Antyk

Źródło kultury europejskiej

ANTYK

Nazwą „Starożytność” (lub „Antyk”) określa się epokę, która obejmuje ponad

4 tysiące lat, zarówno przed, jak i po narodzeniu Chrystusa.

Epoka ta obejmuje zarówno czasy najstarszych cywilizacji (egipskiej, greckiej,

rzymskiej, babilońskiej, arabskiej, mezopotamskiej i innych), jak też czasy

tzw. starożytności chrześcijańskiej, trwające od I do V wieku n.e.

Starożytna literatura, historia i kultura są fundamentami Europy współczesnej

Od Greków

Od Rzymian

Kultura judajska

system demokracji,

filozofię i teatr, poetykę,

podział na epikę, lirykę i dramat itp.

prawodawstwo i osiągnięcia techniczne

dała początek głównej religii Europy, chrześcijaństwu, które

ukształtowało kontynent zarówno w dziedzinie myślenia o człowieku i wszechświecie, jak też w sferze

np. granic politycznych czy rodzaju alfabetu

W basenie Morza Śródziemnego narodziły się:

Nauki matematyczne Fizyczne Przyrodnicze Idee filozofii i polityki Antropologia Filologia Sztuki artystyczne

Filozofia grecka

W starożytności powstało pojęciefilozofii – jako umiłowania mądrości(od greckich słów philein – lubić, kochać,sophis – mądrość). Twórcą terminu byłPitagoras. Grecy uważali, że filozofiaprzybliża człowieka do tego, co boskie,

bowiem jest boską wiedzą.

Tales z Miletu (gr. Θαλῆς ὁ Μιλήσιος Thales ho Milesios)

(ur. ok. 625 p.n.e., zm. ok. 545 p.n.e.),

półlegendarny, archaiczny grecki filozof,

matematyk, astronom, inżynier, polityk,

podróżnik i kupiec, zaliczany do siedmiu mędrców starożytnej Grecji, uznawany za

twórcę podstaw nauki i filozofii europejskiej.

Poglądy Talesa "Wszystko jest z wody, z wody powstało i z

wody się składa". Natura rzeczy - woda jest wieczna, a

wszystkie ciała są jej postaciami, wynikają z jej przemian. Z kolei przemiany te wynikają z zawartej w niej siły i zdolności do ruchu.

Ziemia wg Talesa, podobnie jak wszystko, co istnieje, unosi się na wodzie i jest tylko

chwilową postacią wody.

Sokrates (gr. Σωκράτης) 4 czerwca 469-7 maja

399 p.n.e. - jeden z największych filozofów greckich. Urodził się i zmarł w Atenach.

Jest postacią historyczną, ale nie pozostawił po sobie żadnych pism. Jedyne, co o nim wiemy, to relacje jego ucznia Platona (w postaci spisanych dialogów) oraz Ksenofonta, a także przekazy Arystotelesa, Arystofanesa i historyków greckich.

PoglądyWiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty.

Sokrates głosił, że cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest

dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów.

Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z

niebezpieczeństwami i śmiercią ("Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę,

zaszczyty, a nie o rozum, prawdę i o to, by dusza stała się najlepsza?").

Cytaty Ateny są jak ospały koń, a ja jak giez,

który próbuje go ożywić. Błąd jest przywilejem filozofów, tylko

głupcy nie mylą się nigdy. Najmądrzejszy jest, który wie czego

nie wie. Natura dała nam dwoje oczu, dwoje

uszu, ale tylko jeden język po to, abyśmy więcej patrzyli i słuchali, niż mówili.

Cytaty

Wiem, że nic nie wiem. Oida ouden eidos.(gr.)Scio me nihil scire. (łac.)

Platon (gr. Πλάτων, Plátōn)ur. 427 prawdopodobnie w

Atenach, zm. 347 p.n.e. w Atenach;

powszechnie uznawany za jednego z najwybitniejszych filozofów starożytności.

Był twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim.

IDEALIZM Był czołowym przedstawicielem

idealizmu w starożytności.Jego zdaniem jedynym realnym światem jest świat idei, świat materialny zaś jest jedynie jego odbiciem.

