spoeczna inicj atywa

Wspieraj autorw dobrych ksiek kupujc ich dziea.

Pom tworzy cyfrow bibliotek, docz do nas!

edycj i cyfrowych

Andrzej Zybertowicz

W UCISKU

TAJNYCH SUB

UPADEK KOMUNIZMU I UKAD POSTNOMENKLAT UROWY

Nic jest atwo przyj prawd

bardzo oddalon od tego obrazu wiata,

z ktrym nasze umysy s oswojone.

Projekt okadki: Marcin Dybowski

1993 WYDAWNICTWO ANTYK i ANDRZEJ ZYBERTOWICZ

Wydanie pierwsze Nakad 10.000

GRUPA KONSERWATYWNA ANTYK, WYDAWNICTWO ANTYK PISMO KONSERWATYSTW ANTYK (zaloene w podziemiu w 1985) MARCIN DYBOWSKI. 05-806 KOMORW, ul, KLONOWA 10A TEL/FAX: Warszawa 580359

SPIS TRECI

PODZIKOWANIA6

WSTP7

Pi twierdze&

Zadanie ksiki,. odbiorca i autor10

Rozumowanie w skrcie11

Sedno lustracji i dekomunizacji12Czy tylko paranoicy i ludzie chorzy z nienawici" wierz w spiski? 13

CZ I: SUBY SPECJALNE I SAMOLDCWIDACJA" KOMUNIZMU 19

Na okrgo19

Okrgy Si odwrt kontrolowany20

Trzy rodzaje zabezpiecze interesw nomenklaturowych31

Zabezpieczenia polityczne31

Zabezpieczenia ekonomiczne32

Zabezpieczenia agenturalne46

Kontrwywiad wojskowy jako bezpieka52

Czy subtelne odcienie gier operacyjnych?57

Sprawa Lecha Wasy57

Przypadek Adama Michnika65

CZ IT: SUBY SPECJALNE I UKAD POSTKOMUNISTYCZNY 73

Pastwo przearte agentur73

Niepokojce pytania. Zbierzmy rozsypane klocki!73

Prywatni" detektywi82

Kto DZlfe chroni tajemnice PRL-u?84

Czwarta wadza" komu suy?88

Kierunek niemiecki93

Wschodnie wiatry95

Radzieckie suby specjalne w PeeReLowskim pastwie96

Agentury wschodnie dzi103

Sprawa legnicka106

Gwaranci wpyww Moskwy?109

Czym jest i jak funkcjonuje ukad postkomunistyczny w Polsce?110

Problem bezpieczestwa pastwa125Niektre zasady obsadzania stanowisk o szczeglnym

znaczeniu dla pastwa130

CZ HI: DO PRZODU PROPOZYCJE133

Problem lustracji133

Kto i dlaczego jest przeciw lustracji/dekomunizacji?134

Argumcniy przeciw lustracji138

Argumenty na rzecz lustracji140

O dopenianiu si lustracji i dekomunizacji150

Dekomunizacja problem do rozwaenia150

Istota dekomunizacji153

Definicja nomenklatury153

Wyczenia z dekomunizacji155

Uzasadnienie dekomunizacji156

Co naleaoby zrobi PRZED lustracj i dekomunizacj?158

Jak dekomunizowa?159Czy dekomunizacja oznaczaaby odpowiedzialno zbiorow? 160

Potrzeba budowy suby specjalnej od podstaw163

Finar166

ANEKS I: STRUKTURA MSW I MON (LATA OSIEMDZIESITE)167

Ministerstwo Spraw Wewntrznych167

Ministerstwo Obrony Narodowej173

ANEKS II: NOTATKA METODOLOGICZNA177

Operacyjne a procesowe ustalanie faktw178

UYTE SKRTY I WYKAZ WYKORZYSTANYCH CZASOPISMISO

Ksik powicam swemu Ojcu.

PODZIKOWANIA

Zgodnie z dobrym obyczajem planowaem podzikowa tutaj sporej gromadce moich znajomych, kolegw i przyjaci za rady, materiay i innego rodzaju pomoc, jok otrzymaem podczas pracy nad t ksik Sporzdziwszy wstpny wykaz tych osb, zrozumiaem jednak, e ujawnibym w ten sposb znaczn cz moich kontaktw i zaplecza yciowego.

Jeli gwna linia rozumowania przyjta w niniejszej pracy jest suszno, to krok taki byby przedwczesny instytucje chronice prawa obywateli w naszym kraju s jeszcze zbyt we bym mg pozwoli sobie na pen przejrzysto. Dlatego tez rezygnuj: z wymieniania poszczeglnych osb (wsparcie i zachta ze strony kilkorga z nich byy naprawd kluczowe) wszystkim Madom w tym miejscu podzikowania serdeczne.

Wyjtek uczyni dla nieformalnego studenta Katedry Socjologu UMK, Piotra Korzestaskiego, ktrego pomoc przy poszukiwaniach bibliograficznych znacznie

przypieszya moj prac.

Dzikuj te moim informatorom i konsultantom ludziom porednio i bezporednio zwizanym ze subami specjalnymiktrzy powicali mi swj czas, mimo i nie zawsze sympatyzowali z moimi pogldami.

Andrzej Zybertowicz

WSTP

Nie kademu dana jest aska niewiedzy"*

Nie zgadzam si, e wrd wspczesnych sporw o Polsk, spr o lustracj i dekomunizacj (dalej - LiD) jest w istocie mao wany i ma charakter zastpczy. Moim zdaniem, naley do sporw podstawowych. Szale w tym sporze nie zostay jednak wypenione argumentami naleycie. Dlatego te rachunki ewentualnych spoecznych koizyci i strat zwizanych z LiD obarczone s duym bdem. Zadaniem tej ksiki jest zrwnoway szale tego sporu, przedstawi rachunek strat i korzyci w peniejszy i bardziej systematyczny sposb ni dotd czyniono.

Kady ma prawo dokona swojego rachunku i uzna, e LiD przyniesie wicej szkd ni korzyci. Ksik t napisaem, gdy odnosz wraenie, e wielu z przeciwnikw LiD dokonao rachunku niepenego. Posiadaj oni do wraliwoci moralnej, by rozumie spoeczne koszty przeprowadzenia LiD, ale brak im wiedzy o zakulisowych mechanizmach ycia publicznego, by mogli uwiadomi sobie jakie koszty ponosimy rezygnujc z tych przedsiwzi. Staraem si tutaj obraz tych kosztw zarysowa (cz. I i II ksiki).

Z drugiej strony staraem si pokaza, e LiD mona zaplanowa i przeprowadzi w sposb cywilizowany i ograniczony. Innymi sowy, e jej ofiarami nie musz by miliony bogu ducha winnych szarych obywateli jak przedstawiaj to niektrzy przeciwnicy tych LiD (cz. III),

Kady moe pozosta przy swym zdaniu. Prosz jednak by sprbowa przeanalizowa te kwestie raz jeszcze.

Apoza tym... To jest KSIKA PYTA. Pyta, ktre powinny by stawiane dociekliwie, konsekwentnie (nawet natarczywie) przez parlamentarzystw, rodki masowego przekazu i spoeczne instytucje kontrolne. Pyta, na ktre odpowiedzi powinny dostarcza: policja, prokuratura, sdy i suby specjalne.Pyta, na ktre samotnie pracujcy badacz w wikszoci przypadkw nie jest w stanie odpo-

r Pcelka, klfircj imienia zapomniaem wiedzie. Odpowiedzie w sposb uzasadniony, udokumentowany, moliwy do sprawdzenia przez innych badaczy. Obszar dziaa sub specjalnych, ze swej natury lajnych, poddaje si penetracji naukowej dopiero po latach gdy ujawniane s archiwa, a twrcy i wiadkowie zdarze ju nie boj si mwi.

Kopot w tym, i wskazane instancje publiczne nie wywizuj si ze swyc powinnoci.

Kopot i w tym, e wydarzenia spoeczne, procesy, rozgrywajce si na naszych oczach i niekiedy przy naszym uczestnictwie, maj te swj wymiar ukryty. Celowo skrywany przed tymi, ktrzy nie s dopuszczani do gry. Badacz np. socjolog przed (ym wymiarem akiualnego ycia spoecznego musi w zasadzie skapitulowa. W sposb naukowo uzasadniony nie da si na ten temat wiele powiedzie.

Nie jestem jednak jedynie pracownikiem uniwersytetu, jestem te obywatelem. I jako obywatel uwaam, e s sprawy, o ktrych milczenie przynosi wicej szkody ni formuowanie nawet nie w peni uzasadnionych domysw, przypuszcze i podejrze. Wielu rzeczy nie mona udowodni (zwaszcza w danym miejscu i czasie). Nie znaczy to jednak, i nic wolno o nich mwi. Wprost przeciwnie mwi trzeba. Zwaszcza, gdy wrd dotychczasowych wypowiedzi na tematy poruszane w tej ksice tak wiele jest naiwnoci, przeinacze, przemilcze, czy zwykych cynicznych kamstw.

W ksice tej uzasadniam tez, i ze wzgldu na sposb odejcia Polski od systemu komunistycznego, na naszym yciu publicznym ciy obecnie silny ukad starych powiza i zalenoci, ukad stanowicy podstawowy zator polskiej demokracji. Bez zlikwidowania tego ukadu, a przynajmniej bez istotnego osabienia go, proces budowy nowoczesnej gospodarki rynkowej nie moe si powie.

Pi twierdze

2 Wskazuje si, i niewiele brakowao, by zdymisjonowany juz szef wywiadu STASI, Marcus Wolf stan na czele NRD-owikiej rewolucji, zob. np. Kazimierz Pytko, Agenci* wysipl. Wprost, or 18, 05.05,91T s. 20-1.

1. Gwnym wytumaczeniem faktu, i w Polsce, a prawdopodobnie i w innych krajach bloku radzieckiego2, komunici oddawali wadz w sposb pokojowy, jest wbudowanie w proces tiarfifonnacji wielu zabezpiecze ich interesw ekonomicznych i politycznych.

Wslp

9

2. Zabezpieczenia te powoduj, i pastwo polskie jest obecnie sparaliowane przez liczne, pasoytnicze ukady nieformalne w znacznej mierze o charakterze agenturalnym pochodzenia nic tylko krajowego i nie tylko wschodniego.3. Jednym z niezbdnych warunkw powodzenia naszych przeksztace ustrojowych jest ujawnienie i przecicie tego elementu dziedzictwa poprzedniego systemu jakim s tajne powizania zarwno wewntrz spoeczestwa, jak i w relacjach Polski ze wiatem zewntrznym3.

4. Rdzeniem tych powiza jest ukad postkomunistyczny. Nie jest on, rzecz jasna, odpowiedzialny za cale obecne zo, jest jednak rodzajem wirusa, ktrego istnienie w obrbie organizmu spoecznego sprzyja rozp rze s trze ni ani u si dalszych schorze i uniemoliwia skuteczn walk z nimi. Jego istnienie u-atwia wchodzenie do tkanki spoecznej innego rodzaju pasoytw, w tym co trzeba przyzna czciowo ju pochodzenia solidarnociowego i swoicie kapi talis (ycz nego.

5. Aby ujawni powizania stanowice o sile ukadu postkomunistycznego niezbdna jest lustracja, a aby je przeci dekomunizacja. Twierdz, e bez mdrze zaprojektowanych i przeprowadzonych lustracji i dekomunizacji nie zdoamy upora si z budow zdrowej gospodarki rynkowej i demokratycznego pastwa prawa.

i Powtarzam w rym punkcie jedn z lez raportu dla premiera Jana Olszewskiego, opracowanego pod koniec maja '92 pizez Wydzia SiudiAw gabinetu ministra SW, opublikowanego w "JS (nr 27, 03.07.92, S, 4-5), FoiKzajaoc mogoby si okaza: przeledzenie, jak n^ Ogoszenie lego wanego materiau zareagoway rodki masowego przekazu dla niektrych, w tym dla GW, w ogle nie zaistnia. Potwierdzeniem autentycznoci lego dokumentu jest zamieszczona w Trybunie" informacja, i Grupa posw [z komisji zajmujcej si sposobem wykonania przez min. Ad toni ego Macierewicza uchway lustracyjnej AZJ zamieiza wnioskowa o zbadanie, kio podj decyzj o zdjciu klauzuli najwyszej tajnoci (tajne spec, znaczenia) ze sporzdzonego w jednym egzemplarzu, rylko dla premiera Olszew-skiego^ laparlu o sianie bezpieczestwa pastwa, ktry w caoci wydrukowa jeden z tygodnikw zwizanych z obozem jxawicowym. Dokument ren, jak zezna przed komisj Piorr Woycieehowsfcl, zostaj opracowany w Biurze Analiz MSW i dorczony wyfeznje. prezesowi Rady Ministrw. Nic sporzdzono nawe! kopii dla potrzeb archiwum MSW" (nr 155, wyd. 4, 04^05,07.92, s. 3).

Zaznacz od razu, e celem lustracji i dekojmpnwacji me mn by naprawianie krzywd moralnych lub urzeczywistnianie sprawiedliwoci dziejowej'1. Potrzeb LiD anaJizuj z perspektywy bezpieczestwa pastwa i jego zdolnoci do realizowania skomplikowanych zada okresu przejciowego- Interesuje mnie nie rozrachunek z przeszoci, lecz warunki w jakich odbywa si budowa naszej przyszoci.

Zadanie ksiki, odbiorca i autor

Nie jest to ksika skierowana do osb wyznajcych postaw typu: w sprawie spiskw. Lustracji i dekomunizacji mam ju wypracowan opini, zatem prosz nic zawraca mi gowy faktami!".

Chciabym, by moje argumenty przekonay ludzi przeciwstawiajcych si idei LiD z powodw intelektualnych i moralnych. By trafiy do tych, ktrzy kierujc si swoim rozpoznaniem sytuacji (a nic interesami) uwaaj np., i rzecznicy liD hoduj bezpodslawnym, paranoicznym wizjom spiskowym. By przekonay tych, ktrzy sdz, e LiD musi przynie wicej szkd, krzywd i zamieszania ni poytku.

