskie”, składał się z dwóch batalionów fizylierskich (po 6 kom-

panii) oraz batalionu „garnizonowego” (trzeciego – z 4 kompaniami). Dodatkowo

w każdym pułku istniały dwie kompanie grenadierskie oraz sztab. Na etacie poko-

jowym każda kompania liczyła 113 ludzi, sztab liczył 37 ludzi, co w sumie dawa-

ło 2070 ludzi. Etat wojenny przewidywał rozbudowę batalionu garnizonowego

w polowy (6 zamiast 4 kompanii) oraz zwiększenie liczebności poszczególnych

kompanii. Kompanie fizylierskie miały liczyć po 153, kompanie grenadierskie 115,

zaś sztab 39 ludzi. Dawało to w sumie 3023 ludzi. Na etacie pokojowym interesu-

jące nas trzecie bataliony liczyły 452 ludzi, co mniej więcej pokrywa się z danymi

archiwalnymi z tego okresu. Musterliste dla 3 pp10 dla 1772 r. stan batalionu podaje

na 453-474 ludzi wliczając w to 8 osób ze sztabu batalionu. Daje to trochę większe

liczby niż w przypadku obliczeń na podstawie etatu, ale jak się wydaje, to one są

bliższe prawdzie i to sumę 450-475 ludzi będę używał w dalszych rozważaniach11.

Każdy batalion polowy liczył w sumie 678 ludzi. Zakładając, że na teren Rze-

czypospolitej wkraczały jednostki o nieco zwiększonych stanach liczebnych sza-

cuję, że batalion pułku „Esterhazy” działający w ramach „korpusu” M. Grävena li-

czył około 700 ludzi.

Austriacki pułk dragonów w latach 1772-1791 liczył 1044 ludzi oraz sztab. W ro-

ku 1772 każdy pułk dragonów składał się z czterech dywizjonów podzielonych na

dwa szwadrony oraz ze sztabu pułku12. Liczebność pododdziału artylerii oceniał-

bym na maksymalnie 100 ludzi.

W sumie „korpus” generała M. Grävena liczył, według moich szacunków, 3200-

3275 żołnierzy, w 2/3 złożonych z piechoty. Narodowość żołnierzy zajmujących

stka do 1781 r. była uzupełniana, na zasadzie wolnego zaciągu, z zachodnich komitatów węgierskich

(z okolic Oedenburga). W latach 1771-1772 pododdziały liniowe pułku stacjonowały w Gran a w latach

1772-1774 w Zamościu. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 352-358.

8 5 pułk dragonów rozwiązany w 1801 r. od 1756 r. nosił imię GFWM-FM Herkulesa księcia Mode-

ny. Rekrutował się z Czech. W latach 1767-1773 stacjonował w Debreczynie. Zob. Geschichte..., Bd. 3, cyt.

wyd., s. 685.

9 Nazwy pułków pochodziły od nazwisk ich właścicieli (Inhaber). Zazwyczaj była to osoba, która wy-

stawiła za własne pieniądze jednostkę. Wraz z upływem czasu honorowymi właścicielami (szefami) puł-

ków zostawali członkowie dynastii panującej, przedstawiciele obcych dynastii oraz żyjący i zmarli naj-

wybitniejsi wodzowie służący Habsburgom austriackim.

10 Jego batalion garnizonowy wkroczył do Rzeczypospolitej w ramach „korpusu” gen. D’Althona.

11 Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd.; Österreichisches Staatsarchiv (dalej: OeStA)/ Kriegsarchiv (dalej: KA)/

Personalunterlagen (dalej: Pers)/ Musterlisten (dalej: MSTL), karton 248 (dalej: k.): IR 3 ST 1772.

12 Zob. M. Baczkowski, Dyslokacja wojsk austriackich w Galicji w latach 1772-1848, „Studia Historycz-

ne”, 2002, z. 3-4 (178-179), R. XIV, s. 261-274.


Rzeszów13, z wyjątkiem żołnierzy pułku „Esterhazy” (Węgrzy), stanowiła mieszan-

kę Niemców i Czechów.

W dniu 28 czerwca 1772 r. grupa wymaszerowała z Bartfeld na Węgrzech. Na-

stępnego dnia wychodząc z Koniecznej dotarła do Żmigrodu, gdzie M. Gräven za-

rządził jednodniowy odpoczynek. 1 lipca Austriacy wkroczyli do Jasła, 2 lipca do

Frysztaku. 3 lipca znowu został przeznaczony na odpoczynek. 4 lipca formacja osią-

gnęła Sutsch14, a 5 lipca weszła do Rzeszowa. Oddziały odpoczywały w Rzeszowie

do 12 lipca, a następnie wymaszerowały na Łańcut, Przeworsk, Sieniawę i dalej na

Biłgoraj, który osiągnięto 23 lipca 1772 r.15

Austriacy w Rzeszowie

Wojsko austriackie w Rzeszowie było pierwszą armią, która potraktowała to

miasto jako garnizon we współczesnym znaczeniu tego słowa16. Przez cały okres

rządów austriackich w mieście znajdowały się lokalne dowództwa wojskowe, ko-

mendy uzupełnień, instytucje oraz jednostki wojskowe.

Według spisu konskrypcyjnego z 1808 r. Rzeszów posiadał możliwości kwate-

runkowe dla jednego generała, 16 oficerów, 315 ludzi i 166 koni. Przekładało się to

na kompanię piechoty, szwadron kawalerii oraz dowództwo brygady lub dywizji17.

Właśnie o takiej ilości wojska możemy mówić jeżeli chodzi o obsadę garnizonu Rze-

szowa pod koniec XVIII i w pierwszej połowie XIX w. Sytuacja zmieniła się18 do-

piero w drugiej połowie XIX w. w związku z budową licznych kompleksów kosza-

rowych na terenie całej Galicji, w tym także w Rzeszowie19.

13 Czy też raczej ich pochodzenie z konkretnego terytorium, bo o tym tylko możemy mówić pod ko-

niec XVIII w., nie zaś o narodowości we współczesnym tego słowa znaczeniu.

14 Czudec?

15 OeStA/KA/Altefeldakten (dalej: AFA), k. 775. Einmarsch der k.k. Truppen in Galizien und Reise des Kaisers.

16 Według Słownika Języka Polskiego PWN, garnizon to: „1. »oddział wojska przebywający stale lub cza-

sowo w mieście lub twierdzy«; 2. »obszar, na którym stacjonują oddziały wojska oraz mieszczą się insty-

tucje wojskowe«”. Za: www.sjp.pwn.pl/slownik/2558949/garnizon [dostęp: 17 IX 2012].

