Andrzej Wajda Polski film dokumentalny

3 (5

5) /

mar

zec

201

6M

AGAZ

YN F

ILM

OWY

3 (5

5) /

mar

zec

201

6IS

SN 2

353-

6357

WW

W.S

FP.O

RG

.PL

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

plakat_50_LAT_205x280_3mm.pdf 1 2016-01-11 13:04:13

wygrana walka o kinoAndrzej WajdaWYWIAD

TEMAT NUMERU

Polski film dokumentalny

Spis trecinr 55

marzec 2016

MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016

Na okadce: Andrzej WajdaFot. Bartosz Krupa/East News

3 (5

5) /

mar

zec

201

6M

AGAZ

YN F

ILM

OWY

3 (5

5) /

mar

zec

201

6IS

SN 2

353-

6357

WW

W.S

FP.O

RG

.PL

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

plakat_50_LAT_205x280_3mm.pdf 1 2016-01-11 13:04:13

wygrana walka o kinoAndrzej WajdaWYWIAD

TEMAT NUMERU


Rys. Henryk Sawka

POLSCYFILMOWCY

archiwalnenotacje

RYNEK FILMOWYWydzia Radia i Telewizji Uniwersytetu lskiego 46Rozmowa z Rafaem Sysk 50Fundacja Wspierania Kultury Filmowej Cyrk Edison 52Wytwrnia Scenariuszy 54Rozmowa z Simonem Stoneem 56Film Factory w Sarajewie 58

MISTRZOWIEKrzysztof Kielowski projekty niezrealizowane 60

REFLEKSJEAudiowizualna historia kina 6410 000 dni filmowej podry 66Nie ma stolika 68

MOJA (FILMOWA) MUZYKAPrzemysaw Gintrowski 69

SWOICH NIE ZNACIEJoanna Klimkiewicz i Kamila Klimas-Przybysz 70

NIEWIARYGODNE PRZYGODY POLSKIEGO FILMU Maddalena 72

MIEJSCAKino Narew 74

STUDIO MUNKA 76

PISF 78

KSIKI 80

DVD/CD 84

IN MEMORIAM 85

VARIA 87

LIST DO REDAKCJI 94

BOX OFFICE 95

SFP/ZAPA 3

ROZMOWA NUMERUAndrzej Wajda 4

TEMAT NUMERUPolski film dokumentalny 12

WYDARZENIA Zote Tamy 20Nagrody PSC 21Dyplomaci w Kulturze 22

FESTIWALE W POLSCEZoom-Zblienia 24Prowincjonalia 25

NAGRODYHonorowy Jacio Wodnik 26

WYSTAWYKrzysztof Kielowski. lady i pami 28

POLSKIE PREMIERYKalendarz premier 30 Rozmowa z Jerzym Zalewskim 32Rozmowa z Maciejem Adamkiem 34

W PRODUKCJI 36

FESTIWALE ZA GRANICRotterdam 37 Berlin 38 Santiago de Chile 40

POLSCY FILMOWCY NA WIECIE 42

Fot.

Kub

a Ki

ljan/

SFP

Rys

. Zbi

gnie

w S

tani

saw

ski

2

SFP/ZAPA

3MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016

WYDAWCAStowarzyszenie Filmowcw Polskich

REDAKCJARedaktor naczelnyJerzy Armata

Zastpca redaktora naczelnegoAnna Gaszczka

Sekretarz redakcjiAneta Ostrowska

Redakcja tekstw ikorekta Julia Michaowska

WsppracaMarcin Adamczak, Kuba Armata, Anna Bielak, Andrzej Bukowiecki, Jzef Gbski, JerzyGruza, Andrzej Haliski, Barbara Hollender, Janusz Koodziej, Anna Kot, Krystyna Krupska-Wysocka, Andrzej Luter, AnnaMichalska, Dagmara Romanowska, Ola Salwa, Grzegorz Wojtowicz, Anna Wrblewska, Artur Zaborski, Marcin Zawiliski, Stanisaw Zawiliski, Pawe Zwoliski

ReklamaJulia [email protected]

Projekt graficzny, DTPAnna Abrataska

DrukArtDrukul. Napoleona 405-230 Kobykawww.artdruk.com

Nakad: 2100 egz.

Adres redakcjiStowarzyszenie Filmowcw Polskich

ul. Krakowskie Przedmiecie 700-068 Warszawatel.: (48) 22 556 54 84faks: (48) 22 845 39 08e-mail: [email protected] Filmowcw PolskichSekretariatul. Krakowskie Przedmiecie 700068 Warszawatel.: (48) 22 845 51 32, (48) 22 556 54 40faks: (48) 22 845 39 08e-mail: [email protected] Millennium SAKonto: 44 1160 2202 0000 0001 2123 7014

ZARZD GWNYPrezesi HonorowiJerzy KawalerowiczJanusz Majewski Andrzej Wajda

PrezesJacek Bromski

WiceprezesiJanusz ChodnikiewiczJanusz Kijowski

SkarbnikMicha Kwieciski

Czonkowie ZarzduWitold Adamek Filip BajonWitold GierszDorota LamparskaJuliusz MachulskiMarcin Pieczonka Allan Starskioraz Marek Serafiski Sekcja Filmu Animowanego (Przewodniczcy)Jerzy Kucia Sekcja Filmu Animowanego (Wiceprzewodniczcy)Andrzej Marek Drewski Sekcja Filmu Dokumentalnego (Przewodniczcy)Pawe Kdzierski Sekcja Filmu Dokumentalnego (Wiceprzewodniczcy)Krzysztof Magowski Sekcja Telewizyjna (Przewodniczcy)Witold Bdkowski Sekcja Telewizyjna (Wiceprzewodniczcy)Janina Dybowska-Person Koo Charakteryzatorw (Przewodniczca)Andrzej Wojnach Koo Cyfrowych Form Filmowych (Przewodniczcy)Ryszard Janikowski

Koo Kaskaderw (Przewodniczcy)Micha Wnuk Koo Modych (Przewodniczcy)Barbara Hollender Koo Pimiennictwa (Przewodniczca)Micha Kwieciski Koo Producentw (Przewodniczcy)Andrzej Roman Jasiewicz Koo Realizatorw Filmw dla Dzieci iModziey (Przewodniczcy)Micha arnecki Koo Reyserw Dwiku (Przewodniczcy)Maciej Karpiski Koo Scenarzystw (Przewodniczcy)Andrzej Haliski Koo Scenografw (Przewodniczcy)Krzysztof Wierzbiaski Koo Seniora (Przewodniczcy)Tomasz Dettloff Oddzia Krakowski (Przewodniczcy)Zbigniew mudzki Oddzia dzki (Przewodniczcy)Andrzej Rafa Waltenberger Oddzia Wrocawski (Przewodniczcy)

SD KOLEESKIPrzewodniczcyMarek Piestrak

SekretarzBeata Matuszczak

CzonkowieGrayna BanaszkiewiczHenryk BielskiMarcin EhrlichBarbara KosidowskaMagdalena azarkiewiczTomasz MiernowskiJan PurzyckiAndrzej SotysikAndrzej StacheckiPiotr Wojciechowski

KOMISJA REWIZYJNAPrzewodniczcyZbigniew Domagalski

WiceprzewodniczcaEwa Jastrzbska

Sekretarzukasz Maczyk

CzonkowieIrena Strzakowska Krzysztof Tchrzewski

SFP

Andrzej Wajda to nie tylko reyser wiatowego formatu, ale take obdarzony niezwyk intuicj wytrawny dyplomata, ktry najpierw jako Prezes naszego Stowarzyszenia, a pniej jako jego Prezes Honorowy, pomaga przeprowadzi polskie kino przez meandry ostatnich dziesicioleci, torujc mu drog ku wielkoci. Drogi Andrzeju, z okazji jubileuszu Twoich 90. urodzin, przyjmij od nas wszystkich ogromne podzikowania i najserdeczniejsze ycze-nia. Jestem przekonany, e polskie kino jeszcze nie raz bdzie mogo czerpa z Twojego talentu i dowiadczenia.

Prezesura Wajdy przypada na trudny i dra-matyczny przeom lat 70 i 80. XX wieku. To z tamtego okresu, kiedy filmowcom udao si wywalczy tzw. prawo do notacji, pozwala-jce m.in. zarejestrowa protesty Solidarnoci, pochodzi jego wypowied o tym, e podsta-wowy obowizek artysty wobec polskiej rzeczy-wistoci to obowizek mwienia prawdy to swoiste credo polskiej kinematografii, szcze-glnie dzisiaj, brzmi znowu bardzo dobitnie. Swoj wielko Wajda pokaza m.in. w sta-nie wojennym kiedy, by nie drani wadzy, postanowi usun si w cie. Dziki czemu zagwarantowa przetrwanie Stowarzyszeniu i powstrzyma marginalizacj rodowiska filmo-wego. To rodowisko wywalczyo sobie wol-no. Wadza chciaa nas ogranicza, produ-kowa filmy, jakie jej si podobay, mwia nam, e trzeba robi filmy o zwycistwie, pokazujce nasze sukcesy. A nam chodzio o co innego: chcielimy opowiada o sobie, o naszej sytuacji, o naszym widzeniu wiata tak czas PRL-u twrca Popiou i diamentu wspo-mina w rozmowie z Tadeuszem Sobolewskim, ktr znajdziecie w tym numerze Magazynu Filmowego.