Oczywiste, e sporo z przytoczonych niej faktw mona rozmaicie interpretowa take cakiem inaczej, ni uczyniem to lulaj. Namawiam jednak czytelnikw, by sprbowali odrzuci (choby tymczasowo) swoje dotychczasowe pogldy, oceny i niekiedy uprzedzenia, by sprbowali zastanowi si: a moe jest inaczej, ni si to dotychczas wydawao, a moe rzeczy maj si (ak wanie, jak zostay lulaj przedstawione...

Do sformuowania pizedstawionych twierdze dochodziem stopniowo, analizujc proces oddawania wadzy przez PZPR i uwzgldniajc nowo udostpniane informacje o funkcjonowaniu sub specjalnych PRL- Opieraem si na oglnej wiedzy o funkcjonowaniu systemu komunistycznego i na pewnej orientacji co do zasad dziaania tajnych sub, posikujc si^ przy tym teoretyczn wiedz socjologiczn o mechanizmach ycia spoecznego. Przedstawione da [ej ujcie, to efekt spojrzenia w perspektywie tej wiedzy na liczne rozproszone informacje obecnie ujawniane. To prba znalezienia sensownego wzoru w chaosie zdarze, uoenia mozaiki z wielu kamykw rozrzuconych w rozmaitych miejscach i dotd jak si wydaje przez nikogo w sposb caociowy nie poukadanych. Innymi sowy, jest to przedsiwzicie z zakresu biaego wywiadu: na podstawie ujawnionych wczeniej (w wikszoci) faktw, staram si uchwyci kryjce si za nimi podskrne prdy, niejawne siy, zamysy i sojusze. Gromadz w jednym miejscu informacje zazwyczaj rozproszone i przez to bagatelizowane. Kojarz

fakly i wysuwam przypuszczenia.

Obraz sytuacji naszego kraju jaki rysuje len tekst moe przeraa. Jednak w adnym stopniu nie moe to by argumentem na rzecz lub przeciwko jego prawdziwoci. O tym niech decyduje zgodno z uznanymi ju faktami, spjno logiczna analizy, a take i przede wszystkim to, czy przedstawione tu

twierdzenia wyjaniaj wiele zdarze i procesw trudnych do zrozumienia bez ich pomocy.

Autor niniejszej pracy nie jest zwizany z adn z si politycznych ani ze sferami andarmeryjnymi. Nie jest uczestnikiem naszego ycia politycznego, lecz jedynie obserwatorem. Jego wiedza pochodzi z wieloletnich studiw i obserwacji wasnych, przepuszczonych pizez filtr zainteresowania zakulisowymi aspektami ycia spoecznego. Zapytany o system wartoci, z ktrym sympatyzuj, wska, i model demokratycznego pastwa prawa uwaam za osignicie kulturowe o znaczeniu uniwersalnym4.

Rozumowanie w skrcie

Problem: dlaczego tempo i sposb upadku komunizmu byy zaskoczeniem dla wszystkich: w rwnym stopniu dla ludzi starego systemu* dla najlepszych fachowcw-sowictologw jak i dla opozycjonistw? Dlaczego nastpio co5 co niemal wszystkim wydawao si nie do pomylenia? Dlaczego ludzie kontrolujcy sprawny jeszcze aparat pastwa, oddali wadz bez walki?

Odpowiedz, i polscy komunici oddali wadz, oddali cay swj potnie rozbudowany aparat przemocy w cudze rce. bo..-bo tak naprawd te rce zostay zwizane, bo w pewnym zakresie nic byy to wcale cudze rce, niedawno jeszcze uznana zostaaby jedynie za paradoksaln. Dzisiaj, traktowana bywa jako prowokacja polityczna.

Komunizm by systemem dziejowo unikalnym, gdy idzie o rol tajnych sub w jego standardowym, codziennym funkcjonowaniu. Okaza si te nietypowy pod innym wzgldem: grupa panujca wykorzystaa tworzone przez tajne policje moliwoci dziaania, aby pynnie, niemal bezbolenie zaadoptowa si do radykalnej zmiany ustroju.

i Por Martin Krygier, Rzdy pmwa; kulturowe Osignicie o znaczeniu uniwersalnym, RI\ 1990, nr 12, s. 50-3.

Komunistyczna nomenklatura zarwno przed oddaniem wadzy, jak i w trakcie jej przekazywania, zbudowaa szereg zabezpiecze swych podstawowych interesw. Zabczp-ieczenia te dla potrzeb niniejszych rozwaa podzielimy na trzy rodzaje: polityczne, ekonomiczne i agenturalne. Te ostatnie postawimy w centrum uwagi.

Sedno lustracji l dekomunizacji

Jeden ze sztandarowych argumentw przeciwnikw LiD gosi, e najwaniejsze s nie sprawy polityczne, ale problemy gospodarcze5. Argument ten tylko na pierwszy rzut oka moe wyda si trafny. Wystarczy si przez chwil zastanowi, by zrozumie, i susznoci jest w nim tyle, ile w tezie, e w samochodzie to nie kierowca jest najwaniejszy, ale silnik-Jasne, i bez silnika auto nic pojedzie, ale nietrudno domyli si, jak daleko samochd dojedzie, gdy kierowc dosignie atak padaczki- Silnik jest tu odpowiednikiem gospodarki, a kierowca pastwa. Pastwa, ktre wanie przeprowadza niezmiernie zoon transformacj gospodarcz-Przecie to od polityki, czyli od jakoci instytucji pastwa bezporednio (cho nie wycznie) zaley to, co dzieje si z gospodark.

Gwny zamys LiD, ujty teraz w sposb maksymalnie zwarty (spraw t podejmuj bliej w cz. III), rozumiem nastpujco:

1. We wspczesnych krajach demokratycznych istnieje zestaw funkcji publicznych, newralgicznych dla bezpieczestwa pastwa, ktre powinny by obsadzane tylko przez osoby speniajce specjalne warunki i podlegajce specjalnym procedurom sprawdzania.

2- Warunki te i procedury zmniejszaj ryzyko naraenia bezpieczestwa pastwa na szwank przez jego funkcjonariuszy.

3. W przypadku sprawdzania, czy dana osoba warunki te spenia, nie jest stosowana zgodna z podstawowymi reguami praworzdnoci zasada domniemania niewinnoci. W uyciu jest natomiast zasada dmuchania na zimne: jeli tylko powstaj uzasadnione podejrzenia, i dana osoba ze wzgldu na swoj biografi moe by podatna na szanta, przekupstwo czy sympatie ideowe w stosunku do wrogw pastwa, uznaje si, i osoba ta funkcji z danej listy stanowisk peni nie moe.

A- Istot LJD winno by:

a/ czasowe poszerzenie wykazu owych stanowisk oraz

b/ tak samo czasowe zaostrzenie kryteriw jakie, spenia musz osoby,

ktre pragn obejmowa takie stanowiska.

Generalnym uzasadnieniem niezbdnoci zastosowania tych dwch zabiegw:

s Zob. np. Mnpla Sztuka, GOtic luslrACjl &zc.,.. GP, tu 220, svyd. 03. 18.00.92, s. 1

poszeizenja Tisty stanowisk oraz zaostrzenia kryteriw w porwnaniu do sy

luacji wystpujcych w ustabilizowanych demokratycznych pastwach prawa jest obecna sytuacja pastwa polskiego.

S dwie gwne skadowe tej sy luacji. Po pierwsze, cigle jestemy w trakcie Odzyskiwania niepodlegoci, w trakcie uwalniania si od wpyww obcego mocarstwa, ktrego imperialne ambicje przetrway rozpad ZSRR, mocarstwa, ktre zachowao, jak wiele wskazuje licznych niejawnych reprezentantw swoich interesw w naszym kraju- Po drugie, odzyskiwanie niepodlegoci, bdce zarazem procesem budowy struktur majcych suy POLSKIEMU faktycznie pastwu, rczy si z gruntown przemian gospodarki, co skokowo zwiksza stopie zagroe (w tym ryzyko utraty suwerennoci gospodarczej take wobec ronych instytucji Zachodu) i wymaga, jakie stoj przed naszym modym pastwem.

Nie wystarczy tu standardowa ostrono- Lekarstwem na tak sytuacje musi by LiD przejciowe pozbawienie byych funkcjonariuszy partyjnego, na-micstniczego pastwa oraz ich tajnych wsppracownikw (dalej - TW) prawa do penienia funkcji, dziki ktrym mona, korzystajc z pastwowych zasobw, wywiera daleko idcy wpyw na bieg spraw publicznych. Jest to zastosowanie normalnych zasad ochrany racji stanu w warunkach nienormalnych.

Przedstawiony w tej ksice obraz procesu oddawania wadzy przez PZPR jak i zarysowany stopie agentura]itego zagroenia Polski uzasadniaj moim

zdaniem zastosowanie takiego rozwizania.

Problemem technicznym cho o najwyszej doniosoci moralnej jest takie opracowanie procedury UD, by jej ostrze nic cio na olep i by nie wymachiwano nim zbyt szeroko, by szkody nie przerosy korzyci.

Czy tylko paranoicy i ludzie chorzy z nienawici"

wierz w spiski?

Polityka nie skada si wycznie z knucia,

Ale knucic jest jej nie dajcym si usun skadnikiem.

Polityczne kompetencje Andrzeja Gwiazdy nie s dla mnie przekonujce. Ma on jednak sporo racji, gdy komentujc swoj sugesti, i cz opozycji zostaa przez wadze niejako wyhodowana, stwierdza: Nie jestem zwolennikiem mafijnej teorii historii, ale jestem przeciwnikiem nieuwzgldniania dziaania mafii przy rozpamitywaniu historii. Mafie miary na histori duy wpyw i nie zauwaanie lego byoby takim samym bdem, jak tumaczenie wszystkich procesw historycznych dziaaniem mafii. A na pewno w systemie totalitarnym mona pla

nowa znacznie cisej i na znacznie duszy czas, ni w systemach demokratycznych (...)"G-

W tym punkcie opinia Gwiazdy jest na pewno sensowniejsza ni twierdzenie Adama Michnika, i Jeli kto na serio wierzy w spiskow teori dziejw, to ju nie ma znaczenia, czy bd to agenci komuny, ydzi, masoni, homoseksualici czy filatelici. To jest wiara, ktra moe si zaama, afe nic podda si racjonalnym argumentom. Dlatego z tym dyskutowa si nie da. Jeli kto wic wierzy, e ludzie, ktrzy przy 'okrgym stole' byli po stronic opozycyjno-solidarnosciowej na przykad Lech Wasa, Tadeusz Mazowiecki, Bronisaw Geremek, Lech i Jarosaw Kaczyski, Alojzy Pietrzyk, Jan Olszewski, mona by dugo jeszcze wymienia - jeli kto wierzy, ze byli oni agentami komuny, ktrym komuna tajemnie przekazaa wadz, tak jak przekazuje si klucz do garsoniery, to mona tylko wspczu. To nic warte jakiejkolwiek dyskusji.To po prostu gupie"7.

Czy tak trudno dostrzec, e pomidzy przekonaniem, i w wanych wydarzeniach historycznych spiski odgrywaj rol decydujc8, a tez, i spiski nie odgrywaj w historii adnej istotnej roli, jest szeroka przestrze moliwoci porednich? Ze faktyczna historia rozgrywa si wanie gdzie w tej strefie rodka? I cho nie sposb dyskutowa z kim, kto za kadym zwrotem historycznym wszy ydowskie manipulacje i gotw jest wedug swych kryteriw kadego

uzna za yda, to mona przecie zbada zasadno tezy Gwiazdy, i W 1989 roku jawni funkcjonariusze partii przekazali (...) swoje oficjalne stanowiska bo nie wiadomo czy wadz tajnym wsppracownikom, ktrzy kontynuujc ich polityk, zapisywali j ju na konto opozycji"9.

Nieprawdopodobne wydaje si, by TW mogy by wszystkie wymienione przez Michnika osoby. Z drugiej strony, nie widz jakichkolwiek racjonalnych powodw, aby wyklucza z gry moliwo, i wiadomymi agentami (lub nie-wiadomie manipulowanymi pomocnikami komunistw) byli niektrzy reprezentanci strony spoecznej przy Okrgym Stole. To jest po prostu problem do zbadania, a nic kwestia wspczucia czy gupoty.

& Gwiazda min lei racj, z Andrzejem Gwiazd:) rozmawiaa Wiesawa Kwialkowka, Gdyoia 1990, Wydawca: ZP Sopot, s. 70.

l Rozmowa Iwony Jucozenko, Pih nr 37, 12.09.92* s. 7.

e Podcfcnie definiuje spiskow wizj dziejw historyk, Janusz Tazbir w ksice Protokoy mdrcw Syjonu. Autentyk czy falsyfikat, Warszawa 1992, lurerlibro, s. 9-10,) 9 Rozmowa Zdzisawa Zaryczoego, Pi, m 37, 12.09.92, s. 7.

atwo zarzuca innym spiskowe widzenie wiata, gdy samemu niewiele si wic o zakresie, metodach i moliwociach dziaania wspczesnych sub specjalnych, o ich wpywie na sfer polityki. Skoro w gr wchodz suby tajne.

tego rodzaju niewiedza jest w pewnym sensie naturalna. Nie moe jednak by ona usprawiedliwieniem dla osb kategorycznie wypowiadajcych si na tematy, o ktrych nic posiadaj wystarczajcej wiedzy.

Analizy spoecznej nie moe paraliowa lk pized zarzutem o wyznawanie spiskowej wizji dziejw. Na tym wiecie spiski istniej. Istniej organizacje zdolne do tajnych, zakrojonych na szerok skalj przedsiwzi. Kontrola wybranych procesw spoecznych w wymiarze'lokalnym nic izadko si udaje. Od wiekw istniej pastwa, ktre ukrytymi drogami oddziauj na rozwj wydarze w innych krajach. Agent wpywu" to nie jest pojecie wynalezione przez autorw powieci sensacyjnych. Machinacje rnej skali s obmylane i wcielane w ycie. Bez dziaa spiskowych pewne zdarzenia przebiegayby inaczej. Nic ma powodw, by powana analiza spoeczna stronia od odpowiedzi na pytanie, na czym polega owo inaczej".