17 Zob. OeStA/Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Kabinettakten Kaiser Franz Akten, Alt Fasz 200: Galliciens

Militair Conscriptions uibersicht vom Jahre 1808.

18 W okresie autonomii galicyjskiej garnizon Rzeszowa urósł do jednego z większych w Galicji.

W 1880 r. załoga liczyła 615 ludzi, co stanowiło 10 pozycję w kraju koronnym, w 1890 r. żołnierzy w Rze-

szowie było 1890 (7 pozycja), w 1900 r. 2510 (6 pozycja), w 1910 r. 2947 (6 pozycja). Zob. M. Baczkowski,

Pod czarno-żółtymi sztandarami, cyt. wyd., s. 433-437.

19 Do połowy lat 40. XIX w. wojsko stacjonowało w Rzeszowie w budynkach poreformackich oraz

na kwaterach prywatnych. Po pożarze w 1842 r. w mieście wybudowano pierwsze koszary tzw. duże

lub Kraińskiego przy dzisiejszej ul. Piłsudskiego. Zob. J. Majka, Garnizon..., cyt. wyd., s. 25-26.

http://sjp.pwn.pl/slownik/2558949/garnizon%20dostęp%2017.09.2012


Jednostki garnizonu

Według oficjalnych źródeł armijnych w Rzeszowie swoje garnizony pokojowe

posiadało, w latach 1772-1848, 7 różnych pułków kawalerii oraz jeden pułk piecho-

ty. Są to niestety informacje bardzo niedokładne i wymuszające daleko posuniętą

ostrożność w interpretacji. Pamiętać należy, że spisy armijne podawały zazwyczaj

jako garnizon jednostki lokalizację, w której znajdowało się jej dowództwo i czasa-

mi, jeżeli warunki lokalowe na to pozwalały, część pododdziałów liniowych. Dla

Rzeszowa, podobnie zresztą jak i dla całej Galicji, przynajmniej do poł. XIX w. ba-

za kwaterunkowa była dość słabo rozwinięta, co wymuszało rozrzucanie poszcze-

gólnych pododdziałów po okolicy. Zwłaszcza dotyczyło to kawalerii, której za-

kwaterowanie wymagało także odpowiednich pomieszczeń i pastwisk dla koni.

Michał Baczkowski twierdzi, że dla pierwszej połowy XIX w. była to stała tenden-

cja dla całej Galicji20.

Głównymi źródłami do odtwarzania składu garnizonu Rzeszowa są drukowa-

ne źródła armijne, czyli oficjalne monografie armii jako całości oraz poszczególnych

jednostek. Dodatkowo posiłkowałem się źródłami niedrukowanymi zgromadzo-

nymi w zbiorach austriackich archiwów centralnych.

Austriackie spisy dyslokacyjne dla Galicji zgromadzone w zbiorach wiedeńskie-

go Kriegsarchiv w zasadzie potwierdzają informacje dostępne w drukowanych źró-

dłach armijnych. Dodatkowo, w przeciwieństwie do źródeł armijnych, podają takie

informacje, jak: konkretna lokalizacja poszczególnych pododdziałów, liczbę żoł-

nierzy stacjonujących w mieście, dane na temat jakości kwater zakwaterowanych

żołnierzy oraz nazwiska dowódców jednostek mniejszych niż pułk lub samodziel-

ny batalion stacjonujących w Rzeszowie. Ponadto, wymieniają pododdziały jedno-

stek, których sztaby znajdowały się poza Rzeszowem.

Wadą tabel dyslokacyjnych jest ich różna szczegółowość, a także liczne braki

w chronologii zachowanych akt. Dla niektórych lat mamy zgromadzony komplet

tabel dla wszystkich miesięcy, by dla innych nie mieć żadnej informacji. Często za-

chowane są jedynie tabele roczne z pominięciem stanów przejściowych. W kilku

okresach następuje także powtórzenie danych liczbowych dotyczących jednostek

garnizonu, co może dawać powody do podejrzeń, że kancelista dokonujący zesta-

wienia nie otrzymał raportu ze struktury niższego szczebla. Nie natrafiłem na szcze-

gółowe zestawienia dotyczące Galicji dla XVIII stulecia. Zachowane dokumenty

20 Jednostki piechoty starano się komasować w większych ośrodkach miejskich, zaś kawalerię roz-

rzucano po okolicznych wioskach. M. Baczkowski sugeruje, że było to związane bardziej z brakiem odpo-

wiednich budynków na pomieszczenie kawalerii niż z niedoborami pastwisk miejskich. Zob. M. Bacz-

kowski, Wojsko austriackie w Krakowie..., cyt. wyd., s. 34-35.


z tego okresu dotyczą stanu armii w całym mieście wraz z podaniem jedynie suma-

rycznej liczby żołnierzy stacjonujących na terenie Galicji oraz wymienieniem punk-

tów stacjonowania sztabów poszczególnych samodzielnych jednostek21. Pierwsze

zachowane w Wiedniu szczegółowe tabele dyslokacyjne pochodzą z 1803 r. Pierw-

sze spisy posiadają dość słabą integralność, jeżeli chodzi o stan zachowania. Kom-

plet akt jest zachowany dopiero dla okresu 1854-1857, co niestety wykracza poza

ramy chronologiczne niniejszego tekstu.

Dla pierwszych lat władzy austriackiej drukowane źródła armijne dostarczają

informacji o następujących jednostkach należących do składu garnizonu Rzeszowa.

W latach 1787-1788 w Rzeszowie stacjonował 1 pułk huzarów22, 1793-1794, 1814-

1815 pułk szwoleżerów (nr 3 od 1802 r.)23, w latach 1800-1805, 1827-1828 3 pułk dra-

gonów (nr 1 od 1802 r.) 24, 1808-1809 5 pułk dragonów25, 1807 12 pułk huzarów26,

21 Czyli de facto nie odbiegają od poziomu szczegółowości drukowanych źródeł armijnych.

22 1 pułk huzarów został sformowany w 1756 r. Prowadził werbunek najpierw z komitatu Neutra,

a potem z terenu komitatów preszburskiego, pesztańskiego i heweskiego. Od 1781 r. pułk rekrutował żoł-

nierzy z okręgu werbunkowego 32 pp z Alt-Ofen. Monografia pułku precyzuje, że w Rzeszowie stacjo-

nował w 1787 r. jeden szwadron z dywizjonu pułkownika. Pułk przez cały okres swego istnienia nosił

imię każdorazowego cesarza. Drugim właścicielem był (1767-1804) GM – generał kawalerii (General der

Cavallerie – odpowiednik polskiego generała broni w austriackiej kawalerii i artylerii konnej, dalej: G.d.C.)

