Kazimierz Pospieszny

Architektura rezydencji wielkiego mistrza w Malborku w kontekście europejskim1

Pałac Wielkiego Mistrza w Malborku należy do tych nielicznych budowli możnowładczych w

średniowiecznej Europie, które w ciągu niespełna jednego wieku, staraniem tego samego

inwestora, kompleksowo i zasadniczo zmieniły swoje oblicze architektoniczne. Dzieje

„rozlicznymi plagami nękanego XIV stulecia”, jak sugestywnie podsumowała ów wiek Barbara

Tuchman2, obfitowały niejako na przekór nakreślonej przez autorkę pejoratywnej perspektywie

historiozoficznej w inicjatywy twórcze - z punktu widzenia historyka sztuki - biegunowo temu

osądowi przeciwstawne. Można odnieść wrażenie, że wartki nurt wydarzeń bardziej stymulował

niż stawiał bariery na drodze wielokierunkowego rozwoju sztuki kojarzonej ze stylem

międzynarodowym, dworskim, miękkim lub pięknym, w tym szczególnie z architekturą budowli

rezydencjonalnych 3 . Przebijająca się ostatnio w badaniach świadomość tego fenomenu

wskazuje, że znajomość dzieł architektury rezydencjonalnej tamtego okresu jest dziś dalece

niewystarczająca. Zastanawia przy tym fakt, że więcej przeszkód na drodze do przedmiotowej

wiedzy można było dostrzec w metodologii badań niż wynikało to z percepcji dzieł, z

liczebności lub stanu posiadania budowli często okaleczonych i zdegradowanych w swym

kształcie artystycznym, czy też z zasobności i dostępności źródeł archiwalnych4 . Taki sam

zarzut można postawić w stosunku do badań rezydencji wielkich mistrzów w Malborku5.

Przełamanie ograniczeń poznawczych jednej dyscypliny stało się ważnym punktem działania

współczesnych ośrodków badań kastelologicznych i rezydencjonalnych, promujących

metodologiczną interdyscyplinarność6. Osąd nauk historycznych skupia się dziś bardziej, jak

przekonują coraz liczniejsze przykłady, na wielowątkowej zależności między władzą suwerena a

architekturą rezydencji 7 , problematyce pomijanej albo traktowanej marginalnie w starszej

literaturze. Jak zauważył Klaus Neitmann: „punktem ciężkości badań nad rezydencją nie jest

przedstawić architekturę, sztukę i kulturę siedzib rezydencjonalnych jako cel sam w sobie, lub

jako ekskurs z dziedziny historii sztuki, lecz zaprezentować je w odniesieniu do tego, jakie

1 Artykuł opracowany w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki nr 2013/09/B/HS3/03487. 2 TUCHMAN 1993: passim, ocena stulecia zawarta w epilogu, 552-566. 3 Kultura i sztuka dworska we Francji i Burgundii XIV-XV w., panorama, definicje, stan badań, ZIEMBA 2008 I: 24-71, 122-126. 4 BILLER 2009, 9-28. Problematyka i stan badań nad zamkami możnowładczymi (Fürstenburgen) i budowlami rezydencjonalnymi w krajach niemieckich; zagadnienia metodologiczne podnoszone wcześniej przez autora, BILLER 1998: 11-42; zarys problematyki i charakterystyka środowiska badawczego z centrum w Kilonii, ALBRECHT 2009: 15-17; wybiórczy przegląd problematyki zamku w Malborku, WÜLST 2013: 207-220. 5JURKOWLANIEC/ TORBUS 2012: 100. 6 Materiały posesyjne serii Château-Gaillard , od l. 90. XX w. „Burgen und Schlösser” Wartburg-Gesellschaft, , CastrumBene i Castella Maris Baltici; przede wszystkim działalność Residenzen-Kommission an der Göttinger Akademie der Wissenschaften, HIRSCHBIEGEL/WETTLAUFER 1999: 73-82, od 1985 r. seria wyd. Vorträge und Forschungen zur Residenzenfrage, oraz Mitteilungen der Residenzen-Kommission der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, tamże bibliografia: Sonderheft: 1 (1995), 3 (1999), 4 (2000), 5 (2000), 13 (2010). 7 Postulowana dziedzina to historia sztuki, przedmiot to zamek możnowładczy, a cel to „architektura jako nośnik znaczenia“, BILLER 1998: 9-42; w odniesieniu do „Fürstenburgen“, BILLER 2009: 14 ff.; ceremoniał w tradycji cesarskiej i papieskiej, ŻUCHOWSKI 2001: 29 ff.; prezentacja i propaganda władzy, KERCHER 2000: passim; „Stil als Bedeutungsträger“ w stosunku do rezydencji, KERCHER 1997: 155-170; CARQUÉ 2004: 473.

wymagania stawiano suwerenom na danym terytorium i jakie zastosowano środki do jej

sprawowania w celu reprezentacji owej władzy”8. Istotną przeszkodą w tego typu badaniach jest

autentyczność źródła, stan zachowania samej materii murów. Wychodząc poza wąskie pole

zainteresowań architektonicznych problem także w tym, iż zachowane budowle lub ich części -

często z inwencją restaurowane - przechowały w swych murach niewiele z towarzyszącego im

artystycznego kolorytu epoki. Obraz ów niewolny od kontrastów, zależny od lokalnych

zwyczajów i upodobań, stanowi do dziś najbardziej ulotny, trudny do sprecyzowania stan

egzystencjalny dzieła. Oryginalny wystrój wielu budowli przepadł bezpowrotnie, zaś źródła

pisane okazały się dalece niewystarczające, aby tę lukę choć w części wypełnić9.

Wiek XIV to okres zmian w Europie i całym świecie chrześcijańskim, czego przykładem był

spektakularny upadek zakonu templariuszy wraz ze wszystkimi, wynikającymi z tego faktu

konsekwencjami. Inwestycje rezydencjonalne podejmowane w nowych okolicznościach

geopolitycznych wymagały architektury monumentalnej, dzieł wpisanych w obraz epoki,

trafiających do społecznej wyobraźni 10 . Czołową pozycję na liście budowli z tego okresu

zajmuje pałac papieski w Awinionie, budowla o imponującej skali i wyrazistej,

charakterystycznej formie, rozbudowana w latach 1324-42 i 1342-64 przez papieży Benedykta

XII i Klemensa V, z kulminacją w postaci wielkiej kaplicy. Zaraz po papieskiej należałoby

dopisać do listy równie ambitną rezydencję cesarską Karola IV w Pradze wraz z pobliskim

zamkiem Karlštejn – inwestycję rozpoczętą w 1344 r. aktem wmurowania kamienia węgielnego

pod „klasyczną”, gotycką katedrę. Inspiracji i wzorców dla tych i wielu innych budowli

rezydencjonalnych, od śródziemnomorskiego królestwa Majorki, na południowym zachodzie

Europy, po nadbałtycki Marienburg, od 1309 r. stolicy państwa zakonnego, należałoby szukać,

zdaniem znawców tej problematyki, w dziełach znacznie wcześniejszych, przede wszystkim

poprzedniego, XIII wieku, we Francji oraz Burgundii11.

Wśród wielu spektakularnych koncepcji rezydencjonalnych w XIII w. wydarzeniem najdalej

idącym, przy tym niezwykle inspirującym dla naśladowców było przejęcie tradycji sacrum

cesarskiego Konstantynopola przez władcę Francji Ludwika IX Świętego z dynastii

Kapetyngów i budowa monumentalnego relikwiarza, Świętej Kaplicy (Sainte Chapelle) w

rezydencji królewskiej na Île-de-la-Cité w Paryżu. Król w 1237 r. nabył u Baldwina II, 8NEITMANN 1990: 22-23, „Ein Schwerpunkt der Residenzforschung wird darin daher bestehen, die Architektur, Kunst und Kultur des Residenzortes darzustellen, nicht als Selbstzweck oder als kunstgeschichtlicher Exkurs, sondern im Hinblick darauf, inwieweit die Landesherren Aufgaben auf diesen Gebieten gestellt und gefördert haben und inwieweit die Ergebnisse der Arbeiten zu Zwecken der Herrschaftsrepräsentation und der Herrschaftsübung verwendet werden.“ 9Głębię problemu uzmysławia uroczysta oprawa święta noworocznego na dworze księcia Jeana de Berry, znana dzięki miniaturze braci Limburg z „Bogatych Godzinek” oraz źródłom pisanym, jak wykaz darów dla księcia na rok 1415, HIRSCHBIEGEL 2003 (2): 22-23, passim; szerzej HIRSCHBIEGEL 2003 (1): passim; FOUQUET/V.SEGGERN/ZEILINGER 2003: 9-18; elementy „gospodarstwa” dworu, RÖSENER 2010: 27-29,32; PARAVICINI 2002: 68-73. 10„Visuell formulierte Ansprüche der Auftraggeber“ jako wyróżnik stylu książęcych rezydencji francuskich przed 1400, CARQUÉ 2004:359. 11ALBRECHT 1986: 7-32;ALBRECHT 1995: 3-6, 18-52; reakcja na „sog. Hofstil der Epoche Ludwigs IX“; BRÜCKLE 2005: 39-66; PARAVICINI 1991:207-263.

zubożałego łacińskiego cesarza Bizancjum, koronę cierniową Chrystusa za olbrzymią kwotę 135

tys. liwrów w złocie. Do 1241 r. dokupiono pozostałe relikwie pasyjne Chrystusa12 oraz kolejne

relikwie pierwszej rangi (z depozytu u Wenecjan), przechowywane do tego czasu w Świętej

Kaplicy w Wielkim Pałacu Bukoleon nad Bosforem 13 . Warto zauważyć, że nowa,

dwukondygnacyjna Sainte Chapelle, wzniesiona w latach 1242-1246 na przechowywanie owego

skarbu, kosztowała króla Francji jedynie 40 tys. liwrów14. Posiadanie cennych relikwii wydatnie

wzmocniło charakter sacrum władzy królewskiej i miało w szerszym wymiarze swoje

dalekosiężne konsekwencje dla rozwoju możnowładczej rezydencji późnego średniowiecza na

Zachodzie. Nie tylko liczne kopie i naśladownictwa Sainte Chapelle, ale również kaplice oraz

skarbce relikwiowe stały się w tym niespokojnym stuleciu, obok takich elementów składowych

jak wieża mieszkalna i wielka sala audiencyjna, trzecim komponentem rezydencji królewskich i

książęcych. Karol IV Luksemburski, z równym zapałem jak wcześniej św. Ludwik, przystąpił w

Pradze do realizacji nowej, stołecznej rezydencji cesarskiej. Nie poprzestał na budowie części

wschodniej katedry wraz z kaplicą św. Wacława (cyborium ad corpus), które wzniesiono przed

1378 r., ale w pobliżu stolicy wybudował dla przechowywania skarbu relikwiowego

wspomniany zamek Karlštejn15.

Pierwszy dom wielkiego mistrza w Malborku

W perspektywie władczego, stołecznego statusu Malborka w XIV w. kluczowa okazała się

godność księcia Rzeszy nadana w 1230 r. wielkiemu mistrzowi zakonu krzyżackiego przez

cesarza Fryderyka II Hohenstaufa16. Po utracie w 1271 r. zamku Montfort w Palestynie i Akki

1291 malborska rezydencja wielkiego mistrza po 1309 r. - nie licząc przejściowej lokalizacji w

Wenecji - została zorganizowana na nowo17 . Malbork przedstawiał się na tle modelowych

siedzib dworów książęcych i kurii biskupich na Zachodzie, biorąc pod uwagę obecny etap

badań, jako budowla typowa a zarazem wyjątkowa [il 1]. Jej trzon konstrukcyjny, bardzo dobrze

zachowany do dziś, stanowiły sala audiencyjna i wieża mieszkalna. W tej „klasycznej”

12 Dwie wielkie części relikwii krzyża, lanca, dwa gwoździe, fiolka z krwią, części Jego tuniki, itp., OTAVSKÝ 2009:301. 13 Odrobina mleka Matki Bożej, głowy świętych Jana Chrzciciela, Blasiusa, Simeona i Clemensa oraz laska Mojżesza, w większości od końca XII w. w kaplicy Marii Theodokos z Pharos (Bukoleon), w tamtym czasie nazywaną przez francuskich pielgrzymów „Sainte Chapelle”, TRIPPS 2008:109. 14 Tamże. 15 Budowa i kreacja rezydencji Karola IV, FAJT 2006: 44-75; malowidło w Karlštejnie ze sceną odbioru relikwii w 1359 r., zakupionych via Genua, od cesarza bizantyjskiego Jana V. Paleologa, LINDNER 2009:289; w 2016 r.; panorama sztuki na Jubileusz 800-lecia urodzin Karola IV. katalog wystawy, FAJT 2016: passim. 16

„Reichsfürstengleich” w Złotej Bulli z Rimini 1230, co według Udo Arnolda skutkowało za rządów Luthera von Braunschweig wprowadzeniem książęcej tytulatury Deo gratia i stanowiło nie jedyny „fürstliche Element des Hochmeistertums”, HELMS 2009: 159-177; przywilej cesarski i papieski, przyswajany z czasem – proces przejścia na pozycje książęce, według Wernera Paravicini, zakończony najpóźniej za Winrycha von Kniprode 1352-1382, PARAVICINI 2007: 392. 17 MILITZER 1999: 24-46, 115-165; studia książęcego stylu dworu wielkiego mistrza od: VOIGT 1830: 169 ff.; wprowadzone ostatnio szeroko w obszar badań europejskiej kultury dworsko-rycerskiej, PARAVICINI 2007.

strukturze rezydencji 18 wieża, zwrócona w stronę rzeki, wyróżniała się piętrem

reprezentacyjnym na wysokiej, czwartej kondygnacji, [il. 2 a-c]. Budowla doskonale wpisywała

się w topografię na skraju przedzamcza (suburbium). Przeciwległa partia frontowa,

rozbudowana w kierunku dziedzińca w drugim etapie, była, odpowiednio do ukształtowania

terenu, dwukondygnacyjna [il. 3]. Na układ funkcjonalny budowli składały się elementy

architektoniczne na zewnątrz oraz ciągi pomieszczeń wewnątrz. Zostały one rozmieszczone na

drodze powitalnej, prowadzącej od głównego wejścia na dziedzińcu do kompleksu sal

reprezentacyjnych, położonych w głębi i do bocznego, wydzielonego prywatnego segmentu

mieszkalnego wraz z kaplicą.

Zachowana do dziś wieża mieszkalna w typie wielokondygnacyjnego, francuskiego donżonu

(corps de logis), została dobudowana od zachodu, w latach około 1385-93 do pierwszego,

dwukondygnacyjnego, reprezentacyjnego budynku mieszkalnego. Ów pierwszy, niewielkiej

skali pałac w Malborku z lat 20. XIV w., na planie wydłużonego prostokąta, cechował z kolei

charakterystyczny trójpodział głównego piętra, mieszczącego kaplicę, salę audiencyjną i

komnatę mieszkalną19. Jego konstrukcja w typie frankijsko-turyngskiego palatium była dobrze

znana w kraju pochodzenia większości rycerzy zakonnych w Prusach, z dwunasto- i

trzynastowiecznych (rozbudowa) siedzib Ludowingów w Wartburgu i Marburgu20. Pierwsza

budowla w Malborku, biorąc pod uwagę skalę przedsięwzięcia była skromna, utrzymana w

duchu trzynastowiecznym, w myśl zasad wyznawanych przez Karola z Trewiru (wielki mistrz

1311-24) 21 . Pierwszym krokiem do przebudowy dawnego przedzamcza w kierunku

wielkoksiążęcego, trójskrzydłowego założenia rezydencjonalnego Zamku Średniego było

wzniesienie sali audiencyjnej Wielkiego Refektarza 22 . Obok tego, w latach 1331-44 miała

miejsce imponująca pod względem architektonicznym rozbudowa kościoła konwentualnego

NMP na Zamku Wysokim, za wielkich mistrzów Luthera von Braunschweig i Dietricha von

Altenburg.

O tym, że prace adaptacyjno-mieszkalne ruszyły niezwłocznie po 1309 r., nie tylko w Malborku,

ale również w kilku zamkach komturskich, przekonuje akcja lokowania pruskich siedzib

dostojników, przeprowadzona do 1312 r. Natomiast o budowie pierwszego pałacu w Malborku

możemy mówić dopiero ok. 1320 r., zaś jako dziele ukończonym zapewne dopiero ok. 1324 r.23

W sąsiedztwie domu konwentualnego, w miejscu późniejszego wielkiego pałacu, wzdłuż

18 Geneza hali, domu salowego i wieży, powstanie Corps de logis i apartamentu, ALBRECHT 1995:7-52; 79-84, 120-127; specyfika zamków możnowładczych, BILLER 2009: 16-19, 21-28. 19 Kaplica od XIII w., ALBRECHT 1995: 30-34; BADSTÜBNER 2001: 23-25. 20 BINDING 1995:86-89. 21 Za Karla von Trier czas przełomu po okresie kryzysu, NIESS 1992: 187-190, passim. 22Conrad Steinbrecht utożsamiał z pierwszym pałacem budowlę powstałą w kontynuacji Wielkiego Refektarza w l. 1330-40, „von [Großen] Remter erstreckte sich der Palast weiter bis zum Hausgraben vor dem Hochschloss“, STEINBRECHT 1920:7-9; podobnie CLASEN 1924: 30; najwcześniejsze datowanie na ok. 1300, SCHMID 1955: 47-51, ostatnio jeszcze bardziej wstecz, na nieznanych bliżej podstawach, JESIONOWSKI 1999: 181-197. 23Por. chronologia na podstawie analizy struktury budowlanej, POSPIESZNY 2001: 85-90.

zachodniego muru północnego przedzamcza nad Nogatem, powstał prostokątny wydłużony,

jednotraktowy i pięcioprzęsłowy budynek mieszkalny. W murach tego prostego domu nie było

miejsca na kancelarię, która do 1333 r. działała na zamku konwentualnym24.