Czy nie jest przejawem naiwnoci podejcie zaprezentowane w sejmowym przemwieniu Jana Lityskiego (UD): wiat wizji, ktry usiowali nam narzuci wykonawcy rzekomej woli Sejmu, to wiat mrocznych czynw, \\^zechogamJajccj obecnoci lajnej policji, w ktrym nikt nie jest wolny od podejrze, kady moe by oskarony, osdzony i skazany w kapturowym procesie (...) Twrcy tego wiata wie raj w istnienie tajemnych si poruszajcych niewidzialna siatk agentw" (podkr* AZ)10.

10 Wypowied w dyskusji nad wykonaniem uchway Lustracyjnej; cyL za GW, nr 159, P S, 08.07.92, s. 10, opuszczenie za GW. W caej tej sprawie zagadkowe pozostaje dla mnie stanowisko Jacka Kuronia, Mam na myli m.in- jego wyslpienje telewizyjne, w klrym uzna Antoniego Macierewicza i Jana Olszewskiego za ludzi chorych z nienawici- Nawcl gdyby lak faktycznie byo, lo przecie sprawy lustracji nie sposb do lego pcisonaLncgo wymiaru sprowadzi. Braku rozumu zarzuci Kuroniowi nie sposb. Zych intencji nie mam powodu mu przypisywa. Moe uwikany w rozwj wydarze, straci dystans i niepotrzebnie dal si ponie^i emocjom?

U W Tozmowie z Jeizym Jachowiczem, GW, nr 86 A, 11,04.90, 5,3,

" Jan Widflcki, byty wiceminister SW, zapylany, ilu funkcjonariuszy liczya policja polityczna w PRL, mwi: Tak naprawd trudno lo policzyt- Okoo 25 OOO funkcjonariuszy liczya SB, do lego doda trzeba jeszcze zwiad WOP, piony operacyjne WSW, ao i dc facto znacz cze MO..." (Czego nic powiedzia genera Kiszczak, Warszawa 1992, BGW, i78).Trzeba le uwzgldni ludzi wywiadu i kontrwywiadu MON (zob. niej).

Drogi Panie Pole: siy te nie s ani cakiem tajemne, ani ich agenci zupenie niewidzialni. Mona ustali ich rzeczywiste istnienie i charakter. Te mroczne siy to m.in.dziedziclwo systemu, z ktrym i Pan si zmaga. Czy tak trudno wycign wnioski ze sw pierwszego niekomunistycznego ministra spraw wewntrznych, Krzysztofa Kozowskiego, ktry przyzna, i Statystycznie rzecz biorc, mona z ca niemal pewnoci stwierdzi* e w kadym rodowisku dziaali ludzie zwizani z tajnymi subami" . Czy dzisiaj powinnimy uwierzy, i kilkadziesit tysicy funkcjonariuszy sub specjalnych zajmowao si jedynie pozoro

waniem pracy i pisaniem raportw o fikcyjnych agentach? Wrd nich byli huil specjalici od dezinformacji czy obecnie nie przeywamy okresu nadzwyczajnego zapotrzebowania na ich ljnucjinaci?

Swego czasu alianci zachodni nie przyjmowali do wiadomoci istnienia niemieckich obozw koncentracyjnych, a lewica te zachodnia nie chciaa sysze o GUagach, Czy trzeba przypomina, i dopiero gdy w ramach pie-restrojki ujawniono wiele nieznanych taktw z dziejw ZSRR, okazao si, i w porwnaniu z rzeczywistoci nawet najdziksze jak wczeniej wydawao Si - wymysy fanatycznych anty komunistw nic dorastay do realnych potwornoci? Wskamy tylko na ujawnione w latach '87-88 afery uzbeckie: w ich tle setki kobiet, dla ktrych samospalenia okazay si jedyn dostpn form pro-testu13-Co jeszcze musi zosta ujawnione, co jeszcze musi si wydarzy, by zrozumiano do koca natur komunistycznego mechanizmu ycia spoecznego, by wycignito wnioski z faktu, i historyczna wyjtkowo lego mechanizmu polegaa min. na fundamentalnej roli tajnych sub w yciu spoecznym?

By moe ci, ktrzy usilnie przeciwstawiaj si uwzgldnianiu roli spiskw w historii, postpuj tak, poniewa tak gboko (cho pewno nieraz niewiadomie) zainfekowani s marksistowskim, deterministycznym widzeniem procesw spoecznych, e skonni s lekceway rol indywidualnej aktywnoci ludzkiej. Lekcewa tez znaczenie wybitnych niejednokrotnie charyzmatycznych-jednostek, ktrych pomysowo i sprawno w manipulowaniu innymi moe w sprzyjajcych okolicznociach (np. przy wsparciu organizacyjnym) wywiera rozgaziony wpyw na przebieg procesw spoecznych, moe ich rezultaty istotnie zmienia.

Nie ulega wtpliwoci, i bdne s obie postawy skrajne: szukanie wyjanie jedynie w naturze wielkich, systemowo okrelonych procesw, w bezosobowych mechanizmach spoecznych, podobnie jak i sprowadzanie wszystkiego do personalnych zagra, sympatii i antypatii, czy sprawnoci manipulacyjnej spiskowcw. wiat w jakim przyszo nam y, to efekt splotu obu aspektw historii: caociowych, ponadjednosikowych uwarunkowa oraz rozmaitych ludzkich raz przemylanych, raz tylko emocjami podszytych planw, przedsiwzi i ich efektw.

13 Trybuna Ludu" powcTujc sii; iw Prawd" pisie, i w republice nic usiajij akty aAmo&palenia fcobif na mak protestu przeciwko poni/amu ich czci i godno&a ludzkiej. W osiAinich dwch Jatach w UzbeasUaic odnotowano 270 przypadkw samcapalenia" (mmciul PAP z Moskwy, autora, nr 31, DS-02.SS). Spora szczegw QL Afer uzbeckich przedstawiaj msleriay przedrukowane W Brultiyrocb Specjalnych PAP z 73 stycznia i 1 lutego 'S& Zox m WjloW yguF&k, Uzbekistan: kobiety nadal pon. Rwnoupnwntfnic?, GTr ni 107, wyd. 3, JELQ588 (przedruk maienahi Inujprcuu).

Rzeczywisto zjawisk spoecznych nie jest tak prosta, jak prostolinijne bywa mylenie wielu ludzi. To, co laikom moe wydawa si niezwykle skomplikown

intryg, zbyt wyrafinowan aby moga by rzeczywist, dla specjalistw moe by tylko rutynow gr operacyjn.

Ujmujc rzecz oglnie, suby specjalne prawdopodobnie nie wywieraj zbyt wielkiego wpywu na bieg dziejw w skali makro. Jednake w odrnieniu od innych form adu spoecznego, historii komunizmu nie sposb zrozumie bez uwzgldnienia roli tajnych policji w ksztatowaniu si i funkcjonowaniu tego systemu- W jeszcze wikszym stopniu dotyczy to jak bd slarasi tu pokaza sposobu, w jaki komunizm upad.

Nie sdz, by upadek ten nastpi w wyniku realizacji jakiego jednego wielkiego planu-spisku 4. Jednak pomidzy jakimi jednym, wszechogarniajcym i skutecznie przeprowadzonym spiskiem a cakowicie ywioowym przebiegiem procesw spoecznych i biernym poddawaniu si im, istnieje szeroka gama wariantw poS-rednicn. To one wanie s przedmiotem mego zainteresowania.

Nie uwaam ez, bymy obecnie mieli w Polsce do czynienia z jakim jednolity m( postkomunistycznym krajowym lub moskiewskim tajnym centrum, skutecznie kontrolujcym rozgazione siatki tajnych sub, nieformalne powizania biznesowe i sterujcym za ich pomoc naszym yciem publicznym.To, i nie zachodzi lego rodzaju skrajno, nic musi oznacza jednak, e we wspczesnej Polsce spiskowy, agenturalny wymiar ycia spoecznego nit wystpuje wcale, c nie wywiera istotnego wpywu na bieg spraw publicznych. Tekst ten jest prb uchwycenia tego wymiaru, prb przedstawienia przyblionej charakterystyki zakulisowych si aktywnie uczestniczcych w grze o ksztat polskiej polityki, gospodarki i kultury.

14 U nu najwybitniejsza, ordowniczk takiego ujcia jest Jadwiga Staniszkis: Wydaje si, e w dwa lala po interwencji w Czechosowacji stworzono grup do administrowania kryzysami w skali Europy Wschodniej, uznajc, e interwencja byh rejfcctf vhyr nawowa. To si przerrefrilo w oiniekk, ktry obetnie koordynuje transformacje zachotljaM w Polsce, na Wgrzech, w Zwitku Radzieckim" (Rozmowa Kizyszrofa Cza baski ego. TS. nr 21. 2M0-89, 1> Podoboie zf Darda uwaa, e transformacja ustrojowa zostabi rozpoczta z inicjatywy KGB i GRU" (Tajni wsppracownicy policji politycznej w pastwach poslkcmunislyCTJiych. Wwmwa 1992, Instytut Potilytzny, s. 3). Na pocztku z. '91 w wywudzje dta moskiewskiego korespondenta praskiego -dziennika h Jjckvc Noviny, deputowany do Rady Najwyszej ZSRR, ..czarny pukownik", Wiktor Allani* o&wjadczyZ, i posiada dowody na to, e Moskwa w mniejszym lub wikszym stopniu" wpywaa na wydarzenia o&iaioicb lal w Europie Wschodniej (GW, nr 53 A, 04.03.91> 4y

CZ I

SUBY SPECJALNE

I SAMOLIKWIDACJA" KOMUNIZMU

Odpowiednia doza taktyki, strategii czy wrcz hipokryzji oraz dziaa niejawnych jest w yciu politycznym niezbdna"1

NA OKRGO

(1)Na co komunici decyduj si przy Okrgym Stole? Godz si na za-legalizowanie opozycji, wprowadzenie jej przedstawicieli do parlamentu orazdopuszczenie do gry politycznej przy otwartej kurtynie.

Licz jednak, i bd w stanie kontrolowa przeciwnika, podobnie jak cay proces dzielenia si wadz. Zakadaj, i kandydaci solidarnociowi nie uzyskaj caej puli z przyznanych im 35% miejsc w Sejmie. Licz te to nie tylku mj domys e swoich politycznych kontrahentw bd w stanie kontrolowa rodkami dziaa operacyjnych w tym agenturalnych.

Moliwe jest, do pewnego stopnia oczywicie, spiskowe kierowanie polityk, ale ju nie histori: spoeczestwo zaskakuje wszystkich. Zarwno obserwatorw, aktorw naszej sceny politycznej jak i samo siebie. Przechyla ukad si w sposb

nieplaowany...

" Marcin Krl, Poza kamslwcm i prawda, RFN, 1992, nr I, s. 9.

(2) W rezultacie komunici cakowicie przegrywaj wybory, po czym. przyznaj si do tego.

(3) Na co zgadzaj si po wyborach i po nieudanej prbie stworzenia rzdu przez Czesawa Kiszczaka? Oddaj wadz ekipie solidarnociowej, zachowujc w swych rkach MON, MSW, ministerstwo wsppracy gospodarczej z zagranic i w pewnej mierze MSZ,

(4) W kilka miesicy pniej PZPR rozwizuje si, a rzd Mazowieckiego wydaje owiadczenie, e dotrzymanie umw Okrgego Stou jest zgodne z polsk racj stanu.

(5) I z kolei komunici decyduj si w dalszym cigu bez jednego wystrzau na przekazywanie kierownictwa wymienionych resortw w rce elit sol idamocio wych*

(6) Wreszcie: genera Wojciech Jaruzelski ustpuje ze swego urzdu w obliczu stosunkowo sabej presji politycznej2.

Wszystko to dzieje si stopniowo w adnym przypadku nic sugeruj tuT i cakowicie wedug z gry naszkicowanego scenariusza, Ale.,- Czy nie za wiele tego dobrego? Przecie raki bieg wydarze by zupenie niezgodny z wielokrotnie analizowan i opisywan zarwno przez amatorw jak i ekspertw natur wadzy komunistycznej, z logik funkcjonowania komunizmu jako systemu spoecznego. A sposb, w jaki si to wydarzyo, by nie mniejszym zaskoczeniem ni sam upadek komunizmu. Szybki, gadki i zaraliwy na skal midzynarodow krach komunizmu zaskoczy wszystkich, dlatego wanie, e by zupenie niezgodny z waciwymi dla tego systemu mechanizmami dziaania. Dlaczego taki saby opr aparatu bezpieczestwa? Dlaczego nie stizelali? Zachodni badacze wprost mwi o kompromitacji sowietologii, ktia okazaa si niezdolna do rozpoznania waciwej kondycji bloku radzieckiego.