Ignacy hrabia Almásy. Jednostką dowodził w latach 1784-1789 płk Johann Mészáros de Szoboszló. Zob.

Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 230-235; G. Amon v. Treuenfest, Geschichte des k.k. Husaren-Regiments

Kaiser Nr. 1, Wien 1898, s. 72.

23 Późniejszy 8 pułk ułanów galicyjskich został sformowany w 1718 r. jako pułk dragonów na tere-

nie Bawarii. Od 1779 r. do 1798 r. funkcjonował jako pułk szwoleżerów. W latach 1798-1802 jednostkę prze-

kształcono w 10 pułk dragonów, zaś w latach 1802-1850 w 3 pułk szwoleżerów. W latach 1781-1807 pułk

rekrutował żołnierzy z Dolnej i Górnej Austrii, od 1807 r. z Czech, od 1813 z Galicji. W latach 1773-1802

szefem pułku był G.d.C.-FM książę Józef Lobkowitz, zaś w latach 1803-1832 FML-G.d.C. hrabia Andreas

O’Reilly. Jednostką w latach 1793-1796 dowodził płk Paul baron Winkler, zaś w latach 1812-1818 płk Jo-

hann Henrich hrabia Auersperg. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 352-358; Geschichte des k.k. achten

Uhlanen-Regimentes Erzherzog Ferdinand Maximilian von seiner Errichtung 1718 bis August 1860, Wien 1860,

s. 44-46, 137-143.

24 Późniejszy 9 pułk dragonów został sformowany jako pułk kirasjerów w 1682 r. W 1779 r. jedno-

stkę przekształcono w pułk dragonów Od 1798 r. nosiła nr 3, a w latach 1802-1859 nr 1. W latach 1781-

1823 pułk pobierał rekrutów z Dolnej Austrii, Styrii i Karyntii. Szefem pułku w latach 1795-1859 był FM

arcyksiążę Jan Chrzciciel (Johann Baptist). Drugim szefem (Zweite Inhaber) był w latach 1785-1810 FML-

-G.d.C. Karol baron Lilien, w latach 1810-1827 FML Emanuel baron Schustekk von Herve zaś w latach

1827-1855 FML Johann Ritter Piccard von Grünthal. Dowódcą pułku w latach 1799-1802 był płk Joseph

hrabia Gavre, w latach 1802-1805 płk Sebastian baron Speth von Zwiefalten. W 1805 r. na stanowisku ko-

mendanta pułku pojawiło się dwóch pułkowników: Johann Belloute de Watters oraz Ludwig Ritter von

Hentzy. W latach 1824-1831 dowódcą jednostki był płk Heinrich Sunstenau von Schützenthal. Monografia

potwierdza obecność w Rzeszowie w 1801 r. sztabu pułku i pierwszego szwadronu z dywizjonu pułko-

wnika. Tabele dyslokacyjne potwierdzają obecność jednostki w Rzeszowie dla roku 1803. W mieście sta-

cjonowała jednak jedynie połowa drugiego szwadronu z dywizjonu płka pod dowództwem samego ko-

mendanta jednostki płka Sebastiana barona Speth von Zweifalten. Reszta szwadronu stacjonowała w Ty-


1810-1812 6 pułk huzarów27, 1831 6 pułk szwoleżerów28, 1846-1848 31 pułk piecho-

ty29. Tabele dyslokacyjne przynoszą szczegółowe informacje o tych oraz o innych

jednostkach wojskowych i instytucjach pojawiających się w Rzeszowie.

czynie. Pierwszy szwadron tego dywizjonu stacjonował w Sędziszowie i Głogowie, a pozostałe sześć było

rozrzuconych po okolicznych miejscowościach (Leżajsk, Siedlonka, Grodzisko. Zołynia, Kolbuszowa, Ra-

niszów, Wildental, Sokołów, Steinau, Pilzno, Dębica, Tarnów). Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd.,

s. 182-189; G. Amon von Treuenfest, Geschichte des k. und k. bukowina’schen Dragoner-Regimentes General der

Cavallerie Freiherr Piret de Bihain Nr 9 von seiner Errichtung 1682 bis 1892, Wien 1892, s. 228-230; OeStA/KA/

AFA/k. 3821 Dislokations Tabellen: Galizien 1803-1853, Dislokationstabelle (dalej: DT), 1803.

25 Późniejszy 5 pułk dragonów został sformowany w 1714 r. jako pułk kirasjerów na służbie Habs-

burgów hiszpańskich. Od 1798 r. nosił numer 9, zaś od 1802 r. nr 5. W 1867 r. został przeformowany

w 5 pułk dragonów. Od 1789 r. jednostka pobierała uzupełnienia ze Styrii i Karyntii. W latach 1806-1829

jego szefem był FML-G.d.C. Hannibal markiz Sommariva. W latach 1805-1809 jednostką dowodził płk

Friedrich von Minutillo, zaś w latach 1809-1813 płk Maximilian hrabia Auersperg. Podczas wojny 1809

r. jednostka walczyła m.in. w bitwie pod Raszynem. Monografia poświadcza dla roku 1806 jedynie sztab

jednostki. Szwadrony były rozmieszczone w Tyczynie, Sliżowie, Sędziszowie, Grodzisku, Żołyni, Leżaj-

sku, Siedlonce, Sokołowie, Steinau, Kolbuszowej i Raniszowie. Już we wrześniu 1806 r. monografia po-

twierdzała obecność jednostki w Tarnowie i Bochni. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 152-157; Das

kais. u. kön. Dragoner-Regiment Nikolaus I Kaiser von Russland Nr.5 von der Errichtungs-Periode (1721) bis in die

Gegenwart, Marburg a.d. Drau 1893, s. 55-56.

26 12 pułk huzarów sformowano w 1800 r. jako część insurekcji węgierskiej. Rekrutował się z okręgu

werbunkowego 32 pp. W latach 1800-1847 jego szefem był FML-FM Arcyksiążę Józef Anton palatyn Wę-

gier. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 296-299.

27 6 pułk huzarów został sformowany w 1734 r. Jednostka formowana była w rejonie Oedenburga

i Pressburga. Od 1798 r. nosiła nr 6. W 1781 r. pułk pobierał rekruta z okręgu werbunkowego 37 pp w Gros-

swaradein. Szefem pułku w latach 1791-1814 był FML-G.d.C. Ernst hrabia Blankenstein. W latach 1809-

1812 komendantem jednostki był płk Vincenz von Gillert. Monografia rejestruje pojawienie się jednostki

w Rzeszowie i okolicy w grudniu 1809 r. w sile 792 ludzi. Cały następny rok trwała rozbudowa jednostki

do stanu etatowego. W roku 1811 wysłano dwa szwadrony do Bochni. Zob. C. Pizzighelli, Geschichte des

k. u. k. Husaren-Regimentes Wilhelm II. König von Württemberg Nr. 6 (1734-1896), Rzeszów 1897, s. 594.