Do pierwszego okresu budowy nie zachowały się żadne źródła pisane, natomiast dużo danych o

strukturze budowlanej i niektórych, ważnych elementach wystroju uzyskano z badań

archeologiczno-budowlanych. Górne piętra tego pierwszego pałacu wyburzono w końcu XIV w.

na etapie wielkiej przebudowy. W całości zachowała się jedynie piwnica, zajmująca pierwszą z

jego trzech kondygnacji. Obszerne jednoprzestrzenne pomieszczenie piwnicy, sklepione

krzyżowo-żebrowo na pasowych żebrach i o równie masywnej budowie wysklepków stanowiło

mocny, konstrukcyjny cokół pod kolejne dwa piętra mieszkalne. Wejście do wielkiej piwnicy z

„suchej”, a więc przejezdnej fosy, wykonane w ścianie szczytowej po stronie południowej,

wskazywało w kontekście dalej położonych refektarzy, na funkcję gospodarczą tego

pomieszczenia, przede wszystkim aprowizacyjną [il. 4.]. 25.

W stosunku do całej struktury budynku najmniej wiadomo o kondygnacji parteru, dostępnej z

dziedzińca. Zachowane fragmenty ścian zostały po przebudowie włączone w konstrukcje murów

działowych, natomiast dolne partie murów obwodowych utkwiły w pustce między sklepieniem

piwnicy a młodszym poziomem posadzki przyziemia pałacu, założonym półtora metra wyżej.

Znacznie więcej danych w odniesieniu do głównej kondygnacji mieszkalnej uzyskano, mimo

braku istotnych fragmentów konstrukcji, na pierwszym piętrze, w obrębie przebudowanych

wnętrz. Wysokie ściany wprawdzie usunięto, lecz znowu, analogicznie jak nad piwnicą, ocalały

fragmenty murów pogrążone tym razem około 80 cm pod nową posadzką [il. 17 b], oraz jeden

niewielki, lecz istotny odcinek fasady budynku od strony dziedzińca. Najwięcej informacji o

funkcji i charakterze pomieszczeń dały zachowane, bądź odzyskane w trakcie badań

budowlanych detale architektoniczne. W pierwszym rzędzie dotyczyło to wspomnianego

odkrytego fragmentu fasady pałacu i okna w typie tryforium, którego dużą część odsłonięto w

trakcie badań murów 26 . Lancetowa forma wypełnienia otworów i grube laskowania

reprezentowały stylistykę analogiczną do występującej w przeźroczach skrzydła północnego

Zamku Wysokiego, konstrukcji przebudowanej przed 1324 r. Identyczne formy zachowały się

na ganku obronnym w od południa i w szczycie zachodnim skrzydła [il. 5 a-c].

24 Przeniesienie obciążeń administracyjnych na urząd wielkiego mistrza do Malborka po zniesieniu godności pruskiego mistrza krajowego w Elblągu w 1324 r., czytelne w działalności notariatu na Zamku Wysokim, JÓŹWIAK/ TRUPINDA 2011: 203-204. 25 Poza notkami źródłowymi o składach w „wielkiej piwnicy”, JÓŹWIAK/TRUPINDA 2011:241-244, o jej użytkowaniu na skład, głównie wina na stół wielkiego mistrza, PARAVICINI 2007: 397, świadczą liczne ułomki dzbanów z kamionki, znalezione w podsypce i między warstwami ceglanych posadzek w trakcie badań konserwatorskich w 1994 r. 26 Według nieujawnionego, nieznanego klucza metodologicznego datowano odkryte fragmenty okna na lata 1291-1296, JESIONOWSKI 2001:184-185.

Zgodność, wręcz powtarzalność formy miała znaczenie dla ustalenia chronologii względnej

etapów przebudowy i rozbudowy rezydencji wielkiego mistrza, wpisywała się również w

datowanie całego założenia zamkowego. Odnosząc się do wcześniejszych ustaleń trzeba

przywołać fakt, że szczyt zachodni domu konwentu zamykał proces przebudowy kapitularza w

skrzydle północnym27 . Analogicznie do powyższych okoliczności fasadę pierwszego pałacu

należałoby datować na lata ok. 1320-24. Hipotezę tę zdają się potwierdzać inne,

charakterystyczne detale z poziomu rozpatrywanego głównego piętra. Przede wszystkim

niewielkie fragmenty ceglanych arkadek przyściennych, znalezione w pachach sklepiennych

Wielkiego Refektarza, których forma utrzymana była w tradycji detalu pierwszego kościoła

zamkowego NMP.28 Wielki Refektarz, salę o imponującej skali (30 x 15 m) i wysokim stylu,

zbudowano na przedłużeniu pierwszego domu wielkiego mistrza i rozplanowano, tak jak całe

nowe skrzydło w kierunku północnym. Od zachodu jego mury osadzono na nowo, lokując je tak

wzdłuż, jak i w poprzek korony murów fundamentowych wyburzonego przedzamcza, co od

strony rzeki skutkowało poszerzeniem całego skrzydła. Wzniesienie Wielkiego Refektarza

zapoczątkowało budowę monumentalnego, trójskrzydłowego założenia Zamku Średniego, które

objęło cały obszar dawnego przedzamcza północnego.

W planie konstrukcji wielkiej sali i jej sąsiedztwa znalazła się także dopiero co ukończona

kaplica domowa wielkiego mistrza. Według badań architektonicznych zakres przebudowy objął

sklepione – jak należy sądzić – pomieszczenie kaplicy, w pierwszym pałacu wpisane w

prostokąt murów, teraz wysunięte na dziedziniec w kierunku wschodnim, prostopadle do osi

nowego skrzydła. Wspomniane detale starszej kaplicy kierowały uwagę ponownie na kościół

zamkowy NMP29, ale i na kapitularz, gdzie po raz ostatni w wystroju zamku zastosowano w

dużym zespole elementy wielkoformatowe ceglanych służek sklepienia30.

Do zbioru detali głównego piętra pierwszego domu wielkiego mistrza należało zaliczyć także

zespół ośmiu kamiennych, kroksztynowych, wielobocznych konsol sklepiennych, użytych

wtórnie przed 1399 r. w południowo wschodniej sali narożnej (antykamery, sali powitalnej)31.

Wymontowano je z sali w środkowej partii domu, zapewne audiencyjnej (?), usytuowanej obok

kaplicy, którą wyburzono w drugim etapie przebudowy [il. 6]. Za centralnym położeniem sali

27 Szczegółowo w kwestii lubeckiego pochodzenia detalu, POSPIESZNY 2014: 188-190. 28 Detal permanentnie mylony, mimo oczywistych różnic formalnych - pomijając brak przesłanek na odległą lokalizację znalezisk - z wystrojem pierwszego malborskiego kościoła zamkowego NMP; ta atrybucja ostatnio powtórzona, JESIONOWSKI 2016:175. 29Tamże. Wiązkowe służki oraz kapitele, odnalezione w 2006 r., zdemontowano i wrzucono obok w pachy dopiero co ukończonego sklepienia Wielkiego Refektarza (jako dociążenie). Fakt ten obrazuje postęp prac, które z refektarza przeniosły się dalej na budynek pałacowy i na kaplicę, por. POSPIESZNY 2001: 85-90. 30 Nie licząc dwóch odcinków arkadkowej dekoracji ścian pierwszego kościoła zamkowego NMP, skopiowanych przed 1344 r., KILARSKI 1983: 140. Ceglana plastyka budowlana ustąpiła w tym czasie technologii sztucznego kamienia, wyłączając z tego wycinane według szablonu ceramiczne kształtki żebrowe– technika pokazana na przykładzie detali z dormitorium konwentu na Zamku Wysokim, KILARSKI 2007:31-32. 31 Za wtórnym użyciem konsol świadczy destrukt biało-czarnego opracowania kolorystycznego przynależny do pierwszego pomieszczenia, zagłębiony w ścianie, odkryty w 1994 r. na kamiennym sięgaczu konsoli, tuż obok elementów licowych okapu kominka, por. POSPIESZNY 2001:86-87.

przemawiały opisane powyżej, trójdzielne okno (tryforium), oraz detale, zachowane pod

posadzką obecnej Niskiej Sieni (w1/3 dawnej szerokości sali). Były to cokół i baza jednego z

dwóch filarów sklepiennych, które razem, ze względu na swoją skalę, wskazywały na znaczne

rozmiary tego pomieszczenia. Z tego samego miejsca mogły pochodzić dwa ośmioboczne, duże

kapitele, utrzymane w tej samej stylistyce, odnalezione w 1838 r., w czasie pierwszej, tzw.

romantycznej restauracji, wykorzystane wtórnie w kompozycji filara sąsiedniej Sali

Królewieckiej (jako baza i kapitel)32.

Podsumowując, sala audiencyjna pierwszego pałacu z 1. ćw. XIV w. przedstawiała się jako

dwufilarowa, o sklepieniu wspartym na 10. konsolach. Wszystkie elementy składowe filarów i

konsol zostały wykonane z wapienia i opracowane na planie ośmioboku. Zapewne sala była

oświetlona od wschodu, od strony dziedzińca trzema oknami triforyjnymi, analogicznymi w

formie do odkrytego fragmentu. Natomiast nic nie wiadomo o oknach położonych przeciwlegle,

po stronie rzeki (od zachodu). Jako pendant do frontu budowli powinny się tam znajdować okna

lancetowe, rozmieszczone podobnie jak dwa okna szczelinowe zachowane w grubym murze

piwnicy na osiach przęseł sklepiennych. Jednak jest mało prawdopodobne, że były one wąskie

niczym strzelnice. Gdyby obraz głównego piętra uzupełnić od południa o domniemany trzeci

element, czyli izbę/komnatę mieszkalną, otrzymalibyśmy strukturę budowlaną znaną z

książęcych rezydencji Ludowingów w Wartburgu i Marburgu, nierzadko wykorzystywaną przez

Zakon w Prusach. Pokazują to przykłady z poł. XIII w. z domów konwentualnych w Toruniu i

Grudziądzu, a także domów wielkiego szpitalnika w Elblągu i wielkiego marszałka, z

przedzamcza zamku w Królewcu po 1309 r.33.

Pełny kształt budynku mieszkalnego z piętrem reprezentacyjnym na trzeciej kondygnacji

uzupełnić należało ewentualnie o ganek obronny na koronie murów. Uzyskany obraz

odpowiadał rozpowszechnionemu od XII w. w Europie salowemu modelowi domu

możnowładcy („Saalgeschoßhaus”) 34 . Prosta struktura palatium została w drugim etapie

rozbudowy, ok. 1330-40, wzbogacona po stronie dziedzińca o elementy reprezentacyjne

siedziby suwerena. Składały się na nią schody (w części kręte)35 i portal wejściowy na główne

piętro. W jego ościeżach umieszczono kapitel z rzeźbioną sceną turniejową36. Podobnie rzecz

się miała z wysuniętą w kierunku wschodnim, zamkniętą pięciobocznie, oskarpowaną kaplicą

pałacową. Wewnątrz została ona ozdobiona przedstawieniami apostołów, wymalowanymi na

ścianach tarczowych oraz rzeźbą figuralną na wspornikach sklepienia. Pełnopostaciowe figury

32

Tamże. 33 POSPIESZNY 2007: 84-95. 34 ALBRECHT 1995:22-28. 35 W trakcie badać budowlano-architektonicznych w nieużywanym przedsionku zejścia do wielkiej piwnicy odsłonięto ślady krętych schodów z poziom parteru (rys. B. Zimnowoda-Krajewska 2002, Archiwum Zakładu Zab./Kons. UMK w Toruniu). Schody kręte budowano przy prywatnych apartamentach, zaś o prostym biegu przy salach reprezentacyjnych, KERSCHER 1997: passim.; opis wzorców paryskich, WHITELY 1989:133-154. 36 Kapitel znaleziony pod posadzką sieni w trakcie badań części wsch. głównego piętra pałacu w 1997 r., POSPIESZNY 2001:84-86.

apostołów nawiązywały do rzeźbionego kolegium apostolskiego kościoła NMP,

konsekrowanego na nowo po rozbudowie w latach 1331-4437.

Asumpt do przebudowy budynku mieszkalnego wielkiego mistrza dała poza wszystkim innym –

jak należy sądzić – budowa Wielkiego Refektarza, podstawowej części składowej rezydencji38.

Rozczłonkowanie części północnej, w tym wysunięcie kaplicy na dziedziniec i wstawienie od

południa reprezentacyjnego założenia wejściowego ze schodami prowadzącymi na główne

piętro wiązało się zapewne z umieszczeniem funkcji kancelarii wraz z archiwum. Ponadto

założenie wejściowe ze schodami na piętro w kącie budowli, przy ścianie bocznej kaplicy,

łączyło się z użytkowaniem sali audiencyjnej i funkcjami segmentu mieszkalnego.

Rekonstruując strukturę budowlano-użytkową krok po kroku dochodzimy – korzystając z

wyników badań architektonicznych – do modelu, znanego skądinąd, siedziby potentata39. W

Malborku został on ponadto wzbogacony o budynek kancelarii, usytuowany przy kaplicy.

Całkowity obraz programu rezydencjonalnego sprzed poł. XIV w., położonego na osi północ-

południe wzdłuż Nogatu, uzupełniały elementy przestrzenne ulokowane w sąsiedztwie. Wśród

nich na pierwszym miejscu plac ćwiczebno-turniejowy, położony – co bardzo prawdopodobne –

w „suchej fosie” oraz mały dziedziniec od frontu, przy schodach przed kaplicą. Zdecydowaną

większość założenia, jak Pałac Wielkiego Mistrza wraz z kancelarią oraz aulą Wielkiego

Refektarza, ulokowano w obrębie suburbium (na miejscu obronnego przedzamcza), jednak

kościół dworski znalazł się poza trójskrzydłowym blokiem zabudowy Zamku Średniego. Rolę

tego elementu rezydencji przejęła świątynia konwentualna NMP na Zamku Wysokim,

rozbudowana w latach 1331-34, oddzielona „suchą fosą” [il. 8].

Kościół NMP – skarbiec relikwiowy

Skupiając uwagę na świątyni konwentualnej NMP w ramach rezydencji wielkiego mistrza nie

sposób nie wspomnieć o jej strukturach przestrzenno-architektonicznej i funkcji liturgicznej,

ukształtowanych pod wpływem kościoła św. Elżbiety w Marburgu40, zapewne przy ideowym

wsparciu – na co zwracano uwagę w literaturze – konwentu kapłańskiego heskiej komendy

Zakonu 41 . Pierwszy kościół zamkowy w Malborku zbudowany ok. 1280-85, zamknięty w

obrębie regularnego planu zamku, przedstawiał wyjątkowy w Prusach program

architektoniczny, związany z ideą krucjatową42. Należała do niego od początku, co istotne,

salowa przestrzeń świątyni podzielona na dwa kompartymenty. Część zachodnia, większa,

37POSPIESZNY 1996:254. 38 Propaganda misji Zakonu w Prusach w programie rzeźbiarsko-malarskim, RACZKOWSCY 2013: 68-72; POSPIESZNY 2010: 41-42. 39 ALBRECHT 1995: 30-34; Wysunięte przed front budowli kaplice rezydencjonalne, przykład Perpignan, KERSCHER 2000: passim. 40 Konsekrowany w 1283 r., KÖSTLER 1995: 88-132; MÜLLER 1997: 73-216, tam też literatura. 41Na podstawie kompleksowych badań kastelologicznych, POSPIESZNY 2014: 213-228, metodologia: 23-24. 42 Zdanie przeciwne w kwestii programu pierwszego kościoła, argumentowane wybraną literaturą i brakiem „potwierdzenia w czternasto- i piętnastowiecznych źródłach pisanych” prezentuje Tomasz Torbus, TORBUS 2016: 14 nn.

umownie nazwana „rycerską”, w odróżnieniu od wschodniej, kapłańskiej, zamkniętej

trójbocznie, miała kształt prostokąta i została wyposażona od zachodu w konstrukcję

architektoniczną nazywaną w literaturze „emporą zachodnią”. Nie odrzucając znaczenia empory

jako podwyższenia i nie przekreślając też zasady hierarchicznej ekspozycji tego miejsca należy

zauważyć, że najważniejszy element jej struktury, małe cubiculum, umieszczono w przyziemiu

trójkondygnacyjnej konstrukcji ściany. Celę umieszczoną pod emporą centralnie na osi, w

starszej literaturze znaną jako Grób Chrystusa, kojarzono z liturgią Wielkiego Tygodnia. Jednak

jej forma architektoniczna i wystrój rzeźbiarski, oraz architektoniczna oprawa nosiła wszelkie

cechy cela sancta, konstrukcji charakterystycznej dla depozytoriów-skarbców relikwiowych,

znanej przede wszystkim z kościołów nadreńskich, zaś w swej baldachimowej formie z

paryskiej Sainte Chapelle [il. 9 a-b]43.

Wielką rozbudowę kościoła zamkowego rozpoczęła znacznie mniejsza akcja budowlana,

zrealizowana w murach pierwszej świątyni, w obrębie ściany zachodniej kościoła, w obrębie

wspomnianego skarbca relikwiowego. Miała ona miejsce przy okazji rozbudowy rezydencji

wielkiego mistrza Wernera von Orseln w drugiej połowie lat 20. XIV w. Polegała ona na

zwielokrotnieniu objętości, tzn. rozkuciu celi skarbca i wzniesieniu nad nim wysuniętego w

przestrzeń nawy, wielobocznego cyborium, ozdobionego ażurową dekoracją wimpergowo-

maswerkową. Zbiegła się ona w czasie z przeniesieniem z Wenecji do Malborka części

archiwum Zakonu i prawdopodobnie cennych relikwii, pozyskanych przez konwent wielkiego

mistrza jeszcze w Ziemi Świętej. Teza o skarbie relikwiowym przechowywanym w osobnym

heiligthum, poza czterema ołtarzami kościoła, reprezentowana przez starszą literaturę,

niespodziewanie znalazła potwierdzenie w nowożytnych, polskich źródłach kościelnych,

opublikowanych w ostatnim czasie44 . Diecezjalna wizytacja kościoła z 1637 r. odnotowała

„wątpliwej wartości relikwie”, które „gromadzili Krzyżacy w czasie swoich wypraw na

Wschód” umieszczone na odnalezionej srebrnej, pozłacanej tablicy, zapewne ukrytej w czasie

okupacji zamku w latach 1626-35wpierw przed Szwedami, a następnie Brandenburczykami.