Przyjrzyjmy si zatem nieco bliej operacji Okrgy St"t ktra demonta komunizmu oficjalnie zainicjowaa,

OKRGY ST ODWRT KONTROLOWANY

Wspominajc decyzj z '86 o zwolnieniu wszystkich winiw niekrymi-nalnych" Mieczysaw F.Rakowski dodaje: Dlaczego w tym politycznie dogodnym momencie nie poszlimy dalej? Dlaczego nic wycignlimy rki do Wasy,

2 Zdaniem J,Kaczyskiego ..wadza Jaruzelskiego to nie bya adna fikcja. Mia silne wpywy osobiste W wojsku, przecie ponad trzydzieci lal by gen cist lem, mia prawdziw wadz, Polem, jako prezydent, by zwierzchnikiem si zbrojnychr By to jeden z nielicznych Judzi, majcych prawdziw wadz w cym kraju, tylko ze jej nie wykorzystywa" (Odwrotna strona medalu. Z Jarosawem Kaczyskim rozmawiaa Teresa Bochwic, Warszawa 1991, Oficyna Wydawnicza MOST, s. 84)

ktry zaprezentowa ugodow postaw? Sdz, e przede wszystkim dlatego, i w tym czasie bylimy jeszcze przekonani, e jestemy w sianie dokona gbokiejprzebudowy systemu wedug wasnej koncepcji. Zakadaa ona, e do nas powinna nalee inicjatywa, a wic i kontrola nad rozwojem sytuacji (podkr. AZ). Odpowiadam tym samym na zadane mi w 1989 r. pytanie przez jednego z wybitnych dziaaczy opozycji Dlaczego nie zwoalicie Okrgego Stou w 1936 r.? Bylimy ivwctu sabi i rozwj sytuacji w Polsce mgby potoczy si w innym kierunku, na pewno dla was bardziej korzystnym''** (^Kada ze stron musiaa przej przez dugo trwajcy okres czsto bolesnych dowiadcze, by mona byo zasi wsplnie do Okrgego Stou4,

To oczywicie prawda ale poowiczna i przez to mylca. Kierownictwo partii-pastwa zdecydowao si zrezygnowa z monopolu wadzy, a potem odda j elitom solidarnociowym dopiero wlcdy, gdy spenione zostao kilka warunkw. Po pierwsze, gdy uwiadomiono sobie, i tylko solidarnociowe autorytety s w stanie zapobiec niekontrolowanemu wybuchowi spoecznego niezadowolenia. Po drugie, gdy uznano, i struktury organizacyjne S" s na tyle sabe, c nie mog stanowi powanej alternatywy dla komunistycznego aparatu pastwowego (w drugiej poowie lat osiemdziesitych 5H nic miaa rozbudowanych struktur w wikszoci wojewdztw). Jesieni '92 Kiszczak uj to tak: Bo przecie my moglimy jeszcze drugo rzdzi, wcale nie byo hossy dla solidarnoci. W siad .za strajkami w dlku kopalniach wcale nie poszed cay kraj, a wojsko, milicja, adm insi racja byy w naszych rkach. (...) By to najdogodniejszy moment przeciwnik by tak osabiony, e uznalimy, i obdzie si bez jakichkolwiek awantur**. Po irzecic, gdy stwierdzono (z dzisiejszej perspektywy wyglda, i byo to trafne rozpoznanie), c istnieje kontrola (gwnie agcnturalna, cho nie tylko) nad elitami S" wystarczajca na to, by proces dzielenia si wadz nic przemieni si w kataklizm miadcy grup nomenklaturow. Innymi sowy, gdy uznano, e tylko za porednictwem opozycji, jej rkoma, mona bdzie kontrolowa masy na tyle, by unikn z ich strony wyniszczajcego uderzenia. Podoem umoliwiajcym przyzwolenie ze strony aparatu niszych szczebli na takie decyzje byo trwajce ju od duszego czasu uwaszczanie nomenklatury.

3 Mieczy&taw f.Rakowski, Juk id si stato, Warszawa 1991, bgw, t. 93-4.

< Mieczysaw f.Rakowski, ink lo si stao, Warszawa 1991, bow", s. 19.

Zapewne nie rozumowano jasno w taki sposb wtedy, gdy wysuwano ide Okrgego Stou i gdy j realizowano. Wydaje si jednak, e dzi, patrzc wstecz, sedno tego przedsiwzicia, sedno tego co faktycznie nastpio, mona by uj tak. Podzieli si wadz, a w ostatecznoci nawet odda j tym, ktrzy s w sta

nie spacyrikowa masy; rkoma elit solidarnociowych uzyska na jaki czas wzgldny pokj spoeczny, odsun w czasie grob niekontrolowanego wybuchu, a zarazem rce te zwiza na tyle, by nie byy si w stanic obrci pizeciw nim6. Pniej za, gdy gniew spoeczny obrci si w stron nowej wadzy, pozwoli na ponowne podgrzewanie niepokojw, starajc si tymczasem zbi maksymalny kapita ekonomiczny i polityczny.

Wtpi, czy komunici planowali, i uzyskaj tak wiele jak im Si w koficu udao: brak rozlicze za lata suby obcemu mocarstwu i za bezprawie (patrzc choby jedynie z perspektywy czynw zakazanych na gruncie prawa formalnie uznawanego pod ich rzdami), przechwycenie i udane sprywatyzowanie niemaej czci majtku narodowego, wyran obecno na scenie politycznej, znaczce wpywy w rodkach masowego przekazu i w wielu instytucjach pastwowych - zarwno formalne (przez reprezentacj parlamentarn) jak i nieformalne (dro-. g agenturaln i korupcyjn). A to wszystko bez adnej odpowiedzialnoci za stan pastwa.

Zbyt cyniczny, zbyt racjonalny obraz? Rzecz prosta z perspektywy czasu wiele wida lepiej. W roku '88 czy 89 z pewnoci nie zdawano sobie sprawy z wielu okolicznoci, nie wyobraano sobie przebiegu wielu procesw spoecznych, ale spjrzmy na ukad si przy Okrgym Stole.

Z jednej strony Jaruzelski i Kiszczak, dowiadczeni gracze, od rat stosujcy gry operacyjne sub specjalnych, wspomagani przez nieskrpowany ideologicznymi dogmatami umys Jerzego Urbana.

* Podobnie zob Spod siou, Rozmowa Krzysztofa Cza baskiego z KrzysWofem Wyszkowskim, Kullura (paryska) 19R9 nr 7, s. 1-16, zw. s. 7. Musz przyzna, e zajrzawszy do lego ceksiu ostatnio, znalazem tam na marginesie swj komentarz z pierwszej lektury w '&9, w ktrym uznaem ujcie Wyszkowskiego za kolejny przypadek spiskowej wizji dziejw. Osiainio pojawia si coraz wicej tekstw ujmujcych Okrgy St w kaicgonnch komunistycznej manipulacji; np. Rafa A. Ziemkiewicz, Wsplny wrg. Spotkania, nr 35, 27.08-02. 09. 92, s. 40.

7 Polilyka, nr 29, 22,07,89, a. 13; jest to przedruk z paryskiej Kullury.

s Jajakobyly. Spowied ycia Jerzego Urbana. Spowiadali i zapisali Przemysaw wikliski, Piufr Gadzinowski, Warszawa 1991. Polska Oficyna BGW, s. 74.

Taktyczno-polityczn przenikliwo Urbana doceni kady, kto przeanalizuje jego list do Stanisawa Kani z 3 stycznia ySl, szkicujcy strategi manipulacyjego podzielenia si wadz7. Czytajc go w okresie powoywania rzdu Mazowieckiego, nie mogem oprze si wraeniu, i w 7 lat pniej (idea Okrgego Stou bya wysunita w *S8 wtedy zreszt podziemne pismo Most" opublikowao tekst w wyniku jak twierdzi Urban jakiego przecieku z KC) komunici byli w sonie zrealizowa naszkicowany lam scenariusz. Inaczej mwic, koncepcja bya gotowa znacznie wczeniej, zanim powstay warunki umoliwiajce jej zrealizowanie. To element Istotny dla przebiegu procesw spoecznych posiadanie wizji umoliwiajcej orientacj strategiczn- Splot rozmaitych wydarze czciowo planowanych i kontrolowanych, czciowo przypadkowych czy wprost znajdujcych si poza kontrol polskich komunistw (sytuacja w ZSRR) stopniowo wytworzy warunki do realizacji lego projektu. Z t rnic, i na tym etapie do planowania zosla bezporednio wczony wczesny szef wywiadu i kontrwywiadu, pierwszy zastpca ministra SW, gen. Wadysaw Pooga, On, wraz z Urbanem i czonkiem Biura Politycznego, Stanisawem Cioskiem, stanowili tzw. zesp trzech, przygotowujcy projekty innowacyjnych z perspektywy ociaej i zbiurokratyzowanej maszynerii partyjnej posuni politycznych . Biorc pod uwag osoby po stronie komunistycznej, zdolne do manipulacyjnego planowania strategicznego, warto by te si przyjrze, czym w tym okresie zajmowali~si doradca Jaruzelskiego, Wiesaw Grnicki oraz psycholog, proC. Janusz Reykowski, w czasach Okrgego Stou czonek Biura Politycznego10. Nic wypowiadam si tu co do stopnia faktycznego wpywu wymienionych osb na dziaania centrum decyzyjnego operacji pod nazw samolikwidacja komunizmu w Polsce". Wskazuj te osoby by podkreli, i komunici dysponowali zasobami intelektualnymi, umoliwiajcymi zaprojektowanie i przeprowadzenie takiego przedsiwzicia. Urban podaje, e urzdzili nawet symulacj ro/rriw, ktre miay si odbyt przy tzw. podstohku politycznym"11.

* Tendencja (ycb raporiow bya jednoznaczna nasilenie reform, otwarcie, libera liza;?. Niewtpliwie przygotowywalimy grunt pod to, co pc-niej /.darzyo si w Magdalence, Zebrania 'zespou trzech' byy spiskiem pewnej grupy z Jatuzelskim robionym za plecami aparatu, (.) Dokumenty lu pisane byy jzykiem polltyezno-pragmalycznym, bez jakiejkolwiek ideologii, a wiec odmiennym od jzyka, dokumentw wcwntiznych KC Biura Poliiyczncgo" (Jajakobyy, Warszawa

1991,s. 1S1. [ragm. jednego z raportw (ego zespou - tame, *. 259-60). Zob. le Henryk Piecuch,Wojciech Jaruzelski tego nigdy nie powie, Rozmowy z geneiAem Wadysawem Pooga Wnisawa

1992.Wydawnictwo Reporter,

>90, a wywiad wyprowadzono poza struktur Sztabu Generalnego) i przekszataceniu ich w WSI Wojskowe Suby Informacyjne dokonano selekcji idcej w odwrotn stron. Pozbywano si przede wszystkim tyci oficerw, ktrzy nie mieli na swoim koncie dyplomw tak zwanych dwch Feliksw": Wojskowej Akademii Politycznej im. F.Dzicrynskiego w Warszawie i szkoy KGB.

CZY SUBTELNE ODCIENIE GIER OPERACYJNYCH?

Naszkicowawszy oglne to, aby wskaza moliwe zawioci zabezpieczenia agentura! nego, rozwamy przypadki dwch wybitnych postaci naszego ycia spoecznego.

Sprawa Lecha Wasy

Kto tu kogo podporzdkowa sobie

system prezydenta, czy prezydent system?

Nigdy dokadnie nie wiadomo, jak to jest,

kiedy w gr wchodz suby specjalne.

Politycy uwaaj, e s one do ich dyspozycji,

a z kolei one bardzo czsto opanowuj politykw1110*.

lec Olszewski. Przerwana premiera- Z Jartem Olszewskim rozmawiaj RndosFaw Januszewski, Jerzy Kosiski, Jan Slrckowski, Warszawa 1992, Nakadem Tygodnika Solidarno, 5. 32. 107 Cyt za'. Olszewski. Przerwana premiera, s. 26.

Czy Wasa jest lub by TW? Istnieje spora grupa ludzi s wrd nich jego dawni wsppracownicy o tym od dawna gboko przekonanych. To oczywicie aden dowd. Kopot w tym, e mona udowodni, i kto& by a-gentem, ale nie sposb udowodni tego, i kto agentem nie by. Z punktu widzenia czystej logiki ucieczki przed t paranoj nie ma. Dlatego nie ma racji Jacek Kuro mwicy o tzw. licie Macierewicza; Jest to po prostu stek kiamstw, na Hcie s nazwiska, w ktre ja po prostu nie wierz, mam na to mas dowodw. S tam ludzie, ktrych znam, z ktrymi dziaaem blisko1' (podkr. AZ)107. To, i mona byo by agentem nie pozostawiwszy adnych ladw na papierze, to na pewno Kuroh rozumie. Z kolei historia tajnych sub pokazuje, e pokrtno duszy ludzkiej nie ma granic, e w pewnych warunkach z rwn gorliwoci mona suy wicej ni jednemu panu, e mona pracowa dla zwalczajcych si stron, bdc jednoczenie wewntrznie przekonanym, i wcale nie czyni si le. Wiara w drugiego czowieka to rzecz pikna, ale czy akurat Kuroniowi tumaczy trzeba, i gboka wiara potrafi owocowa nie tylko niewraliwoci na fakty, ale i win?

Osobicie, bybym skonny obdarzy Pana Prezydenta pewnym kredytem zaufania i uzna, i moe mwi prawd (albo przynajmniej wierzy w swe sowa), gdy twierdzi, i nikogo nie zdradzi, c na nikogo nie donis. Kopot w tym, iz nic trzeba by wiadomym agentem, aby by uzalenionym i kontrolowanym operacyjnie przez kogo innego. Mona nie rozumie tego, jakiemu panu si suy.

Zastanwmy si5 dlaczego w ksice wydanej w T92 Jaruzelski uznaje za stosowne przypomnie epizod sprzed jedenastu lat? wczenie premier, tak pisze o swym drugim spotkaniu z Was, odbytym 22 marca '81, po incydencie byg-doskim: W rozmowie z przewodniczcym 'Solidarnoci' pojawiy si jeszcze, dwa elementy zasugujce na odnotowanie. Ot nasze suby wywiadowcze zdobyy we Woszech dziennikarskie materiay, robione z myl o zoliwym wykorzystaniu przeciwko Wasie. Korzystajc z okazji spotkania przekazaem mu je. Zapewniem jednoczenie, e uczyni wszystko, aby nik! nie zrobi z nich uytku. By to z mej strony po prostu ludzki Odruch, wyraz sympatii, ktrej ni, jak sdz, midzy nami istniaa. (...) Ustaliiimy, i to nasze drugie spotkanie potraktujemy poufnie, nie ogosimy komunikatu" (podkr, AZ)108.