28 Późniejszy 16 pułk huzarów został sformowany w 1798 r. jako pułk dragonów. W 1802 r. został prze-

kształcony w 6 pułk szwoleżerów, w 1851 r. w 10 pułk ułanów, w 1873 w pułk huzarów. Pułk do 1830

r. rekrutował się z Czech, zaś w latach 1830-1873 z Galicji. W Rzeszowie jednostka stacjonowała w 1831

r. jako 6 pułk szwoleżerów. Wcześniej i później pułk stacjonował w Gródku. Szefem pułku w latach 1801-

1832 był GM-G.d.C. Franciszek książę Rosenberg-Orsini. W latach 1828-1833 jednostką dowodził płk Wil-

helm baron Lobenstein. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 311-315.

29 31 węgierski pp został sformowany w 1741 r. w węgierskim Szegedin. Od 1775 r. jednostka posia-

dała centrum uzupełnień w siedmiogrodzkim Hermanstadt. Sztab i część pododdziałów pułku stacjo-

nowały w Rzeszowie w latach 1846-1848. W tym okresie właścicielem jednostki był GM-FML August hra-

bia Leiningen-Westerburg. W okresie obecności jednostki w Rzeszowie jej dowódcą był płk Christian hra-

bia zu Neu-Leiningen-Westerburg, w 1848 r. zastąpiony przez płka Ludwika barona von Szatankowics.

Pułk przybył do Rzeszowa z Przemyśla przez Tarnów, zaś po wydarzeniach Wiosny Ludów znalazł kwa-

tery w macierzystym Hermannstadt. Podczas Wiosny Ludów walczył na Węgrzech pozostając wiernym

Wiedniowi. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 337-344; K. Blažekovič, Chronik des k.k. 31. Linien-Infanterie-

Regimentes gegenwärtig Erzherzog Friedrich Wilhelm von Mecklenburg-Strelitz, Wien 1867, s. 444-448; K. Bla-

žekovič, Chronik des k.k. Infanterieregiments Nr. 31, Bd. 2, Wien 1909, s. 16-19.


W 1803 i 1804 r. brak było w mieście komendy brygady lub dywizji. Obszar gar-

nizonu Rzeszów podlegał w tym czasie dywizji w Gródku i brygadzie w Przemy-

ślu. Obok pododdziałów 1 pułku dragonów w Rzeszowie dla 1803 r. funkcjonowa-

ła komenda uzupełniająca 45 pp30 kierowana przez nadporucznika Beckera31.

W 1808 r. garnizon miasta podlegał brygadzie GM Schautotha podległego do-

wództwu dywizji w Przemyślu. Tabele dyslokacyjne potwierdzają, dla roku 1808,

obecność w Rzeszowie pododdziałów jednostki nieuwzględnionej w drukowanych

źródłach armijnych, mianowicie 2 kompanii z trzeciego batalionu 34 pp32 Wymie-

niony wcześniej 12 pułk huzarów posiadał w mieście mały oddział w postaci po-

łowy pierwszego szwadronu z dywizjonu pułkownika. Pododdziałem kawalerii

dowodził ppłk Gabriel Chevalier Hertelendy (Hertelendi), zaś obiema kompania-

mi piechoty ppłk Geiger. Dodatkowo, w mieście wzmiankowano komendę uzu-

pełnień 44 pp33 pod nadporucznikiem Karle34.

Dla okresu od lipca do sierpnia 1815 r. w Rzeszowie stacjonował szwadron re-

zerwowy z 3 pułku szwoleżerów35. W listopadzie 1815 r. nie ma informacji o obec-

ności w mieście jakichkolwiek jednostek wojskowych36. Dla końca 1815 r. tabele dys-

lokacyjne wskazywały obecność w Rzeszowie 8 szwadronów z 8 pułku huzarów37

podobne informacje pojawiały się dla 1816 r.38, co wydaje się informacją przesadzo-

ną. Przez analogię do bardziej szczegółowych wpisów szacuję, że w mieście stacjo-

30 Jednostka sformowana w 1682 r. a rozwiązana w 1809 r., uzupełniana ze Styrii, z pomocniczym

okręgiem werbunkowym (1782-1804) w Galicji (Tarnów – Rzeszów). Sztab pułku w latach 1801-1805 sta-

cjonował w Grazu a po 1806 r. w Salzburgu. W latach 1776-1806 jej szefem był FML Franz baron Latter-

mann. Zob. Geschichte..., Bd. 2, cyt. wyd., s. 245-249.

31 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1803; DT 1804.

32 34 pp sformowany w 1733 r. w latach 1781-1809 rekrutował się z węgierskiego regionu Veszprim,

zaś po 1809 r. z okręgu Koszyc. W latach 1807-1809 sztab jednostki stacjonował w Przemyślu i Sandomie-

rzu. Szefem jednostki w latach 1804-1815 był FML-FZM Paul baron Davidovich. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt.

wyd., s. 359-365.

33 44 pp sformowany w 1744 r., w latach 1801-1805 pobierał rekruta z Wenecji, zaś w latach 1807-1818

z Galicji (centrum w Samborze, co zdaje się wskazywać na tymczasowość obecności komendy w Rzeszo-

wie). W latach 1807-1808 sztab pułku stacjonował w Grazu, a w latach 1808-1814 w Peszcie i Lwowie. Sze-

fem pułku w latach 1801-1830 był FML Friedrich hrabia Bellegarde. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 428-434.

34 Zob. OeStA /KA/AFA/k. 3821, DT 1808.

35 Późniejszy 8 pułk ułanów. Zob. OeStA/KA/AFA/k.3821, DT 3 Juli 1815; DT 1 August 1815; DT 31

August 1815.

36 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 5 October 1815.

37 8 pułk huzarów sformowany w 1696 r. W latach 1802-1853 pobierał uzupełnienia z okręgu 2 pp

w Pressburgu. W latach 1814-1815 sztab jednostki wzmiankowany był w Żółkwi a, w 1816 r. w Bochni.

W latach 1802-1828 szefem jednostki był FML-G.d.C. Michael baron Kienmayer. Dowódcą jednostki w la-

tach 1812-1820 był płk Filip v. Lilien. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 270-277.