Znajdowały się na niej następujące relikwie: „z szaty Matki Bożej, z trzciny, którą bito głowę

Chrystusa, z opaski Marii, z czerwonej szaty Chrystusa, z włosów Pańskich, z jego korony

cierniowej, z głowy i włosów św. Jana Chrzciciela, relikwie św. Marcina, z przepaski Marii

Panny, z włóczni Pańskiej, z pieluszek Pańskich” i inne licznych świętych, a także „z krzyża

Dobrego Łotra” 45 . Wizytacja wspomina też o „głowach świętych”, które przewieziono do

Lubawy. Wydaje się, że zbiór malborskiego sacrarium w istocie odpowiadał kategorii skarbca

królewskiego, legitymizującego się relikwiami pierwszej rangi. Jakościowo zasób ten stanowił

43 Szerzej na ten temat, POSPIESZNY 2014:201-213;ostatnio Juliusz Raczkowski napisał o „pełnej adaptacji typu architektonicznego” St. Chapelle, lecz bez funkcji skarbca relikwiowego, RACZKOWSKI 2016: 91 nn. 44JÓZEFCZYK 2013: 27-30, 271-275. 45

Tenże: 30, 275.

pendant do skarbów relikwiowych, takich jak ten wymieniony w paryskiej Sainte Chapelle46.

Kiedy dodamy do tego ugruntowane w literaturze przekonanie o recepcji wzorca paryskiego47,

w tym cyborium w architekturze „empory”, to w modelu kościoła NMP w Malborku

odnajdziemy nie tylko istotne elementy misji Zakonu w Prusach, ale również struktury

architektonicznej zachodnioeuropejskiej rezydencji potentata.

W Malborku za rządów i z inicjatywy dwóch następujących po sobie wielkich mistrzów dwie

najważniejsze budowle sakralne, kościół zamkowy NMP i kaplica pałacowa św. Katarzyny

zostały wysunięte przed główne korpusy budowli mieszkalnych. Monumentalny,

dwukondygnacyjny kościół zamkowy, poświęcony w 1344 r., przekonywał uporządkowaniem

przestrzeni oraz programem wystroju o misyjnym charakterze władztwa Zakonu w Prusach i

sacrum samej misji, gwarantowanej zasobami skarbca relikwiowego. Przekonywał też o

nadzwyczajnym, teokratycznym charakterze władztwa sprawowanego przez Zakon na

podległym mu terytorium, władzy pod „płaszczem i berłem Marii”48. Obie kategorie aktywności

Zakonu w Prusach, idea misyjna i koncepcja władztwa terytorialnego, podlegające ciągłemu

procesowi sakralizacji, zaważyły na rozwijanym przez kler zakonny od 4. ćwierci XIII w.

programie ideowym malborskiej świątyni49.

Jednakże w obrębie malborskiego zamku konwentualnego, chociaż jeszcze nie na suburbium ale

już poza bramą domu konwentualnego, działała kolejna grupa duchownych. Grupę afiliowaną

przy kościele ulokowano - co zakładano już we wcześniejszych badaniach nad kancelarią - w

„Wieży Kleszej” 50 , przybudowanej do kościoła jako dom mieszkalny dla małego zespołu.

Wydzielona, kilkuosobowa grupa osób duchownych, ulokowana poza domem konwentualnym,

związana z dolną kaplicą grobową wielkich mistrzów św. Anny, wyznaczona do sprawowania

m. in. posług komemoratywnych, przypominała swoim charakterem, na wzór dworów w

Rzeszy, małą kapitułę książęcą51. Działalność tej grupy na dworze wielkiego mistrza, skupiała

się, podobnie jak tam, na urzędzie kancelarii.

Jeżeli działalność kancelarii już przed połową XIV w. rzutowała na obraz malborskiej

rezydencji i dzięki wystawianym dokumentom była najlepiej widoczna ze wszystkich urzędów

46 Zob. przyp. 11. 47 Por. hiperbolę w tytule u Juliusza Raczkowskiego, oraz rozwinięcie problematyki, jak przyp. 43: 1, passim. 48ARNOLD 2009:40-51; DYGO 2008: 257-269. 49 Tu skarbiec relikwiowy, POSPIESZNY 2014: 205-213. 50TRUPINDA 2002:271. 51Capellani, duchowni królewskich kaplic w „pfalzach”, członkowie kapituł, byli zobowiązani do pieczy nad relikwiami i celebry mszalnej, dalej do prowadzenia kancelarii –notarii, z reguły nie mieli żadnych obowiązków duszpasterskich; kapelan na dworze brandenburskim i dalsi księża ze śpiewakami tworzyli 1470 kapelę (chór), SCHNEIDER 2008:41; Konrad von Megenberg, kanonik z Regensburga, autor dzieła >Ökonomik< 1348-52, w którym przedstawił zadania książąt, edukację książęcą oraz ogólną organizację dworów książęcych zaliczył kapelanów (capellani) jako członków rady (consiliarii), lekarzy domowych i pisarzy (notarii) do najwyższej, trzeciej grupy dworskiej servi honesti, RÖSENER 2008: 33.

dworskich, to bez wątpienia miała ona wówczas swoją lokalizację 52 . Rozwiązanie kwestii

usytuowania urzędu znajdziemy w samej budowli. Budowa nowej kaplicy pałacowej,

wysuniętej przed budynek mieszkalny, oprócz widocznego nawiązania do formy kościoła

zamkowego, dawała jeszcze dodatkowe korzyści funkcjonalno-użytkowe. Poza przestrzenią

pierwszej kaplicy, zapewne zaadaptowanej na apartament mieszkalny, pozostawiła do

zagospodarowania izby w łączniku między budynkiem pałacu a Wielkim Refektarzem. Z

charakterystyki budowlanej pierwszej z izb, wyposażonej w liczne, obszerne wnęki na szafy

ścienne wynika, że zapewne umieszczono tam archiwum, element składowy kancelarii. Idąc

dalej można przypuszczać, że tuż obok, w kącie przy kaplicy, dostawiono osobny budynek,

nazywany w starszej literaturze kancelarią, odnotowany jako mieszkalny w lustracjach

królewskich w XVI-XVIII w. (wyburzony w 1819 r. i zrekonstruowany na pocz. XX w.53). Był

on połączony bezpośrednim przejściem z drugą, górną izbą archiwum [il. 9]. Wydaje się

logiczne, że funkcjonowanie tego budynku należało odnieść do okresu organizacji, a następnie

rozwoju kancelarii, który musiał nastąpić z chwilą sprowadzenia archiwum Zakonu z Wenecji

do Malborka. Miało to miejsce – o czym wspomniano – w połowie XIV w. Nieprzypadkowo

zbiegło się to w czasie z momentem zakończenia prac przy Wielkim Refektarzu i przy nowej

kaplicy pałacowej. Dowodem (nie wprost) na uruchomienie działalności dworskiej kancelarii

była budowa ok. 1344 r. „Wieży Kleszej” jako domu mieszkalnego dla kapelanów, członków

kancelaryjnej quasi-kapituły. W dalszej perspektywie oznaczało to wyłączenie siedziby

kancelarii dworskiej – pomijając kaplicę, znowu przebudowaną – z planów wielkiej rozbudowy

pałacu w końcu XIV w.

Organizacja dworu w Malborku oparta na kancelarii, urzędzie skarbnika (Tressleramt) oraz

wielkiej komturii (Grosskomturamt), bez wątpienia specyficzna, opierała się dworskich

standardach europejskich54 . Opisany przez Wernera Paravicini zwyczaj składania wizyty u

wielkiego mistrza w Malborku w czasie dojazdu na krucjaty, czyli odłączania grupki gości

wysokiego stanu wraz z towarzyszącymi im orszakami od wojska krzyżowego na powitanie z

suwerenem55, wynikał z praktykowanego na Zachodzie rytuału stołu gościnnego. W kulturze

dworskiej XIV w. gościna ta składała się zasadniczo z trzech elementów: uczty, turnieju

52 Koncepcja rozmieszczenia urzędu kancelarii na parterze, w uroczystych, wysokich komnatach, między dolnymi piętrami skarbnika a refektarzami wielkiego mistrza na głównym piętrze, TRUPINDA 2002: 256, 258, 263-272. 53SCHMID 1934: 13. 54 Czterej klasyczni urzędnicy dworscy: podskarbi (Kämmerer), marszałek (Marschal), podstoli (Truchsess/ Seneschall) i podczaszy (Mundschenk), oraz nowa, piąta godność wystawiona przez władcę terytorialnego: ochmistrza-zarządcy (Hofmeister), KASTEN 1995:39; ten ostatni też jako wielki ochmistrz (Grosshofmeister), SPIESS 2008:125; stanowili oni czołówkę zarządu terytorialnego, sądowego i dworskiego, RÖSENER 2010: 33; na odpowiedniość urzędów w Malborku do struktur dworów europejskich zwrócił uwagę Tadeusz Żuchowski, ŻUCHOWSKI 2001: 31-35; według Wernera Paravicini w Prusach nie było czterech urzędników dworskich j.w., jednak występowali „zakonni dostojnicy”, którzy nosili podobne tytuły, PARAVICINI 2007: 406-407. 55W drodze na krucjatę zwykle odbywanej lądem przez Prusy, od Torunia do Królewca, PARAVICINI 1989 (1): 266; szlachetni panowie udawali się „[…] zur Marienburg seine Aufwartung zu machen. Nach ein oder zwei Tagen reiste man weiter nach Königsberg […]”, PARAVICINI 2007: 309.

rycerskiego i nabożeństwa w kościele56. Według literatury Malbork zdawał się stanowić pod

każdym względem wyjątek. W pierwszej rzędzie dotyczyło to turniejów, nie praktykowanych

przez zakon57. Turnieje zostały potępione przez Kościół, mimo to ok. 1400 r. daleko było do

wykorzenienia tej dworsko-rycerskiej pasji, albo co najmniej wynikającego z niej rytuału

(gotowości do krucjaty) 58 . Równie sceptycznie przyjmowano w literaturze możliwość

wprowadzania osób świeckich w mury domu konwentu59 . Wskazywano na ścisłą klauzurę,

mimo że w dworsko-rycerskich rytuałach trudno sobie wyobrazić sytuację, że świeccy miles

Christi, walczący pod wspólnym znakiem z Krzyżakami nie mieliby prawa wstępu do domu

Zakonu, zwłaszcza zaś do wykreowanej w Malborku „świątyni krucjatowej”. Łatwo ulegano

takiemu przeświadczeniu, gdyż świadectwa osób wprost zainteresowanych miejscem pobytu

należały do wyjątków. O wizycie w kościele zamkowym NMP informuje pisemna relacja

Philippa de Mezieres z 1367 r., emisariusza króla Cypru, w świątyni nazwanej przez niego

„katedrą”60 . Nota bene fakt zatrzymania się gościa wielkiego mistrza na nocleg w „Wieży

Kleszej” zdaje się potwierdzać przynależność tego segmentu mieszkalnego do struktury

rezydencji suwerena, tym samym wykluczać podległość tej jednostki komturowi domowemu.

Koncepcja re-kompozycji pałacu w końcu XIV w.

Uzupełniając obraz rezydencji malborskiej o pozostałe skrzydła Zamku Średniego można

przyjąć, że najpewniej około 1344 r., konstrukcja jego murów – lustrzane odbicie struktury

organizacyjnej dworu na ówczesnym etapie jego rozwoju 61 – stanowiła zamkniętą, spójną

funkcjonalnie całość62. W istocie podjęta w latach 80. XIV w. gruntowna przebudowa pałacu

stanowiła w skali europejskiej przypadek odosobniony63. W planie prac, rozłożonych na trzy

etapy, budowla diametralnie zmieniała swój kształt i formę architektoniczną, zachowała jednak

niektóre dawne elementy i układy funkcjonalne. Kaplica św. Katarzyny została ukształtowana

na nowo, nota bene po raz trzeci w tym stuleciu. O charakterze przebudowy pałacu, niezwykłym

i jedynym w swoim rodzaju – poza wspomnianymi wyjątkami – decydował jej kompleksowy 56 HIRSCHBIEGEL 2008:145. 57

HUIZINGA 1992: 106. Braci i sług zakonnych nie było w turniejach, jednak próby „ulubionych potyczek małych grup krzyżowców”, także z wysłannikami wielkiego księcia litewskiego wykonywano w Prusach, jak na zamku w Brandenburgu Pr. w 1403 r., PARAVICINI 2007: 407. Problem turniejów lub innych form rycerskiej prezentacji gości krzyżowych w Malborku wymaga dalszych badań, zwłaszcza w kontekście afirmatywnych w wymowie „kapiteli turniejowych” z 1. poł. XIV w. z Malborka i Kwidzyna, POSPIESZNY 2001: 85. 58 Moralizatorska scena turniejowa z paszczą Lewiatana jako obraz „Drogi potępienia”, malowidło ścienne z ok. 1380 na krużganku zachodnim zamku biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim, RZEMPOŁUCH 2016: 20; zob. artykuł Ryszarda Żankowskiego w ob. publikacji. 59 Pogląd obszernie wyłożony w podsumowaniu interdyscyplinarnego projektu badawczego z lat 2003-2006, nt. skrzydła północnego Zamku Wysokiego, WOŹNIAK 2006: 93. W stanowisku badaczy krzyżackiego Malborka opowiadających się za klauzurą pojawił się ostatnio wyłom w formie sugestii, że jeżeli nie obowiązywała ona uczniów na duchownych to w liturgii mogły brać „także udział osoby z zewnątrz”, ROZYNKOWSKI 2016: 63. 60JAKŠTAS 1959:41-42; jak przyp. 49, PARAVICINI 1989 (1):268. 61

Werner Paravicini zadając fundamentalne pytanie: „Jak to możliwe, że zakon wykreował dwór z prawdziwym władcą (Fürst) w jego centrum i dlatego przyciągnął kulturę dworską?” zwrócił jednocześnie uwagę na „ciężki kompromis” i wykrystalizowaną z czasem „formę specyficzną”, PARAVICINI 2007: 393. 62O wystawieniu w siedzibie wielkiego mistrza, in stubella sua consiliaria domus Marienburg, wspomina widymat dokumentu margrabiego brandenburskiego z 1344 r., JÓŹWIAK/TRUPINDA 2012: 154-155 63 Rezydencja Karola IV w Pradze to realizacja nowego projektu pałacu cesarskiego, por. FAIT 2006: passim.

charakter. Najważniejszym elementem inwestycji było dostawienie od zachodu do starszego

budynku monumentalnej, czterokondygnacyjnej wieży mieszkalnej. Cechowały ją

wysublimowana wielopiętrowa konstrukcja, oraz forma architektoniczna olśniewająca

uroczystym, dworsko-książęcym stylem i podziwiany do dziś kunszt warsztatowy.

Odnośnie przygotowania i prowadzenia budowy wielkiej wieży mieszkalnej Pałacu Wielkiego

Mistrza nie zachowały się żadne źródła pisane. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1393 r. z księgi

rachunkowej i dotyczy rozliczenia prac porządkowych, prowadzonych przed „gmachem”

wielkiego mistrza 64 . Rozbudowy wymienionej konstrukcji „gmachu” w kierunku Nogatu

dokonano – jak wynika z badań budowlanych - zaraz po wzniesieniu od zachodu wielkiej wieży.

Wyniki badań dendrochronologicznych więźby dachowej, zachowanej na wysokości tego

miejsca, poświadczają tak wczesne datowanie tej partii65. Zatem z datą 1393 należało wiązać

czas zakończenia budowy wspomnianej prostokątnej wieży, wzniesionej na osi wschód-zachód,

poprzecznie do osi skrzydła. Przy rozmierzeniu rzutu nowej budowli posłużono się dwoma

różnych wielkości kwadratami. Układ przestrzenny obejmował pomieszczenia o różnej randze i

o wielu wewnętrznych podziałach, stopniowo redukowanych w pionie na wyższych piętrach, aż

do jednoprzestrzennych sal refektarzy. Od północy, na całą wysokość gmachu, dostawiono

długą przybudówkę ganku komunikacyjnego. Niezwykłość tej konstrukcji polegała na

dobudowie, w istocie zdominowaniu opisanego wyżej starszego domu mieszkalnego przez

jednostkę architektoniczną nowego typu, nieznaną dotąd w Prusach. Jej fundamenty zbudowano

wraz z mostem nad fosą, który przypadł w połowie odcinka długości budowli. Kanał fosy

opływał pierwotnie podnóże wzgórza, na którym rozłożone było przedzamcze, teren opadający

łagodnie od w kierunku północnym. Skłon wzniesienia powodował to, że dwa reprezentacyjne

refektarze pałacu, położone na czwartej kondygnacji, stawały się dostępne z dziedzińca Zamku

Średniego już na pierwszym, a nie dopiero na trzecim piętrze. Na różnicy poziomów dwóch

kondygnacji między frontem a budowlą od zachodu opierało się całe strukturalne zespolenie w

jedną całość, prowadzące od wejściowej, rozległej hali powitalnej na wschodzie, poprzez

budynek salowy, do wyniosłej wieży mieszkalnej na zachodzie. W widoku od zachodu

intrygowało optyczne „podcięcie” głównej, wysokiej, głównej kondygnacji w linii wielkich,

prostokątnych okien. Sugerowało ono zaprzeczające prawom grawitacji wrażenie unoszenia się

górnej partii murów w górę. Efekt ten uzyskano dzięki zastąpieniu przyporowej masy muru

zdwojonymi, smukłymi filarkami. Odczucie to potęgowały narożne wieżyczki, nadwieszone na

kroksztynowych, wielokrotnie wypiętrzonych konsolach. Wyraz spirytualny konstrukcji,

poniekąd umieszczonej między niebem a ziemią, aż nadto widoczny, odczuwalny był bardziej z

bliskiej perspektywy. Można pokusić się o stwierdzenie, że wielcy mistrzowie postanowili

wznieść w Malborku pałac, jakiego dotąd nie było na ziemi. Przez połączenie korytarzami wieży

64 SCHMID 1955:53. 65 Wyniki badań zostaną podane do publicznej wiadomości przez prowadzących projekt Christofera Herrmanna i pracownię Aleksandra Koniecznego z Torunia.

od zachodu z halą wejściową od wschodu, poprowadzonymi w poprzek prostopadłościennej

bryły starszego domu, w istocie dokonano re-kompozycji budowli. Obowiązującą dla skrzydła

zamku oś północ-południe odwrócono w kierunku wschód-zachód. Fakt sam w sobie widzieć

należy jako wyjątkowy na tle europejskiej architektury rezydencjonalnej późnego

średniowiecza, przy tym nie pozbawiony ryzyka budowy na trudnym, zalewowym terenie66. Od

budowy wieży po stronie zachodniej, wówczas na przedpolu rezydencji, należy datować

wieloetapową realizację inwestycji. Modułowi tej części budowli podporządkowano resztę prac

związanych z przebudową starego i rozbudową nowego pałacu wielkiego mistrza [il. 11]67.

