Bateria nadbrze¿na„Henningsen”Œwinoujœcie – 1922-1945

Prowadzona w latach 1919-1922intensywna wymiana kore-spondencji pomiêdzy Kierow-

nictwem Marynarki w MinisterstwieReichswehry a Komendantur¹ Twier-dzy w Œwinoujœciu doskonale ilustru-je mechanizm dezinformacji obcychwywiadów i kamuflowania tym sa-mym limitowanej Traktatem Wersal-skim ciê¿kiej artylerii, pozostaj¹cej nauzbrojeniu baterii nadbrze¿nych.Z czynnych do 1919 roku szeœciu ba-terii niektóre „rozbrojono” w ten spo-sób, ¿e wycofano z u¿ytku przesta-rza³e spi¿owe moŸdzierze, wprowa-dzaj¹c na ich miejsce zde-montowane z in-n y c h

twierdz znacznie nowoczeœniejszearmaty. Poszczególne twierdze nad-morskie wymieni³y siê po prostu par-kiem artyleryjskim, z³omuj¹c przyokazji stary sprzêt i zastêpuj¹c goartyleri¹ z arsena³u pruskiej mary-narki, która to z kolei wykaza³a, ¿etakich nadwy¿ek siê pozby³a. Fran-cuzi i Brytyjczycy patrzyli na takiepraktyki przez palce, nie widz¹cw nich zagro¿enia dla swoich intere-sów. „Przezbrajanie” umocnieñ nad-morskich zbieg³o siê ponadto w cza-sie z polskimi powstaniami na Œl¹-

sku i w Wielkopolsce. RepublikaWeimarska mog³a czuæ siê zagro¿o-na na swojej wschodniej granicy. Zro-zumienie dla tych obaw podzieli³yzachodnie mocarstwa. RenegocjacjeTraktatu Wersalskiego w latach 20.zapali³y zielone œwiat³o dla fortyfiko-wania niemieckich twierdz nad Ba³-tykiem.

Ufortyfikowana „Bateria Zachod-nia” (niem. Westbatterie), wzniesionajeszcze w po³owie XIX w, do roku1918 uzbrojona by³a w cztery ciê¿kiedzia³a nadbrze¿ne 210 mm KruppRingkanonen wz. 1873, osadzone nastacjonarnych ³o¿ach fortecznych zprzednim zaczepem. W 1918 rokudzia³a te by³y ju¿ mocno przestarza-³e i re¿imy traktatowe tylko u³atwi³yNiemcom pozbycie siê ich. Fakt, ¿eprzeciwnicy Niemiec poznali lokali-zacjê i konstrukcjê fortu, wcale niespisa³ go na straty jako obiektu woj-skowego. Przeciwnie, przez ca³y czas„Bateria Zachodnia” obsadzona by³apersonelem, a dowództwo twierdzytoczy³o debaty na temat wyboru no-wego uzbrojenia artyleryjskiego.W 1921 roku zapad³a decyzja o wy-posa¿eniu fortu w armaty 150 mm.

Wybrano model dzia³ okrêto-wych S.K.L/45 na ³o¿u

c o k o ³ o w y m

Piotr Laskowski

Kiedy zakoñczy³a siê I wojna œwiatowa, ma³o kto wierzy³, ¿e twierdzanadmorska w Œwinoujœciu bêdzie jeszcze mia³a jakiekolwiek znaczeniemilitarne. Tutejsze fortyfikacje zosta³y bardzo dok³adnie zinwentaryzowaneprzez brytyjskich i francuskich oficerów. Policzono w³aœciwie wszystkiedzia³a, wszystkie forty i bunkry oraz stany zapasów wojennych. Miêdzy-aliancka Wojskowa Komisja Kontroli nakaza³a likwidacjê okreœlonych Trak-tatem Wersalskim nadwy¿ek orê¿a. W atmosferze upadku kajzerowskiejRzeszy i upokorzenia jej armii, rozpoczê³a siê jednak restytucja „FestungSwinemünde”.

Plan fortu „Westbatterie”z przełomu XIX i XX wieku[rys. P. Laskowski na pod-stawie opracowania wydaw-nictwa „Infort”]

58

M.P.L.C/13, chronionych odkryt¹z ty³u wie¿¹ pancern¹.