38 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 6 Jänner 1816; DT 3 Februar 1816; DT 3 März 1816; DT 4 April 1816;

DT 1 Mai 1816.


nował co najwyżej sztab jednostki i jeden z jej szwadronów. Dokładniejsze dane dla

maja 1816 r. wykazywały obecność w Rzeszowie części pierwszego szwadronu

z dywizjonu dowodzonego przez płka Lilliena w sile 87 ludzi i 37 koni39. Formacja

stacjonowała na gruntach miejskich. Pod koniec roku wzmiankowano także w Rze-

szowie obecność brygadiera GM Georga Heinricha barona Scheither40.

W 1816 r. przez miasto przewinęło się trzech generałów, w kwietniu GM Sche-

ither podległy dywizji z Gródka, w lipcu GM Ludwig baron Eckhardt, a w paździer-

niku GM Anton hrabia Stahremberg-Gundaker. Dla końca 1816 r. w Rzeszowie od-

notowano pododdziały 3. Batalionu 10 pp41 w sile 4 kompanii w sile 333 żołnierzy

i 3 oficerów (ppłk Paul hrabia Weissenwolf, kpt Karl baron Zedlitz i kapitan Schmi-

dt42). Oddziały te stacjonowały na gruntach kameralnych w obrębie miasta, brak

niestety informacji o jakości kwater. Dla końca 1816 roku w Rzeszowie potwierdzo-

na była także obecność komend werbunkowych dwóch jednostek: 8 pp (nadporucz-

nik Anton Deisenberg43) oraz 29 pp44 (nadporucznik Bernhard45 (?) Müller46).

W lutym 1817 r. w mieście kwaterował jeszcze GM Stahremberg, w maju i czer-

wcu GM Franz v. Galois, od lipca GM Joseph baron Lauer. Dla września i paździer-

nika 1817 r. w Rzeszowie stacjonowały 4 kompanie z 3. Batalionu 10 pp w sile 265

ludzi, dowodzone przez kapitana Josepha Schulza47. Podobnie było w lutym 1817

39 Tabela z lipca 1816 r. informowała o obecności w Rzeszowie 90 ludzi i 40 koni tej formacji. Zob.

OeStA/KA/AFA/k.3821, DT 2 Juli 1816.

40 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1 Mai 1816.

41 10 pp sformowano w 1715 r. Od 1807 do 1817 r. rekrutował się z Moraw i Galicji (Bochnia, Tarnów),

od 1818 do 1830 r. w całości z Rzeszowa i okręgu. Pododdziały liniowe stacjonowały od 1812 r. w Pest,

od 1814 r. w Brnie, od 1815 r. w Przemyślu, między 1816 a 1821 r. w Koszycach. Szefem jednostki w la-

tach 1806-1809 był FML Anton baron Mittrowsky, w latach 1809-1817 FML Franz baron Reisky v. Dub-

nitz, w latach 1817-1869 FML-FZM Alois hrabia Mazzuchelli. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 181-185;

Geschichte des k. u. k. Infanterie-Regimentes Oskar II. Friedrich, König von Schweden und Norwegen, Nr. 10, Wien

1888, s. 396-432.

42 W Schematyzmie za 1816 r. wymienionych jest dwóch kapitanów noszących nazwisko zbliżone

brzmieniem do wymienionego w tabelach dyslokacyjnych: Johann Schmidl von Seeberg oraz Georg

Schmid. Zob. Militär Schematismus des Osterreichischen Kaiserthums, Wien 1816, s. 142.

43 8 pp sformowano w 1642 r. Od 1781 r. pułk rekrutował się z Iglau na Morawach. W latach 1807-

1817 miał połówkowy okręg uzupełnień w Rzeszowie. Sztab pułku w latach 1805-1820 stacjonował w Ig-

lau. Szefem pułku w latach 1801-1865 był FML-FZM arcyksiążę Ludwig Józef. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt.

wyd., s. 163-171.

44 29 pp sformowany w 1709 r., od 1781 r. rekrutował się z Brna na Morawach, w latach 1807-1817 po-

siadał dodatkowy okręg uzupełnień w Rzeszowie. Sztab pułku w latach 1806-1809 stacjonował w Brnie,

1812-1813 w Tarnowie, 1814-1816 w Brnie. W latach 1803-1818 szefem pułku był FML-FZM Carl v. Lin-

denau. Zob. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 323-329.

45 W 1816 r. na liście oficerów pułku pojawił się jeszcze Friedrich, awansowany wkrótce. Zob. MS

1816, s. 187.

46 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 4 April 1816; DT 2 Juli 1816; DT 3 October 1816; DT 6 Jänner 1817.

47 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT General 3 Nov 1817; DT 28 September 1817.


r., bo w sile 243 ludzi48. Dla grudnia 1817 r. w Rzeszowie nie funkcjonowały żad-

ne pododdziały wojskowe. Przez cały 1817 r. pojawiały się te same informacje o ko-

mendach uzupełnień, co w 1816 r.49

Pod koniec 1818 r. znowu w mieście stacjonowały 4 kompanie 3. Batalionu 10

pp w sile 326 ludzi i 3 oficerów pod komendą kpta (ppłka?) Pinon50.

Przez całe lata 20. XIX w. Rzeszów podlegał administracyjnie pod dowództwa

wojskowe w Tarnowie. Drukowane źródła armijne potwierdzają obecność w Rze-

szowie centrów rekrutacyjnych dwóch pułków piechoty: 1817-1830 dla 10 pp, zaś

dla lat 1830-1914 dla pp 40.

W grudniu 1820 r., październiku 1821 r., czerwcu 1823 r., grudniu 1824 r. oprócz

3. Batalionu 10 pp, w Rzeszowie miał stacjonować także 1. Batalion Landwehry tego

pułku51. Pod koniec 1826 r. mamy dokładniejsze informacje o liczebności powyż-

szych pododdziałów. Trzema kompaniami z 3. Batalionu 10 pp w sile 240 ludzi

i 4 koni dowodził ppłk Franz Heinrich Chevalier Pinon, zaś 1. Batalionem Landweh-

ry mjr Johann von Ansalone52.

Dla końca 1826 r. w Rzeszowie oprócz pododdziałów 10 pp (3 kompanie z 3. Ba-

talionu w sile 246 ludzi z płk Nicolausem O’Grady oraz 1. Batalionu Landwehry

z mjr Ansalone) pojawił się także pododdział kawalerii w postaci połowy drugie-

go szwadronu z dywizjonu mjr z 3 pułku dragonów53 pod mjr Josephem von Has-

lauerem w sile 62 ludzi i 65 koni.

Pododdziały piechoty stacjonowały w kwaterach na gruntach należących do

miasta, zaś kawaleria na gruntach księcia Lubomirskiego54.