Wzorce architektury rezydencjonalnej na Zachodzie

Budowla rezydencjonalna w typie warownej wieży mieszkalnej nie była niczym nowym w

krajobrazie architektonicznym późnego średniowiecza. Rozwinięta w XI w. przez Normanów, w

XIV w. przeżywała swój „renesans” na Zachodzie. Powodem powrotu do przeszłości była

eskalacja działań wojny stuletniej i wywołany nią długotrwały okres niepokojów wewnętrznych

we Francji68. Punktem wyjścia dla budowy reprezentacyjnych wież mieszkalno-obronnych był

paryski donżon templariuszy z XIII w. (Temple). Wyniosła, pięciokondygnacyjna wieża

mieszkalna, na planie kwadratu, z równym podziałem u podstawy na cztery mniejsze izby,

stanowiła solidny fundament dla wyżej położonych salowych pomieszczeń. Przestrzeń

mieszkalna została tam sprowadzona do pojedynczej komnaty/sali nakrytej sklepieniem

wspartym na jednym filarze. Model przestrzenny oparty na sali z centralnym filarem, i

wszystkimi funkcjami umieszczonymi w murach obwodowych: komorami mieszkalnymi,

ciągami komunikacyjnymi oraz urządzeniami technicznymi (kanały dymno-wentylacyjne,

sanitarne), stanowił szkielet konstrukcyjny dla wieżowych budowli rezydencjonalnych. Wzorzec

ten był powielany w siedzibach możnowładczych we Francji i na terenach pozostających w

orbicie wpływów francuskiej kultury dworskiej. Przykłady tego rodzaju konstrukcji to papieski

donżon w Awinionie, wieża pałacu królewskiego Almudaina w Palma di Mallorca, a przede

wszystkim rezydencje królewskie Kapetyngów w Luwrze oraz w podparyskim Vincennes [il.

12]69. Szybko dołączały do tego pałace familii królewskiej, jak „Tour de Maubergeon” Jeana de

Berry, księcia Poitou w Poitiers oraz biskupie z rezydencją w Albi na czele. W wielu

66 Dom konwentualny w Malborku rozbudowano po 1309 r. przy ścisłym utrzymaniu osi kompozycyjnych budowli, przez powiększenie, lub redukcję pomieszczeń w ramach zastanej struktury murów, z wyjątkiem kościoła, wysuniętego poza obwód murów, POSPIESZNY 2014:176-206. 67Argumentem na dostosowanie starej struktury do nowej budowli była relokacja poziomów użytkowych, w tym w kaplicy, według poziomów posadzek w wieży zachodniej, POSPIESZNY 2001:71-95. 68Zagrożenie bandami żołdaków, companions, grasującymi w przerwach wojny stuletniej, którzy oblegali nawet pałac papieski w Avignonie, TUCHMAN 1993:199; z tego powodu także klasztory zakonów kontemplacyjnych wyposażano w refugialne wieże obronne, bergfriedy, przykł. opactwo benedyktyńskie Montmajour w Prowansji. 69 ALBRECHT 1986: 7 nn., KERSCHER 1997: passim; WHITELY 1997:189-192.

przypadkach obronność tych budowli była pozorna, marsowa, o czytelnym oddziaływaniu

apotropaicznym i sprowadzała się do znaczenia symbolicznego70.

Mimo swoich walorów obronnych, docenianych w rejonach konfliktów zbrojnych, wieża

mieszkalna nie była dla modelu czternastowiecznej rezydencji strukturą obowiązującą. Ponadto

reprezentacyjno-ceremonialny, dworski styl wymuszał rezygnację z obronności, a tym samym z

uporządkowania apartamentów mieszkalnych w pionie wieży na rzecz organizacji poziomej,

stymulując przekształcenia warownych rezydencji zamkowych w otwarte założenia pałacowe71.

W stołecznym pałacu na Île-de-la-Cité problemem była złożona struktura ceremonialna

rezydencji. Coraz bardziej była ona poddana reprezentacji władzy królewskiej i samego króla

jako pomazańca, władzy legitymizowanej tronem św. Ludwika, z tradycją rzekomo sięgającą

starożytnej Troi. Z tego mitycznego wyobrażenia wynikały wielkie, wręcz nieograniczone

perspektywy artystycznej autokreacji 72 . Prowadziło to do dynamicznego rozwoju form

ceremoniału audiencyjnego, a w ślad za tym do urbanizacji założenia, przede wszystkim

rozbudowy samej drogi ceremonialnej. Dotyczyło to także powiększania przestrzeni sali

audiencyjnej, nie tylko z myślą o żyjących przedstawicielach dworu i familii, ale także jako sali

tradycji, rozplanowanej względem historycznych postaci. Na pozory obronności w samej

budowli ledwie starczało miejsca.

Rezydencję królewską Palais–de-la-Cité z końca XIII w. wyróżniały dwa elementy: Sainte

Chapelle i sala królewska (aula regis), oba z czasów Ludwika IX Świętego, połączone galerią

od frontu (Galerie des Merciers). Na osi poprzecznej znajdowało się główne, dworne wejście

poprzedzone wielkimi, otwartymi schodami 73 . Model ten został zachowany w następnym

stuleciu, z tym, że aula uzyskała przed 1301 r., za Filipa Augusta IV. (1299-1314),

monumentalne rozmiary w postaci dwukondygnacyjnej Wielkiej Sali (Grand Salle),74 której

skala wielokrotnie przekraczała wielkość kaplicy, przybudowano apartamenty. W obręb budowli

i na front wprowadzono bogatą dekorację architektoniczną i rzeźbiarską. Wyróżniał ją zespół

rzeźb figuralnych, który jako taki był dotąd domeną świątyni.

Architekturę rezydencji burgundzkich cechowała nadmierna i przesadna - gdyby spojrzeć z

dzisiejszej perspektywy - skłonność do reprezentacji i do podkreślenia władzy suwerena [il. 13

a-b]. Styl „dekoracyjny, piękny”, uderzający przepychem przybyszów z obcych krajów nie

70 Wprowadzenie do problemu, EIMER 2000:15-16, passim; znaczenie symboliczne, ALBRECHT 1995:87-150; apotropaiczne, KUTZNER 2000: 288-293. 71Dwufazowy mechanizm zrostu budowli salowej i wieży mieszkalnej, ALBRECHT 1995:87. We Francji elementy obronne pod wpływem paryskiego pałacu królewskiego rezydencji mało, że straciły na znaczeniu, to spadły do kategorii dekoracji, „In der Nachfolge des Pariser Palasts mehren sich die Gebäude, an denen feingliedriger Schmuck und die Vernachlässigung fortifikatorischer Elemente für ästhetische Effektesorgen, wie się bislang dem Kirchenbau vorbehalten waren.“, BRÜCKLE 2005: 66. 72 Na temat popularyzacji od ok. 1300 r. legendy antycznego rodowodu Franków i ich pochodzenia od króla Priama oraz powiązań genealogii z ideą „dobrych rządów”, BRÜCKLE 2005:73-81. 73 TAMŻE, 50, galerię wyburzono w 1777 r. 74 Ok. 2000 m2, jako centralna przestrzeń prezentacji i sprawowania władzy królewskiej, CARQUÉ 2007:192-193; zachowała się dolna kondygnacja Conciergerie.

zawsze był z zewnątrz dobrze przyjmowany. W krajach niemieckich spoglądano wprawdzie z

zazdrością i podziwem na pałace Burgundii i burgundzkich Niderlandów, jednak, z wyjątkiem

przygranicznego księstwa Jülich, w książęcych domenach Rzeszy przebogata maniera

dekadenckich dworów Brukseli nie przyjęła się75.

Pierwszym gwarantem posiadanej władzy, miarą jej sacrum i jakości w teologii politycznej

średniowiecza były skarbce sakralne, prezentowane w świątyniach, w tym skarbce relikwiowe,

zakładane przez kościelnych i świeckich potentatów. W tym dziele coraz częściej zamki i

rezydencje, zrazu biskupie, przejmowały wyposażenie pomieszczeń sakralnych. Przenoszone

tam skarbce katedralne uzupełniane były wszelkiego rodzaju cymeliami złotniczymi,

jubilerskimi, jak również elementami uzbrojenia, kodeksami, wyrobami rzemiosła artystycznego

i innymi, cennymi osobliwościami 76 . Przykład Karlštejnu dowodzi, że zamek, świecka

rezydencja warowna, przejmował funkcję skarbca relikwiowego korony cesarskiej [il. 14]77. Do

tego dochodziły lokowane obok (z reguły na dolnych kondygnacjach) komory fiskalne

(monetarne). Najbardziej znanym przykładem tego rodzaju był skarbiec papieski

(frankofońskiej) domeny Piotrowej w wieży mieszkalnej Benedykta XII z 1335 r. (Tour des

Anges) w pałacu w Awinionie, urządzony poniżej poziomu posadzki przyziemia wieży obronnej

[il. 15 a-b]. Powyżej urządzono mieszkanie podskarbiego (Kammerherr), a na górnych piętrach

prywatny apartament papieża wraz z biblioteką78. W pałacu Westminster w Londynie wieża

Jewel Tower Edwarda III z 1365-1366 r., jedyny zachowany do dziś element segmentu

prywatnego średniowiecznej rezydencji królewskiej (poza Westminster Hall), pełniła rolę

prywatnego skarbca na dobra stołowe i klejnoty79.

Rezydencja dostojników dworu

Najbardziej reprezentacyjne z zachowanych do dziś rezydencji możnowładczych, przy tym

obronnych, quasi-zamkowych (Awinion, Vincennes, Karlstejn, Almudaina, Belvoir, Perpignan,

Albi) przekonują o mniej lub bardziej otwartej w XIV w. recepcji wzorców architektury

sakralnej w kreacji siedziby suwerena80. Wskazują na rozwój sztuki nadającej znaczenie murom

dawniej prostym, zwykłym, teraz wprzęgniętej w tryby dworskiego ceremoniału. Wprowadzając

75 KASTEN 1995: 35. 76 O ich funkcjonowaniu znajdujemy mało wiadomości w źródłach pisanych. Jednym z nielicznych jest inwentarz obiektów sakralnych z 1322 r., przechowywanych w zamku biskupim Freising (obok Monachium), w czterech pomieszczeniach, ulokowanych jedne nad drugimi na dwóch kondygnacjach wieży, FEY 2010: 208-209, gdzie „Außer Tafelsilber, Waffen und Rüstungen wurde eine große Anzahl von liturgischen Büchern im Turm verwahrt. Mit diesen vorrangig in der camera domini verzeichneten Büchern fanden sich in derselben Kammer mehrere Hostiendosen und Corporalien, Mitren und Pontifikalhandschuhe.“ 77 Kaplica św. Krzyża w wielkiej wieży była pomyślana na skarbiec cesarstwa, FAJT 2006:62-66. 78 KERSCHER 2000: il. xx; schemat użytkowy Wieży Anioła (rys. przekrój pionowy). 79 ASHBEE 2015:187-205, TAMŻE: appendix P. Everson, op. cit., 199-205. 80 „Die Architektur des 13. Jahrhunderts hatte einen Unterschied zwischen Wohn- und Sakralgebäuden gemacht, der sich vor allem im Bauschmuck niederschlug. Angesichts der breiten Galeriefront des Palais de la Cité wird er völlig verwischt. […] In der Nachfolge des Pariser Palasts mehren sich die Gebäude, an denen feingliedriger Schmuck und die Vernachlässigung fortifikatorischer Elemente für ästhetische Effekte sorgen, wie sie bislang dem Kirchenbau vorbehalten waren“, BRÜCKLE 2005:66

bogaty wystrój malarski i rzeźbiarski w miejsca publicznej reprezentacji uruchomiono proces

nadawania nadzwyczajnego znaczenia przestrzeni świeckiej. Jeszcze w XIII w. wielka sala

stanowiła jedyne, poza wyjątkami, zarazem centralne miejsce ekspozycji siły suwerena. W XIV

w. już nie tylko sala i kaplica zamkowa, kosztownie wyposażona, przypominająca formą katedrę

(jak paryska Sainte Chapelle), wyróżniały się wśród bezstylowych zabudowań zamkowych. W

XIV w. dołączył do nich na stałe wydzielony, bogato opracowany pod względem

architektonicznym segment mieszkalny (apartamenty i sale audiencyjne), coraz częściej

reprezentowany i przy tym, w zależności od rangi, coraz śmielej rozbudowany81.

Architektura malborskiego Pałacu Wielkiego Mistrza stanowi modelowy przykład

ceremonialnego, poddanego wewnętrznej gradacji, rozdzielenia funkcji reprezentacyjnej od

prywatnej, mieszkalnej 82 . Zróżnicowanie tego rodzaju najlepiej widoczne jest w obrębie

przyziemia (albo trzeciej kondygnacji, licząc od zachodu), a przede wszystkim pierwszego, czyli

głównego piętra (czwarta kondygnacja od zachodu). Wysoko sklepione, opracowane w sposób

uroczysty i komfortowo wyposażone, poprzedzone portalami sale audiencyjne refektarzy

Letniego i Zimowego, także pomieszczenia na drodze ceremonialnej, licząc od zewnętrznych

schodów (niezachowane) poprzez salę powitalną (komnatę narożną) oraz sienie Niską i Wysoką

wybijały się na pierwszy plan [il. 16]. Górowały one, mimo ogarniającej całość wnętrz piętra

barwnej, wegetalnej dekoracji malarskiej, nad prosto, krzyżowo, na niższym pułapie

sklepionymi komnatami apartamentu mieszkalnego wielkiego mistrza oraz izbami łączonymi z

kancelarią, niemal nieobecnymi w źródłach pisanych83. Z tego zespołu pomieszczeń należało

wyłączyć prywatną kaplicę, której charakterystyczna forma, gwiaździste sklepienie oraz

dekoracje rzeźbiarska i malarska kierowały myśli, mimo niedużej skali, w stronę wysokiej

architektury sakralnej.

Segment mieszkalny wielkiego mistrza stanowił strukturę dwukondygnacyjną, podobnie jak

znany układ mieszkalny rycersko-kapłańskich domów konwentualnych[il. 17 a-b]. Jeżeli

półbracia, serwanci, pełniący funkcję służebną w domu konwentu byli zakwaterowani w

przyziemiu 84 , to podobnie rycerską służbę u wielkiego mistrza poświadczały piętro niżej

opracowane malarsko, charakterystyczne dekoracje heraldyczne prostych izb kompanów85. Taki

sam schemat jednoosiowych, dwukondygnacyjnych, uporządkowanych szeregowo zespołów

mieszkalnych, zidentyfikowano jako zespół komnat gościnnych rezydencji w skrzydle

wschodnim na Zamku Średnim, w tym przypadku połączonych długim korytarzem z kaplicą na

końcu budynku. Pojedyncza jednostka mieszkalna tego typu wystąpiła w skrzydle północnym

założenia, jako apartament Wielkiego Komtura. 81„Jede Art von Zeremoniell fordert und fördert Raumdifferenzierung“, KERSCHER 1997:155. 82Dwór potentata z natury rzeczy był systemem hierarchicznym, „Ein Hof ohne Herrscher ist nicht denkbar, […] Das System Hof hat ohne den Herrn keine Überlebenschancen“, HIRSCHBIEGEL 2003 (1): 119. 83TRUPINDA 2002:255-256. 84POSPIESZNY 2014:176-179. 85Malowidła w Pałacu Wielkiego Mistrza, POSPIESZNY 2005: 72.

Jako ostatnie pozostało do rozpoznania mieszkanie Wielkiego Skarbnika, trzeciego dostojnika

malborskiego. Wychodząc od nazwy „Tressler Gemach”, przy precyzyjnie określonej dla

Malborka struktury apartamentu, należało je poszukiwać w części zachodniej pałacu. Kryteria

typologiczne najlepiej spełniała komnata na parterze, po wschodniej stronie „sali trójfilarowej”,

położona przeciwlegle w stosunku do reprezentacyjnego, czterodzielnego zespołu sal od

zachodu86. W literaturze była ona nazywana najczęściej „salą listową” wielkiego mistrza87.