Andrzej Wajda wielokrotnie podkrela, e si naszego rodo-wiska bya i zawsze bdzie jego solidarno. Sprawia ona, e na

przekr partykularnym interesom i odmiennym wiatopogldom, w sprawach wanych potrafimy mwi jednym gosem. Dlatego za kadym razem, gdy bya taka potrzeba, Andrzej Wajda z wielkim zaangaowaniem wcza si w inicjatywy wane dla filmowcw. By jednym z k zamachowych kampanii, ktra doprowadzia do uchwalenia nowej Ustawy o kinematografii, a za jej porednictwem do rozkwitu polskiego kina Srebrny Niedwied dla Tomasza Wasilewskiego jest tylko skromnym dowodem, ktry potwierdza

utrzymujcy si od kilku lat wysoki poziom artystyczny naszych produkcji.

Pozostajc w krgu rocznicowym, warto wspomnie o dwch wanych jubileuszach. 20 lat temu, 13 marca, zmar Krzysztof Kie-lowski, znakomity reyser filmw dokumen-talnych i fabularnych, ceniony pedagog, fan-tastyczny czowiek. Z kolei dziesi lat temu uruchomilimy w Stowarzyszeniu program 30 Minut, ktry pniej przejo nasze Stu-dio Munka. Przez t dekad powstao wiele znakomitych filmw krtkometraowych, ktre zdobyway nagrody na najbardziej pre-stiowych festiwalach w Polsce i za granic. Ale co najwaniejsze, grupa najbardziej zdol-nych reyserw debiutujcych krtkimi for-mami w Studiu Munka zrealizowaa debiuty penometraowe, wrd nich: Marcin Bort-

kiewicz, Kuba Czekaj, Maria Sadowska, Agnieszka Smoczyska czy Bartosz Konopka.

Pamitajc, e kino zaczo si od dokumentu, chciabym poleci wszystkim organizowany przez SFP w kwietniu przegld najlepszych polskich dokumentw ostatniego stulecia 100/100. Epoka polskiego filmu dokumentalnego. Szczegy wkrtce na stronie www.100100.pl.

Na koniec pragn yczy wszystkim wesoych i spokojnych wit Wielkanocnych.

Jacek BromskiPrezes SFP

Fot.

Bor

ys S

krzy

ski

/SFP

Pierwszym krokiem jest opu-blikowany wgrudniu pro-jekt rozporzdzenia wspra-wie moliwoci transgranicznego przenoszenia usug wzakresie tre-ci online (portability). Celem regulacji jest umoliwienie kon-sumentom, ktrzy wswoim kra-ju zamieszkania wykupili abona-ment np. wstreamingowym ser-wisie muzycznym albo wserwisie filmowym VoD, dostpu do tych serwisw podczas czasowego po-bytu winnym pastwie Unii Eu-ropejskiej. Obecnie, ze wzgldu na terytorialne zasady nabywania praw, ztakich serwisw mona co do zasady korzysta tylko wkra-ju, wktrym wykupiony zosta do nich dostp. Na podstawie prze-pisw rozporzdzenia waciciele serwisw byliby zobowizani do umoliwienia abonentom dost-pu do swoich usug zdowolnego miejsca wUnii Europejskiej.

Aby unikn konfliktu zistnie-jcymi umowami licencyjnymi inie zobowizywa serwisw do nabywania licencji na ca Uni Europejsk, rozporzdzenie wpro-wadza przepis, zgodnie zktrym uznaje si, e udostpnianie usug abonentowi czasowo przebywaj-cemu winnym kraju UE, odbywa si nadal wkraju zamieszkania tego abonenta.

Jakkolwiek zpunktu widze-nia konsumentw propozycja tej regulacji moe wydawa si bar-dzo atrakcyjna, projekt spotka si zostr krytyk brany kreatyw-nej. Deklarowan intencj Komi-sji jest umoliwienie dostpu do utworw wczasie krtkotrwaych wyjazdw (wszczeglnoci tury-stycznych) do innego kraju UE. Takie korzystanie ma charak-ter wyjtkowy iuboczny, wtym sensie, e nie stanowi konkuren-cji dla oferty serwisw interneto-

cza np. czasowy pobyt winnym pastwie czonkowskim ani pa-stwo czonkowskie zamieszka-nia. Przy tak oglnie sformuo-wanych przepisach nie jest jasne, czy znajd one zastosowanie np. wsytuacji, kiedy mieszkaniec Pol-ski wyjedzie do Belgii na studia albo wcelu podjcia okresowej pracy, pozostawiajc orodek swo-ich interesw yciowych wPolsce. Wtakim wypadku, korzystanie wBelgii ztreci licencjonowanych na terytorium Polski bdzie sta-nowi regularn konkurencj dla oferty lokalnych serwisw wBel-gii. Pozostawienie tych kwestii poza regulacj bdzie stwarza niepewno prawn wszystkich uczestnikw rynku ioznacza przekazanie wacicielom serwi-sw prawa do swobodnego decy-dowania owarunkach korzystania ztreci poza krajem zamieszkania. Publikacja projektu rozporzdze-nia uruchomia formalny proces legislacyjny. Stowarzyszenie Fil-mowcw Polskich przesao ju do Ministerstwa Kultury iDziedzic-twa Narodowego swoje wstpne uwagi odnonie projektu. Inicja-tywa Komisji stanowi jednak tak znaczn ingerencj wobecny stan prawny, e niewtpliwie bdzie przedmiotem dalszych dyskusji ianaliz.

O projekcie rozporzdzenia

w sprawie tzw. portabilityKomisji Europejskiej

wych wkraju, wktrym docho-dzi do takiego incydentalnego korzystania.

Tymczasem przepisy s zreda-gowane wsposb tak oglny, e mog by uywane wcelu regu-larnego obchodzenia tzw. blo-kad geograficznych bdcych pochodn licencji terytorialnych. Trzeba pamita, e licencje tery-torialne s jednym zpodstawo-wych rde finansowania pro-dukcji filmowej. Rozporzdzenie nie definiuje precyzyjnie, co ozna-

SFP/ZAPA

Tak jak pisalimy ju na amach Magazynu Filmowego modernizacja prawa autorskiego jest obecnie jednym z priorytetw polityki Komisji Europejskiej,

ktra w maju zeszego roku zapowiedziaa kompleksowy przegld przepisw w celu dostosowania ich do rodowiska cyfrowego i zapewnienia

oglnoeuropejskiej dostpnoci usug w zakresie treci online.

Lidia Radliska

Fot.

ww

w.e

c.eu

ropa

.eu

4

Rozmowa numeru: Andrzej Wajda

MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016

WygranaWalka okino

Fot.

Jerz

y Tr

oszc

zys

ki/F

ilmot

eka

Nar

odow

a

ZAndrzejem Wajd rozmawia Tadeusz Sobolewski

5

Wygrana walka o kino

7MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016

Pamitam, zaraz po wojnie, zobaczyem wkinie Obywa-tela KaneaOrsona Wellesa. Takie filmy daway poczucie, e jest si zczym ciga. Kuro-sawa, Fellini. To, co najlepsze ze wiata docierao do nas. Ale my te moglimy przemwi do wiata wasnym mocnym gosem, poniewa mielimy co wanego do powiedzenia. Cen-zura cigaa sowa. Wdialogach nie mona byo powiedzie tego, co mwio si wyciu. Ale kino, paradoksalnie, odnosio skutek, operujc obrazem. To dawao naszym filmom uniwer-salno.

Jak ta synna krata kanau, zamykajca drog do wolno-ci. Kombatanci nie mieli pre-tensji otaki obraz powstania, wyzbyty nadziei?Niektrzy mieli, ale to byo zro-zumiae. Oni chcieli pomnika bohaterw, ale mnie nie pomnik by wgowie. Jak miaem gosi chwa powstania, kiedy widzia-em, jak w1945 roku wygldaa Warszawa? Kiedy widoczne byy jego polityczne skutki? Klska powstania warszaw-skiego bya zwycistwem rzdu lubelskiego. Mona byo powie-dzie tak: kto doprowadzi do zniszczenia Warszawy? Rzd wLondynie. Akto odbudowa Warszaw? Rzd wLublinie. Do Warszawy cign proletariat. Murarze stawali si ministrami. Przedwojenna, mieszczaska Warszawa odesza wprzeszo. Pochody pierwszomajowe, ktre szy ulicami wlatach 40. i50. nie byy tylko wyreysero-wane. Ludzie, ktrzy szli wtych pochodach, naprawd byli zado-woleni. Zwioski krytej strzech przenieli si na MDM! Dla-czego mieli by niezadowoleni zustroju? Klska powstania otworzya drog nowej wadzy.