48 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 3 März 1817.

49 3. Batalion 10 pp był wzmiankowany w Nowym Sączu i Jaśle. Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT

8 Dezember 1817; DT 3 Nov 1817; DT 9 Februar 1817; DT 2 Juni 1817; DT 3 July 1817; DT 4 Jänner 1818;

DT 3 August 1817; DT 4 September 1817; DT 29 September 1817; DT 3 November 1817; DT 17 Dezember

1817; DT 3 Jänner 1818.

50 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 28 November 1818. W Schematyzmie z 1818 r. wymieniony jest

ppłk Franz Heinrich Pinon. Zob. Militär Schematismus..., 1818, s. 142.

51 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 10 Dezember 1820; DT 24 October 1821; DT 12 Juny 1823; DT

13 Dezember 1824.

52 W przypadku batalionu Landwehry brak informacji o jego liczebności. Jak się wydaje, była to je-

dynie jednostka kadrowa, rozwijana dopiero w wypadku zagrożenia. Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT

30 Jänner 1826.

53 Późniejszy 11 pułk dragonów sformowany został w 1688 r. W latach 1802-1860 funkcjonował pod

numerem 3. Do 1817 r. pułk rekrutował się z Moraw, następnie do 1830 r. z Czech. Po 1830 r. pułk rekru-

tował się z terenu Galicji. W latach 1809-1832 właścicielem pułku był: FML-G.d.C. Vincenz baron Kne-

sevich von St. Helena. Jednostką dowodzili w latach 1813-1823 płk Jakob Oláh de Nánás, w latach 1823-

1830 płk Franz Ludwig hrabia Bigot de St. Quentin, w 1831 r. płk Joseph von Mackay, w latach 1831-1838

płk Ernst hrabia Stolberg-Stolberg. W latach 1826-1829 sztab pułku stacjonował w Łańcucie, a w 1830

r. w Tarnowie. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 2, cyt. wyd., s. 200-207.

54 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 28 Jänner 1827.


Prawie te same informacje pochodzą z listopada 1827 r. (3 kompanie z 3. Bata-

lionu 10 pp w sile 244 ludzi pod dowództwem ppłka Josepha Münzer von Marien-

borna, pododdział dragonów liczył 59 ludzi i 56 koni55). Podobnie było dla grudnia

1828 r. (3 kompanie z 3. Batalionu 10 pp w sile 142 ludzi i dwa konie pod dowódz-

twem ppłka Münzer, pododdział dragonów liczył 59 ludzi i 56 koni56).

W grudniu 1829 r. pododdział kawalerii liczył 64 ludzi i 62 konie, przy czym

całość stacjonowała na gruntach miejskich. 4 kompanie piechoty liczyły 388 ludzi.

Część z nich zakwaterowana była już w quasi-koszarach na terenach należących do

miasta. Wskazywałoby to na pewne inwestycje ze strony władz miejskich, lub tyl-

ko na przekwalifikowanie części pomieszczeń na wyższą kategorię. Batalion Land-

wehry jest znowu wymieniany tylko z nazwiska dowódcy57.

W 1830 r. jednostki stacjonujące w Rzeszowie należały organizacyjnie do dwóch

brygad. Kawaleria była taktycznie i administracyjnie podporządkowana brygadzie

tarnowskiej, zaś piechota brygadzie przemyskiej. Pododdział kawalerii mjra Has-

lauer, liczący 67 ludzi i 60 koni, znowu był wzmiankowany na kwaterach na grun-

tach księcia Lubomirskiego. Piechota z 10 pułku, dowodzona przez awansowane-

go do stopnia płka Münzera liczyła 385 ludzi podzielonych na 4 kompanie. 205

żołnierzy zakwaterowano w quasi-koszarach, zaś 177 w kwaterach na terenach

miejskich. Batalion Landwehry został ponownie wymieniony tylko z podaniem

nazwiska dowódcy58.

Dla 1831 r. mamy szczątkowe informacje sprowadzające się do wiadomości

w drukowanych źródłach armijnych o stacjonowaniu w Rzeszowie sztabu i części

pododdziałów 6 pułku szwoleżerów. Tabele dyslokacyjne podają w Rzeszowie po-

nadto cztery kompanie z 3. Batalionu 40 pp59 Brak dokładniejszych informacji, czy

jednostki te stacjonowały w mieście w tym samym czasie czy przemiennie60.

W 1832 r. w Rzeszowie stacjonowały znowu 4 kompanie z 3. Batalionu 40 pp

w sile 300 ludzi i 4 koni, dowodzone przez ppłka Alexandra barona Milges von Kro-

nafeld. Batalion Landwehry tej jednostki stacjonował w Jaśle, Krośnie i Dukli. Po-

nadto, w mieście stacjonowała część pierwszego szwadronu majora z 2 pułku ki-

55 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 29 November 1827.

56 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1 Dezember 1828.

57 Całość jednostek pod dowództwem brygadiera z Tarnowa. Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT

15 Dezember 1829.

58 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 16 Juli 1830.

59 Rok wcześniej do Rzeszowa przeniesiono centrum okręgu uzupełnień jednostki. 40 pp sformowa-

no w 1733 r. W latach 1808-1817 pułk rekrutował się po połowie z Moraw i Galicji. W latach 1817-1830

rekrutował się z Tarnowa, po 1830 r. z Rzeszowa. W latach 1809-1834 szefem pułku był FM Ferdynand

książę Wirtembergii, w latach 1834-1850 FML Joseph baron Koudelka. Geschichte..., Bd. 1, cyt. wyd., s. 401-

406; O. Posselt, Geschichte des k. und k. Infanterie-Regiments Ritter v. Pino Nr. 40, Rzeszów 1913, s. 398-411.



rasjerów61. Jednostka liczyła 84 ludzi i 76 koni, i dowodzona była przez mjra August

Ernst von Erstenau. Piechota zakwaterowana była na gruntach miejskich, a kawa-

leria na gruntach księcia Lubomirskiego62.

W 1833 r. znowu otrzymujemy informację o różnej podległości brygadowej jed-

nostek garnizonu Rzeszowa. Piechota podlegała brygadzie z Jarosławia, zaś kawa-

leria brygadzie z Tarnowa. Całość piechoty, w sile 488 ludzi i 4 koni, dowodzona

przez ppłka Milges, zakwaterowana była w miejskich quasi-koszarach. Po raz pier-

wszy, oprócz 3. Batalionu w mieście wzmiankowane było expressis verbis dowódz-

two okręgu werbunkowego (Werbbezirk Commando) 40 pp. Kawalerię reprezento-

wała znowu część szwadronu kirasjerów w sile 75 ludzi i 72 koni. Pododdział sta-

cjonował w kwaterach na gruntach księcia Lubomirskiego63.