Dla poprawy pola ostrza³uw p³aszczyŸnie horyzontalnej, stano-wiska nowych dzia³ przeniesiono nakoronê pó³nocnego wa³u ochronnegofortu, powy¿ej starych barbet artyle-ryjskich z prze³omu XIX i XX wieku.Wylano tutaj cztery oœmiok¹tne pod-stawy betonowe ze œrubunkiem domocowania piwotów armat oraz be-tonowe schody wejœciowe ze starychbarbet artyleryjskich na p³aszczyznypodstaw. Obok ka¿dej dzia³obitniwykonano ponadto niewielk¹, pod-ziemn¹ niszê na skrzynki po³¹czenio-we sieci zasilania, ³¹cznoœci i przeka-zywania danych z centrali artyleryj-skiej. Amunicjê do dzia³ (granatyi kartusze) dostarczano rêcznie zestarych komór amunicyjnych, znaj-duj¹cych siê pod XIX-wieczn¹ gale-ri¹ artyleryjsk¹. Dalmierz optycznydo kierowania ogniem znajdowa³ siêza stanowiskami dzia³, na szczyciedrewnianej wie¿y, ustawionej na ko-ronie po³udniowego wa³u ochronne-go fortu. Centrala artyleryjska (po-mieszczenie przeliczników) funkcjo-nowa³a w starej remizie dzia³owej nalewym skrzydle galerii.

„Bateria Zachodnia” obsadzonazosta³a personelem marynarki wojen-nej, pocz¹tkowo z I Oddzia³u Obro-ny Wybrze¿a (I. Küsten-Wehr-Abte-ilung), przeformowanego póŸniej naIII Oddzia³ Artylerii Morskiej. A¿ dosierpnia 1939 roku „Westbatterie”by³a jednostk¹ szkoln¹, przygotowu-j¹c¹ kanonierów i oficerów dla nie-mieckiej artylerii nadbrze¿nej. Tu¿

przed planowanym rozpoczêciemwojny, „Bateriê Zachodni¹” podpo-rz¹dkowano pod 123. Oddzia³ Arty-lerii Morskiej, ju¿ jako jednostkêszkolno-bojow¹ z numerem pocztypolowej 00359.

Jednym z oficerów, pe³ni¹cychs³u¿bê w „Baterii Zachodniej”, by³por. Wilhelm Henningsen. W marcu1938 roku oddelegowano go doutworzenia i przeszkolenia specjalnejkompanii piechoty morskiej, rekrutu-j¹cej siê z najlepszych oficerów, pod-oficerów i marynarzy III Oddzia³uArtylerii Morskiej. Ju¿ we wrzeœniu1938 roku kompania ta pop³ynê³a napok³adzie kr¹¿ownika „Deutschland”(póŸniejszy „Lützow”) do Hiszpanii,gdzie wziê³a udzia³ m.in. w opano-waniu radiostacji na wyspie Ibiza.W marcu 1939 roku „Marine-Stos-strupp-Kompanie” przetransportowa-na zosta³a okrêtami do K³ajpedy pod-czas zajêcia i przy³¹czenia miasta doRzeszy. Wreszcie w sierpniu 1939roku przyby³a pod pok³adem pancer-nika „Schleswig Holstein” do Gdañ-ska i o œwicie 1 wrzeœnia zaatakowa³apolsk¹ sk³adnicê na Westerplatte.

Podczas drugiego szturmu We-sterplatte por. Henningsen, podrywa-j¹c swoich marynarzy do natarcia,zosta³ ciê¿ko ranny i dzieñ póŸniej

zmar³ w szpitalu. Pochowany zosta³wraz z innymi poleg³ymi ze swojejkompanii na cmentarzu w Gdañsku-Srebrzysku. Propaganda niemieckabardzo szybko uczyni³a z WilhelmaHenningsena bohatera wojennego.Poniewa¿ s³u¿y³ on wczeœniej w œwi-noujskiej „Baterii Zachodniej”, abyuczciæ jego pamiêæ, dowództwo nie-mieckiej marynarki nazwa³o bateriêjego imieniem. Od 1940 roku a¿ dokoñca wojny funkcjonowa³a ona jakobateria nadbrze¿na „Henningsen”.