Ale pniej niektre dzieci PRL spojrzay na rzeczy-wisto krytycznie izaczy myle owielkiej zmianie. Kultura lat 1956-1981 przy-gotowywaa t zmian, bya zwrcona ku przyszoci. Narzekajc na dawny PRL, zapominamy, e on zakwe-

stionowa sam siebie. Ludzie ztamtego ustroju wyroli. Truizmem jest mwi, e kino polskie si do tego przyczy-nio. Mogo tak by dlatego, e kine-matografia powojenna powstaa nie na zamwienie wadz pa-stwowych, tylko zwoli filmow-cw. Stworzyli j tacy ludzie jak Wanda Jakubowska, ktra zrobia pierwszy film oOwi-cimiu, Aleksander Ford, ktry nakrci pierwszy film opowsta-niu wgetcie warszawskim. Ludzie ztej samej przedwo-jennej grupy Start stworzyli wodzi szko filmow. Ona powstaa zwoli rodowiska, nie

zpolecenia wadz. Wygldao to tak, jakby ta kinematogra-fia szykowaa si do jakiego wielkiego skoku, wychowujc plejad nowych reyserw, bo na razie, wpierwszych latach po wojnie, robiono zaledwie par filmw rocznie iwystarczyoby tych reyserw, ktrzy ju byli czynni.

Wrd ojcw polskiego kina kluczow postaci by Jerzy Bossak. Pan powiedzia kie-dy, e by jedynym prawdzi-wie twrczym polskim produ-centem. Miaem szczcie by wjego Zespole Kamera, gdzie robi-em najwaniejszy swj film tamtego czasu Czowieka zmarmuru. Bossak przynis pomys. Opowiedzia nam, e przeczyta wgazecie notatk oczowieku, ktry chcia si zatrudni wNowej Hucie jako murarz, ale powiedziano mu, e murarze nie s ju potrzebni. Ion poszed. Aci zachodzili wgow, skd znaj tego czo-wieka, t twarz. Iprzypomnieli

sobie, e jego portrety, wielkie na trzy pitra, przed ilu laty wisiay wNowej Hucie. To by Piotr Oaski, murarz, przodow-nik pracy. Tak si zacza opo-wie oczowieku zmarmuru, ktr na podstawie pomy-su Bossaka napisa dla mnie Aleksander cibor-Rylski. Ode mnie pochodzi pomys, eby pokaza t histori zpunktu widzenia modej dziewczyny, ktra reyseruje film oBirku-cie. Pamitam, jak wysaem do cibora, do Zakopanego, gdzie pisa scenariusz, list ztym pomysem. Scenariusz musia czeka, a Gierek doszed do wadzy

Trzynacie lat.No tak, ale bylimy modzi inie marnowalimy czasu. Wtej sprawie nie ustpowaem ico roku si upominaem oten film, awmidzyczasie zmieniay si wadze kinematografii. To, e wlatach 70. zainteresowa si Czowiekiem zmarmuru mini-ster Tejchma, wynikao std, e wmodoci by dziennika-rzem wNowej Hucie. Spodzie-wa si, e to bdzie film, ktry opowie zapomniany fragment historii Polski Ludowej. Itak byo. Ale bya te szansa powie-dzenia czego wicej ija t szans wykorzystaem. Korzy-stajc zgierkowskiego otwar-cia, wycignlimy lata 50. jako pogrk, przypomnienie, jak byo, jak amano ludzi.

Jzef Tejchma, dajc zgod na realizacj, zaryzykowa stano-wiskiem ministra kultury. To bya zoona sytuacja, ktr trudno zamkn wjednej for-mule. Ja myl, e on si spo-dziewa, e ten film wyjdzie naprzeciw rzeczywistoci, ale

rozumia te, e ta rzeczywi-sto bdzie si zmienia, e bdzie wicej wolnoci. Jako wicepremier, odpowiadajcy za kultur, chcia zrobi ten krok do przodu wramach moliwo-ci broni mego filmu wszdzie, gdzie to byo moliwe.

Obok staa Rosja. To bya ta nieprzekraczalna granica, przyczyna zniewolenia, okt-rej czasem zapominamy, mwic oPRL-u. Ale Rosja nigdy nie kontrolo-waa naszych filmw wtrakcie realizacji. To, co udao nam si zdziaa wkinie po 1956 roku ico doceniali filmowcy ikrytycy

wRosji, jak Grigorij Czuchraj czy Andriej Tarkowski byo wpeni dzieem naszego ro-dowiska. IFord, iJakubowska, iBossak, iJerzy Toeplitz uwa-ali siebie awszyscy mieli czerwone legitymacje za upowanionych do tego, aby kierowa kinem inie by zbyt nadzorowanym przez Komi-tet Kinematografii. Czuli si za nie odpowiedzialni inie chcieli, eby minister kultury czy mini-ster kinematografii byli zama-wiajcymi. Wszystkie moje filmy powstay wZespoach Filmo-wych od pomysu do scenariu-sza. Na tym polegao paradok-salne zwycistwo naszego kina. Kiedy po trzynastu latach cze-kania na zgod wadz, zacz-em zdjcia do Czowieka zmarmuru, mogem rozwija pomysy scenariusza idoda-wa sceny konflikt zwadz zaczyna si od chwili decyzji owprowadzeniu na ekrany. Ale od tej chwili szef Zespou bra spraw wswoje rce ibroni filmu swoim autorytetem. Kine-matografia potrzebowaa te

Rozmowa numeru: Andrzej Wajda


Tadeusz Sobolewski: Wswojej Historii kina polskiego Tadeusz Lubel-ski przypomina uchwa KC zpocztku lat 60., ktra miaa przywoa filmow-cw do porzdku. Bya tam mowa otym, e pierwsze-stwo wkinie maj problemy ideowe, suce potrzebom kraju. Ale kino nie suchao wadzy. Pamitam ztamtego czasu dyskusje wok Popio-w polemiki, ataki, rwnie ostre jak te, ktre wybuchy teraz wok Idy. Pan inaczej ni partia rozumia problemy ideowe ipotrzeby kraju. Andrzej Wajda: WPopioach szedem wrozumieniu histo-rii nie za Sienkiewiczem, tylko za eromskim, dla ktrego naj-waniejszym powodem, eby rozwaa przeszo, byy wa-nie nasze rany, nasze pomyki, bdy, anie bohaterska mier na polu chway. Imoe to byo nie bez znaczenia, e mymy wnaszym kinie uparcie uwia-damiali spoeczestwu pol-skiemu jego bdy po to, eby

ich nie powtarza. ISolidarno ich nie powtrzya.

Nie wywoaa kolejnego powstania.Ja nie wiem, czy Wasa ogl-da Kana czy inne nasze filmy ztamtego czasu, ktre ostrze-gay przed szafowaniem yciem kolejnych pokole. Nigdy znim nie rozmawiaem na ten temat. Ale on dobrze rozumia to, co imymy rozumieli w1989 roku, wspierajc Okrgy St, e nie ma lepszego wyjcia. Nie mielimy przecie ani wojska, ani widokw, e wesprze nas Zachd. Droga pokojowa oka-zaa si jedynym wyjciem.

Kino szkoy polskiej wyprowa-dzao Polakw zkultu narodo-wych klsk. Pokolenie mojego ojca, naznaczone przez wojn, czuo si lepiej po pana tra-gicznych filmach. One jako pomagay wyzwoli si spod ciaru przeszoci. Mymy mogli zabiera gos wtej sprawie, bo nie czulimy si wadnej mierze mwi

omojej generacji odpowie-dzialni za to, co si zdarzyo w1945 roku: e ZSRR zaj nasze tereny idecydowa, jaki bdzie ustrj. Ja za okupacji robiem to, co do mnie naleao. Miaem 15 lat, kiedy wRadomiu zoyem przysig Armii Kra-jowej. Ido koca wojny byem na subie, prcz ostatnich miesicy, kiedy aresztowano dowdcw, ktrym nosiem meldunki. Uciekem wtedy do Krakowa, do mojej rodziny itam si przechowaem do koca wojny. Chc tylko powiedzie, e wyszedem zwojny bez ad-nych kompleksw, nie dusiem wsobie adnych wyrzutw. To, co si dziao wPolsce, nie byo moj win, tylko win tych, kt-rzy podjli takie decyzje wJa-cie. Kiedy to zrozumiaem po 1945 roku, zaczem si kiero-wa wasnym rozumem.

Na polskiej scenie dziejo-wej pojawili si wtedy oni, czyli tak zwani komunici.Przejli wadz. Oni rzdzili kinematografi. Iod nich zale-

ao, jak daleko moglimy si posun wnaszej ocenie tego systemu.

Pan to mwi jakby bez pretensji.Tak wygldao nasze pole walki: oni brali na siebie odpo-wiedzialno polityczn, amy staralimy si przesun jak najdalej granice wolnoci wypowiedzi.

To bya gra. Zich strony te. Szef kinematografii Leonard Borkowicz narazi si tym, e pozwoli wysa Popi idiament na festiwal wenecki. Tak, bo wyszlimy na wiat, bo sukces polskiej kinemato-grafii by wpewnym sensie iich sukcesem. To, e polskie filmy nagradzano wCannes, Wenecji wBerlinie mniej nie byo bez znaczenia take idla wadzy, ktra chciaa by zauwaona.

Robilicie filmy nie dla nich, tylko dla wiata.

6

To rodowisko wywalczyo sobie wolno. Wadza chciaa nas ogranicza, produkowa filmy, jakie jej si podobay, mwia nam, e trzeba robi filmy ozwycistwie, pokazujce nasze sukcesy. Anam chodzio oco innego: chcielimy opowiada osobie, onaszej sytuacji, onaszym widzeniu wiata. Ito si stao moliwe dziki stworzeniu Zespow Filmowych.