Idealne państwo polega na podziale zadań

i tak jak trzem częściom duszy odpowiadają trzy cnoty, tak samo powinny odpowiadać im trzy stany społeczeństwa:

stan uczonych (władców-filozofów) dbających o rozumne kierowanie państwem i umożliwiających prowadzenie przez pozostałych obywateli rozumnego i cnotliwego życia;

stan strażników (wojskowych) dbających o wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa oraz

stan żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne dobra materialne. Platon kładł ogromny nacisk na hierarchię społeczeństwa. Utożsamiał losy państwa z losem klasy rządzącej. Aby państwo było trwałe, potrzebna jest mu silna pozycja arystokracji.

Platon był zagorzałym

kibicem sportowym. Potrafił

przez wiele dni mieszkać z obcymi ludźmi w małym

namiocie, oczekując na

występ swoich ulubionych

zawodników na igrzyskach w

Olimpii.

Arystoteles (gr. Ἀριστοτέλης, Aristotelēs)

ur. 384 p.n.e., zm. 322 p.n.e.) – jeden z największych filozofów greckich.

Stworzył opozycyjny do platonizmu i równie spójny system filozoficzny, który bardzo silnie działał na filozofię i naukę europejską, a jego chrześcijańska odmiana zwana tomizmem była od XIII w. i jest po dziś dzień oficjalną filozofią Kościoła Katolickiego.

Arystoteles w Atenach założył własną, konkurencyjną do Akademii szkołę filozoficzną zwaną Liceum (gr. Λύκειον Lykeion, łac. Lyceum), która była wspierana przez Aleksandra Macedońskiego i wkrótce przyćmiła Akademię.

Rozumiał on dobro i cnotę jako dążenie do

doskonalenia swojej formy, czyli duszy. Gdy dusza osiągnie optymalną, przeznaczoną dla danej jednostki postać, to wtedy jednostka ta osiągnie trwałe szczęście i cnotę.

StoicyzmSzkoła stoicka została

założona w Atenach przez Zenona z Kition.

Upada około II wieku n.e.

„Nie można panować nad światem, należy więc panować nad

sobą.”

EpikureizmEpikurejczycy to tzw. filozofowie ogrodów

(ponieważ szkoła założona została poza Atenami, w ogrodzie). Szkoła została założona przez Epikura (stąd nazwa) w III w. p.n.e., dotrwała do II w. n.e.

Drogami do szczęścia są: brak cierpienia, radość z życia (słynne: carpe diem – chwytaj dzień, żyj chwilą), spokój ducha i dobra zewnętrzne.

Mit

pochodzi od greckiego słowa mythos, czyli opowiadanie, legenda, podanie. Oznacza

historię opowiadaną od pokoleń, która zawiera zarówno element prawdy historycznej, jak i

pierwiastki fantastyczne. Dzięki temu mitologie (czyli zbiory mitów) są ważne dla historyków i archeologów, a także humanistów, znawców

literatur i kultur. Mit charakteryzuje zbiorową mentalność danego narodu.

Dzięki zachowanym od Antyku mitom możemy poznać światopogląd, wierzenia, rytuały,

zwyczaje ludów takich, jak starożytni Grecy.

Podział mitów

teogoniczne kosmogoniczne antropogeniczne genealogiczne

o pochodzeniu

bogów

o pochodzeniu świata

o tym, skąd się wziął człowiek i jak kształtowała się jego historia

opowiadające historie rodów

i wielkich familii greckich

Mitologia jest koniecznym warunkiem i

pierwszym tworzywem sztuki

Archetypy mitologiczneARCHETYPY- Są to obrazy

symboliczne, przenośnie językowe, wypełniające naszą nieświadomość, określająca

odziedziczony sposób zachowania psychicznego.

Archetypy stanowią skarbiec typowych przeżyć i doświadczeń ludzi. We wszystkich kulturach, mitologiach, bajkach motywy archetypów są niezmienne i zawsze należały do treści i

najcenniejszych dóbr wszystkich religii świata.

Typowymi przykładami archetypów są: matka, budynek, droga, itd.