Sam Wasa przynajmniej potraktowa je na tyle poufnie, i w ksice Droga nadziei" ogoszonej w '87, po obszernym omwieniu pierwszego spotkania z Jaruzelskim w dniu 10 marca, pisze jedynie: Nic wszystkie spotkania miay charakter publiczny. Odbyo si jeszcze jedno poufne, w cztery oczy. Obiecano mi wtedy, e 'gdyby co' to otrzymam na cztery dni wczeniej sygna, ktry bdzie ostatni szans, eby zapobiec czemu nieodwracalnemu. Ta obietnica nie zostaa dotrzymana'*109. Ani sowa, i owo spotkanie miao bezporedni zwizek z incydentem bydgoskim...110

Warto, w wietle tej informacji, dokadniej przeanalizowa zachowanie Wasy na synnym posiedzeniu KKP w Bydgoszczy w dn. 24 marca. Wykaza tam niezwyk determinacj, przeciwstawiajc si caej krajwce dcej do strajku generalnego, A w Drodze nadziei" to dramatyczne posiedzenie potraktowa b. zdawkowo.

ma Jaruzelski, Sfcin wojenny, s. 75.

i LccK Wasa, Dicg* nadziei, Krakw 1990, Wydawnictwo Znak, s. 218.

no W ogle Wasa w rnych okresach odby szereg tajnych (niekiedy nic tylko dla szerszej opinii publicznej, lecz le i dla kierownictwa rhS") spoikaA z preetfalawicielami wadz. Nicklic z nich s^ ju dzi znane wmio, by hisoiycy zajli si tym wakiem bliej. Na przykad Rakowski mwi o rozmowie Kiszczaka z Was w Aifomowie 9 listopada '32 (Jak tu &ic &tao, s, 43). Przejrzenie Drg" Wasy pod kalem faklAw lam nieobecnych mogoby prowadzi do ciekawych rezultatw.

Nie warto teraz wnika w okolicznoci wczesnego pobytu Wasy we Woszech. Co innego jest wane. Dlaczego w ksice opublikowanej w '92 Jaruzelski o ktrym wiadomo, i zaczytywa si w lekturze sprawozda podlegych mu sub specjalnych przypomina (ciekawe, komu w pierwszej kolejnoci: Wasie, opinii publicznej, czy te swoim partyjnym towarzyszom uspokajanym w ten sposb) szanta sprzed 11 lat? Czy to jedyna zagrywka lego rodzaju? Czy od tamtego czasu, tj, od T81, suby specjalne nie miay wicej okazji, by zgromadzi kopotliwe dla obecnego prezydenta materiay? Przecie nie wszystkie operacje komunistycznych sub specjalnych przeciw przewodniczcemu S" byy tak nieudolnie wykonane jak akcja ze synn tam z rozmowy Wasy z bratem. Czy przytoczona wypowied Jaruzelskiego stanowi ostrzeenie? Sygna w rodzaju: Panie Wasa, odld dotd, mona dziaa. Prosz bardzo, Ale od dekomunizacji trzeba si trzyma z daleka!"

Czy gra polega nadal na tym. e ja wiem o tobie, ty o mnie i obaj milczymy? Jakie skutki dla polskiej demokracji ma tego rodzaju wzajemne blokowanie si wysokich stron?

Trudne do zrozumienia posunicia Wasy pojawiy si do wczenie. Jarosaw Korski w ksice Wdz" relacjonuje: Milletom i Rakowskim partia rozazia si w rkach.

Potrzebowali gwarancji, e po przemalowaniu ukad okrgego stou' bdzie nadal aktualny. Kontakty byy ju przetarte, bowiem Jarosaw Kaczyski negocjowa wczeniej z nimi prezesur Mazowieckiego. 20 grudnia ['89 AZ] Wasa spotka si w Gdasku z Millerem. 30 grudnia w gmachu Sejmu z Rakowskim. Rozmowa toczya si w cztery oczy. (...) przewodniczcy Solidarnoci" spotyka si na godzinnej rozmowie, po ktrej przed kamerami telewizji wymienia dusery w rodzaju 'jeszcze razem pojedziemy na rybki, panie Mieczysawie"

ni J.Kurski, Wdz, s. 91 112 J.Kurski, Wdz, s. 93

Aleksander Hall: Jeli popatrze na dziaalno Wasy jeszcze przed rozwizaniem si partii, to musz powiedzie zupenie szczerze (...) Lech wykonywa nadmiern ilo gestw w stosunku do ukadu pezetpeerowskiego. Niesmaczne spotkanie z Rakowskim, wyrane promowanie Fiszbacha, wypowiedzi, e potrzebna jest lewa noga, a potem obraanie si na wynik zjazdu i mocny atak w kwestii majtku partii"11 .

Sporo czasu przed. ukazaniem si synnego tekstu Kurskiego Wdz", wycigajcego z cienia rol Mieczysawa Wachowskiego113, w miesiczniku O-rienlacja na prawo" moemy przeczyta: Przypomnijmy, c po swej inauguracji p. prezydent (...) zaproponowa, sprzecznie ze swoimi uprzednimi obietnicami, opniajce scenariusze1 (najwyraniej w otoczeniu p. prezydenta dziaa wyjtkowo utalentowany scenarzysta), by polem twierdzi, e zrobi wszystko, aby wybory odbyy Si w maju" (podkr. A2)lU.

Komentujc wybory parlamentarne '91 redakcja lego miesicznika wskazuje, i warto odnotowa i zapamita kroki podjte przez Prezydenta niebawem po wyborach. Ot Prezydent:

zasugerowa moliwo udziau komunistw w rzdzie (...),

stwierdzi, ze poszukuje 'okrgego stou' w nowym wydaniu,

ujawni wreszcie, e posdzanie go o ch likwidacji 'grubej kreski', to nieporozumienie, albowiem wyznaje w tej kwestii pogldy zblione do Mazowieckiego"115.

"1 Na wtpliw mi Wachowskiego wskaza przekonujnpo jugosuyiekst Jarosawa Kurskiego, Wdz przedc*taiiii rozdzia (GW, nr 95, 25.04.92, s.8-13). Ksika Pawa Rabieja i Ingi Rosiskiej, Kim pan jol parne Wachowski lylko potwierdza obawy. Wfird wstizsajcycb i dajcych wiele do mylenia inrofdacji dotyczcych Wachowskiego i Wasy (w wiciu przypadkach majcych wprawdzie cltarakler poszlak jednak na tyle powanychh i powinny one budzi najwyszy niepokj i cala sprawa powinna zosta poddana sprawdzeniu przez jak^ niezalen komisj) podanych w Ickidc Kurskiego. zwrmy uwag tylko na jedn^; WachowikiuirzymywaJgo [Was] cigle Da wJtciwym poziomic podenerwowania. Przyjmowa zlecenia nA wyzwalanie w nim napicia. Wszyscy wiedzieli, e wiedy LccK jtsi najlepszy"* (komentarz Kurskiego, a. 13). Rzecz zdaje si wyglda tak, jak gdyby klos wspomaga (prowadzi}?) Wachowskiego, uatwiajc mu sTcrowanie Was za pomoc opracowanego przez ckspcrlow profilu osobowoci lego ostatniego.

m JK, Oni1, nr 11/12. s. 2&

UJ Redakcja, Wybory rzd przysztoAfc, OnP, nr 11/12, 1991, s. 1, S GP, 17-18.0692., nr 142, s, 1.

Z kin lan Genera obecnie nawiza ni wzajemnej symparii?

Janusz Zcrrike, czonek sejmowej komisji ds. zbadania realizacji uchway Sejmu o ujawnianiu agentw UB j SB, wspomina o preparowaniu dokumentw w komunistycznym MSW, Nie brak przykadw popierajcych t lez. Np. w wyniku akcji 'Ambasador4 i przekazania placwkom dyplomatycznym pastw skandynawskich 'dokumentw', ktre sugeroway, e Wasa jest agentem, Lech Wasa otrzyma Pokojow Nagrod Nobla o rok pniej. Po roku bowiem zachodnie suby stwierdziy, e materiay obciajce zostay sfaszowane"116. Komu w ostatecznym rozrachunku podlegay suby montujce t prowokacj? Pasjonujcemu si ich praca Panu Generaowi, ktry wczeniej nawiza z Lechem Was ni sympatii" . Dlaczego jednak informacj o tym, jak lo polskie suby specjalne brzydko potraktoway Was podaje prasie wanie wieloletni pracownik aparatu, byy sekretarz KW PZPR w Bydgoszczy118, obecnie pose SLD i biznesman, Janusz Zemke? Dlaczego postkomunistyczna Trybuna" publikuje stenogramy z tych wanie posiedze Sejmowej Komisji Ciemieniewskie-go, ktre mwi o tej samej sprawie?119 Czy Prezydent potrzebuje uwiarygodnienia z takiej wanie strony? Wiadomo, e uwiarygodnia mog tylko wiarygodni. Komu, wedug Lecha Wasy, opinia publiczna powinna da wiar w kwestii jego ewentualnej agenturalnoscr? Byemu szefowi MSW, gen. Kiszczakowi, ktry przez telefon upewnia Prezydenta, i nie by Bolkiem"...

Glob 24" cytuje byego pracownika MSW" mwicego o dziaajcej wiele lat grupie operacyjnej, rozpracowujcej Was: T specjaln grup w departamencie V kierowa Z.Ch. Mia pniej interesujce koleje losu(...). W kadym razie przetrwa wszystkie resortowe burze weryfikacyjne, przetrwa Kozowskiego, Majewskiego. Kiedy resort przej Macierewicz, zajmowa powane kierownicze stanowisko i przez duszy czas funkcjonowa zupenie niele. W kocu Macierewicz powiedzia mu, e nie widzi go ju duej na tym stanowisku i daje mu tydzie na rozliczenie z kadrami. Myl, e do samego koca nie wiedzia kogo zwalnia. Pewnie gdyby wiedzia, to wycisnby z niego jak z cytryny wszystko, co tamten wiedzia na temat Wasy i agentury wok niego"1 .

Czy nie powinno budzi zastanowienia, i sam Wasa, tak podejrzliwy jak mwi wobec najbliszych wsppracownikw, nie zainteresowa si bliej tymi, co przez lata starali si przenikn jego najgbsze sekrety i z pewnoci wyrzdzili mu niejedno wistwo?

na Informacje o karierze Zemkego podaa GF (ni 215, 15,09.89, s. 1-2) z okazji objcia przeze funkcji I sekretarza KW PZPR w Bydgoszczy, U* Trybuna, nr 146, wyd. 4, 24.06.92, s. 1,

120 Marek Krzysztof Marcjaoski, Teczka Bolka, Glob 24, nr 2, 10-16.07.92, s .2.

Nie sposb te nie spyta: dla kogo w ostatnich latach pracowa wspomniany funkcjonariusz MSW? Ilu i jakim panom faktycznie suy? Nawet gdybymy przyjli, i ten czy inny poszczeglny byy funkcjonariusz 5B sta si ostatnio lojalnym pracownikiem nowego pastwa, to ile naiwnoci trzeba, by uzna, i lakie wanie postpowanie stao si (i e w ogle w istniejcych warunkach sta si mogo) regu? lic beztroski trzeba, by uwierzy, i kto majcy wieloletnie subtelne powizania z ludmi nomenklaturowego kapitau nie wykorzysta swej obecnej wiedzy o wewntrznych, zakulisowych mechanizmach dziaania pastwa dla ocrirony tego kapitau i jego rozbudowy? Przecie ogaszane od czasu do czasu przez pismo Urbana Nie" rewelacje s efektem m.in. tego rodzaju sytuacji. Sensowne wydaje si te przypuszczenie, i to, co idzie do druku stanowi jedynie czubek gry lodowej materiaw dostpnych dla Ludzi, ktrych interesom suy to pismo.

Dlaczego dopiero 8 czerwca *92, tj. po wybuchu afery lustracyjnej i obaleniu rzdu Jana Olszewskiego, Lech Wasa pofatygowa Si do MSW, by zapozna si ze swoj teczk?12 Czy w interesie bezpieczestwa parte twa nie naleao zrobi tego jak najprdzej po objciu prezydentury? Kto, i jakiego rodzaju, zapewnienia ofiarowa wczeniej Wasie, i Prezydeni nie uzna za wskazane zajcie si t spraw przed wybuchem afeiy z teczkami?!

W" GG, nr 117, 09,06,92. s. 1-

Bolek, Lolek i Zapalniczka. GW. nr 142, A R, 17-18.06.92, i, 1. izJ Romuald Lazarowicz, Zerwa kurlyne, Tak, nr 31, 18.10.92, 2.

i2-t Pjzy okazji zacyiuj uwag Stanisawa l_j?ma i. lutego '92: Trzeci rzy&z kolei, wyranie najmniej sprawny, najgorzej dobierajcy ludzi (p. Najderowi skadam lu ukon)", (fewial i Pottfca, Kultura (wydanie krajowe), nr 5. 1W2, S. 16). Nasuwa si wiele pyta. Na przykad: a/y i jak rol odegra Najder w mianowaniu AndrzejH Olechowskiego mlnisuem finansw w rzdzie Jana Olszewskiego?

A jak interpretowa dziwny, upubliczniony sposb uruchomienia przez Belweder sprawy agenta Zapalniczka"? Gdyby Prezydcnlowi naprawd chodzio o bezpieczestwo pastwa, to sprawa ta powinna zosta podjta w normalnym trybie kontrwywiadowczym: bez rozgosu, skutecznie, bez sterowanych przeciekw (ktrych celem byo oskarenie Zdzisawa Najdera), Jak dotd, aden rezultat kontrwywiadowca nie zosta uzyskany, s tylko pewne rezultaty propagandowe. By moe tylko o nie chodzio. Na przykad Michnik reaguje na spraw ^Zapalniczki" histerycznym komentarzem, majcym na celu kompromitacj samej idei lustracji122. Dlaczego z podjciem tej sprawy Belweder zwleka a do wybuchu afery z list Macierewicza? Daoby si cho z trudem znale pewne racje pastwowe przemawiajce za szybkim odwoaniem rzdu Jana Olszewskiego w sytuacji, jaka powstaa po ujawnieniu owej listy. Jednak sposb i moment nagonienia sprawy Zapalniczki" wyranie przemawiaj za tym, i zostaa ona przez prezydenta i jego ludzi z premedytacj wycignita, rozdmuchana i wykorzystana jako parawan dla wiele powaniejszych afer agen-turalnych, zagroonych rychym ujawnieniem"123. Zupenie niezalenie do tego, i wersja samego Najdcra jest zupenie nieprzekonujca124. Mamy tu do czynienia z posuniciem Belwederu bdcym dokadnie tym, co zarzucano wcale nie jestem pewien, e susznie Macierewiczowi. Z wykorzystaniem akt operacyjnych sub specjalnych do gry politycznej o wasne, a nie narodowe interesy. Niezalenie od tego czy w istocie bya to cyniczna zagrywka polityczna, czy te reakcja na poziomie chopca obraonego na swych kolesiw w stylu: wy mi tak, to ja wam tak caa ta sytuacja bardzo le wiadczy o poziomic naszej prezydentury.