Krystyna Janda, Jerzy Radziwiowicz iAndrzej Wajda na planie filmu Czowiek z elaza

Fot.

Jerz

y Ko

nik

/Film

otek

a N

arod

owa

8

Rozmowa numeru: Andrzej Wajda Wygrana walka o kino


rw, znajdujcych si komplet-nie poza wszelk ideologi, chronicych swoj osobist wolno.

Wadza moga uniemoliwi powstanie filmu, ale nie miaa siy sprawczej.Ostateczne decyzje wydawa minister kultury, ale propo-zycje wypyway od nas. Pol-skie kino lat PRL-uzawdzi-cza swoje ycie na ekranie, tak indywidualnie pokazane dziki temu, e realizacje kadego ztych filmw sprawowa kie-rownik artystyczny Zespou, bdcy reyserem, anie tzw. redaktor zramienia minister-stwa. Nasze obrazy, niezale-nie od faktu, e byy surowo oceniane icenzurowane na

etapie scenariusza, rozwijay si inabieray ycia wczasie ich realizacji na planie filmo-wym, angaujc ekip do twr-czej pracy. Wcaym swoim yciu nie zrobiem adnego filmu na zamwienie. Inigdy aden zszefw kinematogra-fii, ministrw kultury czy sze-fw wydziau wKC nie zwrci si do mnie, ebym zrobi taki czy inny film. Tak naprawd, sabo orientowaem si wlek-turach obowizkowych tam-tych czasw. Popi idiament by wlekturach szkolnych, ale otym, e jest taka powie, dowiedziaem si przypad-kowo od Tadeusza Janczara, wKrynicy, kiedy leczyem wrzd dwunastnicy ju po fil-mie Pokolenie.

Jak wiadomo, Jerzy Andrze-jewski, pracujc nad scena-riuszem Popiou idiamentu napisa t powie waciwie na nowo. Ale to ja napisaem mu wlicie, kto bdzie bohaterem filmu Maciek ie wszystko bdzie si dziao wcigu jednej nocy. Andrzejewski zachowa si wyjtkowo, by otwarty na nowe pomysy ida mi szans zro-bienia filmu, ktry przysoni powieciowy pierwowzr. Nikt tamtej powieci ju nie czyta inie wie, e jej bohaterem jest komunista. Ja zreszt wfilmie daem mu odmienn prze-szo, udzia wwojnie wHisz-panii, walk owolno innych. Chciaem, eby on te mia jaki rys tragiczny, nie by podobny

do tych cwaniakw, ktrzy szli do partii po kariery, kiedy ju skoczya si wojna.

Aczy Bramy raju Andrze-jewskiego, film okrucjacie dziecicej zrealizowany za granic, by pocztkowo pla-nowany na kraj? Nie, to nie wchodzio wrachub, chocia sam pierwowzr lite-racki powsta nie bez mojej inspiracji. Robiem Bramy raju wJugosawii, ale ta realizacja od pocztku do koca bya niepo-rozumieniem. Za granic udao mi si zrobi waciwie tylko jeden film, moe dwa, ktre s spenione: Dantona oraz Piata i innych. Oba niemoliwe do zrealizowania wkraju. Piat, na motywach zBuhakowa, wypro-dukowaa niemiecka telewizja ZDF, ale itam zetknem si zpewn form cenzury, tym razem religijnej.

Jakie byy proporcje midzy filmami, ktre udao si panu zrealizowa, aprojektami nie-zrealizowanymi? Powstawa mniej wicej jeden film na trzy, cztery projekty. Chodzio nie tylko owzgldy cenzuralne. Czasem nie mogem doprowadzi scena-riusza do koca. Czasem sam pomys budzi takie zastrzee-nia, e sprawa si nie rozwijaa. Bywao te, e chciaem ekrani-zowa powieci, ktre nie miay szans, jak Przedwionie.

Wiele ztych szans otworzyo si wczasie karnawau Soli-darnoci, wlatach 1980-1981.By to ostatni okres istnienia Zespow, ktre do koca, czyli do stanu wojennego wykonay swoje zadanie. Byem wtedy prezesem Stowarzyszenia Fil-mowcw Polskich. Najtrudniej-szym zadaniem byo przekona-nie wadz stanu wojennego, tej wojskowej rady, eby skoczy filmy, ktre wgrudniu 1981 znaj-doway si jeszcze wtrakcie realizacji.

Byy tam wietne tytuy...No, przede wszystkim Przesu-chanie Ryszarda Bugajskiego. Wadza daa sobie wmwi, e

pienidzy zzagranicznej dystry-bucji naszych produkcji. Praw-dziwe pienidze szy na tam Eastmancolor, kupowan za dewizy. Tama bya niezbdna, ona decydowaa otym, czy film mg znale dystrybucj na Zachodzie. Enerdowska ORWO technicznie si do tego nie nadawaa. Wracam do najwa-niejszego: to rodowisko wywal-czyo sobie wolno. Wadza chciaa nas ogranicza, produko-wa filmy, jakie jej si podobay, mwia nam, e trzeba robi filmy ozwycistwie, poka-zujce nasze sukcesy. Anam chodzio oco innego: chcieli-my opowiada osobie, onaszej sytuacji, onaszym widzeniu wiata. Ito si stao moliwe dziki stworzeniu Zespow Fil-mowych. Kierownik Zespou odpowiada przed wadzami kinematografii, aja odpowiada-em przed nim. Program dziaa-nia wypywa od nas, Czowiek zmarmuru moe by tu mode-lowym przykadem: Bossak opo-wiedzia histori, cibor umia j rozwin, bo zna Now Hut. Aja wpadem na pomys, e film oprzodowniku iolatach 50. robi wspczesna dziewczyna. Kry-styna Janda ubraa si tak, jak ja mogem by ubrany. Jest takie zdjcie, na ktrym stoimy razem, wpodobnych, rozszerzanych na dole dinsach, tzw. dzwonach. Wadza moga film zatrzyma,

ale nie moga go stworzy. Idee naszych filmw powstaway nie wgowach propagandystw zministerstwa, tylko pomidzy nami. Tajemnica sukcesu pol-skiego kina polegaa na tym, e bya to kinematografia rodo-wiska filmowego, anie kine-matografia rzdowa. Mielimy sojusznikw take wrd ludzi, zktrymi wadza si liczya. Scenariusz Kanau by przyj-

mowany bardzo niechtnie, ale pamitam, jak zaciekle broni go Tadeusz Konwicki, kierownik literacki Zespou Kadr Jerzego Kawalerowicza. By wtedy jesz-cze wpartii.

Wyomem zsocrealizmu byo ju Pokolenie, zrealizo-wane wroku 1954 zt synn scen kocow, gdy Tadeusz omnicki na widok kolejnych ochotnikw, zentuzjazmem idcych do konspiracji jak na zabaw, ukradkiem pacze, bo wie, e bd gin. Tema-tem filmu nie bya bohater-ska walka, tylko okropnoci wojny, groza mierci, pd do ycia. Takie byy narodziny szkoy polskiej.Partia bya niezadowolona: chcieli mie rocznicowy film opowiceniu ycia dla sprawy, odpowiednik radzieckiej Modej Gwardii, adostali co innego. Film zmienia si wtrak-cie realizacji. omnicki przed zdjciami przyszed do mnie ipowiedzia, e wostatniej sce-nie bdzie paka. Uwaa, e takie powinno by zakoczenie. Aja byem reyserem, ktry mu wierzy ida mu wolno wyra-enia tego, co chcia.

Mwimy: rodowisko ale ono nie byo monolitem. Po 1968 roku dosza do gosu grupa nacjonalistyczna, sku-

piona m.in. wok stowarzy-szenia Grunwald, prze-ciwstawiajca si tradycji szkoy polskiej iproponujca inny rodzaj kina, inny rodzaj patriotyzmu. Ta grupa nabraa znaczenia wraz zfrakcj gen. Moczara, ich programem byo tworzenie filmw patriotycznych, arw-noczenie susznych ideolo-gicznie. To bya gra na patrio-

tyzm, zprzyzwoleniem ZSRR. Ale przez kogo by ten nard uksztatowany ico si nazy-wao zwycistwem, to zale-ao od PZPR , ktra potrze-bowaa tych filmw. Musz powiedzie, e niektre miay widowni jak Hubal. Jednak byy wynikiem wewntrznych rozgrywek inie odegray adnej roli poza krajem. Bo oco nam chodzio? Oto, e Polska jest czci Europy, czci wiata. Kiedy ogldaem Popi idia-ment ze studentami japoskimi, widziaem, jak dalece rozumiej sytuacj Maka Chemickiego, poczucie honoru, ktre kae mu wykona wyrok ito, e on nie moe zacz nowego ycia bez spenienia obowizku, wktry ju nie wierzy, iprzez ktry

ginie. Ta sytuacja mogaby si dzia wwielu miejscach wiata, wrnym czasie. Zainteresowa-nie budziy nasze filmy wsp-czesne zlat 60. i70. Europa pytaa: co jest za murem berli-skim? Atam bylimy my, razem zpolsk kinematografi iopo-wiadalimy wiatu, kim jeste-my, czego chcemy. Struktura krysztau Krzysztofa Zanus-siego rozpocza nowy temat. Byli te Niewinni czarodzieje, filmy Jerzego Skolimowskiego, zadziwiajcy N wwodzie Romana Polaskiego.