Jednak w obrębie parteru tylko to pomieszczenie, włączając w to izbę na niższej kondygnacji

przystawało do malborskiego modelu apartamentu mieszkalnego i – wbrew hipotetycznej

legitymacji – do tej części rezydencji nazywanej tressler gemach. W porównaniu z najbardziej

rozbudowanym czteroizbowym modelem apartamentu w pałacach królewskich Majorki

Amudaina i Perpignan, z 1-2. tercji XIV w., segment malborski przedstawiał się tradycyjnie.

Opierał się na surowym, rycersko-koszarowym wzorcu, znanym z trzynastowiecznych zamków

konwentualnych. Spośród wymienionych jedynie apartament wielkiego mistrza po przebudowie

w 1393 r. mógł liczyć najwyżej trzy izby (wymienione w źródłach: meisters kamer, meisters

stobechen, homeisters hinder kamer) 88.

Przywołując zachodnioeuropejskie, przede wszystkim śródziemnomorskie przykłady rezydencji,

jak Awinion, Almudaina i Perpignan ze skarbcami w wieżach mieszkalnych, malborski tressler

gemach zajął, tak jak tam, dolne piętra, trzy pierwsze z czterech kondygnacji wieży mieszkalnej.

Usytuowanie „gmachu” skarbnika w „gmachu” wielkiego mistrza legitymizowało komorę

skarbową jako instytucję suwerena 89 . Ze względu na zawarowaną w ustawach Zakonu

(Gewohnheit 9) klauzulę bezpieczeństwa skarbca niezbędne stawało się w obrębie murów

rezydencji stałe locum trzech wymienionych kluczników: wielkiego mistrza, wielkiego komtura

i wielkiego skarbnika90. Niezwykle istotny dla układu funkcjonalnego skarbca przedstawia się

zespół czterech reprezentacyjnych sal/komnat na parterze wraz z salą trójfilarową (recepcyjna?)

i sugerowanym mieszkaniem wielkiego skarbnika, położonych przeciwlegle względem osi

wspomnianej sali. Jest to jedyny homogeniczny zespół filarowo-halowych wnętrz, powtórzony

na trzech kondygnacjach, skomunikowany wewnętrznymi (krętymi) schodami. Taką samą

dyspozycję przestrzenną w większej skali odnajdujemy na głównym piętrze po obu stronach

Niskiej i Wysokiej Sieni, z zespołem wysokich sal audiencyjnych i apartamentem wielkiego

mistrza. Mimo to usytuowana w kluczowym punkcie (niczym sień) „sala trójfilarowa” musiała

86W Civitas Maiorca (dzisiaj Palma) już w 1. tercji XIV w. apartament składał się z czterech pomieszczeń, które położone były parzyście jedno obok drugiego; w pałacach Almudaina i w Perpignan funkcjonowały osobne apartamenty dla króla i królowej, KERSCHER 1997:157. W Almudaina budowla na kształt donżonu, z wieżyczkami na narożach, w której jak w Malborku, były cztery pomieszczenia na kilku piętrach, użytkowane m. in. jako apartamenty. Por. układ czterech sal w Malborku wg Christofera Herrmanna uznawany jako dwa „gemachy” dostojników zakonnych, HERRMANN 2008:284. 87 Komnatę na jednym filarze łączono z „Briefstube”, archiwum, TRUPINDA 2002:258; HERRMANN 2008: 284, uznał tam na powrót mieszkanie dostojnika. 88 Por. JÓŹWIAK/TRUPINDA 2011:217. 89 Pierwszeństwo „gmachu” wielkiego mistrza w opozycji do zacierania różnic w nazewnictwie, tamże, 209-210 90 „Im Haupthaus lag der Schatz, der Tressel, zu dem der Hochmeister, der Großkomtur und der Treßler je einen Schlüssel hatten.“ ,MILITZER 1999:153.

pełnić, oprócz pomocniczej roli recepcyjnej inne funkcje, niemożliwe do sprecyzowania na

obecnym etapie badań. Jako jedyna w zespole była ona jak wspomniana sień otwarta na

korytarz, albo otwarta tak samo jak sala powitalna na głównym piętrze. Mimo braku ściany z

jednej strony była ona ogrzewana przez piec średniowiecznego, akumulacyjnego systemu

ogrzewania91, co bardziej odpowiadało wyższej pozycji sali, sugerowanej w literaturze92.

Obok skarbca, drugim urzędem dworskim usytuowanym i funkcjonującym w Pałacu Wielkiego

Mistrza była kancelaria. Jej działalność, kojarzona z obowiązkami pierwszego kapelana

wielkiego mistrza przy kaplicy św. Katarzyny potwierdzają źródła pisane, przede wszystkim

wystawione przez nią dokumenty. Jednak, kiedy trzon struktury architektonicznej skarbca

zachował się doskonale do naszych czasów, to do ścisłego zespołu kancelarii, wzniesionego

jeszcze przed połową XIV w.93, zaliczyć można poza kaplicą jedynie pomieszczenie położone

obok niej od północy, w linii skrzydła, utożsamiane z archiwum 94 . Natomiast urzędowy

budynek kancelarii, zapewne trzykondygnacyjny95 , wieloizbowy, z kwaterami dla pisarzy i

skrybów 96 , który mylnie zinterpretowano – jak wiadomo z dziejów restauracji – jako

zbudowany w epoce nowożytnej, rozebrano w 1818 r.97. Poza nim na głównym piętrze rolę sali

recepcyjnej przy kancelarii mogła pełnić duża, dwufilarowa komnata narożna, wymieniona

powyżej sala powitalna na drodze ceremonialnej. Znajdowała się ona obok wejścia na piętro,

otwarta na sień i dalej na kaplicę, która w praktyce kancelaryjnej była wykorzystywana do

nostryfikacji dokumentów 98. Listę urzędowych pomieszczeń w części reprezentacyjnej zamyka

usytuowana w głębi niewielka komnata, wielkością zbliżona do wnętrz mieszkalnych,

wymieniona w źródłach (1456) jako „sala rady” (rathstube). Rzekome wykorzystanie

pomieszczenia do celów kancelaryjnych nie wytrzymuje krytyki z powodu fragmentarycznego

stanu zachowania komnaty (zachowały się dwie ściany średniowieczne), oddalenia od

pozostałych pomieszczeń kancelarii oraz niepozornego, ściśle prywatnego wejścia z Refektarza

91 Por. STEINBRECHT 1920 b: 154 nn.; POSPIESZNA 2002:18-26. 92 Utożsamiana w literaturze z „salą rady”, HERRMANN 2008: 284. 93W latach 30.-40. XIV w. koincydencja kilku faktów: przebudowa pomieszczeń domu wlk. mistrza wraz kaplicą, w sąsiedztwie nowo wzniesionego Wielkiego Refektarza, zachowane pierwsze dokumenty kancelaryjne wystawione w Malborku, oraz sprowadzenie archiwum Zakonu z Wenecji, POSPIESZNY 2001: przyp. 62. 94 Alternatywnie wskazywana jako garderoba (ze wzgl. na wnęki ścienne), ale nawet w przodujących pod względem kształtowania stref prywatnych apartamentach papieży na Watykanie po 1300 r., o wyborze nowej garderoby, traktowanej jako prywatny skarbiec, ani w stosunku do komnat Papugi i Paramentów, nie decydowały szafy ścienne, ŻUCHOWSKI 1999: 106 ff., 178-181. 95 Poza parterem budynek ten miał dwa górne piętra. Wejście do niego od pałacu prowadziło z górnej komory archiwum, niegdyś pomieszczenia piętrowego (dolne ze stropem). Rozkład ten czytelny na rys. przedzielonego stropami w 1787 r. głównego piętra pałacu, w które włączono dawne dwukondygnacyjne archiwum, por. rzuty z pocz. XIX w., POSPIESZNY 2001: 73; zob. il. 10. 96 Wskutek nieprecyzyjnego nazewnictwa budynek kancelarii (dla skrybów) mylony z cappellans gemach przy kaplicy św. Anny („Wieża Klesza”), JÓŹWIAK/TRUPINDA 2011: 234-241. Integracja rozproszonej (Zamek Wysoki) i niepełnej (bez archiwum) kancelarii nastąpiła w l. 40. XIV w., por. przyp. 83, na co wskazywała dostawka pomocniczego budynku. Budynek ten nie mógł powstać dopiero w ok. 1400 r., gdyż struktura nowego PWM to kolejny przykład scalenia a nie rozproszenia zabudowy rezydencji; o pierwotnej funkcji świadczył komfort mieszkaniowy w „domu opata” jezuitów, por. plan z XVIII w. cyt. przez Bernarda Schmida, il. 17 a. 97 „Friedrich Obuch […] brach 1818 den Anbau an der Palastkapelle ab, ohne seinen ordenszeitlichen Ursprung zu erkennen, freilich gestützt durch die Autorität des Predigers Haebler“, SCHMID 1934:13 98 Więcej na temat położenia, POSPIESZNY 2001: 87-90, passim.

Zimowego99. Znacznie ważniejszą rolę w opisywanym zespole pomieszczeń kancelarii pełniła

„Wieża Klesza” (Pfaffenthurm, Capplansthurm), położona poza pałacem, na zewnętrznym

tarasie domu konwentualnego, przy kaplicy grobowej wielkich mistrzów pw. św. Anny.

Wzniesiona przy kaplicy grobowej wielkich mistrzów po 1344 r.100, która jako mieszkanie dla

małej grupy kapłańskiej, stanowiła element systemu znanego w Rzeszy101. Jej powstanie to próg

optymalnego funkcjonowania kancelarii.

Wśród wnętrz mieszkalnych na parterze pałacu próżno dziś szukać apartamentu dostojników

wymienionego w źródłach, lokalizowanego na parterze, pod piętrem głównym (gebittiger

gemach under des mysters gemach)102. Dwie prostokątne, wąskie izby od frontu po stronie

wschodniej i kilka większych od południa w sugerowanym w literaturze miejscu kuchni mogły,

co najwyżej służyć za mieszkanie czeladzi dworskiej. Na wysokości tej kondygnacji

dominowały izby kompanów, usytuowane od wschodu pod apartamentem wielkiego mistrza

oraz kaplicą. Jednak rycerzy-kompanów z ich zaszczytną służbą na dworze, nie zaliczano do

elitarnego grona dostojników zakonnych. Zatem kondygnacja parteru nosiła miano „domu

dostojników” ze względu na położony w głębi apartament skarbnika oraz, mimo wszystko,

wymienione kwatery rycerskich lokatorów 103 . Na obecnym etapie analizy identyfikacja

pomieszczeń zamku na podstawie nazewnictwa pozostaje w sferze domysłów.

Pałac namiestnika Marii w Prusach

Budowlą ze wszech miar nowatorską i jedyną w swoim rodzaju na terenie państwa krzyżackiego

była monumentalna, pięciokondygnacyjna wieża mieszkalna, dostawiona przed 1393 r. od

zachodu do pierwszego pałacu na Zamku Średnim, nazywana również ryzalitem zachodnim

Pałacu Wielkiego Mistrza. Wskazywano też na nią jako na historyczny tressler gemach104.

Żadna inna budowla świecka w Prusach, obok równie wspaniałej sali Wielkiego Refektarza,

położonej obok, nie świadczyła lepiej o wyjątkowym znaczeniu tego miejsca dla reprezentacji i

związanej z nią propagandy władzy. Nagromadzenie form architektonicznych pochodzenia

sakralnego w ramach rezydencji, odbieranych jako uroczyste, podkreślało wysoką rangę

zespołów pomieszczeń, w nich zaś dominowały wyróżnione swoją skalą przez budowniczych

wnętrza audiencyjne. Na zasadzie kontrastu przestrzeń publiczna w pałacu z dwiema salami

refektarzy stanęła naprzeciw prostocie prywatnych wnętrz mieszkalnych, włączając w to

99 Argumentacja za „salą rady”, HERRMANN 2008: 277. 100Chronologia potwierdzona dendrodatą, oprac. przez A. Ważnego z UMK w Toruniu, dok. w Archiwum MZM. 101 Por. przyp. 51. Na powiązanie Wieży Kleszej z kancelarią wielkiego mistrza jako stałą kwaterą jej kapelana zwrócił uwagę Janusz Trupinda, TRUPINDA 2002:271-272 (wycofanie tej tezy 2011, por. przyp. 102). 102JÓŹWIAK/TRUPINDA 2011:211. 103 Na podstawie tych i innych kontrowersji wokół źródeł archiwalnych można wysnuć wniosek, że onomastyka krzyżacka nie była ani precyzyjna, ani tym bardziej skodyfikowana i badania rezydencji pod tym kątem wymagają postulowanej, nowej wykładni metodologicznej, por. POSPIESZNY 2014: 23-24. 104 Lokalizacja skarbca i apartamentu skarbnika została ostatnio podważona w świetle danych archiwalnych, podtrzymano jedynie datę 1398 r. jako znaczącą w dziejach skarbca, JÓŹWIAK/TRUPINDA 2011: 280-297; zgadzało się to w tym punkcie z wcześniejszą deklaracją Christofera Herrmanna: „[…] fände sich im Palast auch kaum genügend Platz für die Amts- und Wohnräume des Tressler.”, HERRMANN 2008: 267.

„Gemach” wielkiego mistrza. O hierarchicznym i reprezentacyjnym, jak sam model dworu

suwerena, charakterze budowli najlepiej świadczyło klasyczne uporządkowanie architektury w

pionie od dołu do góry wieży, utrzymane w wysublimowanych formach stylu gotyckiego.

Dopełniało to ceremonialno-funkcjonalne uporządkowanie komnat, sal i izb w obrębie górnych

kondygnacji, na ciągach komunikacyjnych poprowadzonych w poziomie. W myśl tych zasad

architektura wnętrz przedstawiała trawestację form przestrzeni, poczynając od skromnych,

płasko przesklepionych komór skarbu u dołu, w przyziemiu wieży, a kończąc na wystawnych,

wysokich komnatach i salach audiencyjnych głównej kondygnacji105.

Charakterystyczna, dwupłaszczyznowa, na wzór dzieł sakralnych, „diafoniczna” konstrukcja

ściany magistralnej głównego piętra, wraz z zastosowanym z rozmachem systemem wysokich

sklepień żebrowych o wyszukanej geometrii (refektarze Letni i Zimowy, Wysoka Sień, trakt

frontowy) 106, wspartych na smukłych filarach, przedstawiały repertuar form znany ze świątyń

późnoromańskich107, ale głównie z francuskiego gotyku katedralnego108. Ukształtowana w pełni

ściana dwupłaszczyznowa, do tego zaopatrzona w wystrój rzeźbiarski, została już w XIII w. na

obszarze francusko-burgundzkim, a zwłaszcza w XIV i XV w. przejęta przez architekturę

świecką. Dematerializacja konstrukcji muru (system przyporowo-żebrowy), jako wyraz sacrum,

stała się wręcz symbolem stylu. Pokazuje to przykład pałacu arcybiskupiego w Sens (1235-1240

r.)109, a przede wszystkim niezachowanego, lecz dobrze znanego dzięki podejmowany badaniom

królewskiego Palais-de-la-Cité, wraz z fenomenem Grande Salle110.

W Malborku w 4. ćw. XIV w. ten uderzający ton w wyrazie nowej rezydencji można było uznać

za zabieg oczywisty, niejako konsekwencję przeprowadzonej w tym duchu od 1309 do poł. XIV

w. przebudowy głównego domu konwentualnego. Można też spojrzeć na to szerzej, jako proces

postępującej od ok. 1300 r. sakralizacji domów konwentualnych w Prusach, realizowanej w toku

procesu krystalizacji zamku „klasycznego” 111 . Jednakże ze wskazaniem na źródło zmiany

nasuwa się pytanie o tytuł prowadzonej sakralizacji. Na dworach świeckich na Zachodzie z

natury rzeczy był to proces związany z osobą panującego, tradycją korony i władzy

dynastycznej. W paryskim Palais-de-la-Cité szło o cały ciąg zdarzeń artystycznych, które miały

pokazać nadzwyczajny charakter korony Kapetyngów, wyposażonej w tradycję sięgającą

105 Propozycja rekonstrukcji programu użytkowego pałacu Christofera Herrmanna budzi duże zastrzeżenia metodologiczne, HERRMANN 2008: 261-294. Zwraca uwagę formalne przenoszenie funkcji oraz brak szczegółowych analiz, np. odnośnie wyposażenia technicznego pomieszczeń: ”Herrmann unterscheidet anders als die zurzeit bekannten zeitgenössischen Quellen nicht heizungstechnisch zwischen Stube und Kammer.”, HOPPE 2010: 201; atrybucja pomieszczeń kancelarii także u Janusza Trupindy, TRUPINDA 2002: 256-272; por. artykuł Christofera Herrmanna w niniejszej publikacji; także notka sesyjna, POSPIESZNY 2016:156. 106JARZEWICZ 2012: 77-88. 107 Architektura „gotyku romańskiego“ na przykładzie Bonner Münster, ANZELEWSKY 1985: 73. 108POSPIESZNY 2006:53-66. 109Tamże, 63-66. 110 Styl architektury: „[…] den markannten Doppelgiebel der Grand’Salle […], deren Formvokabular sich eng am älteren Sakralbau, […] an der benachbarten Sainte-Chapelle orientiert.“, CARQUÉ 2007:193 111 POSPIESZNY 2014: 265-266; także w konwentualnych zamkach nieregularnych jak Toruń, TAMŻE, 270.

starożytnej Troi i moc sacrum św. Ludwika112. Z kolei w inicjatywach budowlano-artystycznych

Karola IV chodziło o uniwersalizm władzy cesarskiej, kształtowanej na wzór francuski,

zdeponowanej w murach w Pragi-Karlšteju, kontynuacji Akwizgranu113.