Za³oga baterii liczy³a w ró¿nychokresach od 60 do 150 ¿o³nierzy. Per-sonel dzieli³ siê na obs³ugê sta³¹ orazkursantów, którzy po kilkumiesiêcz-nym kursie przechodzili do innychbaterii nadbrze¿nych. Do 1941 rokupersonel sta³y zamieszkiwa³ wewschodniej, najstarszej czêœci po-mieszczeñ podziemnych fortu. Niszew kazamatach przedzielono tutajdrewnianymi œcianami, czyni¹cz nich kilka sal mieszkalnych dla ¿o³-nierzy i podoficerów. W dalszej czê-œci podziemi urz¹dzono sto³ówkêi kuchniê oraz magazyny zapasówbaterii. W zachodnim skrzydle kaza-mat znajdowa³y siê sk³ady amunicyj-ne, sanitariaty i zaplecze techniczne.

Oficerowie i kursanci bateriimieszkali w budynkach koszarowych

Uproszczony schemat kon-strukcji działobitni dla arma-ty 150 mm S.K.L/45, wkom-ponowanej w wał ochronnypowyżej starej barbety arty-leryjskiej dla działa 210 mm[rys. P. Laskowski]

Działo 150 mm S.K.L/45 nastanowisku ogniowym nr 2baterii „Henningsen” pod-czas strzelania szkolnego[fot. archiwum H. Eckardt]

Herbert Eckardt, artylerzy-sta baterii „Henningsen”przy bramie do fortu [fot.archiwum H. Eckardt]

59

ARTYLERIA

noujœciu. Dotychczasowe baterieszkolne przemianowano na grupyszkolne (Lehrgruppe) o takiej samejnumeracji oraz utworzono dodat-kow¹ 5. Lehrgruppe „Althagen”,szkol¹c¹ operatorów dalmierzy i sta-cji radarowych.

W 1942 roku zaczêto zmieniaæuzbrojenie baterii „Henningsen”.Zdemontowano stare dzia³a 150 mmS.K.L/45 wz. 1916 i na ich miejscezamontowano cztery nowe armaty150 mm S.K.C/28, posiadaj¹ce wiêk-szy zasiêg i chronione zamykanymiwie¿ami pancernymi.

Od 1944 roku wzros³o zagro¿enieatakami lotniczymi. Na obwa³owa-niach fortu wzniesiono zatem dwie

Tablica pamiątkowa na bra-mie wjazdowej, poświęconapor. Henningsenowi [fot. ar-chiwum H. Eckardt]

Por. Wilhelm Henningsen zeswoją kompanią szturmowąw świnoujskich koszarach IIIOddziału Artylerii Morskiej[fot. archiwum J. Benz]

Fragment grobli przez fosęi bramy wjazdowej do fortu,gdzie wisiała w okresie woj-ny tablica poświęcona por.Henningsenowi. Po prawejstronie ściana pomieszczeńpodziemnych, gdzie do1941 roku znajdowały sięsale mieszkalne dla żołnie-rzy, a później sala wykłado-wa dla kursantów [fot. archi-wum autora]

przy ulicy Fischerweg 1 (kompleksbudynków obecnej przychodni woj-skowej i szczeciñskiej Akademii Mor-skiej przy ulicy Kapitañskiej). Latem1941 roku po zachodniej stronie fortu(za fos¹), cywilna firma zmontowa³aw ci¹gu oœmiu dni kompleks czterechdrewnianych baraków mieszkalnych,gdzie przeprowadzi³a siê sta³a obs³u-ga baterii. W tym miejscu znajdowa³siê drewniany most dla pieszychumo¿liwiaj¹cy szybkie przejœcie z ko-szar do stanowisk bojowych.