Gomuka wcieka si na ten film jako przejaw buruazyj-nej mentalnoci. Inic dziwnego te filmy poka-zyway modych ludzi, outside-

Wcaym swoim yciu nie zrobiem adnego filmu na zamwienie. Inigdy aden zszefw kinematografii, ministrw kultury czy szefw wydziau wKC nie zwrci si do mnie, ebym zrobi taki czy inny film.

Ewa Krzyewska i Zbigniew Cybulski wfilmie Popi i diament,

re. Andrzej Wajda

Fot.

Wie

saw

Zdo

rt/S

F Ka

dr/F

ilmot

eka

Nar

odow

a

10

Rozmowa numeru: Andrzej Wajda Wygrana walka o kino


cze. Joanna Ronikier po-czya ze sob te wietne sztuki Bauckiego, Zapolskiej, Kisie-lewskiego. Stary Teatr tamtego czasu, wktrym pracowali Jarocki, Swinarski ija, eksplo-atowa aktorw do zdechu, co pomagao wydoby si indywidualnociom. Aktorzy grajcy wtym serialu mieli za

sob wersj sceniczn, nie grali tylko do kamery, bo wczeniej sprawdzili si przed publicz-noci. Wiedzieli, gdzie bdzie miech, agdzie wzruszenie, gdy odtwarzali ten spektakl na deskach teatru ju kilkadzie-sit razy.

Po tym filmie pomylaem, e Polska Ludowa przypominaa troch zabr austriacki, gdzie wramach systemu iprzy pewnych ograniczeniach by duy margines wolnoci, sztuka pomagaa y iwyrwa si zkrakowskiego wiatka, ztego naszego maego kka, ktre tak chwali wujek zkomedii Bauckiego. Cho to kko te miao

swoje dramaty, tworzyo jaki wiatek, ktry nieuchronnie przemija, ginie. Mymy zazdrocili Wyspia-skiemu, aprzecie on te two-rzy wzniewolonym kraju.

To by pana pomys, e jacy balowicze rankiem, na kacu, id do pracowni Jana

Matejki, popozowa mu za pienidze, jako statyci do Bitwy pod Grunwaldem, ktr wanie malowa? Takie pomysy podsuwa nam Krakw, takie anegdoty odnaj-

dywalimy wpamitnikach. Czas, wktrym si dzieje Zbie-giem lat, zbiegiem dni nie by taki odlegy. Kiedy wkrakow-skiej Akademii, wroku 1947, jako student, wybraem na dodatkowy przedmiot sceno-grafi, uczy mnie jeszcze Karol Frycz, ktry by na premierze Wesela. WKrakowie, jak nig-

dzie indziej wPolsce, miao si poczucie kontynuacji.

Piwnica Pod Baranami, zktr by pan blisko zwizany, urz-dzaa happeningi, na przykad

powtrk jubileuszu Jzefa Ignacego Kraszewskiego wRatuszu, tak jakby wci trwa ten sam czas.Pamitam, Piotr Skrzynecki osign to, e cay ten happe-ning odbywa si wRatuszu. Jate tam byem inawet prze-mawiaem, tylko ju nie pami-tam jako kto...

Pikne czasy pod zaborami.Ale zarazem Krakw lat 70. by czci teatralnej rzeczywisto-ci europejskiej. To bya nasza ucieczka. Chodzio oto, eby ten kraj nas nie dusi, ebymy nie krcili si tylko we wasnym kr-gu inie wmawiali sobie, e nasza chata zkraja iniech na caym wiecie wojna, byle nasza wie spokojna... To byo decydujce: nie da si zepchn na margi-nes Europy iwiata. Isamemu, we wasnym krgu siebie oce-nia, sami do siebie gada... War-to te wanie dzi przypomnie, jak skutecznie potrafilimy wal-czy opolskie kino. Dzi ta lek-cja moe by znw potrzebna.

Warszawa, zima 2016

nie mona filmu ocenia po intencjach, tylko po jego osta-tecznym ksztacie. Kalkulowa-em sobie, e sytuacja bdzie ewoluowa, stan wojenny nie bdzie mia tej samej ostro-ci, co na pocztku. Musz nastpi jakie zmiany, trzeba za wszelk cen skoczy te filmy iczeka.

Wpana dorobku po Czo-wieku zelaza nastpuje jaka cezura. Przedtem, wlatach 70., realizuje pan film za filmem. Kady jest kra-cowo rny. Po Czowieku zmarmuru melancho-lijne poegnanie zmodoci wPannach zWilka, awmi-dzyczasie jeszcze filmowanie Umarej klasy Kantora.To wynikao znatoku pomy-sw, jedne upaday, drugie staway si realne. To nie jest linia reysera, ktry powoli si rozwija, iuktrego jeden film wynika zdrugiego. Czowiek zmarmuru mg mie dalszy cig, ale musia nastpi Sier-pie 1980, kiedy jaki anoni-mowy stoczniowiec powiedzia:

Niech pan zrobi film onas. Zapytaem: Jaki? Czo-wiek zelaza. Ito jest jedyny wmoim yciu film, jaki zrobi-em na zamwienie.

Myl, e wsumie warto byo po latach zrobi trzeci cz film oWasie. Wida to teraz, kiedy reimowi histo-

rycy umniejsz jego rol. Wmoim dugim yciu spotka-nie zLechem Was miao szczeglne znaczenie. Komuna przechwalaa si nieustan-nie, e klasa robotnicza jest jej dzieem, uksztatowana przez marksizm-leninizm. Lecha uksztatowaa rzeczywisto pracy wwielkim przemyle, wygarbowaa mu na plecach prawd otym ustroju idaa wiadomo, jak ten ustrj naprawd dziaa. To pozwo-lio Wasie tak skutecznie rozmawia zwadz wczasie strajku wStoczni Gdaskiej. T wiadomo wnim najbar-dziej podziwiaem. Zniej te wogromnym stopniu naro-dzia si SOLIDARNO.

Nie co innego byo powodem powstania mego filmu Wasa. Czowiek znadziei. Dzisiaj, kiedy wraca Akcja Bolek ibrednie rodem zSB, pra-gn moim filmem zaprotesto-wa przeciw temu, co propo-nuje nasza wadza. Wpostaci Wasy fascynujce byo dla mnie to, e on si nie rymuje

znaszymi bohaterami, kt-rzy ponosz klsk wsusznej sprawie iod tego momentu s uwiceni. Wasa nie ponis klski. Byem przy tym iwidziaem, jak wielkie byo wok niego parcie do tego, aby wywoa konflikt. Ale kon-flikt skoczyby si katastrof. Dlaczego udao si przeprowa-dzi Okrgy St? Bo wyonia si wrd rzdzcych przewi-dujca grupa, ktra uznaa, e partia nie jest ju im potrzebna, ie ten ustrj musi upa. Chcieli natomiast zachowa rodki imoliwoci. Itrzeba byo im to da, wzamian za wejcie na drog demokracji. Ta transformacja, ktra dzi-siaj ma tak gonych kryty-

kw, kosztowaa nas najtaniej, jak tylko si dao. Gdyby byo inaczej, druga strona posuy-aby si si. Wciskaj nam dzi ciemnot, bo urodzonym po 1989 roku mio jest sysze, e trzeba byo tym komunistom eb urwa, zabra im wszyst-kie przywileje, postawi pod sd. Ale przecie wPolsce staa

armia sowiecka, nie mwic onaszych czogach.

Pomidzy partyjnym betonem aludmi pokroju Mieczysawa Rakowskiego bya przepa, cho wszystkich ich podrczniki nazw komunistami.Dziki tym rnicom mogy powstawa nasze filmy.

Jest taki pana film serial telewizyjny do ktrego lubi wraca. Powsta wroku 1980, jakby na koniec epoki, wprzeddzie wielkich zmian Zbiegiem lat, zbie-giem dni To wypyno zmoich teatral-nych krakowskich dowiad-

Wadza moga film zatrzyma, ale nie moga go stworzy. Idee naszych filmw powstaway nie wgowach propagandystw zministerstwa, tylko pomidzy nami. Tajemnica sukcesu polskiego kina polegaa na tym, e bya to kinematografia rodowiska filmowego, anie kinematografia rzdowa.

Fot.

Mar

cin

Mak

owsk

i/IT

I Cin

ema

Fot.

Ren

ata

Pajc

hel/

Polfi

lm/E

ast

New

s

Wasa. Czowiek z nadziei, re. Andrzej Wajda

Krystyna Janda w filmie Czowiek zmarmuru,

re. Andrzej Wajda

12

Temat numeru: Polski film dokumentalny Marek Hendrykowski: Kino zaczo si od dokumentu


Kino zaczo si dokumentu

od

Marek Hendrykowski

Temat numeru:


Owiele mniej ceniony wPolsce ni za granic.

Wiadomo, nikt nie jest prorokiem we wasnym kraju. Usiebie, wkrgu

rodzinnym zawsze egzystowa bardzo skromnie,

usytuowany na drugim planie, wcieniu wielkiej

fabuy. Niedoceniany, zajmujcy dalsze miejsce

przy filmowym stole niczym ubogi krewny lub krewna.