Przykłady archetypów:Niobe - matka cierpiącaPrometeusz – buntowik, wyzwolicielPenelopa – wierna żonaDedal – realistaIkar – marzyciel

Edyp – przewrotność losu, tragiczna ironia Herakles – symbol odwiecznego snu o potędzeKasandra – zła wieszczka, zwiastująca katastrofynieszczęścia.Orfeusz – boski muzyk i wierny mążPrometeusz – buntownik, dobroczyńca, altruista. Narcyz - człowiek zakochany, egoista,Pigmalion - artysta stwarzający rzeczy niezwykłe,

zakochany w swym dziele

Toposy antyczne Topos (greckie =

miejsce), miejsce wspólne; pole

znaczeniowe toposu obejmuje motyw, obraz, symbol,

metaforę, alegorię, także stereotyp,

schemat powszechnie funkcjonujący w kręgu

kulturowym, powtarzalny odwiecznie.

Mitologiczne toposy:Chaos - nieporządek, zamieszanie,olbrzymi nieładOlimp - miejsce dla wybranych, elita.Parnas - w mitologii siedziba muz,oznacza siedzibę artystów.Labirynt - w mitologii budowla Dedala,siedziba Minotaura; współcześnie:miejsce, z którego nie da się wyjść.Hades - zaświaty (kraina zmarłych)Tartar - piekło, miejsce potępieńców.Pola Elizejskie, Wyspy Szczęśliwe –raj, kraina szczęśliwościArkadia - kraina starożytnej Grecji wśrodkowej części Peloponezu, górzysta ipokryta lasami, zamieszkała przezubogich i prymitywnych pasterzy. WAntyku uchodziła za pasterską krainęprostoty i szczęśliwości, rodzaj raju,kraina wiecznego dzieciństwa, w którejpanuje dobro i miłość.

Nawiązania mitologiczne w literaturze i sztuce

Wenus…wg Tycjana, Manetai Kozyry…

Ikar…

Upadek Ikara – Peter Bruegel, Wciąż o Ikarach głoszą – Ernest Bryll, Ikar – Stanisław Grochowiak Prawa i obowiązki– Tadeusz Różewicz Ikar – Jarosław Iwaszkiewicz.

Pieter Bruegel Starszy (ok.1525-1569) –

Pejzaż z upadkiem Ikara, 1558.

Ernest Bryll Wciąż o Ikarach głoszą...

Wciąż o Ikarach głoszą - choć doleciał Dedal, jakby to nikłe pierze skrzydłem uronione chuda chłopięca noga zadarta do nieba - znaczyła wszystko. Jakby na obronę dano nam tyle męstwa, co je ćmy gromadą skwiercząc u lampy objawiają...

Jeśli poznawszy miękkość wosku umiemy dopadać wybranych brzegów - mijają nas w pieśni. Tak jak mijają chłopa albo mu się dziwią, że nie patrzy w Ikary...

Breughel, co osiwiał pojmując ludzi, oczy im odwracał od podniebnych dramatów. Wiedział, że nie gapić trzeba się nam w Ikary, nie upadkiem smucić - choćby najwyższy... A swoje ucapić. - Czy Dedal, by ratować Ikara, powrócił?

Dedal i Ikar

Rozwój literatury greckiej

Epika – Homer – Iliada, Odyseja, VIII w. p.n.e.

Liryka – Tyrtajos, Safona, Anakreont, VII-VI w. p.n.e.

Dramat – Tespis, Ajschylos, Sofokles, Eurypides – V w. p.n.e.

Epigramat – Anakreont – V – IV w. p.n.e.

Homer (gr. Ὅμηρος Homeros znaczy "ślepy")

(VIII wiek p.n.e.) – grecki aojda (rapsodas) czyli bard. Był on śpiewakiem wędrownym. Uważany jest za ojca poezji epickiej.

Najstarszy znany z imienia europejski poeta, który zapewne przejął dziedzictwo długiej i bogatej tradycji poezji heroicznej (której istnienie jest wszakże czystym domysłem).

Homer jest autorem poematów Iliady i Odysei.