W 1941 roku zbudowano na za-chodnim skrzydle fortu czterokondy-gnacyjny, ¿elbetonowy bunkier do-wodzenia i kierowania ogniem dladwóch baterii szkolnych: baterii„Henningsen” oraz s¹siedniej „Bate-rii Parkowej” („Plantagenbatterie”),uzbrojonej w cztery dzia³a 210 mmS.K.L/45. Praktycznie by³ to punktkierowania ogniem dla ca³ej Szko³yArtylerii Nadbrze¿nej, któr¹ utwo-rzono w 1941 roku po rozwi¹zaniu123. Oddzia³u Artylerii Morskiej. Naszczycie bunkra znajdowa³o siê sta-

nowisko obserwacyjne, na którymzamontowany by³ nowy dalmierzoptyczny o bazie 5 m, sprzê¿onyz aparatur¹ przelicznikow¹ i plansze-tem operacyjnym, znajduj¹cymi siêna ni¿szych kondygnacjach bunkra.Szereg funkcji wykonywa³y tutajdziewczêta ze S³u¿by PomocniczejKriegsmarine. W bunkrze podczasstrzelañ szkolnych czêsto przebywa-³o dowództwo szko³y oraz oficerowiekontroluj¹cy efekty szkolenia.

Od 1941 roku zmieni³a siê tak¿epodleg³oœæ organizacyjna baterii„Henningsen”. Utworzona Szko³aArtylerii Nadbrze¿nej sk³ada³a siêz czterech baterii szkolnych: I bateria– „Plantagenbatterie”; II bateria –„Henningsen”; III bateria – „Pritter”;IV bateria – „Ahrenshoop”.

W 1943 roku Szko³ê ArtyleriiNadbrze¿nej przekszta³cono w Od-dzia³ Szkolny Artylerii Nadbrze¿nej(Küstenartillerie-Lehrabteilung)i w³¹czono w sk³ad DowództwaSzkó³ Artylerii Przeciwlotniczeji Nadbrze¿nej Kriegsmarine w Œwi-

60

drewniane wie¿e dla artylerii prze-ciwlotniczej (Flakturm), na którychzamontowano poczwórnie sprzê¿onedzia³ko 20 mm Flakvierling 38 orazpodwójnie sprzê¿one dzia³ko 37 mmDoppellafette. Na co dzieñ wykorzy-stywano je do szkolenia, ale w razienalotu stanowi³y przeciwlotnicz¹ ar-tyleriê os³onow¹ baterii. Od 1944 rokubateria „Henningsen” dysponowa³atak¿e radiolokacyjn¹ stacj¹ namierza-nia celów FuMO. Z bateri¹ wspó³pra-cowa³a jednostka doœwiadczalna „Ar-tillerie-Versuchskommando”, dyspo-nuj¹ca m.in. noktowizorami. W stycz-niu 1945 roku na wyposa¿eniu bateriiznajdowa³ siê noktowizor pasywnytypu WPG (Wärme-Peil-Gerät).

Od 1945 roku bateria „Henning-sen” zaczê³a braæ udzia³ w dzia³aniachbojowych. Pocz¹tkowo by³o to ostrze-liwanie z dzia³ek przeciwlotniczych

Plan obiektów baterii „Henningsen” od 1941roku. 1 – stanowisko działa nr 3; 2 – stanowi-sko działa nr 4; 3 – bunkier dowodzenia; 4 –plac apelowy; 5 – drewniany most przez fosę;6 – barak mieszkalny dla obsługi bunkra do-wodzenia; 7 – barak łaźni i sanitariatów; 8 –barak mieszkalny dla oficerów i podoficeróworaz kancelaria baterii; 9 – barak mieszkalnydla obsług armat; 10 – obecna ulica Uzdrowi-skowa [rys. P. Laskowski na podstawie odręcz-nego szkicu H. Eckardta]

Stanowisko obserwacyjnebunkra dowodzenia baterii„Henningsen”. Oficerowieobserwują efekty strzelaniaszkolnego, wśród nich dwie„Marinehelferinn” ze SłużbyPomocniczej, w głębi obsłu-ga dalmierza optycznego[fot. archiwum H. Eckardt]

przelatuj¹cych samolotów alianckich.Jak wspomina by³y dalmierzysta ba-terii Jakob Weyres, po jednym z ata-ków sowieckiego lotnictwa szturmo-wego dosz³o do tragicznej pomy³ki.Otworzono ogieñ do dwóch lec¹cychtu¿ nad morzem maszyn, które ze-strzelono i które okaza³y siê w³asny-mi myœliwcami typu Fw 190.