Murarz, stolarz, szewc, sztygar na zagrodzie, wiejska nauczycielka,

chop na roli, junak zhufca pracy, maturzysta,

wyrodny syn, felgarz zWoli, kiniarz, pacjent szpitala, petent usiujcy zaatwi spraw wurzdzie, nocny portier, klakier, kierownik

cmentarza, mieciarz, szczuroap, kobieta

pracujca, zahukana matka, alkoholik, urodzony wniedziel, poborowy, szef

kompanii, w roboczy, waciciel antykwariatu

zksikami, wkniarka

Fot.

Eas

t N

ews

14



Przede wszystkim dokument nasz nie jest ubogim krew-nym fabuy, lecz jej duo star-szym bratem. Jego mao znane, cho godne odnotowania, dumne pocztki sigaj eksperymentw ipierwszych zapisw dokumen-talnych XIX-wiecznej Warszawy dokonanych przez pioniera pol-skiej iwiatowej kinematografii, Kazimierza Prszyskiego. Polski dokument pojawi si zatem znacz-nie wczeniej ni nasze pierwsze filmy fabularne ita rola prekursora da jeszcze osobie zna wielokrot-nie wprzyszoci.

Na Kazimierzu Prszyskim, Janie iJzefie Popawskich czy Piotrze Lebiedziskim prekur-sorski wkad najdawniejszych po-cztkw polskiego dokumentu si nie koczy. Pioniersk rol, ito wskali wiatowej, odegraa rwnie myl teoretyczna Bolesa-wa Matuszewskiego. Magorzata Hendrykowska wmonografii dzie-

ry, co: Andrzej Munk, Wojciech Jerzy Has, Wadysaw lesicki, Jerzy Hoffman, Janusz Majew-ski, Krzysztof Zanussi (autor etiu-dy filmowej mier prowincjaa idokumentu oKrzysztofie Pen-dereckim), Krzysztof Kielowski, Tomasz Zygado, Piotr Szulkin, Magorzata Szumowska, Marcin Bortkiewicz iMarcin Koszaka. Tu przed debiutem fabularnym Porwanie krla odszed wroku 1981 Wojciech Wiszniewski.

OsobowociJak na tej wielkoci kinemato-grafi, mielimy ich inadal ma-my wdokumencie zaskakujco wiele. Sprbuj wymieni niekt-re znich, najbardziej pamitne. Zprzedwojennych: Jan Skarbek- -Malczewski, Stanisaw Wohl, Aleksander Ford, Jerzy Gabry-elski, Eugeniusz Ckalski, Jerzy Zarzycki, Karol Szoowski, Antoni Bohdziewicz, Romuald Gantkow-ski, Stefan Osiecki oraz niereali-zujcy jeszcze wtedy osobicie filmw Jerzy Bossak. Ten ostat-ni wlatach powojennych wywar ogromny wpyw na rozwj wcze-snego polskiego dokumentu, nie wspominajc ju ooryginalnej for-mule Polskiej Kroniki Filmowej, ktrej by architektem.

Oprcz Bossaka, ktry pozosta-wa do mierci niekwestionowa-nym liderem polskiego dokumen-tu jako jego znakomity nauczyciel iguru, wyrazicie zaznaczyli wnim sw obecno: Stanisaw Rodo-wicz, Jarosaw Brzozowski, Nata-lia Brzozowska iTadeusz Makar-czyski. Pojawia si te wkrtce grupa modych zdolnych: Andrzej Munk, Andrzej Brzozowski, Tade-usz Jaworski, Kazimierz Karabasz, Wadysaw lesicki, Robert Stan-do, Jerzy Ziarnik, Wodzimierz Bo-rowik, Maksymilian Wrocawski, Jan omnicki, Mariusz Marzy-ski, Krystyna Gryczeowska, Da-nuta Halladin, Bohdan Kosiski oraz kolejny oprcz Karabasza ilesickiego duet dokumenta-listw: Jerzy Hoffman iEdward Skrzewski.

Dekad lat 60. wpolskim filmie dokumentalnym zdominowa na-rastajcy konflikt midzy estety-zujcymi kaligrafami ageneracj pragncych filmowa wprost, do ktrej naleeli: Grzegorz Krlikie-

filmu fabularnego (liczba wybit-nych dzie, prestiowe nagrody, wielkie postaci polskiego kina etc.) plasuje nas dzisiaj na pozio-mie przyzwoitej redniej europej-skiej, otyle warto sobie uwiado-mi, i wdziedzinie dokumentu uznawani jestemy od dawna za potg wskali wiatowej. Nie-zliczone prestiowe nagrody na midzynarodowych festiwalach wWenecji, Cannes, Trydencie, Edynburgu, Oberhausen, Mann-heim, Lipsku, Krakowie, Amster-damie, Londynie, Barcelonie, no-minacje do Oscara iin. wiadcz same za siebie.

Suita warszawska, Wieliczka, Powd, Kolejarskie sowo, y-cie jest pikne, Muzykanci, Na-rodziny statku, Rodzina czowie-cza, Elementarz, Siedem kobiet wrnym wieku, Kilka opowieci oczowieku, 89 mm od Europy, Wszystko moe si przytrafi, Cu-dze listy... Jerzy Bossak, Tadeusz

Grzegorz Zariczny, Marcin Bort-kiewicz czy Marta Minorowicz.

Haso osobowoci polskiego dokumentu nie byoby pene, gdybymy pominli kilkanacie nazwisk innych znamienitych jego reprezentantw, do ktrych nale- montayci: Wacaw Kamier-czak, Jadwiga Zajiek, Barbara Kosidowska, Lidia Zonn iKata-rzyna Maciejko-Kowalczyk, wie-loletnia redaktorka PKF Helena Lemaska oraz wybitni operato-rzy dokumentalici: bracia Adolf iWadysaw Forbertowie, Leonard Zajczkowski, bracia Mikoaj iSer-giusz Sprudinowie, Stanisaw Nie-dbalski, Bogdan Dziworski, Micha Bukojemski, Witold Stok, Zyg-munt Samosiuk, Jacek Petrycki, Arthur Reinhart.

jw kina dokumentalnego wPol-sce wskazuje ponadto na trzech innych wartych przypomnienia prekursorw tej wanie koncepcji wPolsce koca XIX wieku. Auto-rzy ci pisali na ten temat jeszcze przed ukazaniem si paryskiej broszury Matuszewskiego. Byli nimi: Wadysaw Umiski (Tygo-dnik Ilustrowany, 1896), Bolesaw Prus (Kurier Codzienny, 1896 i1898) oraz Zygmunt Koroste-ski (Dwignia, 1896). Wcentrum uwagi wszystkich trzech znajdu-je si dokumentalna funkcja fil-mu. Wadysaw Umiski wprost nazywa tego rodzaju rejestracje iruchome obrazy dokumenta-mi yciowymi!

Nasza duga iszacowna trady-cja dotyczca teorii ipraktyki kina dokumentalnego ma wic gbo-kie korzenie. Korekta historyczna dotyczca tego fragmentu rozwa-a przedstawia si nastpujco: oile dorobek artystyczny naszego

wicz, Krzysztof Kielowski, To-masz Zygado, Marek Piwowski, Krzysztof Gradowski, Pawe K-dzierski, Irena Kamieska, Marcel oziski, Andrzej Titkow, Andrzej Baraski, Wojciech Wiszniewski istarszy od nich ocae pokolenie Bohdan Kosiski. Kulminacj te-go ideowo-estetycznego sporu sta si pamitny manifest buntowni-kw sformuowany wkrakowskich Krzysztoforach w1971 roku. Ta-kiego trzsienia ziemi, wktrym poszo okwestie fundamentalne dla uprawiania zawodu dokumen-talisty wtamtych warunkach, nie zanotowaa wwczas adna inna kinematografia.

Wlatach 80. ipo przeomie 1989 pojawia si kolejna gene-racja autorw filmw dokumen-

talnych urodzonych ju po wojnie, awrd nich m.in. A. Marek Dr-ewski, Maciej Drygas, Jacek Ba-wut, Jerzy ladkowski, Mirosaw Dembiski, Piotr Morawski, Tade-usz Paka, Jzef Cyrus, Krzysztof Magowski, Jacek Skalski, Andrzej Fidyk, Andrzej Sapija, Pawe ozi-ski, Maciej Pisarek, Maria Zmarz- -Koczanowicz, Ewa Borzcka, Jo-lanta Dylewska, Natasza Zikow-ska-Kurczuk.

Najmodsze obecnie pokole-nie depcze po pitach mistrzom, ale te twrczo nawizuje do ich dokona. Mowa tutaj oplejadzie utalentowanych dokumentalistw takich, jak: Leszek Dawid, Mariusz Malec, Lidia Duda, Eliza Kubarska, Hanna Polak, Bartosz Konopka, Jarosaw Sztandera, Maciej Cu-ske, Marcin Sauter, Kuba Maciejko, Micha Rogalski, Marcin Kosza-ka, Wojciech Staro, Piotr Kielar, Grzegorz Pacek, Tomasz Wolski, Rafa Skalski, Micha Marczak,

Makarczyski, Andrzej Munk, Jarosaw iNatalia Brzozowscy, Andrzej Brzozowski, Kazimierz Karabasz, Wadysaw lesicki, Krzysztof Kielowski, Wojciech Wiszniewski, Marcel iPawe o-ziscy, Maciej Drygas.