W 1834 r. Rzeszów podlegał znowu dwóm brygadierom, odpowiednio piechota

przemyskiemu, a kawaleria tarnowskiemu. Piechota ppłka Migles liczyła 571 ludzi

i 4 konie a kawaleria mjra Georga Schönhals 84 ludzi i 76 koni64.

W 1835 r. zmienił się dowódca piechoty w Rzeszowie. Miejsce ppłka Migles za-

jął mjr Joachim Hermess Ritter von Fürstenhof. Liczyła ona 581 ludzi (356 zakwa-

terowanych w quasi-koszarach, a 225 w kwaterach na terenie miejskim), a kawa-

leria – 87 ludzi i 94 koni na gruntach księcia Lubomirskiego65.

W 1836 r. piechota liczyła 659 ludzi (326 w quasi-koszarach, a także 323 na kwa-

terach na terenie miejskim). Kawaleria liczyła 82 ludzi i 80 koni na gruntach księ-

cia Lubomirskiego66.

W 1837 r. piechota z 3 Batalionu 40 pp liczyła 448 ludzi dowodzonych przez mjra

Josepha Gerstner von Gerstenkern (222 w quasi-koszarach, a 226 w kwaterach na

terenie miejskim). Oprócz tego w mieście stacjonowały dwie kompanie z Batalio-

nu Landwehry 40 pp w sile 220 ludzi (138 w quasi-koszarach, 82 w kwaterach na

terenie miejskim), dowodzone przez kpta Josepha Schuster. Kawaleria liczyła 76

ludzi i 72 koni dowodzonych przez mjra Franza Witzigman (40 ludzi w quasi-ko-

szarach, 36 w kwaterach), zakwaterowanych na gruntach księcia Lubomirskiego67.

61 Późniejszy 2 pułk dragonów sformowano w 1672 r. jako pułk kirasjerów, zaś w 1798 r. otrzymał

numer 2. W 1867 r. został przekształcony w pułk dragonów. Od 1817 r. jednostka rekrutowała się z Mo-

raw. W latach 1789-1846 szefem pułku był G.d.C. arcyksiążę Franciszek d’Este, zaś w latach 1846-1850

FML Heinrich baron Sunstenau v. Schützenthal. W 1831 r. sztab jednostki stacjonował w Tarnowie, a w la-

tach 1832-1848 w Łańcucie. Zob. Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 132-138.








W 1838 r. piechotę w Rzeszowie reprezentował tylko 3. Batalion 40 pp. Liczy-

ła ona 511 ludzi (279 ludzi w quasi-koszarach i 152 w kwaterach na gruntach miej-

skich). Kawaleria dowodzona przez mjra Josepha von Russ liczyła 80 ludzi i 65 ko-

ni w quasi-koszarach na gruntach księcia Lubomirskiego68.

W 1839 r. w Rzeszowie wzmiankowano tylko piechotę reprezentowaną przez

pododdziały 40 pp, 4 kompanie z 3. Batalionu, dowodzone przez mjra Friedricha

Sunstenau von Schützenthal (417 ludzi, z czego 225 w quasi-koszarach, 192 w kwa-

terach na gruntach miejskich). Ponadto, dwie kompanie 1. Batalionu Landwehry

dowodzone przez kpta Johanna Stransky von Greisenfels (204 ludzi, z czego 204

w quasi-koszarach, 84 w kwaterach na gruntach miejskich). Dwie pozostałe kom-

panie batalionu stacjonowały w Jaśle69.

W 1840 r. w Rzeszowie znowu wzmiankowano piechotę i kawalerię w dwóch

różnych brygadach. Piechotę reprezentowały pododdziały dwóch batalionów z 40

pp. 4 kompanie z 3. Batalionu dowodzone przez mjra Friedricha von Garzes liczy-

ły 408 ludzi (246 ludzi zakwaterowanych w quasi-koszarach oraz 162 w kwaterach

na gruntach miejskich). Ponadto w mieście stacjonowały dwie kompanie z 1. Ba-

talionu Landwehry w sile 201 ludzi (115 zakwaterowanych w quasi-koszarach, 86

w kwaterach na gruntach miejskich). Brak informacji o dowódcach tego kontyngen-

tu. Kawalerię reprezentowała tym razem połowa pierwszego szwadronu z dywi-

zjonu podpułkownika z 2 pułku kirasjerów w sile 78 ludzi i 80 koni (całość w quasi-

-koszarach w dobrach księcia Lubomirskiego). Pododdziałem znowu dowodził

ppłk Franz Wizigmann70.

W 1841 r. sytuacja przedstawiała się podobnie jak rok wcześniej. Piechota liczyła

odpowiednio: w 3. Batalionie 415 ludzi (246 w quasi-koszarach, 211 w kwaterach

na gruntach miejskich), w Batalionie Landwehry 204 ludzi (102 w quasi-koszarach,

102 w kwaterach na gruntach miejskich). Kawaleria liczyła 81 ludzi i 76 koni (całość

w quasi-koszarach), dowodzonych przez rtma drugiej klasy Carla Sailer71.

W 1842 r. w Rzeszowie wzmiankowane były dowództwo dywizjonu podpuł-

kownika oraz część jednego szwadronu z 2 pułku kirasjerów oraz kancelaria rachu-

by 3 pułku dragonów (Minutillo dragonen Rechnungskanzlei72). Te same informacje

dotyczyły 1843 r.73

W 1844 r. piechota w Rzeszowie podlegała brygadzie z Przemyśla, a kawaleria

brygadzie z Tarnowa. W 3. Batalionie 40 pp 415 ludzi (212 w quasi-koszarach, 203





72 Czyli wspomnianego powyżej 3 pułku dragonów. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 8 November 1842.



w kwaterach na gruntach miejskich), w Batalionie Landwehry w dwóch kompa-

niach 168 ludzi (61 w quasi-koszarach, 107 w kwaterach na gruntach miejskich). Ca-

łością piechoty 40 pułku dowodził mjr Garzes. Kawalerię reprezentowała część dru-

giego szwadronu z dywizjonu podpułkownika z 2 pułku kirasjerów arcyksięcia

Franza w sile 75 ludzi i 60 koni (37 w quasi-koszarach, 387 w kwaterach na grun-

tach księcia Lubomirskiego). Pododdziałem dowodził płk Wilhelm baron Stein74.

W 1845 r. pododdziały rzeszowskie podlegały w całości brygadzie tarnowskiej.