Od marca 1945 roku do walkiw³¹czy³y siê dzia³a 150 mm. Z bate-rii wys³ano na wyspê Wolin obser-

Starszy sierżant artylerii morskiej Ewald Geric-ke przy stanowisku ogniowym nr 3 baterii„Henningsen”. Z tyłu widoczna wieża armaty150 mm S.K.C/28 [fot. archiwum autora]

61

ARTYLERIA

watorów, wyposa¿onych w radiosta-cje. Z prowizorycznych wie¿ obser-wacyjnych podawali oni namiaryi korygowali ostrza³ wojsk sowiec-kich na wschodnim brzegu Dziwny.

Na prze³omie 1944/45 roku perso-nel baterii zacz¹³ topnieæ wskutek wcie-lania marynarzy do jednostek l¹dowychna froncie. Obowi¹zki amunicyjnychw baterii przej¹³ œwie¿o przyby³y plu-ton ukraiñskich ochotników (tzw.HiWi). Ukraiñców zakwaterowanow zachodniej czêœci kazamat fortecz-nych, dos³ownie pomiêdzy magazyna-mi amunicyjnymi. S³u¿yli oni w bateriido koñca wojny. W maju 1945 roku mie-li rzekomo odmówiæ ewakuacji z fortu.Ich los jest do dziœ nieznany.

Z dywanowego nalotu bombow-ców amerykañskich na Œwinoujœciew dniu 12 marca 1945 roku bateria

Żołnierze baterii „Henningsen” przed drewnia-nym barakiem mieszkalnym. Nad wejściemwidoczne „trofeum wojenne” – tablica z napi-sem Westerplatte, przywieziona prawdopodob-nie z polskiej składnicy tranzytowej [fot. archi-wum H. Eckardt]

„Henningsen” wysz³a kompletniebez szwanku. W pierwszych dniachmaja 1945 roku bateriê przygotowa-no do ewakuacji. 4 maja resztka per-sonelu opuœci³a fort na rozkaz ostat-niego dowódcy baterii por. Richterai uda³a siê pieszo do pobliskiego k¹-pieliska Heringsdorf. Tam ¿o³nierzeza³adowali siê na pok³ad okrêtu de-santowego typu MFP i odp³ynêli naBornholm, a nastêpnie do portuw Kappeln (w Szlezwiku, miêdzy Ki-loni¹ a Flensburgiem). Jako ostatniaopuœci³a fort grupa marynarzy wy-znaczona do zniszczenia urz¹dzeñi zapasów baterii. Dzia³a i amunicjêwysadzono w powietrze. Broñ rêczn¹i ekwipunek wrzucono do fosy.Zniszczono tak¿e inne urz¹dzeniatechniczne i generator pr¹dotwórczy.Bateria „Henningsen” przesta³a ist-nieæ.

Materia³y i Ÿród³aMilitär – Archiv Freiburg: sygn. akt RM 313085,

RM 313086, RM 314353Relacje by³ych artylerzystów i kursantów bate-

rii: Jakoba Weyresa, Herberta Eckardta, Wil-frieda Sandera.

Wspomnienia by³ego ¿o³nierza Kompanii Sztur-mowej Kriegsmarine Jörga Benza.

Typowy obrazek z okresu normalnego funkcjo-nowania baterii „Henningsen”: uroczysty obiadz okazji zakończenia kolejnego kursu artylerzy-stów. Stoły ustawiono na galerii artyleryjskiejfortu nad kuchnią przy stanowisku działa nr 2.Siedzą od lewej: oficer polityczny baterii por.Brünninghaus, Hildegarde Dorl ze Służby Po-mocniczej, komendant szkoły kmdr. Struwei dowódca baterii kpt. Keller

Trenażer armaty 150 mm na wschodnim skrzy-dle galerii artyleryjskiej fortu, służący do naukiładowania i rozładowania dział [fot. archiwumH. Eckardt]

62