Jeżeli w Paryżu prym wiodła rzeźba figuralna 114 , to w Malborku książęcy tytuł siedziby

uświetniał przede wszystkim bogaty wystrój malarski, w części zachowany do dziś. Na

głównym piętrze pałacu dominowała wić roślinna, pokrywająca dywanowo strefę sklepień w

pomieszczeniach reprezentacyjnych i prywatnych wielkiego mistrza [il. 18] 115 . Ważnym

elementem wystroju były przedstawienia figuralne, a wśród nich druga po tej z kapitularza

zamku konwentu, „galeria” wielkich mistrzów w Refektarzu Zimowym. Do tego należało

doliczyć postacie apostołów w kaplicy pałacowej, oraz czterech świętych dziewic w izbie

mieszkalnej. Trzecią, najliczniejszą grupę stanowiły przedstawienia heraldyczne, nie tylko w

obrębie głównego piętra 116 . Reprezentacja heraldyczna występowała zwykle w zespołach -

miejscach nie zawsze eksponowanych, jak ta na parterze w izbach kompanów.

Kiedy bierzemy pod uwagę walor sakralny architektury Pałacu Wielkiego Mistrza nie sposób

traktować tej budowli w oderwaniu od Zamku Wysokiego, a szczególnie od kościoła NMP,

pierwszego członu – jak wykazała analiza struktury założenia – rezydencji wielkiego mistrza.

Jeżeli dodamy do tego postępujący w 2. poł. XIV w. proces instytucjonalizacji zamków

konwentualnych117, jako ośrodków władzy terytorialnej Zakonu w Prusach, władzy w imieniu

Marii-Królowej, to cechy dworskie architektury pałacu oraz jej wyjątkowego wystroju nie

mogą być w tych analizach dalej ignorowane. Należą do nich przede wszystkim „katedralna”

konstrukcja murów wieży-pałacu, ceremonialne ciągi otwartych schodów, sieni i wysokich sal,

motywy zielonego, kwietnego ogrodu oraz wystrój heraldyczny. Gdy cechy te z sobą połączymy

w jeden obraz to skojarzenie z niebiańskim Pałacem Marii narzuca się samo:

Als wie der Thurn den David hat

Mit einer Brustwehr‘ in der Stadt

Jerusalem hoch auffgebawet/

Dran Tausend Schilde sind gemacht

Und vieler starcken Waffen pracht/

112Na przełomie XIII/XIV w. na gruncie prawnym, a nawet w kaznodziejstwie dowodzono, że lud Franków jest starszy niż chrześcijaństwo i można wywieźć jego „pochodzenie od Trojan” BRÜCKLE 2005: 71 nn. 113FAJT 2006: 54; NĔMEC 2015:51-73. 114 Pierwszy impuls do rozwoju dynastycznej rzeźby figuralnej dał Ludwik IX w St. Denis w 1262/63, zaś za Filipa Augusta wystrój rzeźbiarski le Grand Degré w Palais de la Cité, przed 1315 r., CARQUÉ 2007:197, 204; szerzej rzeźba na obszarze Paryża, oraz rzeźba genealogiczna w Grand’Salle, BRÜCKLE 2005:39-89. 115Ku bliskiej naturze, „poetyckiej wizji” architektury w Malborku i jej wegetalnego, liściastego wystroju, iluzji pałacu-altany, „wieży w ogrodzie”, czegoś „w rodzaju belwederu” skłaniał się Jarosław Jarzewicz, powołując się na przykłady francuskie, JARZEWICZ 2006: 174-175. 116

TRUPINDA 2006: 397-411; opis malowideł w PWM, POSPIESZNY 2005: 70-73. 117

POSPIESZNY 2014: 268-283.

So wird dein Hals auch angeschawet.118

Architektura pałacu przedstawia majstersztyk jedyny w swoim rodzaju. Przez połączenie

alegorii rajskiego ogrodu z symboliką Wieży Dawida został wypracowany wyrazisty modus

faciendi w okazywaniu uroczystego, ceremonialnego charakteru służby dworskiej i

nadzwyczajnego statusu władzy [il. 19 a-b]. Rzucono na szalę cały autorytet Zakonu,

reprezentowany przez książęcą godność wielkiego mistrza. Wszystko to w celu ekspozycji

sacrum w murach malborskiej rezydencji, oraz dworskich konotacji nie tyle z Marią-Patronką –

nie przekonujących dla Wernera Paravicini119 – ale Marią-Królową, oraz wielkim mistrzem

jako namiestnikiem, zarządcą Jej ziemskiej prebendy w Prusach. Zasugerowana symbolika

Wieży-Marii z tysiącem tarcz stających w jej obronie rycerzy przedstawia się jeszcze dziś

bardzo sugestywnie120. Znajduje ona potwierdzenie w reprezentacji heraldycznej, odkrywanej

krok po kroku we wnętrzach pałacu. Można założyć, zdając sobie sprawę z cząstkowego stanu

zachowania malowideł, że ściany Pałacu Wielkiego Mistrza w obrębie obu głównych poziomów

mieszkalnych były nią „oblepione”. Stymulatorem tego wystroju był intensywnie rozwijany w

XIV w. kult Marii, Królowej w Prusach. Jednak tylko wielki mistrz w roli prepozyta Marii

otrzymał przepustkę do przedsionka Jej ogrodu, który powstał na głównym piętrze pałacu,

niejako zawieszony nad ziemią. Temu celowi służyły podcięte przypory, osadzone na smukłych

trzonach i wysoko sklepione, barwnie malowane, przepełnione światłem sale, wsparte na

jednym filarze. Instytucja dworu wielkiego mistrza w nowej rezydencji to zdeklarowana służba

Marii, zaś jego urzędowa obsada to rycerstwo zakonne. Stąd wartość tarcz herbowych,

malowanych na głównym, górnym i na dolnym poziomie budowli, jako votum złożone na

murach. Nagrodą za tę zaszczytną służbę było miejsce w niebiańskim orszaku Marii121. W

istocie był to zespół otwarty, ciągle uzupełniany nowymi znakami, o czym świadczyły kolejne

herby w izbach kompanów, dostawiane do szeregu.

W związku z powyższą interpretacją nasuwa się pytanie o znak heraldyczny von Jungingen,

wymalowany 1406 nad wejściem z Wysokiej Sieni do „gmachu” mieszkalnego wielkiego

mistrza, prezentowany samodzielnie, bez towarzystwa herbów – jak na parterze – następnych

lokatorów apartamentu. Czy ze względu na przywileje pierwszego lokatora po przebudowie

mieszkania, a następnie śmierć Ulryka w 1410 r. pod Grunwaldem, pozostał on na tym miejscu

osamotniony, a herby kolejnych wielkich mistrzów umieszczono już na ścianach Letniego

Refektarza (?)122. Z opisu malowideł odkrytych w czasie jego oczyszczania w 1818 r. wiadomo

118 Martin Opitz 1627, za: REINITZER 1982: 7. 119 „Ein Hof ohne Frau […] war eigentlich kein Hof. Maria als Patronin des Ordens konnte sich nicht ersetzen”, PARAVICINI 2007: 407. 120 ARNOLD 2007: 12. 121

„Galeria” w Refektarzu Zimowym: wielki mistrz wraz z orszakiem (1818 r.), por. przyp. 87. 122 Kwestia ta pozostaje bez odpowiedzi, podobnie jak pytanie o powód braku kontynuacji po 1422 r. „galerii” wielkich mistrzów w kapitularzu na Zamku Wysokim, por. POSPIESZNY 2014: 271-276.

o kilku rzędach znaków heraldycznych zdobiących ściany sali przy wejściu i przy kominku123,

po czym zachował się zaledwie jeden mały, nieokreślony fragment. Nawet przy zgoła

niepełnym i ułomnym stanie wiedzy brak podstaw do kwestionowania treści maryjnych

eksponowanych w pałacu, jak również – poza selektywnością zainteresowań124 – w kościele

NMP. Trudno też zaprzeczyć serwilistyczno-teokratycznej idei władztwa, forsowanej przez

Zakon w dobie drugiej fali krucjat w Prusach125 . Kiedy przywołamy wzorcowe przykłady

paryskich rezydencji królewskich z Île-de-la-Cité i Luwru, zauważymy mutatis mutandis taki

sam, oparty na podobnych zasadach sposób wizualizacji treści ideowych, jak to widzimy na

murach rezydencji malborskiej. Gdyby podejść bliżej, w paryskich przykładach chodziło o

nieziemski, możliwy dotąd tylko w dziełach sakralnych, wymiar reprezentacyjny rezydencji

potentata. W Malborku inwestor, także spiritus movens dzieła, oraz z praktyk-budowniczy

(artefix), posłużyli się dobrze im znanym medium epoki. Wykorzystując atrybuty maryjne

wykreowali pożądany kształt i przestrzeń symboliczną dzieła – budowli innej niż wszystkie.

Reasumując obecny etap badań, malborska budowla Pałacu Wielkiego Mistrza z końca XIV w.

przedstawia się w obu rozpatrywanych zakresach: wąskim, regionalnym oraz szerokim,

europejskim, jako zgodna ze stylem epoki rezydencja suwerena, przy tym siedziba prepozyta

Marii w Prusach. Należy podkreślić, że ekspozycja skarbca w programie architektonicznym

wieży mieszkalnej stanowiła element składowy tego rodzaju budowli – desygnat a zarazem

atrybut dobrych rządów 126 . Nietrudno zauważyć, że wielcy mistrzowie decydując się na

budowę pałacu-pomnika idei ziemskiego władztwa Marii, podjęli około 1380 r. podwójny

wysiłek inwestycyjny. Wznieśli budowlę na miarę ukształtowanego dworu książęcego 127 ,

zgodną z dworsko-rycerskim stylem krucjat na Litwę (do 1398), ale też postawili przed sobą

zadanie budowy dzieła jakiego „świat dotąd nie widział”128. Z tej racji pałac malborski nie mógł

być mniej reprezentacyjny niż inne, „ziemskie” rezydencje możnowładcze Zachodu, z natury

rzeczy postawione niżej w hierarchicznym, uniwersalnym porządku świata. Budowla dzięki

wszystkim konotacjom maryjnym z jednej strony a poprzez użycie form francuskiego gotyku

katedralnego z drugiej przekonywała o wyższym, wielkoksiążęcym stopniu percepcji

architektury niż wynikałoby to z (elekcyjnego) statusu zakonnego suwerena. PWM, biorąc pod

uwagę stan zachowania, pozostaje jednym z najwybitniejszych pomników – pamiętając o

123Notatki pastora dr L. Häblera z 1820 r., zob. POSPIESZNY 1991: 231 nn. Dwie tarcze herbowe odkryte w 2007 r. od frontu, w nadprożu zejścia schodami do dolnych kondygnacji skarbca pozostały niezidentyfikowane, zaś na parterze nie przeprowadzono miarodajnych, odkrywkowych badań konserwatorskich polichromii. 124

Studia do ikonografii architektury i wystroju kościoła MNP, RACZKOWSKI 2015: 52; TENŻE 2016: 88-92. 125

Bracia zakonni jako „słudzy Marii“ w „kraju Marii (do 1525), DYGO 2008: 369. 126 „Der Schatz diente in erster Linie der fürstlichen Repräsentation“, SPIESS 2008: 84. 127

Nie tylko lista instytucji dworu, ale też stół wielkiego mistrza, na którym było tyle konfektów, co na stole „Kürfursten zu Mainz”. Tak, wg Hartmuta Boockmanna, „der Orden [wollte] demonstrieren” politycznym rywalom na co może sobie pozwolić, PARAVICINI 2007: 397. Podobny efekt dawały aksamit i jedwab w strojach, wcześnie odwzorowane, bo w figurze nagrobnej Konrada von Thüringen (zm. 1240) w Marburgu, co potwierdziły badania pochówków wielkich mistrzów w chórze katedry w Kwidzynie, GRUPA 2009: 150-159. 128 Jako „największe i najwspanialsze założenie zamkowe swoich czasów”, tytułowana współcześnie „die Königin der Burgen”, BOOCKMANN 1982: 7 nn.

Paryżu, Awinionie i Pradze – sztuki dworskiej w Europie [il. 20]. Styl dworski dzieła bez

wątpienia spotkał się z afirmację krzyżowców z Zachodu, admiratorów „świętych mężów” w

Prusach – jak nazywano Krzyżaków – piewców ich idealizowanego wizerunku129.

Uroczysta architektura nowego Pałacu Wielkiego Mistrza z końca XIV w., skupiała uwagę na

drodze ceremonialnej130, która prowadziła od otwartych schodów i głównego wejścia do obu

refektarzy, stylizowanej antykamery Pałacu Marii. Po stronie wielkiego mistrza reprezentacja

nie ograniczała się do poziomu głównego piętra i nie kończyła na obu salach audiencyjnych.

Schodziła niżej, do poziomu skarbca zakonnego, usytuowanego pod salami obu refektarzy. W

Malborku kosztowności złotnicze, także dzieła relikwiarzowe, precjoza,131czasem przedmioty

osobliwe (przykładem róg jednorożca) zapewne nie przechowywano w skrzyniach 132 , lecz

wzorem innych dworów możnowładczych wystawiano na widok publiczny133. Tezaurus ten

dokładał się do skarbu relikwiowego w kościele NMP .Oba zasoby razem wzięte, relikwiowy w

kościele, oraz skarbu w pałacu, dowodziły o sile władztwa zakonnego. W dworskiej pozie

krucjat pruskich ekspozycja statusu społecznego, również pozycji majątkowej uczestników grała

dużą, o ile – według niektórych badaczy – nie dominującą rolę134. Wyprawy na Żmudź i Litwę

wznowiono zimą 1343/1344 r. stanowiąc atrakcję dla gości z Zachodu do lat 1410.135. Nie

można nie zauważyć, że zamek, już w kronice Jeroschina nazywany sente Mergenburc136, przez

splendor dworu wielkiego mistrza zyskiwał w tym czasie w dwójnasób na prestiżu jako stolica

pruskiego regnum Mariae.

Wydarzenia polityczne za granicą, aktualne w czasie albo blisko czasu rozpoczęcia budowy

pałacu, jak polsko-litewska unia personalna w Krewie z 1386 r., która w istocie postawiła pod

znakiem zapytania sprawę krucjat na Litwę, mogły hipotetycznie mieć wpływ na realizację

budowli. W kontekście politycznej zmiany bogaty styl architektury Malborka zdawał się

hołdować zasadzie stosowanej w burgundzkich Niderlandach, również na Majorce, w myśl

której „im słabsze perspektywy rządów tym większa siła inwestowania w sztukę”137. Jednak, z

szerszej perspektywy, wydarzenia z lat 80. mogły – biorąc pod uwagę kilkunastoletni plan

realizacji i konieczność importu warsztatu budowlanego – co najwyżej pobudzić tempo

realizacji dzieła. Budowy nie rozpoczynano z dnia na dzień. Spirytualny klimat rezydencji i 129 Literacka relacja Filipa de Mézières z wizyty w Malborku w 1364 r., JÓŹWIAK/TRUPINDA 2011:304 130 Od niedawna można spotkać się z poglądem, że ceremonialność architektury pałacu wielkich mistrzów w Malborku jest wątpliwa i brak na nią dowodów, HERRMANN 2008: 293-294. 131

„Schatzstücke und Reliquienfassungen” to w lwiej części sprzęty nie sakralne, traktowane jako element „wysokich nakładów na zbytek i reprezentację”, PARAVICINI 2007: 400. 132 Wystawiano, czasem mniej, niekiedy więcej („vanity projekts”), jak w Jewel Tower z 1365/66 r., w pałacu królewskim w Westminster, ASHBEE 2015: 194-199; o naczyniach stołowych wielkiego mistrza w Malborku, w tym cennych naczyniach i wyrobach złotniczych, „kostbar gefasste Trinkhörner, Straußeneier und Natternzungen-Kredenzen”, PARAVICINI, jak przyp. 124; szerzej na źródłach: POSPIESZNA 2014: 232-238. 133 Kasa skarbnika wykazała wydatki na prace złotnicze, głównie dla wielkiego mistrza, JÄHNIG 1990:61 134 Skrajne stanowisko w kwestii fasadowych „rejz” do Prus w 2. połowie XIV w., PIETZNER 1934: passim. 135 PARAVICINI 2007: 410; znaczenie traktatu Zakonu z Witoldem z 1398 r., BOOCKMANN 1998: 179-212. 136ZACHARIAS 2012: 279. 137 „Je unsicherer eine Dynastie, desto grösser die Notwendigkeit , in >Magnifizenz< , in Zeremoniell und Kunst zu investieren.“, SPIESS 2008:132.

nabożna atmosfera dworu dawały o sobie znać w Malborku już wcześniej138. Dwa czynniki:

rosnący kult Marii i śluby zakonne doskonale wpisywały się w obraz sublimowanej coraz

bardziej kultury dworsko-rycerskiej. Nie przeczył temu incydent z małpą, zapisany w księdze

rachunkowej (Tresslerbuch), która w 1407 r. w ataku szału znacznie uszkodziła malowidła w

kaplicy wielkiego mistrza139. Przeciwnie, wzmacniał przebijającą się od lat tezę o rozkwicie

świeckich form życia na dworze w Malborku, nie wolnych od kontrastów i sprzeczności140.

W dobie upadku ruchu krucjatowego na obu wschodnio europejskich kierunkach wypraw:

bliskowschodnim i prusko-litewskim, po klęskach rycerstwa Zachodu pod Nicopolis w 1396 i

pod Grunwaldem w 1410 r., pałac w Malborku był wyjątkowym pomnikiem gotyku dworsko-

rycerskiego, dziełem osamotnionym w Prusach. Mimo to budowla zyskała uznanie poza

granicami państwa zakonnego. Można założyć, że warsztat budowlany obeznany z dziełem

został przed 1430 r. sprowadzony „z Niemiec” do Wielkiego Nowogrodu, do wzniesienia pałacu

dla miejscowego arcybiskupa 141 . Niekłamany podziw ludzi epoki dla jego architektury

zachowało słowo pisane. Ex luto Marienburg/ Offen ex saxo/ ex marmore Mediolanum142, znany

trójwiersz, pamiętany był przez wieki po upadku państwa zakonnego w Prusach.