Nasza sztuka filmu faktw wok- resie powojennym wniosa do do-robku wiatowego bardzo wiele cennych wartoci. Owiele wicej, ni uwiadamia to sobie wikszo rodzimych kinomanw, dla kt-rych wperspektywie midzyna-rodowej przede wszystkim licz si nazwiska: Wajdy, Hasa, Pola-skiego, Zanussiego czy Skolimow-skiego, anie Bossaka, Brzozow-skiego, Makarczyskiego, Kara-basza czy oziskich. Co ciekawe, niektrzy znaszych najlepszych reyserw, zanim zadebiutowali wfabule, mieli ju na swym kon-cie znaczcy dorobek ilata prze-pracowane wdokumencie. Mowa tu oindywidualnociach tej mia-

Ewenementem wskali wiato-wej jest unikatowy wyczyn domo-wej produkcji Juliana Jzefa An-tonisza zlat 1981-1986, jaki stanowi dwanacie wyda Polskiej Kroniki Non-Camerowej jego autorstwa. Oca epok wyprzedza wniej polski eksperymentator wsp-czesne prby tworzenia animo-wanego dokumentu (Ari Folman, Anca Damian iin.), dodatkowo nadajc wynalezionej przez sie-bie prekursorskiej formie filmo-wego dokumentu non-camera przewrotnie ironiczn osobist optyk wynikajc zjej parody-stycznych zaoe. Czego po-dobnego do animowanej kroniki aktualnoci nikt na wiecie przed Antoniszem nie wymyli, ani nie sprbowa.

Kontakt pomidzy rodzajem fabularnym a rodzajem dokumentalnym, czyli filmem fikcji i filmem niefikcjonalnym praktykowany w najrniejszych wariantach stanowi od bardzo dawna jedn ze specjalnoci polskiej sztuki dokumentu. Nie jest to aden czczy teoremat, tylko pierwszorzdnie wany i odkrywany stale od nowa aspekt praktyki twrczej, z jak co pewien czas mamy do czynienia zarwno w kinie wiatowym, jak i w kinematografii polskiej.

ycie jest pikne, re. Tadeusz Makarczyski

Fot.

Film

otek

a N

arod

owa

Fot.

Pol

film

/Eas

t N

ews

Jak y, re. Marcel oziski

16



Testowanie rodzajwBynajmniej niedygresyjna uwaga opionierskim charakterze twr-czoci Juliana Jzefa Antonisza prowadzi nas do poczynienia owiele szerszej obserwacji doty-czcej specyfiki polskiego doku-mentu wkontekcie jego filmowe-go metajzyka imodelu narracji. Kontakt pomidzy rodzajem fabu-larnym arodzajem dokumental-nym, czyli filmem fikcji ifilmem niefikcjonalnym praktykowany wnajrniejszych wariantach sta-nowi od bardzo dawna jedn ze specjalnoci polskiej sztuki do-kumentu. Nie jest to aden czczy teoremat, tylko pierwszorzdnie wany iodkrywany stale od nowa aspekt praktyki twrczej, zjak co pewien czas mamy do czynienia zarwno wkinie wiatowym (neo-realizm, angielscy modzi gniew-ni, nowe kino amerykaskie, Do-gma iin.), jak iwkinematografii polskiej.

Wwietle proponowanego tu ujcia, dokument ifabua stano-wi nie oddzielne formy, lecz dwa rodzaje filmu idwie dopeniajce si nawzajem sfery twrczoci fil-mowej. Wiadomo nie od dzisiaj, i odszukanie czcej je linii styku zawiera wsobie potencja iwyraz

wianych przez kilka pokole na-szych dokumentalistw okazuje si praktycznie nieograniczona.

Znakomicie wypadamy te wposzczeglnych kategoriach igatunkach kina dokumentalnego. Jestemy od lat wiatow potg wtravelogu (reportau podrni-czym realizowanym przez naszych filmowcw kilku generacji wbar-dzo wielu krajach ina wszystkich kontynentach istna filmoteka globu), wdokumencie grskim (nieg isoce, 1931; Siedem tysi-cy metrw nad poziomem morza [Polska wyprawa wAndy], 1936; Bkitny krzy, 1955; Na wspinacz-ce, 1958; Deklaracja niemiertelno-ci, 2010), atake wdokumentach otematyce wojennej, obyczajowej, przyrodniczej, morskiej, turystycz-no-krajoznawczej ietnograficznej.

Nasza kinematografia dokumentalna ma na koncie dugie pasmo cennych osigni wzakresie do-kumentu muzycznego, przykado-wo: Trzy etiudy Chopina Eugeniu-sza Ckalskiego, 1937; Muzyka Natalii Brzozowskiej, 1948; Opus jazz Janusza Majewskiego, 1964; Krzysztof Penderecki Krzysztofa Zanussiego, 1968; Koncert Michaa Tarkowskiego, 1982; Solo Macieja

na play Andrzeja Kondratiuka, Kirk Douglas, Muchotuk iPsy-chodrama Marka Piwowskiego, Lekka tkliwo iSzczcie Marka Koterskiego iin.).

Mylenie okinie jako medium spoecznym operujcym okrelo-n zawartoci przekazu, wkt-rej strumie opowieci czy si iprzenika ze strumieniem otacza-jcej nas realnoci, na dekady po-wizao rodzimy dokument zfabu-. Zachowujc ich odmienno, nasi twrcy filmowi potrafili je ze sob czy ikojarzy wyjtkowo oryginalnie iumiejtnie. Przywo-ajmy tylko: Rok Franka W. Kazi-mierza Karabasza, Psychodram iPoar, poar, co nareszcie dzieje si Marka Piwowskiego, Pierwsz mio, Personel iSpokj Krzysz-tofa Kielowskiego, Dziewc zcior-tem, ycie codzienne, Kobiety pra-cujce iMiso (Ironica) Piotra Szulkina czy Zderzenie czoowe, Jak y? iJak to si robi Marcela oziskiego.

Konstelacja gatunkwOsile twrczej polskiego doku-mentu dobrze wiadczy rozpi-to wystpujcych wnim od wie-lu dekad gatunkw iodmian ga-tunkowych, awraz zni niezwy-

mentu sportowego polskie kino osigno przed lat taki poziom, i miao mogoby si zmierzy wto-warzyskim meczu zreszt wia-ta. Wnaszej reprezentacji na ten mecz mona bywystawi: Boks Je-rzego Skolimowskiego, Pojedynek Janusza Majewskiego, Maraton Edwarda Bernsteina (ebrowskie-go), Autobus znapisem koniec Mariusza Waltera, Piciobj nowo-czesny, Hokej, Olimpiad, Dwubj klasyczny, Fechmistrza iSceny narciarskie zFranzem Klamme-rem Bogdana Dziworskiego. Nie koniec na tym. awka rezerwo-wych, wwymienitym skadzie

okrelajcy osobowo kadego fil-mowca. Dokument wdziejach kina stanowi niewyczerpan inspiracj wtyglu jego poetyk. Pocztek tym twrczym poszukiwaniom wyzna-cza metoda edukacji modych re-yserw ioperatorw wnaszych szkoach filmowych. miao mo-na tu mwi oswoistym rodzimym patencie na sposb praktycznego ksztacenia operatorw ireyse-rw, wszechstronnie poznajcych swj warsztat.

Ju wpierwszym programie nauczania zprzeomu lat 40. i50. droga do zawodu filmowca wioda od wicze warsztatowych zdzie-dziny dokumentu do zdobywania umiejtnoci wzakresie filmu fa-bularnego. wiadczy otym wy-rubowany poziom warsztatowy wczesnych etiud studenckich PWSF. Wtaki sposb ksztaco-no najwikszych pniej polskich filmowcw iby to unikat wska-li wiatowej. Wdziejach dzkiej Szkoy Filmowej powstay tysi-ce etiud dokumentalnych. Zbie-giem lat granice midzy oboma rodzajami zaczy ulega proce-sowi relatywizacji idekonwencjo-nalizacji (Rozbijemy zabaw, Dwaj ludzie zszaf iGdy spadaj anio-y Romana Polaskiego, Kobiela

Pisarka, 2008; Sen oWarszawie Krzysztofa Magowskiego, 2014; iwiele innych. Podobnie zfilma-mi powiconymi teatrowi isztuce teatru. Nale do nich m.in. pe-nometraowy Geniusz sceny Ro-mualda Gantkowskiego, 1938; Te-stament Jaracza Jerzego Bossa-ka, 1945; Teatr mj widz ogrom-ny Jerzego Zarzyckiego iJana Marcina Szancera, 1946; Mj teatr, 1960; Hamlet x 5 Ludwika Perskie-go, 1966; Naprzd, 1976 iDziwny wiat Thomasa PuckeyaMarka Koterskiego, 1977.

Signijmy po inny przykad. Wnieatwej dyscyplinie doku-

ka intensywno ioryginalno form, jakie potrafili im nadawa poszczeglni realizatorzy. Pano-ramiczne spojrzenie na ten rodzaj twrczoci filmowej uwiadamia niezwyke bogactwo dokona na-szych filmowcw wzakresie szero-ko rozumianej dokumentalistyki: od urzekajcych ekspresj minia-tur po budzce szacunek doku-menty penometraowe icykle dokumentalne.