Nawiasem mwic, ciekawie kojarzy fakty Grzegorz Schreibcr, pose ZChN z bydgoskiego; 10 kwietnia 1990 r. Lech Wasa zapowiedzia ubieganie si o urzd prezydenta. 13 kwietnia 'Gazeta Wyborcza' dyskretnie poinformowaa, c jej redaktor naczelny, pose Adam Michnik przeglda 'teczki z aktami obecnych liderw r,S" zawierajce materiay o ich dziaalnoci do grudnia 1988*. Wkrtce potem podczas wiecu w Pucku przewodniczcy NSZZ S" wypowiedzia Qw, 'wojn na grze*. 1 czerwca 1990 w licie do Michnika Wasa stwierdzi konieczno odwoania go z funkcji redaktora naczelnego oraz odebrania 'Gazecie Wyborczej' znaku graficznego 'Solidarnoci'. Nikt nic mg zrozumie gwatownych posuni Lecha. Z rwn determinacj zachowa si Wasa jeszcze raz, dokadnie w dwa lata pniej, podczas odwoywania rzdu Olszewskiego"1^*

W dniu 29 lipca '92 Wasa, w zwizku z przyjtym przez Senat projektem ustawy dekom unizacyjno-lustracyjnej, spotyka si z kierownictwem UOP, Wedug oficjalnego komunikatu Biura Prasowego Prezydenta stwierdza wtedy, i przeciwstawi si z ca moc prbom dekompozycji Urzdu Ochrony Pastwa. Ci funkcjonariusze, ktrzy przeszli - zgodnie z prawem weryfikacj latem 1990 roku, mog pracowa spokojnie i zgodnie z interesem pastwa" .

Czy to jeden z pomysw na tworzenie partii prezydenckiej? A co bdzie, jeli w wyniku lustracji okae si, i w szeregu komisji prowadzcych ow weryfikacj znajdowali si TW, c zdarzao si, i to agenci weryfikowali swoich oficerw prowadzcych i e sytuacje takie wcale nie miay charakteru wyjtkowego?

125 1KF, nr 129, 03-05.07.92, s. 6, ..Dlaczego Olszewski musia odej?"

Cyt, za (fcl3.

Jasne jest, e to co jest w stanie zdoby dziennikarz, moe te uzyska wykwalifikowany szpieg. Nawiasem mwic, przypomnijmy, c korzystanie z usug dziennikarzy przez wywiady jest czym powszechnym na caym wiecie.

z K-DuhiAskL, Wywiad - najwikszy pr^grany, Pi, er 75, 2UO&.92, s. 3 Olszewski- Pmnwana premiera, sr 103.

Co si stao z tysicami tajnych infbmatorw MSW i MON, w tym z agentami kierowanymi do rnych spoecznych organizacji i inicjatyw, tak legalnych nielegalnych czy plegalnych w celu ich kontrolowania lub wprost rozbijania? . Czy wszystkim pozwolono na powrt do ycia bez tajnych uzalenie i profilw? Gen. Marek Ochocki, mwi, e w okresie, gdy kierowa on komend MO w wojewdztwie legnickim, byo tam okoo 2 tysicy . Podobna liczb TW posiada miaa SB miasta Krakowa. W dokumentacji z kontroli sprawdzajcej Stoecznego Urzdu Spraw Wewntrznych (SUSW) podano, e w czerwcu "87 liczba TW wynosia 3549 osb. Byy wiceminister SW, gen, Dankowski mwi o zniszczeniu dokumentw zawierajcych dane 760 tajnych wsppracownikw w woj. piotrkowskim". Czy teraz wszyscy ci agenci stali si cichymi, zacnymi obywatelami? Jaki procent z nich wycofa si z ycia publicznego z wasnej inicjatywy? Ilu nie pozwolono na to, szantaujc i zaiazcm udzc gwarancjami, i nie sposb bdzie ich kiedy kol wkick rozszyfrowa?

Jan Rokita, przewodniczcy nadzwyczajnej komisji sejmowej do zbadania dziaalnoci MSW, zauwaa: Wiele dokumentw, ktre mog suy do szantaowania przeszo w rce prywatne. No, bo co to znaczy, e do Widackiego (a wczeniej do Kozowskiego) zgaszaj si byli esbecy i mwi, e w zamian za przyjcie do resortu udostpni na przykad list konfidentw w bydgoskiem?".

Czy dziesitki tysicy byych funkcjonariuszy MSW, PZPR, prokuratur, sdw, LWP zamienio si w szarych obywateli niczainieresowanych polityk?

Czym zajmuj si dzisiaj ludzie, ktrzy odchodzc ze stanowisk zabrali ze sob wiedz, kontakty i nierzadko tajne akta? Czy moliwe jest, by nic wykorzystywali tego dla zdobycia i pomnaania majtku nielegalnymi sposobami? Przypomnijmy, e SB miaa swoich TW i KS w tak newralgicznych instytucjach jak milicja (m.in. poprzez agentur IOF-u Inspektoratu Ochrony Funkcjonariuszy), prokuratura,

sdy, banki, izby skarbowe, urzdy gminne, miejskie i wojewdzkie. T czy moliwe jest, by lego lypu latami kultywowane zwizki przesiay istnie z dnia na dzie i nie -stanowiy dzi powanego zagroenia dla pastwa Polskiego? Kto chce przekona o tym spoeczestwo?

Co spodziewa si uzyska por. SB, Marek Kuczkowski, oskarony w procesie sprawcw porwa toruskich, przedstawiajc sdowi wykradzione przez siebie tajne dokumenty majce wiadczy, i jeden z porwanych byl TW? Czy broni tylko wasnej skry? Wydaje si, e bardziej ni indywidualny, rozpaczliwy aki obrony, byo to precyzyjne zagranie skonsultowane z kolegami z b. firmy, majce ostrzec przed prbami rozliczania funkcjonariuszy za ich przestpstwa- Czy kady z pracownikw SB, majcy na swym koncie przestpstwa, posiada tego rodzaju polis ubezpieczeniow? Skoro dokumenty dotyczce tajnych wsppracownikw, czyli nalece do kategorii najwikszych 'prohibitw', trafiy w rce porucznika, jakie dokumenty wynieli pukownicy? A generaowie?". Ilu z nich spieniyo swe polisy obcym subom specjalnym lub wspiera za pomoc tego typu materiaw dziaania rodzimych Grm delektywis tylnych?

Dlaczego spord lysicy funkcjonariuszy komunistycznego pastwa, ktrzy popenili przestpstwa, amic ustanawiane przez nomenklatur prawo, przed sdem udao postawi si tak nielicznych? Dlaczego ledztwa przeciw tym ludziom tocz si tak niesprawnie i przewlekle?

W tym kontekcie, Jan Rokita stwierdza: Jest te zgrzyt midzy nami a prokuratur* ktra bardzo rozbudowuje ledztwa, zamiast wyciga konsekwencje za lo, co ju w tej chwili daje si ustali".

Nowy proces w sprawie zabjstwa Grzegorza Przemyka mia sic rozpocz w listopadzie '91 (ledztwo trwao od maja '90). Wrd oskaronych o miertelne pobicie, poza dwoma milicjantami znajduje si wysoki funkcjonariusz Komendy Gwnej MO b. dyrektor Biura Dochodzeniowo-ledczego. Kilka tygodni przed tym terminem prokurator prowadzcy t spraw, odchodzi do prywatnej firmy Morrow and Company" zajmujcej si publikacj ksiek. Akta sprawy liczyy w tym momencie 60 tomw i poza tym prokuratorem nikt nic panowa nad tym materiaem. Sprawa ponownie ma irafi do sdu w marcu '93- Nie trzeba by prawnikiem, by wiedzie jak upywajcy czas potrafi wpyn na pami wiadkw... No c, s rne sposoby ochrony nomenklaturowych interesw mona prywatyzowa take prokuratorw.

W ledztwie przeciwko funkcjonariuszom odpowiedzialnym za zastrzelenie trzech osb podczas demonstracji w sierpniu '82 w Lubinie sd odsya prokuraturze akta do uzupenienia, wskazujc, e kilkoro wiadkw opisao funkcjonariuszy, ktrzy strzelali. Prokuratura nic uczynia jednak nic, by ustali ich personalia. Jeden ze sfotografowanych milicjantw zosta nawet rozpoznany jako Wiesaw K. Prokuratura nie podja jednak adnych czynnoci, aby ustali, czy lo rzeczywicie by on" (podkr. AZ4)*

u JJachowiezp Prokuralor poszed rtA iwojcP GWP nr 2G2f A R, 09-1ML91* s, 2-

u Wand Dybabka, Marian Maciejewski, Bezradna prokunlura?, GW, nr SI A, 02*03.93, s. 3.

Informacje o przygotowywaniu przez prokuratur aktu oskarenia przeciwko b, I zastpcy ministra SW gen. Henrykowi Danfcowskiemu i dyrektorom deparlamentu tego resortu gen. Krzysztofowi Majchrowskiemu i gen- Tadeuszowi Szczygowi za wydawanie polece niszczenia dokumentw operacyjnych prasa podaje w styczniu '91* Informacje o planowanym skierowaniu do sdu aktu oskarenia przeciwko gen. Edmundowi Bule (b- szefowi WSW)> trzem jego zastpcom i piciu innym oficerom prasa podaje w sierpniu '91 .

Do procesu generaw jak dotd (pisz te sowa w marcu *93) nie doszo!

W tej sytuacji ju tylko politowanie moe budzie informacja o ukaraniu za palenie akt b. PZPR dwch potek: byego sekretarza ds, propagandy KM PZPR w Kraniku i mistrza z tamtejszej elektrociepowni, a wczeniej rwnie etatowego pracownika KM, wyrokami roku wiezienia z zawieszeniem oraz grzywna, 500 tys. z..

Czy wskazwk, jak wyjani generalsk bezkarno znajdujemy we wspomnianym raporcie dla premiera? Czytamy tam; Wedug wiarygodnych zezna funkcjonariuszy, przed zniszczeniem akt operacyjnych w Wydziale XI Departamentu I MSW, sporzdzono ich streszczenia, a nastpnie uksztatowane w ten sposb informacje przelano na dyskietki komputerowe i oddano przeoonym.

Nie wiadomo, kto obecnie dysponuje zmagazynowan na dyskietkach wiedz. Gen- Jaruzelski, Kiszczak, Pooga, Bua, a moe rwnie KGB i GRU?",

Anaiol Lawina, szef zespou badajcego spraw FOZZ w NiK-u, w wywiadzie opublikowanym na pocztku lipca '92, zapytany, dlaczego sprawa FOZZ cignie si tak dugo, stwierdza: Mgbym mwi o opieszaoci policji i prokuratury, ale najbardziej brakuje politycznej woli zaatwienia sprawy" (podkr. - AZ?cj. Jeli sowa Lawiny potraktowa powanie, to jak opini wystawia ta sytuacja instytucjom naszego pastwa i jego elitom z jednej strony oraz wikszoci rodkw masowego przekazu nic wypeniajcych swych powinnoci publicznych, ze strony drugiej? Jak inaczej wyjani tak sytuacj ni przez przypuszczenie, e ludzie i instytucje, w ten czy inny, sposb powizane z aferzystami kontroluj !ub/i paraliuj organa przestrzegania prawa oraz znaczn cz mass mediw? O jakie powizania chodzi?

We wspomnianym ju raporcie przygotowanym przez Wydzia Studiw MSW w maju '92 dla premiera Olszewskiego czytamy: Wielkie afery finansowe, jak

Art-B i FOZZ byy dokonywane pod oson i z. udziaem oficerw i agentury byego Zarzdu II Sztabu Generalnego WP i Departamentu I MSW- G-emek gwny podejrzany w ledztwie w sprawie FOZZ by tajnym wsppracownikiem Zarzdu II Sztabu Generalnego WP, podobnie jak kilku jego wsppracownikw. Prezes Rady Nadzorczej FOZZ, wiceminister finansw Janusz S, najpierw by tajnym wsppracownikiem, a nastpnie kadrowym pracownikiem wywiadu na etacie niejawnym- Dajcy oson spce Ari-B, b. prezes NBP Grzegorz W. by tajnym wsppracownikiem Departamentu I MSW" .

Natomiast Janusz Zemke5 wieloletni pracownik aparatu partyjnego, byy sekretarz KW PZPR w Bydgoszczy, pose SLD5 czonek komisji sejmowej badajcej wykonanie uchway lustracyjnej, powiada tak; ^panowie Macierewicz, Naimski i ich wsppracownicy z tak zwanego wydziau studiw, cierpi na agodn mani przeladowcz, czy tez rodzaj obsesji. Ze mierteln powag wmawiano komisji, e istnieje midzynarodowa mafia byych agentw, ktrzy zawadnli gospodark. Penetracja archiww pozwolia ustali nastpujce fakty: jedna z osb podejrzanych w aferze FOZZ bya w przeszoci zatrudniona w wywiadzie- Z kolei kto z rodziny jednego szefw Art-B by kontaktem operacyjnym wywiadu. Znaleziono lad pozwalajcy domniemywa, e pewien wysoki urzdnik bankowy w dalekiej przeszoci mia lune powizania z wywiadem. Na tej podstawie wysnuto karkoomny wniosek, e agenci doprowadzili do ruiny polsk gospodark i dopki nie zostan do koca zdemaskowani, to Polska bdzie ton w kryzysie1 , Zwrmy uwag: daleka przeszo", "kto z rodziny" i lune powizania". To wszystko rzekomo tak samo nieistotne jak komunistyczna przeszo dzisiejszego posa.

21 Raporl Wydziau Siudiw opublikowany w TS, nr 27, 03.07-92, s. 4.22 Rozmowa Henryka Schullzs, N1P-, nr 29, 1G.07.92, s. 4.z* Byo na len lemai sporo publikacji; np- Henryk Grski, Osiem pyta w sprawie asi-mafii, PiZ, ni 50, 14.12,91, s, 4,

W tym kontekcie pytanie, dlaczego warszawska policja przez tak dugi czas nie jest w stanie Tzprawi si z mafiami takswkarskimi " byoby juczepianiem si drobiazgw, gdyby nic wiadomo, e na caym wiecie takswkarze wykorzystywani s jako informatorzy sub specjalnych.