138Model hagiograficzny Krzyżaka z 2. poł. XIV w., za Winrycha von Kniprode, DYGO 2008: 367. 139 Zwierzyniec mistrza na zamku w Sztumie, BOOCKMANN 1995: 139, 145; zakładanie zwierzyńców jako ogrodów osobliwości było praktykowane przez świeckich możnowładców na wielką skalę, jak cesarskie Fryderyka II w pałacu Lucera 1240 i Karola IV na Hradczanach w Pradze, BURGER 2016:132-140. 140Elementy zbytku i reprezentacji w Malborku przytaczane w literaturze od Johannesa Voigta, VOIGT 1830: passim; ostatnio przypomniane, vide spis malarzy, muzyków, karłów i kuglarzy, PARAVICINI 2007: 397-405; w panoramie epoki: HUIZINGA 1992: 81-89. 141 ANTIPOV/YAKOVLEV 2015: 112-113. 142 Sugerowane autorstwo Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, papieża Piusa II, POSPIESZNY 1996: przyp. 1.

LITERATURA:

Zastosowane skróty:

FBS – Forschungen zu Burgen und Schlössern

KZWM – J. Hochleitner/ M. Mierzwiński (Hg.), Kościół Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku, dzieje – wystrój – konserwacja, Malbork, 2016

MRK – Mitteilungen der Residenzen-Kommission der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen

RKM – J. Hochleitner (red.) Rewitalizacja zespołu kościoła Najświętszej Marii Panny w Malborku, Malbork 2016

QSGDO – Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens

VDB – Veröffentlichungen der Deutschen Burgenvereinigung e. V.

ALBRECHT 1986 – Uwe Albrecht: Von der Burg zum Schloss. Französische Schlossbaukunst im Spätmittelalter, Worms 1986.

ALBRECHT 1995 – Uwe Albrecht: Der Adelssitz im Mittelalter, München – Berlin 1995.

ALBRECHT 2009 – Uwe Albrecht: Residenzen als Forschungsproblem – Einleitende Überlegungen zur Fragestellung der Trierer Tagung, w: H. Hofrichter (red.), Von der Burg zur Residenz (VDB, Reihe B: Schriften), Braubach 2009, s. 15-17.

ANTIPOV/YAKOVLEV 2015 – Ilya Antipov, DmitriyYakovlev: The faceted Palace in Novgorod, the great as the part of the Archbishop’s Residence, w: Castella Maris Baltici, t. 12, Łódź 2015, s. 107-115.

ANZELEWSKY 1985 – Fedia Anzelewsky: Der Hochmeisterpalast der Marienburg, „Burger und Schlösser“, 11 (1985), s. 65-73.

ARNOLD 2007 – Udo Arnold: Zakon Niemiecki jako wspólnota duchowa, w: Imagines potestatis (katalog wystawy), J. Trupinda (red.), Malbork 2007, s. 9-15.

ARNOLD 2009 – Udo Arnold: Maria als Patronin des Deutschen Ordens im Mittelalter, w:G. Eimer/E. Gierlich/K. Pospieszny (red.), Terra Sanctae Mariae. Mittelalterliche Bildwerke der Marienverehrung im Deutschordensland Preusssen, Bonn 2009, S. 29-56.

ASHBEE 2015 – J. Ashbee: The New Tower at the End of the King’s Garden: The Jewel Tower and the Royal Treassure, w: W. Rodwell/T. Tatton-Brown (red.), Westminster II. The Art Architecture and Archaeology of the Royal Palace, BAA Trans. vol. XXXIX, p. II (2015), 187-205, app.: P. EVERSON, A Suggestion about the Jewel Tower at Westminster, 199-205.

BADSTÜBNER 2001 – Ernst Badstübner: Wartburg und Marienburg, w: Castella Maris Baltici, Bd,3-4, Turku-Tartu-Malbork 2001, s. 19-23.

BILLER 1998 – Thomas Biller, Die Adelsburg in Deutschland, Entstehung-Gestalt-Bedeutung, München1998.

BILLER 2009 –Thomas Biller, Deutsche Fürstenburgen (1250-1450). Eine Forschungslücke, ihre Grunde und Folgen, in: Burgenbau im späten Mittelalter, (FBS, t. 12), 2009, s. 9-28.

BINDING 1995 – Günther Binding: Wohnbauten in staufischen Pfalzen und Burgen, w: W. G. Busse (red.) Burg und Schloss als Lebensorte in Mittelalter und Renaissance, Düsseldorf 1995, s. 83-107.

BOOCKMANN 1982 – Hartmut Boockmann: Die Marienburg im 19. Jahrhundert, Frankfurt am Main – Berlin – Wien 1982.

BOOCKMANN 1995 – Hartmut Boockmann: Alltag am Hof des Deutschordens-Hochmeisters in Preußen, w: W. Paravicini (red.) Alltag bei Höfe, (Residenzenforschung 5), Sigmaringen 1995, s. 137-147

BOOCKMANN 1998 – Hartmut Boockmann: Zakon Krzyżacki. Dwanaście rozdziałów jego historii, (Der Deutsche Orden. Zwölf Kapitel aus seiner Geschichte. 1981), Warszawa 1998.

BRÜCKLE 2005 – Wolfgang Brückle: Civitas terrena. Staatsrepräsentation und politischer Aristotelismus in der französischen Kunst 1270-1380, München Berlin 2005

BURGER 2016 – Daniel Burger: Burgen, Bären, Bestien – Wilde Tiere auf Burgen, w: D. Burger (red.) Tiere auf Burgen und frühen Schlössern, (FBS, t. 16), Petersberg 2016, s.132-140.

CARQUÉ 2004 – Bernd Carqué: Stil und Erinnerung. Französische Hofkunst im Jahrhundert Karls V. und im Zeitalter ihrer Deutung, Göttingen 2004

CARQUÉ 2007 – Bernd Carqué: Non erat homo, nec bestia, sed imago. Vollplastische Bildwerke am Hof Philipps IV. von Frankreich und die Medialität der Gattung, w: O.G. Oexle/ M.A. Bojcov (red.), Bilder der Macht in Mittelalter und Neuzeit. Byzanz – Okzident – Rußland, Göttingen 2007, s. 187-242

CLASEN 1924 – Karl-Heinz Clasen: Der Hochmeisterpalast der Marienburg, Königsberg Pr. 1924

DYGO 1987 – Marian Dygo: O kulcie maryjnym w Prusach Krzyżackich w XIV-XV w., „Zapiski Historyczne”, t. 52, 1987, z. 2, s. 5-37.

DYGO 2008 – Marian Dygo: Ideologia panowania zakonu niemieckiego w Prusach, w: M. Biskup, R. Czaja (red.), Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, Warszawa 2008, s. 357-369

DYGO 2016 – Marian Dygo: Symbolika maryjna zespołu kościoła NMP na Zamku Wysokim w Malborku, w: RKM, s. 29-47.

EIMER 2000 – Gerhard Eimer, Einführung, w: G. Eimer/E. Gierlich (red.), Echte Wehrhaftigkeit oder martialische Wirkung, Köln 2000, s. 13-24.

FAJT 2006 – Jiři Fajt: Von der Nachahmung zu einem neuen kaiserlichen Stil (Katalog 1-37), w: Karl IV. Kaiser von Gottes Gnaden. Kunst und Repräsentation des Hauses Luxemburg, 1310-1437, (katalog wystawy), J. Fajt (red.), München Berlin 2006, s. 40-135.

FAJT 2016 – Cisař Karel IV. 1316-2016, (katalog wystawy), J. Fajt (Hg.), Praha 2016.

FEY 2010 – Carola Fey: Identifikation geistlicher Fürsten im Medium der sakralen Schatzkunst, w: G. Ammerer/ I. Hannesschläger/ J. P. Niederkorn/ W. Wüst (red.) Höfe und Residenzen geistlicher Fürsten: Strukturen, Regionen und Salzburgs Beispiel in Mittelalter und Neuzeit, (Residenzenforschung 24), Ostfildern 2010, s. 205-223

FOUQUET/V.SEGGERN/ZEILINGER 2003 – Gerhard Fouquet/H. v. Seggern/G. Zeilinger: Höfische Feste im Spätmittelalter. Eine Einleitung, w: G. Fouquet, H. von Seggern, G. Zeilinger (red.) Höfische Feste im Spätmittelalter, Kiel 2003 (MRK, Sonderheft 6), s. 9–18

GRUPA 2009 – Małgorzata Krupa, Tkaniny z kruchty północnej w Kwidzynie/ Textiles from the northern crypt in Kwidzyn, w: M. Krupa/ T. Kozłowski (red.), Katedra w Kwidzynie – tajemnica krypt/ Kwidzyn cathedral – the mystery of the crypts, Kwidzyn 2009, s. 149-173.

HELMS 2009 – Simon Helms: Luther von Braunschweig. Der Deutsche Orden in Preußen zwischen Krise und Stabilisierung und das Wirken eines Fürsten in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts, w: U. Arnold (red.), QSGDO, t. 67, Marburg

HERRMANN 2008 – Christofer Hermann: Der Hochmeisterpalast auf der Marienburg. Rekonstruktionsversuch der Raumfunktionen, w: K. Weber/L. Heeg/G. Dette (red.) Magister operis. Beiträge zur mittelalterlichen Architektur Europas. (Festgabe für Dethard von Winterfeld zum 70. Geburtstag), Regensburg 2008, s. 261-294

HIRSCHBIEGEL/WETTLAUFER 1999 – Jan Hirschbiegel/ J.Wettlaufer: Fürstliche Höfe und Residenzen im spätmittelalterlichen Reich. Ein dynastisch-topographisches Handbuch, MRK, Sonderheft 3, 1999.

HIRSCHBIEGEL 2003 (1) – Jan Hirschbiegel: Étrennes, Untersuchungen zum höfischen Geschenkverkehr im spätmittelalterlichen Frankreich der Zeit König Karls VI. (1380-1422), München 2003

HIRSCHBIEGEL 2003 (2) – Jan Hirschbiegel: Das Neujahrfest an den französischen Höfen um 1400, MRK, Sonderheft 6, Kiel 2003, s. 19-38.

HIRSCHBIEGEL 2008 – Jan Hirschbiegel: Religiosität und Fest an den weltlichen Fürstenhöfen des späten Mittelalters, w: Rösener, W. /Fey, C. (red.) Fürstenhof und Sachkultur im Spätmittelalter, Göttingen 2008, s. 141-158

HOFFMANN 2008 – Yvonne Hoffmann: Festtagsgeschehen und Formgenese in der Gewölbe der Spätgotik, Mannheim 2008.

HOPPE 2010 – Stephan Hoppe: Hofstube und Tafelstube – Funktionale Raumdifferenzierungen auf mittel- europäischen Adelssitzen seit dem Hochmittelalter, w:G. U. Grossmann/H. Ottomeyer (red.), Die Burg: wissenschaftlicher Begleitband zu den Ausstellungen („Burg und Herrschaft“ Deutsches Historisches Museum, Berlin 25. Juni – 24. Oktober 2010, „Mythos Burg“ Germanisches Nationalmuseum, Nürnberg 8. Juli – 7. November 2010), Dresden 2010, s. 196-207.

HUIZINGA 1992 – Johan Huizinga, Jesień średniowiecza, wyd. IV, Warszawa 1992

JÄHNIG 1990 – Bernhard Jähnig: Organisation und Sachkultur der Deutschordensresidenz Marienburg, in: P. Johanek (red.), Vorträge und Forschungen zur Residenzenfrage, Sigmaringen 1990, (Residenzenforschung 1), s. 45-75

JAKŠTAS 1990 – J. Jakštas, Das Balticum in der Kreuzzugsbewegung des 14. Jhs. Die Nachrichten Philipps de Mezieres über die baltischen Gebiete, „Commentationes Balticae“, s. 6-7.

JARZEWICZ 2006 – Jarosław Jarzewicz: Malborski Pałac Wielkich Mistrzów i natura, in: J. Wiesiołowski/ J. Kowalski (Hg.), Wielkopolska – Polska – Europa. Studia dedykowane pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej, Poznań 2006, S. 163-176.

JARZEWICZ 2012 – Jarosław Jarzewicz: More geometrio. Kompozycja sklepienia letniego Refektarza w Pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku, in: Studia Zamkowe, t. 4, Malbork 2012, S.77-89.

JESIONOWSKI 2001 – Bernard Jesionowski: Uwagi na temat wyników ostatnich badań we wsch. części głównej kondygnacji Pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku, w: M. Mierzwiński (red.), Praeterita Posteritati. Studia z historii sztuki i kultury ofiarowane Maciejowi Kilarskiemu, Malbork 2001, s. 179-197.

JESIONOWSKI 2016 – Bernard Jesionowski: Detal architektoniczny kościoła zamkowego w Malborku, w: KZWM, s. 153-191.

JÓZEFCZYK 2013 – Mieczysław Józefczyk: Z dziejów religijnych Pomezanii w XVII wieku, t. 2, CD, Źródła do dziejów XVII-wiecznej Pomezanii, Malbork 2013, s. 27-30, 271-275.

JÓŹWIAK/TRUPINDA 2011 – Sławomir Jóźwiak/Janusz Trupinda: Organizacja życia na zamku krzyżackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów (1309-1457), Malbork 2011

JÓŹWIAK/TRUPINDA 2012 – Sławomir Jóźwiak /JanuszTrupinda: Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń 2012

JURKOWLANIEC/ TORBUS 2012 – Tadeusz Jurkowlaniec/Tomasz Torbus: Schöpferische Auftraggeber oder tüchtige Organisatoren? Die Kunst des Deutschen Ordens in Preußen, w: Tür an Tür. Polen - Deutschland, 1000 Jahre Kunst und Geschichte, M. Omilanowska, T. Torbus (Hg.), b. m.wyd. 2012, s. 98-103.

KASTEN 1995 – Brigitte, Kasten: Residenzen und Hofhaltung der Herzöge von Jülich im 15. und beginnenden 16. Jahrhundert , w: W. G. Busse (red.) Burg und Schloss als Lebensorte in Mittelalter und Renaissance, Düsseldorf 1995, s. 35-82.

KERSCHER 1997 – Kerscher Gottfried: Die Perspektive des Potentaten. Differenzierung von „Privattrakt“ bzw. Appartement und Zeremonialräumen im spätmittelalterlichen Palastbau, w: W. Paravicini (red.), Zeremoniell und Raum, (Residenzenforschung 6), Sigmaringen 1997, s. 155-186.

KERSCHER 2000 – Gottfried Kerscher: Architektur als Repräsentation. Spätmittelalterliche Palastbaukunst zwischen Pracht und zeremoniellen Voraussetzungen Avignon – Mallorca – Kirchenstaat, Berlin 2000.

KILARSKI 1983 – Maciej Kilarski: Pierwotna forma kaplicy zamkowej w Malborku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 45, nr 2 (1983), s.127-162.

KILARSKI 2007 – Maciej Kilarski: Odbudowa i konserwacja zespołu zamkowego w Malborku w latach 1945-2000, Malbork 2007.

KÖSTLER 1995 – Andreas Köstler: Die Ausstattung der Marburger Elisabethkirche. Zur Ästhetisierung des Kulturaumes im Mittelalter, Berlin 1995.

KUCHARSKI 2001 – Gerard Kucharski, Życie codzienne i dworskie wielkich mistrzów w świetle Marienburger Tresslerbuch z lat 1399-1409, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 61 (2001), s. 174-207.

KUTZNER 2000 – Marian Kutzner: Herrschaftspropaganda in der Kunst des Deutschen Ordens in Preußen, in: G. Eimer/E. Gierlich (red.) Echte Wehrhaftigkeit oder martialische Wirkung, Köln 2000, s. 253-302.

LINDNER 2009 – M. Lindner: Eine Kiste voller Knochen – Kaiser IV. erwirbt Reliquien in Byzanz. Zugleich ein Beitrag zur Datierung zweier Karlsteiner Reliquienszenen, w: J. Fajt/ A. Langer (red.), Kunst als Herrschaftsinstrument. Böhmen und das Heilige Römische Reich unter den Luxemburgern im europaeichen Kontext, München Berlin 2009, s. 289-299.

MILITZER 1999 – Klaus Militzer: Von Akkon zur Marienburg. Verfassung, Verwaltung und Sozialstruktur des Deutschen Ordens 1190-1309, QSGDO, t. 56,U. Arnold (red.), Veröffentlichungen der Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens, t. 9, Marburg 1999.

MÜLLER 1997 –Matthias Müller: Der zweitürmige Westbau der Marburger Elisabethkirche. Die Vollendung der Grabeskirche einer „königlichen Frau“. Baugeschichte-Vorbilder-Bedeutung, „Marburger Stadtschriften zur Geschichte und Kultur“, t. 60, Marburg 1997

NEITMANN 1990 – Klaus Neitmann: Was ist eine Residenz? Methodische Ueberlegungen zur Erforschung der spätmittelalterlichen Residenzbildung, w: P. Johanek (red.), Vorträge und Forschungen zur Residenzenfrage, Sigmaringen 1990, (Residenzenforschung 1), s. 11-43.

NĔMEC 2015 – Richard Němec: Architektur – Herrschaft – Land. Die Residenzen Karls IV. in Prag und den Ländern der Böhmischen Krone, Petersberg 2015

NIESS 1992 – Ulrich Niess: Hochmeister Karl von Trier (1311 - 1324). Stationen einer Karriere im Deutschen Orden, QSGDO, U. Arnold (red.), t. 47,Marburg 1992.