Epos, epopeja

dłuższy utwór, zwykle wierszowany, przedstawiający dzieje bohaterów na tle ważnych wydarzeń historycznych. Najstarszy gatunek epiki, znany już na starożytnym Wschodzie.

Epos antyczny to przede wszystkim twórczość Homera (Iliada, Odyseja) oraz Wergiliusza (Eneida).

Ten wzorzec gatunkowy charakteryzował się: równoległością akcji w świecie boskim i akcji w świecie

ludzkim, mityczną motywacją zdarzeń, podniosłym stylem (inwokacje, stałe epitety,

porównania tzw. homeryckie, heksametry).

Wojna Trojańska

Sąd ParysaPorwanie HelenyWypowiedzenie wojnyUdział Achillesa10 lat oblężeniaGniew Achillesa (spór z Agamemnonem)Śmierć PatroklosaPojedynek Achillesa z Hektorem

Podstęp Odyseusza (koń trojański)Zagłada TroiUcieczka Eneasza (założyciela Rzymu)

Bohaterowie

Grecy/Achajowie

Menelaos (mąż Heleny), król Sparty;Agamemnon (brat Menelaosa, dowódca wojsk greckich);Odyseusz (Ulisses)AchillesPatroklos (przyjaciel Achillesa)Nestor (najstarszy walczący Grek)

Trojańczycy

Priam (król Troi);Hekabe (żona Priama);Hektor (obrońca Troi, syn Priama);Parys (syn Priama, porwał Helenę, zabił Achillesa);Kassandra (córka Priama, wieszczka)

Tyrtajos, Tyrteusz (VII w. p.n.e.)

Poeta grecki o nieustalonym pochodzeniu.Działał w Sparcie w czasieII wojny meseńskiej jakowódz i poeta, zagrzewałżołnierzy do walki iwytrwałości.

Odegrał dużą rolę wstłumieniu groźnego dlaSparty powstania.

Poezja tyrtejska, nurtpoezji patriotycznej,żywotny w polskimromantyzmie;

“Rzecz to pięknazaprawdę, gdy krocząc w

pierwszym szeregu / Ginieczłowiek odważny,walcząc w obronie

ojczyzny… / Walczmymężnie w obronie naszej

ziemi i dzieci, choć byśmyzginąć musieli…”

Safona, Safo, Sapfo (gr. Σαπφώ, łac. Sappho)

najsławniejsza poetka starożytnejGrecji z przełomu VII i VI wiekup.n.e., wybitna przedstawicielkapoezji lirycznej (liryka eolska).

Pochodziła z Mityleny na wyspieLesbos. Wyszła za mąż zabogatego kupca. W czasierozruchów na wyspie musiała zniej uchodzić. Schroniła się naSycylii, później jednak powróciłana Lesbos.

Według legendy zakochała sięnieszczęśliwie w Faonie i skoczyłaze skały na wyspie Leukas.

Zazdrość 

Podobny do boga wydaje mi sięten mężczyzna, który siadł naprzeciwkoi uważnie słucha ciebie z zachwytem,w oczarowaniu.

Gdy słodko się uśmiechasz, moje sercew piersi drży niespokojnie, zalęknione,a gdy na ciebie patrzę, głosu z krtanidobyć nie mogę.

Plącze mi się język, zamiera słowo,powolny płomień przenika me ciało,oczy tracą blask, to znów słyszę w uszachprzejmujący szum.

Oblana potem, drżąca, zalękniona,bardziej zielona od zielonej trawy.I czuję, że za chwilę stracę życie,padnę zemdlona.

Biedna, ze wszystkim muszę siępogodzić.

Przeł. Nikos Chadzinikolau

Teatr

Sofokles Król Edyp

Król Edyp to jedna z niewielu zachowanych tragedii Sofoklesa, a jednocześnie dzieło jego chyba najsłynniejsze.

Została napisana ok. roku 427 p.n.e. Inspiracją do jej powstania był mit tebański, którego tematem są tragiczne dzieje rodu Labdakidów.