Jak tumaczy powtarzajc si bezkarno wielkich aferzystw, jak nie poprzez rozprzenie lub nawet sparaliowanie newralgicznych instytucji pastwa (policji, prokuratury, sdw, sub celnych, skarbowych, bankowych, kontrolnych czy rodkw masowego przekazu) za pomoc ukadw nieformalnych, w rym agentura! nych? Kio ostrzeg gwnych bohaterw sprawy Art-B, umoliwiajc im wyjazd na czas? Nawet jeli faktycznie uczyni! lo Maciej Zalewski (wczeniej pose PC, obecnie czonek klubu Polskiego Programu Liberalnego), to przecie i tak kto musia da mu cynk...

Sprawie Art-B warto powici uwag w oglniejszym kontekcie. Dokadniejsza jej analrza zapewne wykazaaby, i narol ukadu postnomenklaturowego w naszym yciu publicznym doprowadzia do degradacji take znaczne obszary elit postsolidarnociowych, nie potraficych si oprze wczesnokapitalis tycznej gorczce bogacenia si. Jzef Daiski twierdzi wprost, iz mamy do czynienia ze zlewaniem si obu nomenklatur: "Dawnej komunistycznej (nie myli z obecnymi czonkami SdRP) i nowej solidarnociowej, ktra rozmiarami afer, korupcj i okradaniem spoeczestwa przecigna komun"24.

Tego typu zagroenia sygnalizuje wypowied Jadwigi Staniszkis z grudnia '91; lcdzj&m uwanie mechanizmy odrzucenia przez Sejm zarwno kandydatury Dbrowskiego na prezesa NBP, jak i specjalnych uprawnieh dla rzdu. Ci, ktrzy byli za odrzuceniem, myl lakzc o SdRP, prawdopodobnie nic tyle bronili pryncypiw demokracji, ile raczej olbrzymich interesw, ktre wtedy wanie odbyway si na transferach dewizowych- Puste ruble, za ktre niczego nic wysyano, wymieniano po bardzo dobrym kursie bankowym na zotwki i pniej na dolary. I jednoczenie dziwna polityka personalna. Szefem Departamentu Dewizowego w Ministerstwie Finansw jest byy asystent prof. Sodaczuka w Akademii Nauk Spoecznych przy KC. Szefem Departamentu Polityki Celnej jesl rwnie osoba z teje akademii. Ci ludzie podejmuj decyzje dotyczce tego, kto i jak bdzie tworzy kapita i jakie bd nasze ptzysze usytuowania (i zalcnofid) w systemie wiatowym. Rwnoczenie tocz si przewleke spory o obsadzenie prezesury NIK czy NBP i praktycznie nie istnieje decyzyjne centrum.

Uwaa Pani, ze nadszed czas mafii?

Trudno mwi o mafiach, ale o nacisku ronych grup interesw na aparat wykonawczy - z pewnoci. Bank Attalego czy doradca EWG, Nulli, starali si zahamowa procesy prywatyzacyjne w Polsce, ratowa raczej sektor pastwowy. Pewne grupy z EWG byy zainteresowane nisk wycen dolara i stabilizacj jego kursu, ktry by absurdem i stworzy trwa podstaw pod spekulacj

M W rozmowie z Piotrem R.Daczkiem, NC, nr 31, 0l.0fi.92, s. 11MV oraz import konkurujcy z rodzim produkcj. Oficjalnie wysoki kurs rubla i niski dolara spowodowa olbrzymie moliwoci transferu bez adnej kontroli. Byy i ^wOT-mafijnc ukady: Universal, Agrotechnika. Grupy nacisku z zewntrz dziaaj le wok elit politycznych, ony niektrych politykw s penomocnikami rnych firm zachodnich. Jest to po prostu kupowanie wpyww za niewielkie zreszt pienidze. Wytwarza si sytuacja umidzynarodowienia pastwa i zarazem jego prywatyzacji "(pod kr. A2r^.

Czy te wszystkie przykady nie s przejawem sytuacji, w ktrej politycy zdaj sobie spraw, e agentura jest obecna we wadzach i niczego w zwizku z tym nie prbuj przedsiwzi"? i, czy skutkiem jest tylko, jak zauway Krzysztof Wyszkowski, upadek moralnoci w polityce i manipulowanie spoeczestwem"? Zgoda na swoist "gr teczkami", na wzajemne wizanie rk, na swoisty pat politycznej gry, utrwalenie patologii ycia politycznego, na pragmatyczne traktowanie jej jako czego normalnego i nieuniknionego? Zdaniem Janusza Korwina-Mikke, jest to sytuacja typu: my nie ujawnimy waszych agentw, jeli wy nic ruszycie naszych". Czym wic s wypowiedzi prezydenta Wasy o asach z rkawa" jak nie uczestnictwem w grze teczkami?

Gdy, podlegajc ministrowi Henrykowi Majewskiemu, Milczanowski dokonywa "sprawdze grupowych danych znajdujcych si w Biurze Ewidencji i Archiwum UOP" robi to pono wycznie na wewntrzne potrzeby urzdu. Urzd ten jednak mam nadziej nic pracuje tylko dla siebie, A skoro tak, to wyniki "sprawdze" byy do dyspozycji ekipy wczenie kierujcej rzdem. Czy moemy mie pewno, e potrafia ona oprze si pokusom zwizanym z posiadaniem materiaw nadajcych si do nieuczciwych zastosowa? To tylko w interesie PoJski ley ujawnienie i usunicie agentw z parlamentu. W interesie rnych si politycznych korzystniejsza moe by gra polityczna, w ktrej ma si na przeciwnikw lub sojusznikw kompromitujce materiay. W tej perspektywie, ludzie Macierewicza niezalenie od wszystkich bdw zwizanych z operacj lustracyjn ju w samym zaoeniu badali archiwa w celu publicznego ujawnienia SB-cckich materiaw i rozadowania bomby agenturalnej.

*s Rozmowa Jana Chmidew$kjcgjr W Pol;, ay\i nigdzie..., Wokanda, nr 51-2, 22-29.12.91, a. 1.

Postawi trzeba bardziej oglne pytanie. Czy materiay operacyjne, mogce stanowi skuteczne narzdzie oddziaywania na tysice osb, s obecnie rozproszone, czy te jaka ich znaczna cze jest skoncentrowana w nielicznych rkach? Czyich: postkomunistycznych czy postsolidarnociowych, krajowych czy zagranicznych? I nie mona nic spyta si le, czy ci, w rkach ktrych znalazy si tajne materiay, poza zasobami ekonomicznymi i informacyjnymi, dysponuj tez obecnie moliwociami dziaa operacyjnych? W tym kontekcie zazwyczaj wskazuje si na firmy detektywistyczne. Powimy im zatem nieco uwagi.

PRYWATNI" DETEKTYWI

Rzeczywiste moliwoci operacyjne posiadane przez agencje detektywistyczne nie s w peni znane33. W jakiej mierze liczne i niejednokrotnie liczebne firmy ochroniarsko-detektywistyczne ("Ocenia si, e obecnie w firmach ochro-niarskich i detektywistycznych pracuje od 100 do 150 lys. ludzi. (-) A zatem jest to grupa liczniejsza ni wszystkie siy policji razem wzite'^) su, lub mog suy, przedueniu zdolnoci operacyjnych byych sub specjalnych? Na ile s, lub mog by, narzdziem dziaaludzi z ukadu postnomenklaturowego? To, i pracuje tam wielu fachowcw dowiadczonych w prowadzeniu bezprawnych lub realizowanych na granicy prawa dziaa nie jest tajemnic dTa nikogo. Czy obecnie wszyscy,'jak jeden ma, wyzbyli si niedobrych nawykw? Milczanowski o prywatnych detektywach mwi tak: Niektrzy bezprawnie przyznaj sobie uprawnienia policji. Zastpuj legalne sdy i komornikw, posuguj si argumentami zblionymi do szantau. Dostaj sygnay, e w pewnych wypadkach stosuj rodki techniki operacyjnej, podsuchuj rozmowy przy uyciu urzdze elektronicznych. Tego im nie wolno robi" .

2S Wynika lo z raportu MSW, Podstawowe wewntrzne zagroenia bezpieczestwa pastwa*

opipcowanego w marcu *92; tekst opublikowany w: Konfidenci s wrd nas..., s. 100-3.

29 Andrzej W. Maachowski, Pi, nr 46, 14.11.92, s. 9. ZW przycza opinie generaa milicji

wstanie spoczynku, Zbigniewa Nowickiego, obecnie eksperta w agencji 'Sezam'( i w Polsce dziaa okoo 2,5 lys. firm ochronianko-dereklywislycznych, ktre zatrudniaj cznic okoto 100 tys. osb" (nr 37, W, III, 13-1402.93, s. 3).

3" Rozmowa Piotra N^jsztuba, GW. nr 221 A R, 19-20.09.92, s. 10.

Ustawa z 23 grudnia S8 o dziaalnoci gospodarczej, bdca jedynym aktem prawnym dopuszczajcym prowadzenie tego typu firm, wskazywaa jedynie, kto jest wadny wydawa koncesje. Nie przewidziano jednak konlroli nad tego typu dziaalnoci. Dopuszczono tym samym kilka tysicy firm do niekontrolowanej dziaalnoci w sferze bezpieczestwa publicznego" (podkr- AZ).

Jakie s powizania miedzy firmami dc icktywis tycznymi i postkomunistycznym kapitaem? A z zagranicznymi subami specjalnymi? Mwi szef agencji ochrony osb i mienia Point": Pracujemy dla ambasad i s to ambasady potnych krajw. Mam wyczno na woenie pienidzy jednego z mocarstw, a inne oddao wszystkie swoje prywatne rezydencje pod nasz wyczn ochron"

Jasne jest, i potne kraje" nie zatrudniaj do newralgicznej dziaalnoci firm, ktre nie zostay przedtem sprawdzone. Jakimi metodami? Jest i kwestia taka:

1.wspomniana agencja nie jest jedyn pracujc dla placwek pastw obcych;

2. w tego typu agencjach pracuje wielu byych oficerw polskich sub specjalnych, tj. ludzi znajcych rozmaite tajemnice pastwowe; liczni czonkowie ich rodzin i koledzy dalej zatrudnieni s w policji, UOP-ie i WSI;

3. czy agencje te naprawd wynajmowane s przez ambasady jedynie dla woenia pienidzy i wykonywania podobnego rodzaju prac fizycznych"?

We wspomnianym j u raporcie MSW pi. Podstawowe wewntrzne zagroenia bezpieczestwa pastwa" z marca 92, o firmach ochrony mienia czytamy: "Skal zagroe potguje fakt, i rwnolegle do interakcji: brana security wiat przestpczy moe nastpowa infiltracja tego rynku przez obce suby specjalne. Przesanki do takiego wnioskowania daje fakt plasowania si na polskim rynku przedsTawicielstw firm security? wielu pastw wiata, gdzie zinstytucjonalizowana, gboka kontrola sub specjalnych nad t branjest sta praktyk. Przedstawicielstwa staraj si wiza ze swoimi polskimi odpowiednikami, tworzc np. joint-vemures. Powysze zagroenia zwielokrotnia podejmowanie prb integrowania si firm security w zwizki regionalne, a nastpnie oglnopolskie.

Ewentualne powodzenie tych dziaa moe doprowadzi do powstania liczcej si siy, owadnitej patologiami spoecznymi i wpywami obcych sub specjalnych, kierowanej przez byych funkcjonariuszy aparatu wadzy PRL".

"Wprost", piszc o prywatnym oddziale komandosw od trzech lat tworzonym przez Aleksandra Gawronika, podaje, i Na kontrol postpw, jakie czyni grupa, przyjeda instruktor z Biura Ochrony Rzdu". Pan instruktor zapewne jest zatrudniony tu na podstawie umowy-zlecenia. Gdzie zarabia wicej: w rzdzie czy na boku? Wobec kogo opaca mu si by lojalnym na dusz met? W ktr stron nastpuje przepyw informacji?

Wgicrkicwicz w ksice Aleksander Gawronik: gra o miliardy" piszc o oddziale ochroniarzy Gawronika podaje wiele informacji tosamych z danymi Michalaka; o instruktorze z BOR-u jednak nie wspomina. Wgierkiewicz podaje natomiast inny zadziwiajcy fakt: Kandydatw do pracy poszukuje si w caej Polsce, korzystajc z kontaktw osobistych, ale take poprzez WKU, gdzie prowadzi si dokadne spisy na wypadek mobilizacji"35. Na jakiej podstawie prawnej wojskowe Wojewdzkie Komendy Uzupenie, gromadzce dane osobowe o znaczeniu dla bezpieczestwa pastwa, wystpuj w roli biur porednictwa pracy?!

KTO DZI CHRONI TAJEMNICE PRL-U?

Czy dzisiaj istnieje jaki interes publiczny w utajnianiu tajemnic z okresu PRL it jeli tak, to jakich? Czy jacy powani historycy uzyskali dostp do akt rnych PRL^owskich resortw, by w sposb systematyczny bada wpyw radzieckich sub tajnych na dzieje powojennej Polski, na nasz wewntrzn polityk? 36 Czy ktokolwiek prowadzi lub zamierza prowadzi takie badania? Sposb potraktowania zasobw archiwalnych MSW przez ministrw solidamociowgo pochodzenia na pewno takie badania utrudnia. Antoni Zieliski, w 91 dyrektor Centralnego Archiwum MSW wskazuje, i Odtajnianic dokumentw organw bezpieczestwa jesl z natury swej rzecz skomplikowan, a utrudni j jeszcze z pewnoci realizacja propozycji UOP, ktry chce podziau materiaw w zale-noci od kompetencji instytucji wyonionych z dawnego MSW. Tak wic Centralnemu Archiwum przypa miayby jedynie dokumenty administracyjne. Policji dawne akta milicji, UOP za wziby akta byych organw bezpieczestwa, szczeglnie tzw. operacyjne. (...) Rozrywajc materiay, wytworzone przez jednego twrc co ju jest niezgodne z powszechnie obowizujcymi zasadami archiwalnymi uniemoliwia si rzetelne badanie historii Polski w latach 1944-1990"*7.