OTAVSKÝ 2009 – Karel Otavský: Drei wichtige Reliquienschätze im luxemburgischen Prag und die Anfänge der Prager Heiltumsweisungen, w: J. Fajt/ A. Langer (red.), Kunst als Herrschaftsinstrument. Böhmen und das Heilige Römische Reich unter den Luxemburgern im europäischen Kontext, München Berlin 2009, s. 300-308

PARAVICINI 1989 (1), 1995 (2) – Werner Paravicini: Die Preussenreisen des europäischen Adels, cz. 1, Sigmaringen 1989, cz. 2, Sigmaringen 1995

PARAVICINI 1991 – Werner Paravicini: Die Residenzen der Herzöge von Burgund, 1363-1477, w: H. Patze/W. Paravicini (red.), Fürstliche Residenzen im spätmittelalterlichen Europa, Sigmaringen 1991, s. 207-263.

PARAVICINI 2002 – Werner Paravicini: Schlichtheit und Pracht: Über König Ludwig XI von Frankreich und Herzog Karl den Kühnen von Burgund, w: Principes. Dynastien und Höfe im späten Mittelalter, (Residenzenforschung 14),Stuttgart 2002, s. 68-73.

PARAVICINI 2007 – Werner Paravicini: Von der ritterlichen zur höfischen Kultur: Der Deutsche Orden in Preußen. Edelleute und Kaufleute im Norden Europas, J. Hirschbiegel/A. Ranft/J. Wettlaufer (red.), Ostfildern 2007, s. 387-423.

PARAVICINI 2017 – Werner Paravicini, Ehrenvolle Abwesenheit. Studien zum adligen Reisen im späteren Mittelalter, Ostfildern 2017.

PIETZNER 1934 – Fritz Pietzner: Schwertleite und Ritterschlag, Bottrop 1934.

POSPIESZNA 2002 – Barbara Pospieszna: Ogrzewanie w Zamku Malborskim w dawnych wiekach, Malbork 2002.

POSPIESZNA 2014 – Barbara Pospieszna: W kuchni i na stole wielkiego mistrza. O utensyliach kuchennych i zastawie stołowej w świetle źródeł krzyżackich, w: M. i W. Bis (red.), Rzeczy i ludzie. Kultura materialna w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym. Studia dedykowane Marii Dąbrowskiej, Warszawa 2014, s. 219-240.

POSPIESZNY 1991 – Kazimierz Pospieszny: Gotycki wystrój malarski głównego piętra Pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku w świetle ostatnich odkryć, „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo XVII” (Acta Universitatis Nicolai Copernici), Toruń 1991, s. 231-247.

POSPIESZNY 1993 – Kazimierz Pospieszny, Die Farbigkeit der Hochmeister-Residenz des Ritterordens auf der Marienburg, w: H. Hofrichter (red.), Putz und Farbigkeit an mittelalterlichen Bauten, (VDB, Reihe B: Schriften), Stuttgart 1993, s. 78-94.

POSPIESZNY 1996 – Kazimierz Pospieszny: O barwności rezydencji Zakonu Krzyżackiego w Malborku, w: T. Hrankowska (red.), Sztuka około 1400. Materiały sesji SHS, Poznań, listopad 1995, Warszawa 1996, t. 1, s. 251- 267

POSPIESZNY 2001 – Kazimierz Pospieszny: Der Hochmeisterpalast der Marienburg. Forschungen zum Ostteil des Hauptgeschosses, w: Burgen kirchlicher Bauherren, Forschungen zu Burgen und Schlössern, t. 6, München 2001, s. 71-94

POSPIESZNY 2005 – Kazimierz, Pospieszny: Malbork (hasło kat.), w: K. Secomska (red.), Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 2, Warszawa 2005, s. 70-73.

POSPIESZNY 2006 - Kazimierz Pospieszny: Der Hochmeisterpalast der Marienburg in Preußen und die französische Architektur, MRK, 16 (2006) nr 1, s. 53-66.

POSPIESZNY 2007 – Kazimierz Pospieszny: Backsteinresidenzen im Deutschordensland Preussen, w: Deutsche Stiftung Denkmalschutz (red.) Backsteinbaukunst zur Denkmalkultur des Ostseeraums, Bonn 2007, s. 84-95.

POSPIESZNY 2014 – Kazimierz Pospieszny: Domus Malbork. Krzyżacki zamek konwentualny w typie regularnym, Toruń 2014.

POSPIESZNY 2016 – Kazimierz, Pospieszny: Spiegel der Fürstenmacht. Residenzbauten in Ostmitteleuropa im Spätmittelalter – Typen, Strukturen, Ausschmückung, w: MRK, Jg. 5 (2016), S. 151-156.

RACZKOWSCY 2013 – Monika i Juliusz Raczkowscy, Średniowieczny wystrój zespołu Wielkiego Refektarza, w: J. Trupinda (red.) Wielki Refektarz na Zamku Średnim w Malborku, dzieje-wystrój konserwacja, Malbork 2010, S.41-80.

RACZKOWSKI 2015 – Juliusz Raczkowski, Kolosalna rzeźba Madonny z Dzieciątkiem w kontekście programu ideowego kościoła w czasach Luthera z Brunszwiku, w: J. Hochleitner (red.) Monumentalna figura Madonny na kościele NMP w Malborku, Malbork 2015, s. 47-58.

RACZKOWSKI 2016 – Juliusz Raczkowski, Kościół zamkowy w Malborku versus paryska Sainte-Chapelle. Kilka uwag o architekturze i wystroju, w: KZWM, s. 79-94.

REINITZER 1982 – Heimo Reinitzer, Der verschlossene Garten. Der Garten Marias im Mittelalter, Braunschweig 1982.

RÖSENER 2008 – Werner Rösener: Fürstenhof und Sakralarchitektur im Kontext spätmittelalterlicher Fürstenspiegel, w: W. Rösener/ C. Fey (red.) Fürstenhof und Sachkultur im Spätmittelalter, Göttingen 2008, s. 21-40.

RÖSENER 2010 – Werner Rösener: Hofämter und Hofkultur an Fürstenhöfen des Hochmittelalters, w: W. Paravicini (red.) Luxus und Integration: Materielle Hofkultur Westeuropas vom 12. bis zum 18. Jahrhundert, München 2010, s. 27-39.

ROZYNKOWSKI 2016 – Waldemar Rozynkowski, O liturgii w zakonie krzyżackim w średniowieczu, w: RKM, s. 49-66.

RZEMPOŁUCH 2016 – Andrzej Rzempołuch, Dzieje budowlane zamku biskupów w Lidzbarku Warmińskim (przewodnik), Olsztyn 2016.

SCHMID 1934 – Bernhard Schmid: Die Wiederherstellung der Marienburg, Königsberg Pr. 1934.

SCHMID 1955 – Bernhard Schmid: Die Marienburg. Ihre Baugeschichte dargestellt von Bernard Schmid, Schlossbaumeister der Marienburg, K. Hauke (red.), Würzburg 1955

SCHNEIDER 2008 – J. Schneider, Die Hofkapelle an Fürstenhöfen des spätmittelalterlichen Reiches, w: W. Rösener/C. Fey (red.), Fürstenhof und Sachkultur im Spätmittelalter, Göttingen 2008, s. 41-68.

STEINBRECHT 1920a – Conrad Steinbrecht: Nachrichten der Schlossbauverwaltung zu Marienburg Westpr. I. Der Hochmeisterpalast, „Geschäftsbericht des Vorstandes des Vereins für die Herstellung und Ausschmückung der Marienburg für die Zeit vom 1. Oktober 1916 bis zum 1. Juli 1920“, Danzig 1920, s. 7-16.

STEINBRECHT 1920b – Conrad Steinbrecht, Die Heizanlagen in den Deutschordensburgen in Preußen, „Centralblatt der Bauverwaltung“ 1920, Nr. 27, s. 154-158.

SPIESS 2008 – Karl-Heinz Spieß, Fürsten und Höfe im Mittelalter, Darmstadt 2008.

TORBUS 2016 – Tomasz Torbus, Architektura zespołu kościoła NMP jako centralnej świątyni państwa krzyżackiego, w: J. Hochleitner/M. Mierzwiński (red.), Kościół Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku, dzieje – wystrój – konserwacja, Malbork, 2016, s. 9-25.

TRIPPS 2008 – Johannes Tripps: Wunderheilungen, mechanische Reliquiare und heiliges Spiel. Zum Leben in der Pariser Sainte-Chapelle am Ausgang des Mittelalters, w: W.Rösener/ C. Fey (red.), Fürstenhof und Sachkultur im Spätmittelalter, Göttingen 2008, s. 109-124.

TRUPINDA 2002 – Janusz Trupinda: O pomieszczeniach kancelarii i archiwum wielkiego mistrza w Malborku na podstawie źródeł pisanych w XIV w. i XV wieku, w: J. Trupinda (red.) Kancelarie krzyżackie. Stan badań i perspektywy badawcze, Malbork 2002, s. 255-272.

TRUPINDA 2006 – Janusz Trupinda: Zespół heraldyczny z herbem von Jungingen w systemie dekoracji malarskiej piętra reprezentacyjnego Pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku, w: J.Trupinda (red.), Krzyżacy, szpitalnicy, kondotierzy, (Studia z dziejów średniowiecza nr 12), Malbork 2006, s. 397-423.

TRUPINDA/JÓŹWIAK 2016 – Janusz Trupinda/ Sławomir Jóźwiak: O funkcjonowaniu kościoła zamkowego w Malborku na tle świątyń w krzyżackich zamkach konwentualnych. Kilka uwag na podstawie analizy źródeł pisanych, w: RKM, s. 67-81.

TUCHMAN 1993 – Barbara Tuchmann, Odległe zwierciadło, czyli rozlicznymi plagami nękane XIV stulecie, 1993

VOIGT 1830 – JohannesVoigt: Das Stillleben des Hochmeister des deutschen Ordens und sein Fürstenhof, (Historisches Taschenbuch II), Leipzig 1830, s. 169-253.

WHITELY 1989 – Mary Whitely: Doux escaliers royaux du XIVe siècle: les „grand degrez“ du Palais de la Citè du Louvre, „Bulletin Monumental” (1989), nr 147, S. 133-154.

WHITELY 1994 – Mary Whitely: Royal and Ducal Palaces in France in the Fourteenth and Fifteenth Centuries. Interior, Ceremony and Function, w: J. Guillaume (red.) Architecture et vie sociale. L’organisation intérieure des grandes demeures à la fin du moyen âge et à Renaissance, Paris 1994, S. 47-63.

WHITELY 1997 – Mary Whitely: Ceremony and Space in the châteaux of Charles V, King of France, w: W. Paravicini (red.), Zeremoniell und Raum (Residenzenforschung 6), Sigmaringen 1997, S. 187-214.

WIŚNIEWSKI 2016 – ks. Jan Wiśniewski, Kościół (kaplica) Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku w strukturze kościelnej diecezji pomezańskiej, w: RKM, s. 11-27.

WOŹNIAK 2006 – Michał F. Woźniak: Przestrzeń liturgiczna i wyposażenie kościoła Najświętszej Marii Panny w zespole zamkowym w Malborku, w: M. Poksińska (red.), Zamek Wysoki w Malborku. Interdyscyplinarne badania skrzydła północnego, Malbork– Toruń 2006, s. 77-93.

WÜLST 2013 – Marcus Wülst, Studien zum Selbstverständnis des Deutschen Ordens im Mittelalter, QSGDO, t. 73, U. Arnold (red.), Weimar 2013.

ZACHARIAS 2012 – Rainer Zacharias: Zur Theologie ausgewählter Ortsnamen im Ordensland Preußen. Ein Vergleich zwischen den Chroniken des Peter von Dusburg und des Nikolaus von Jeroschin, w: Studia Zamkowe, t. 4, Malbork 2012, s. 275-283.

ZIEMBA 2008 – Antoni Ziemba: Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500, t. 1, Sztuka dworu burgundzkiego oraz miast niderlandzkich, Warszawa 2008.

ŻUCHOWSKI 1999 – Tadeusz Żuchowski: Pałac papieski na Watykanie od końca V do pocz. XVI wieku, Poznań 1999.

ŻUCHOWSKI 2001 – Tadeusz Żuchowski: Vatikan-Avignon-Marienburg. Die Genese der funktionalen Anordnung der Marienburger Hochmeisterresidenz, w: FBS, 6, 2001, s. 29-36.

Spis ilustracji:

1. F. Frick wg F. Rabe, Inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowa zamku w Malborku, rzuty równoległe; Album tabl. IV, 1799 r.

2. a) Domenico Quaglio, Pałac Wielkiego Mistrza w Malborku (dalej: PWM), 1837 r.; Muzeum Narodowe w Gdańsku

2. b) F. Frick wg F. Rabe, Inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowa zamku w Malborku, PWM, przekrój pionowy, widoki, detale; Album tabl. XV, 1799 r.

2. c) PWM, architektura reprezentacyjna z gankiem obronnym, widok od zachodu, stan 2015.

3. PWM, fasada w widoku od dziedzińca; fot. archiwalna, ok. 1909 r.

4. PWM, rzut piwnic w obrębie pierwszego pałacu z ok. 1320 r., z zaznaczeniem zmian budowlanych w czasie budowy Wielkiego Refektarza ok. 1340 r.; wg autora

5. a) PWM, główne piętro, widok na ciąg komunikacyjny Niskiej i Wysokiej sieni z widoczną odkrywką triforium pierwszego pałacu z ok. 1320 r. (z prawej); foto L. Okoński 1999 r.

5 b) PWM, główne piętro, odkrywka triforium na poziomie podestu schodów do izb kompanów; foto L. Okoński, 1999 r.

5. c) Zamek Wysoki, fragment szczytu zachodniego skrzydła północnego, ok. 1315-1320

6. PWM, piętro główne, sala narożna od południowego-wschodu (antykamera), sklepienie rekonstruowane po 1819 r., wsporniki średniowieczne z ok. 1320-1340 r.; foto L. Okoński 1999 r.

7. a) PWM, piętro główne, odkrywka badawcza pod posadzką (P) Niskiej Sieni, rzut i przekrój murów a-a z widokiem na ścianę fasadową (wsch.), K – kapitel ze sceną turniejową; rys. autora 1997 r.

7. b) PWM, piętro główne, kapitel ze sceną turniejową, ok. 1340 r.; foto L. Okoński 1999 r.

8. Malbork, widok z dziedzińca Zamku Średniego na Zamek Wysoki; foto L. Okoński 1999 r.

9 a) Malbork, kościół zamkowy NMP, „empora zachodnia”, inwentaryzacja z rekonstrukcją baldachimu, rys. C. Steinbrechta 1886 r.

9 b) Paryż, Sainte Chapelle, cyborium relikwiowe, 1248 r.

10. PWM, piętro główne, rzuty kondygnacji po adaptacji na dwa poziomy mieszkalne w 1786 r., wykonanej wg średniowiecznego wzoru izb archiwum i budynku kancelarii (z prawej); rys. z pocz. XIX w.

11. PWM, główne piętro, rzut rozwarstwieniowy, P – pokoje wielkiego mistrza, ND – Niska Sień, HD – Wysoka Sień, S – Refektarz Letni, W – Refektarz Zimowy, A – antykamera, strzałkami zaznaczono przebieg drogi ceremonialnej; wg autora

12. Vincennes pod Paryżem, donżon króla Karola V, 1361-1367 r.

13. a) Poitiers, widok na Tour de Maubergeon i Wielką Salę w rezydencji książęcej Jeana de Berry, ok. 1395

13. b) Bardzo bogate godzinki księcia Jeana de Berry: tablica styczeń, bankiet noworoczny, 1412 r.

14. Zamek Karlštejn, malowidło ścienne w kaplicy Panny Marii w małej wieży, sceny przekazania relikwii Krzyża św. cesarzowi Karolowi IV, 1361/62-1364 r.

15. a) Awinion, pałac papieski, donżon Benedykta XII (Tour des Anges), 1335-1340 r.

15. b) Awinion, donżon Benedykta XII, komory skarbu pod posadzką w pachach sklepienia na dolnym piętrze

16. PWM, Letni Refektarz, wielki kominek jako oznaczenie nominalnego miejsca ceremonialnego wielkiego mistrza, przed 1393 r.

17. a) PWM, główne piętro, rzut rozwarstwieniowy części wschodniej wraz z rekonstrukcją przybudówki kancelarii oraz danymi z badań budowlanych i archiwalnych, wg Schmid – Dobisch 1922 r.

17, b) PWM, przekrój pionowy wschód-zachód przez dwupoziomowy apartament mieszkalny wielkiego mistrza, z komnatą i kaplicą oraz izby kompanów w przyziemiu (stan polichromii z wicią akantową i kotarami przed konserwacją), wg Schmid – Dobisch 1922 r.

18. PWM, Niska Sień, malowidła ścienne z wicią winorośli i tarcza heraldyczna z herbem von Jungingen, ok. 1400 r.

19 a) Krzyżacka Wieża Dawida, ok. 1360 r., miniatura w kodeksie iluminowanym, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek Darmstadt

19. b) PWM, wejście z dziedzińca do izb skarbowych z dwiema tarczami herbowymi na czole łuku szyi schodowej (w głębi), po 1400 r. (?)

20. PWM, projekcja niezachowanych elementów budowli od strony wschodniej – rekonstrukcja stanu z ok. 1400 r.: otwarte schody na główne piętro i budynek kancelarii; oprac. komputerowe Klaudiusz Wesołowski na podstawie wytycznych autora, 2010 r.

Foto 5 a-b, 6, 7 b, 18 – Lech Okoński, pozostałe fotografie z archiwum autora

1

2 a

2 b

2 c

40

3

4

41

5 a

5 b

42

5 c

6

43

7 a

44

7 b

8

45

9 a 9 b

10

46

11

47

12

13 a

48

13 b

14

49

15

50

15 b

51

16

52

17 a

53

17 b

54

18

55

19 a

56

19 b

57

20