Antoni Brodowski, "Edyp i Antygona" ,olej na płótnie, 1828, Muzeum Narodowe, Warszawa J.A.D. Ingres (1780-1867) - Edyp i Sfinks

Króla Edypa nazywa się powszechnie „tragedią przeznaczenia” bądź „tragedią losu”, gdyż tematem utworu jest nieuniknione spełnianie się straszliwej przepowiedni Apollina o losie tytułowego bohatera, mimo iż ten robi wszystko, by uniknąć hańby. Życie Edypa obrazuje tezę, mówiącą o tym, że nie można ani lekceważyć wyroków boskich, ani ich uniknąć.

Król Edyp

1. Lud Teb nawiedzany chorobami, prosi o pomoc swojego króla.

2. Kreon, powróciwszy z wyroczni, oznajmia, że Teby uratuje śmierć zbrodniarza, który zamordował przez laty Lajosa

3. Edyp rzuca klątwę na zabójcę i zarządza poszukiwania.4. Wróżbita Tyrezjasz przybywa do pałacu i rzuca oskarżenie na

Edypa.5. Edyp oskarża Kreona o spisek i wypędza go z miasta.6. Jokasta poznaje prawdę o przeszłości męża.7. Do Edypa przybywa posłaniec z Koryntu z wieściami o śmierci

Polybosa.8. Edyp dowiaduje się, że nie jest synem władców Koryntu.9. Dawny sługa Lajosa upewnia Edypa, że to on jest synem i

mordercą Lajosa10. Zrozpaczona Jokasta popełnia samobóstwo.11. Zdruzgotany Edyp oślepia się, żegna z córkami, po czym

zostaje wypędzony z miasta.

Tragizm(< gr. tragikós = tragiczny)

– jedna z modelowych sytuacji ludzkich przedstawianych przez literaturę:

nierozwiązywalny konflikt między wartościami i koniecznościami

określającymi życie bohatera pozbawionego możliwości dokonania

wśród nich jakiegokolwiek pomyślnego dla siebie wyboru. Wszystkie bowiem działania prowadzą go do nieuchronnej katastrofy: śmierci lub ostatecznej klęski

życiowej.

Daremność działań bohatera tragicznego zdeterminowana jest przez rządzące

światem ludzkim siły wyższe:

przeznaczenie, fatum, los, wyroki boskie, ślepe prawa natury (np. dziedziczność),

bądź też przez równie odeń niezależne sprzeczności między racjami

moralnymi, uczuciowymi, społecznymi, historycznymi, takimi jak np. konflikt

między uczuciem a rozumem, honorem a miłością, obowiązkiem rodzinnym a

narodowym, ideałem a życiem, jednostką a społecznością itp.

Anakreont z Teos (gr. Ἀνακρέων Anakreon)

ur. ok. 570 p.n.e., zm. ok. 485 p.n.e.) – poeta grecki pochodzący z jońskiego miasta Teos.

Anakreont był autorem poezji jambicznej, pieśni lirycznych i elegii opiewających wino, śpiew i miłość.

Jego wiersze zostały zebrane w bibliotece aleksandryjskiej w pięć ksiąg. Duża część jego twórczości zachowała się tylko we fragmentach.

Anakreontyk, utwór literacki opisujący uroki życia, o tematyce zazwyczaj

biesiadnej lub miłosnej.

Przynieś nam tu czarę, chłopcze,Chcę popijać jednym duszkiem!Do dziesięciu kubków wodyPięć zaledwie dolej wina,Bym w bakchicznym uniesieniuMógł zachować jakąś miarę.Dalej – pora już porzucićZwyczaj uczt na modłę ScytówWśród okrzyków, dzikiej wrzawy;Gdy sączymy wino z wolnaPiękny hymn niech ktoś zanuci!

Słodki bójPrzynieś wodę, przynieś wino, przynieś, chłopcze, nam tu wieńceKwiatów pełne, bym z Erosem stoczył bój na pięści.

PiosenkaNa śniadanie tylko trochę ułamałem sobie placka,Za to wina dzban wypiłem; teraz lekko trącam strunyWdzięcznej liry i piosenkę śpiewam miłej mej ślicznotce.

Antyk jest koniecznym warunkiem i pierwszym tworzywem sztuki