W kwietniu '91 na posiedzeniu Krajowego Komitetu Obywatelskiego Jan Olszewski powiedzia m.in.: Fakt, c ylko u nas moe poza Rumuni nie ujawniono adnych materiaw dotyczcych SB i sub specjalnych, jest swoistym skandalem. Co wicej, nadal robi si wszystko, aby to uniemoliwi. Byli funkcjonariusze SB, ktrzy chc ujawni przestpstwa czsto zreszt wykonywane na rozkazzwracaj si w lej sprawie do obecnych zwierzchnikw

S. 156.

i& J6zcf Darski pisECp I w Czechosowacji powoano biuro dokumentacji i badania dziaalnoci SiB, ktre lego typu dociekania ma prowadzi (Tajni wsppracownicy policji polityczne} w pastwach postkomunistycznych* Warszawa 1992, Instylut Polityczny, ir 33)r

37 Rozmowa Ewy Wilcz-Grzdziskicj, TS, nr 40T 04.10-91, ID.

t

resortu o zwolnienie ich z tajemnicy subowej. Mimo jednak odejcia z owej suby, zwolnie takich otrzyma nie mog"3*.

Pytanie tytuowe tego fragmentu nasuwa si te w kontekcie utajnienia czci akt sprawy w procesie zabjcw ksidza Popieuszki. Wniosek skierowany w lutym 92 do wiceministra SW Andrzeja Zalewskiego o odtajnienie caoci akt zosta odrzucony bez sowa, Prokurator Szafnicki nie potrafi zrozumie, dlaczego wiceminister z gabinetu rzdowego opowiadajcego si za szerokim ujawnianiem przeszoci uwaa, e zeznania ponad 200 byych pracownikw SB, dotyczce nie istniejcego ju Departamentu IV, odlegych lat i innej epoki - nadal musz by tajne"

Jednym z efektw pracy powoanej przez Sejm X kadencji Komisji Nadzwyczajnej do Zbadania Dziaalnoci MSW byo powstanie raportu wskazujcego na istnienie w Departamencie IV zorganizowanej grupy przestpczej dziaajcej przeciwko duchowiestwu katolickiemu. Tekst raportu zawierajcego personalia pracownikw grupy 'D* Komisja w lutym br. [tj. 91 AZj przekazaa Prokuraturze Generalnej. Pose Rokita nie by jednak w stanie zapozna z jego treci ani postw na posiedzeniu plenarnym Sejmu, ani dziennikarzy na konferencji prasowej, zosta bowiem zobowizany do zachowania tajemnicy pod rygorem sankcji karnych (sic?) przez ministra spraw wewnirznych Henryka Majewskiego. W ten sposb jedna z najbardziej ponurych tajemnic SB nadal nie moe sta si przedmiotem spoecznej oceny .

W czasach podziemnej S" Jerzy Milewski kierowa Biurem Brukselskim tej organizacji. W wietle licznych wpadek transportw materiaw z zagranicy dla podziemia w kraju oraz ujawnionych ostatnio (m.im. przez gen. Poog) informacji, nic ulega wtpliwoci gboka infiltracja tego Biura i jego kontaktw przez suby specjalne PRL. W tym kontekcie Irena Lasota (obecnie dyrektor Nowojorskiego Insiitute for Democracy in Eastcm Europ) mwi o Milewskim: Uwaam, e nikt nic zrobiby gorszej roboty w Brukseli. Gdyby okazao si, e wynikao to nic tylko z niekompetencji Jerzego Milewskiego, sprawa byaby bardzo powana. Dotyczyaby wiadomej de konspiracji struktur podziemnych. Trzeba pamita, e Biuro Brukselskie posiadao wicej informacji na temat konspiracyjnej Solidarnoci ni ktokolwiek, nawet w Polsce",

Na pytanie dziennikarki Czy jest moliwe sprawdzenie, w jaki sposb SB kontrolowaa dziaalno Biura Brukselskiego?1' Lasota odpowiada: "Odpowied znajduje si w aktach MSW, wywiadu i kontrwywiadu w Polsce. Obawiam si, e w niektrych wypadkach tylko w archiwum KGB.

Komisja Krajowa NSZZ S" powinna wystpi do MSW, wywiadu i kontrwywiadu o udostpnienie materiaw dotyczcych Inwigilacji! Infiltracji Solidarnofici".

Niestety, nie syszaem o takim wniosku! A od listopada '91 Milewski jest szefem dziaajcego przy Urzdzie Prezydenta Biura Bezpieczestwa Narodowego w randze ministra stanu. W czerwcu '92jego nazwisko umieszczone zostaje na dostarczonej przez min. Macierewicza licie osb (nr 63), ktrych dane jako TW znalazy si wrd zapisw archiwalnych MSW4 .

By moe p- Milewski jest czysty jak za. Szkoda jednak, i nic nic zrobiono w celu upewnienia o tym opinii public/.nej.

Jesieni '92 Andrzej Jdrzejczyk prowadzcy ledztwo w sprawie mierci w '77 studenta Stanisawa Pyjasa, ustpuje zc stanowiska naczelnika Wydziau ledczego Prokuratury Wojewdzkiej w Krakowie- Jdrzejczyk twierdzi, i doszed do miejsca, w ktrym naley ujawni 'tajnych, wsppracownikw SB*, ktrzy w liczbie co najmniej 12 operowali w najbliszym otoczeniu Pyjasa, a ktrym on ufat bezgranicznie. Ponosz oni moraln odpowiedzialno za jego mier* jeli za udowodni si im pomocnictwo, bd odpowiada karnie za wspudzia w morderstwie. Od sierpnia 'leakuje1 w Ministerstwie Sprawiedliwoci mj wniosek O ujawnienie tych "tajnychwsppracownikw1. 'Wsppracownicy'jako ludzie wyksztaceni, z 'opozycji', ulokowali si pewnie w rnych instytucjach i organach. Dla nich ujawnienie to 'by albo nie by'.(.) Mimo upywu 14 lat nadal widz szans wykrycia sprawcw mordu. Pod warunkiem, c nikt nic bdzie utrudnia mi postpowania. Prokurator nic ma moliwoci dokonywania tzw. czynnoci operacyjnych. Kiedy wynika konieczno takich czynnoci, zwrciem si do Urzdu Ochrony Pastwa, Do UOP dlatego, c w policji nadal zatrudniony eh jest wielu byych funkcjonariuszy SB, ktrych udziau w tym przestpstwie nic mogem wykluczy. Z UOP otrzymaem kuriozaln odpowied*, e Urzd Ochrony Pastwa nie ma moliwoci przeprowadzenia czynnoci operacyjnych, Kiedy zadaem z przejtego po SB archiwurn akl dotyczcych inwigilacji Pyjasa i opozycyjnego rodowiska studenckiego wok niego, otrzymaem odpowied, e akta te zostay zniszczone. Moe rzeczywicie tak byo, tylko wwczas obowizkiem UOP byo bezzwoczne zawiadomienie o tym prokuratury, aby ta wszcza dochodzenie o niszczeniu akt. Tego dotychczas UOP nie uczyni"

Jeli jest prawd, e za decyzjami o podtrzymaniu tajnoci wielu innych, materiaw PRL-owskich bezporednio stoj interesy i decyzje UOP-u, to czy mona unikn niepokojcych podejrze, i firma ta, w ktrej pracuj tysice byych funkcjonariuszy SB, broni w ten sposb nie tyle interesu Pastwa Pol-skiego, co interesw Judzi starych ukadw? Przypominam, e w UOP-ie w subach opercyjnych jest dwie trzecie starej kadry"45.

Dziwi te dua liczba TW w tej sprawie. Kilka miesicy przed mierci, Pyjas, wraz z kolegami, wsppracowaa KOR-em. Liczba TW moe wskazywa, i w Krakowie w gr wchodzia grupa opozycyjna, ktrej dziaalno zainicjowana bya przez SB. Rzecz do czsto w praktyce MSW spotykan byo przechodzenie ludzi bdcych TW podczas studiw do pracy w SB po ich ukoczeniu. Czyby wrd ludzi, ktrych ujawnienia domaga si prok. Jdrzejczyk byli kadrowi pracownicy SB, obecnie pracujcy w UOP? UOP mg te, np. przej niektrych TW ze sprawy Pyjasa i wykorzystywa ich do swych celw. Jeden z moich konsultantw, cmcrylowany wyszy oficer LWP zwrci mi uwag w kontekcie tej sprawy na swj przypadek- W okresie stalinowskim donosio na niego dwch przyjaci. Obecnie jeden z nich jest pisarzem, drugi by profesorem wyszej uczelni. W '89 materiay sprawy tego oficera (zwizane z jego dziaalnoci w AK) zostay zniszczone wraz z danymi donosicieli. atwo sobie wyobrazi, jak wielkim skandalem rodowiskowym staoby si ujawnienie "drugiej" strony aktywnoci yciowej tych osb cho tu w .gr nie wchodzi tragiczna mier, tak jak w sprawie podjtej przez prokuratora Jedrzejczyka.

Jeli nawet zaoymy przez chwil, i TW ze sprawy Pyjasa s dzisiaj faktycznie niezwykle polskiemu pastwu przydatni, to przedkada tu si raczej wtpliwe interesy operacyjne i polityczne nad pewne jasne wymagania prawne i moralne. Powtarza si praktyka stosowana przez wszystkie bodaj policje (w tym oczywicie i komunistyczne): toleruje si ludzi amicych prawo, gdy zgadzaj si zosta lub by nadal naszymi ludmi. Jak jednak w tej sytuacji mona marzy o rozliczeniu si^ z dziedzictwem przeszoci?

11 Rozmowa AncUzeja Paiuty* CK, nr 237, 25-27.10.31, s. 12. Dalsze materiay nawigujce do lej sprawy w nr 239 i 240, Wydanie krajowe Cr W o lej .sprawie nie wspomniao.

>S Wypowiedz Jctzcgo Koniecznego, Magazyn kryminalny. 999, nr 4, 21,02.93, s. 5.

Krzysztof Kozowski mwi: Gdy byem jeszcze ministrem, prokurator wnis o ujawnienie trzech 'TW'. Poda ich pseudonimy i twierdzi, e maj co na

sumieniu. Zbadaem to i mona mi wierzy albo nie wymienieni 'TW nie mieii nic wsplnego ze mierci Pyjasa. Byli wykorzystani jedynie do zbierania informacji. Prokuratorzy mwi, e o tym. co jest przydatne do procesu powinien decydowa sd. Ale chodzi O precedens jeeli zaczniemy ujawnia 'TW', bdzie to miao negatywne konsekwencje w przyszoci"- Panie ministrze, to jakie nieporozumienie: formuka mona mi wierzy lub nie" nadaje si do dyskusji przy piwie, a nie przy rozstrzyganiu kwestii procesowych!

Zasygnalizujmy te problem oglniejszy waciwy dla caej refleksji nad polityk: co si w ostatecznym rozrachunku traci, a co zyskuje? Jakie s granice kompromisu z bezprawiem? Jak dalece mona si posun w stosowaniu rodkw niemoralnych i nielegalnych, w lym po prostu podych, w pracy instytucji majcej by Urzdem Ochrony Pastwa praworzdnego?

"CZWARTA WADZA" KOMU SUY?

Jarosaw Kurski komentujc swj gony tekst Wdz przedostatni rozdzia", w ktrym byli urzdnicy Kancelarii Prezydenta poddali Belweder surowej krytyce, pisze, i jego publikacja bya testem na istnienie w Polsce tzw. czwartej wadzy wolnej prasy. Test wypad negatywnie. W Polsce jest wprawdzie wolna prasa lecz nie jest jeszcze czwart wadz*'. Moim zdaniem, jest jeszcze gorzej ni sdzi Kurski. Trudno bowiem byoby twierdzi, i z pras woln i niezalen w szerszej skali mamy do czynienia. Te same siy, ktre paraliuj nasz klas polityczn, kontroluj liczne rodki masowego przekazu. Dlatego wanie prasa nie jest w stanie peni zadania kontrolowania i porednio oczyszczania tej klasy.

Pod rzdami PZPR rodowisko dziennikarskie byo nasycone agentur w stopniu szczeglnie wysokim. Oto wypowied b. funkcjonariusza SB: "Wrd dziennikarzy to trzeba byo szuka czystego, takiego, ktry ju z kim nie wsppracuje. Jak si juz taki znalaz, to si moi koledzy bili, ktry ma go przej, pozyska4S. Tytuem przykadu, przypomnijmy, e przy okazji nowego ledztwa

46 W, nr X w. III, 05.01,93, s. 3,

J.Kuraki, Wok* wodza, Kultura, wyd. krajowe, nr 6, 1992, fi, 53.

w sprawie mierci Gtzegoiza Przemyka ujawniono, i w okresie ledztwa pierwotnego Powoano trzyosobow grup propagandow oficerw SB, ktra inspirowaa publikacje zgodne z celem postawionym przez MSW. (...) Jak wynika zdokumentw, z grup t wsppracowali niektrzy dziennikarze centralnych pism'rt . Jasne jest, e tego typu sytuacje nie byy niczym nadzwyczajnym w yciu komunistycznego dziennikarstwa. Bardziej niepokoi musi jednak wtpliwa rola dziennikarstwa postsolidarnociowego niele to ilustruje jego stosunek do sprawy FOZZ.

Nie moe w tej sytuacji dziwi sia propaganda ktra w oczach wielu ludzi zdoaa sprowadzi problem LiD do absurdu. Trudno te uwierzy, e taktyka szumu informacyjnego nie bywa stosowana z premedytacj. Czy histeryczne wypowiedzi padaj czciej z ust zwolennikw lustracji, czy le jej przeciwnikw? Czy nie chodzi o to, by stworzy wraenie chaosu informacyjnego oraz bagna moralnego i politycznego, z ktrych nie sposb wyowi nic wyranego i jednoznacznego? Nie wykluczam, e w tej grze posunito si nawet do sprowokowania oskare ju od samego pocztku bezpodstawnych, atwych do odparcia, aby skompromitowa sam ide lustracji. Taki wanie charakter zdaje si mie przypadek z przedstawionym