W Rzeszowie funkcjonowało dowództwo dywizjonu i część drugiego szwadronu

z dywizjonu podpułkownika 2 pułku kirasjerów oraz 4 kompanie z 3. Batalionu

40 pp. Batalion Landwehry tego pułku stacjonował w Jaśle i Gorlicach75.

Po wydarzeniach związanych z rabacją galicyjską i włączeniem Krakowa pod

władzę austriacką, doszło do reorganizacji armii austriackiej, polegającej na doda-

niu wyższych struktur dowódczych w Krakowie oraz czasowemu wzmocnieniu

garnizonów w okolicach dotkniętych rozruchami.

W dniu 12 marca 1846 r. w Rzeszowie pod nowo ustanowioną brygadą GM Ig-

natza Legeditsch kwaterował 2. Batalion z 31 pp w sile 6 kompanii, ponadto 4 kom-

panie z 3. Batalionu 40 pp, połowa pieszej baterii 6-funtowej (3 działa) oraz kance-

laria rachunkowa 3 pułku dragonów. Ponadto, w okręgu rzeszowskim rozlokowa-

ne były pododdziały 2 pułku kirasjerów oraz jeden szwadron z pułku huzarów ar-

cyksięcia Ferdynanda76. Z maja 1846 r. zachowało się ciekawe zestawienie dotyczą-

ce obsady poszczególnych okręgów politycznych w Galicji, sporządzone przez za-

łogę wojskową. W okręgu rzeszowskim stacjonowało wówczas 12 kompanii piecho-

ty, 6 szwadronów kawalerii i 3 działa. Stawiało to okręg na szóstym miejscu w Ga-

licji po stołecznym Lwowie, Tarnowie, Krakowie, Wadowicach i Bochni77.

W 1847 r. pod brygadą GM Josepha Edlera Parys w Rzeszowie stacjonował sztab

pułku i pododdziały z 1. (1 kompania) i 2. Batalionu (6 kompanii) 31 pp. Ponadto,

w mieście wymieniono 4 kompanie z 3. Batalionu 40 pp. W mieście funkcjonowa-

ły także: kancelaria rachunkowa pułku dragonów arcyksięcia Józefa, Transporthaus

oraz komenda placu (Militär Platz Commando78).

W 1848 r. pododdziały rzeszowskie podlegały ponownie pod dwie brygady.

Pod brygadę tarnowską podlegał sztab dywizjonu podpułkownika oraz dwa szwa-

drony (jeden z dywizjonu pułkownika i jeden z dywizjonu podpułkownika) z 2 puł-

ku kirasjerów. Pod brygadą rzeszowską (GM Parys) w mieście stacjonował sztab



76 Czyli 3 pułk huzarów. W latach 1794-1850 jego szefem był arcyksiążę Ferdynand Karl d’Este. Zob.

Geschichte..., Bd. 3, T. 1, cyt. wyd., s. 242-248; OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 12 März 1846.

77 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 1 Mai 1846.



i pododdziały dwóch batalionów 31 pp (jedna kompania z 1. Batalionu, 6 kompanii

z 2. Batalionu). Ponadto, w Rzeszowie stacjonowały 4 kompanie z 3. Batalionu 40

pp. W mieście funkcjonowały też kancelaria rachunkowa 3 pułku dragonów, Trans-

porthaus oraz komenda placu79. Ponadto, w Rzeszowie przez cały opisywany okres

działali przedstawiciele wojskowego urzędu żywieniowego (Verpflegs Beamte).

Podsumowanie

Rzeszów zajęty na samym początku władzy austriackiej w Galicji stale funkcjo-

nował jako ośrodek wojskowy. Mieściło się tutaj efemerycznie dowództwo bryga-

dy oraz przez większość okresu lat 1772-1848: komendy uzupełnień i pododdziały

liniowe armii austriackiej. Stały garnizon miasta liczył od 300 do 600 żołnierzy, przy

czym znaczną część tej liczby stanowiły formacje garnizonowe i szkoleniowe. Nie

jestem w stanie stwierdzić, ilu żołnierzy, spośród wymienianych w zestawieniach,

było tzw. urlopnikami zwolnionymi z koszar do domów, pozostających na ewi-

dencji armii i powoływanych do służby w razie potrzeby. Pododdziały liniowe re-

prezentowane były głównie przez kawalerię w ilościach śladowych. Silne jedno-

stki piechoty liniowej pojawiały się jedynie w przypadku jakiegoś zagrożenia, jak

miało to miejsce np. w 1846 r. Garnizon tworzyli w zasadzie mieszkańcy Galicji.

Jednostki liniowe składały się z Niemców, Czechów i Węgrów. Już od 1833 r. za-

częły się pewne inwestycje związane z przebudową części budynków miejskich

w obiekty wojskowe, tzw. quasi-koszary (quasi-kaserne). Wyprzedza to o prawie 10

lat wspominany przez Jerzego Majkę moment budowy koszar w Rzeszowie. Także

po 1842 r. brak informacji o przekwalifikowaniu pomieszczeń wojskowych w mie-

ście do wyższej rangi kwaterunkowej.

Studia nad austriacką obecnością wojskową w Rzeszowie wymagają jeszcze

dodatkowych badań i gruntownej analizy personalnej obsady garnizonu. Mam

jednak nadzieję, że mój artykuł będzie przynajmniej podstawą do dalszych prac

i poszukiwań.

Wacław Szczepanik – THE AUSTRIAN GARRISON IN RZESZÓW IN THE YEARS 1772-1848

The article indicates the most significant problems connected with the Austrian military

presence in Rzeszów in the years 1772-1848. It shortly describes the organizational structure

of the garrison of Rzeszów and its changes. Except, the military units, their manpower and

79 Zob. OeStA/KA/AFA/k. 3821, DT 6 März 1848.


commanders are described. The ethnic membership of the soldiers is compared. It also descri-

bes the encroachment of the Austrians to Rzeszów in 1772 which was never analyzed before.

Wacław Szczepanik (ur. 1983), doktorant na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Jagielloń-

skiego w Krakowie; absolwent studiów historycznych w Instytucie Historii UJ w Krakowie.

Autor licznych artykułów naukowych i popularnonaukowych oraz książki: Cesarskie dzieci

z Tarnowa. 57 galicyjski pułk piechoty w latach 1894-1918. Zainteresowania badawcze: I wojna

światowa, historia wojskowości, historia Galicji, historia etniczna, Urban History.

Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 · Wojsko austriackie w Rzeszowie było...

Documents

Transcript of Austriacki garnizon w Rzeszowie w latach 1772-1848 · Wojsko austriackie w Rzeszowie było...