Warto wtym miejscu uwia-domi sobie unikatowej wartoci fenomen spoeczno-kulturowy, ja-kim bya przez dziesitki lat Polska Kronika Filmowa (1944-2011). ad-na inna kinematografia na wie-cie nie moe poszczyci si czym podobnym. Wcigu ponad p-wiecza swego istnienia PKF zare-jestrowaa nieprzebrane mnstwo zdarze iobserwacji. Wyksztaci-a te specyficzn formu filmo-wego magazynu informacyjnego, ktry na przestrzeni kilku dekad stanowi dla milionw Polakw wane rdo informacji oPolsce iwiecie, operujc zwydania na wydanie: reporterskim stylem za-pisu, atrakcyjnoci tematyki, czy-telnym przekazem, sugestywnie podanym komentarzem lektor-skim iprofesjonalnymi umiejt-nociami wzakresie sztuki zdj isztuki montau. Polska Kronika Filmowa stanowia szko warsz-tatu iwany ukad odniesienia dla paru pokole naszych doku-mentalistw.

Nie istnieje jaki jeden szcze-glnie uprzywilejowany gatunek, zktrym naley kojarzy tradycj polskiego filmu dokumentalne-go, np. dokument historyczny, spoeczny, reporta, dokument biograficzny, happening, psycho-drama, wywiad-rzeka, portrety lu-dzi, studia rodowiskowe, doku-ment refleksywny, film przyrod-niczy, impresja dokumentalna, film osztuce czy film etnogra-ficzny. Wprost przeciwnie, cha-rakterystyczn cech naszego dokumentu stanowi niezwykle szeroki repertuar wielogatunko-wych poszukiwa, wktrych do-chodz do gosu coraz to nowe, bywao nieraz, e prekursorskie wskali wiatowej, rozwizania warsztatowe iartystyczne. Nic dziwnego, e liczba odmian te-matycznych igatunkowych upra-

wystawionej przez nas druyny, byaby niezmiernie duga.

Dzisiejsza popularno na wie-cie niby-dokumentu (dokumen-tu fingowanego, e-dokumentu, mock documentary) budzi wPol-sce znacznie mniejsze zaintereso-wanie, poniewa jego kreacyjny potencja zdylimy odkry ju dawno temu. Nasi filmowcy-doku-mentalici, dekady temu, wspo-sb bardzo pomysowy testowali ieksplorowali moliwoci ekspre-sji tego specyficznego gatunku, byprzywoa tylko: niesusznie dzi zapomniany majstersztyk animowanego niby-dokumentu Nagrodzone uczucie Waleriana Borowczyka iJana Lenicy, PKF wy-danie (anty)jubileuszowe Andrzeja Munka, Poar, poar, co naresz-cie dzieje si Marka Piwowskiego, Konsula iinnych Krzysztofa Gra-dowskiego, yciorys Krzysztofa Kielowskiego, Zderzenie czoowe Marcela oziskiego iomwion wczeniej Polsk Kronik Non-Ca-merow Juliana Antonisza.

Zinnych specjalnoci rodzime-go kina dokumentalnego, wkt-rych od dawna liczymy si na wiecie, naley jeszcze wymieni: dokument przyrodniczy (Karol

O ile dorobek artystyczny naszego filmu fabularnego (liczba wybitnych dzie, prestiowe nagrody, wielkie postaci polskiego kina etc.) plasuje nas dzisiaj na poziomie przyzwoitej redniej europejskiej, o tyle warto sobie uwiadomi, i w dziedzinie dokumentu uznawani jestemy od dawna za potg w skali wiatowej.

Fot.

Sol

opan

Czarodziejska Gra, re. Anca Damian

Fot.

Top

docfi

lm

Elementarz, re. Wojciech Wiszniewski

18



Marczak, Wodzimierz Puchal-ski, Janusz Czecz iin.), dokument historyczny (A. Marek Drew-ski, Marcel oziski, Maciej Dry-gas iin.), film osztuce (Jarosaw Brzozowski, Zbigniew Bochenek, Andrzej Papuziski, Piotr Andre-jew, Hanna Wodarczyk), film zfo-tografii (Janusz Majewski, Jerzy Ziarnik, Jolanta Dylewska, Mitko Panow, Ireneusz Dobrowolski iin.), film montaowy (film montowa-ny zfilmw, found footage docu-mentary, tu zwaszcza rewelacyjny Jeden dzie wPRL Macieja Dry-gasa) oraz filmy ofilmach (tzw. making of). Pozostajc przy tej ostatniej kategorii, warto odnoto-wa, i pierwszy polski film ofil-mie nakrcono ju wroku 1930! Jego realizatorem by Eugeniusz Ckalski, ktry znalaz si zkame-r na planie zdjciowym Urody ycia Juliusza Gardana ze Stefa-nem Jaraczem.

Dokument poetyckiSwoisto polskiego modelu do-kumentalistyki nabiera szczegl-nie wyrazistego charakteru, gdy zestawi go ze standardami po-etyki dokumentu europejskiego iamerykaskiego. Niezmiernie wanym wyrnikiem jest jego

cze wczasach PRL. Ju wwczas by uprawiany zzastosowaniem zarwno obrazw nieruchomych (malarstwo, grafika, fotografia wro-li tworzywa), jak iruchomych.

Studia nad morfologi znacze przekazw wizualnych, ze szcze-glnym podkreleniem uycia techniki repollero, poetyki de-kompozycji oraz wideoartu, uczy-niy nasze dokumenty autotema-tyczne (refleksywne), zjawiskiem prekursorskim wwiecie. Lista zasug wypada po latach na-prawd okazale. Do szczeglnie interesujcych realizacji rodzi-mych dokumentw autotema-tycznych ztamtego okresu naley zaliczy: Polsk Kronik Filmow 1959 nr 52 A-B wydanie (anty)jubileuszowe Andrzeja Munka, Album Fleischera Janusza Ma-jewskiego, Zdjcie Krzysztofa Kielowskiego, Wizyt Marcela oziskiego, analityczne filmy Warsztatu Formy Filmowej, Oj, nie mog si zatrzyma! Zbigniewa Rybczyskiego, Copyright Film Polski MCMLXXVI Piotra Szul-kina, Videokaset Filipa Bajona, Klaps Krzysztofa Kielowskiego, Na planie Jerzego Ziarnika, Prze-rwane niadanie braci Montgol-fier dyplomowa etiuda Michaa Tarkowskiego, Pierwszy film J-zefa Piwkowskiego, cinki Zyg-munta Dusia oraz fenomenalne, unikatowe wskali wiatowej wi-czenia warsztatowe Marcela o-ziskiego. Warto doda, i niemal wtym samym czasie, wktrym powstay wiczenia..., Zbigniew Rybczyski nakrci wStanach Zjednoczonych poczte zducha najlepszych tradycji polskiej szko-y dokumentu autotematycznego mistrzowskie Schody.

Wspczesno po roku 1989 przydaa temu gatunkowi szereg nowych znacze, oczym wiad-cz m.in. Tren na mier cenzora Krzysztofa Magowskiego, Usysz-cie mj krzyk Macieja Drygasa, Ostatnie zdjcia. Brulion Andrzeja Brzozowskiego, ywe obrazy Sta-nisawa Rewicza, eby nie bolao Marcela oziskiego, Film znale-ziony wKatyniu Jzefa Gbskie-go, Historia pewnej kamery Marii Zmarz-Koczanowicz, Dokument Magorzaty Szumowskiej, Po-lin. Okruchy pamici Jolanty Dylew-skiej, Takiego piknego syna uro-

ny. Mwi dokument poetyc-ki majc na myli pogbiony udzia funkcji estetycznej (poetyc-kiej) przekazu wpoczeniu zjego nieodzown od wszelkich postaci dokumentu funkcj referencyjn. czenie obu tych funkcji wspo-sb twrczy iniezmiernie orygi-nalny, rwnie zudziaem form celowo aranowanych iinscenizo-wanych (Themersonowie, Polaski, Piwowski, Kielowski, Baraski, oziski, Wiszniewski, Koterski, Szulkin, Dziworski in.) sprawio, e moemy dzisiaj mwi opre-kursorskim nurcie sztuki polskie-go dokumentu wskali wiatowej.

Dokument czcy wsobie funkcj referencyjn (nastawie-

Ipo drugie, p oe t y k i zr e- al izowan e j, ktrej pogldow ilustracj stanowi m.in. Wizyta, eby nie bolao oraz wiczenia warsztatowe M. oziskiego, Be-nek blues Katarzyny Maciejko- -Kowalczyk, ale take otwarta, lecz jednoczenie sceptyczna postawa twrcza dokumentalisty Kielowskiego wpisana wfigu-r bohatera Amatora, aponadto dotyczca jego trzech znakomi-tych filmw dokumentalnych po-chodzcych zdojrzaego okresu: Zpunktu widzenia nocnego por-tiera, Dworzec iGadajce gowy, zanim definitywnie porzuci on realizacj dokumentw.

Nasi czoowi dokumentalici, dekady temu, stawiali wane py-tania iprbowali wasnych twr-czych rozwiza wkwestiach, ktre dopiero dzisiaj odkrywaj na nowo inni. Jeli przyjrze si znalen wnikliwoci wymienio-nym wyej filmom, atake osobi-stym wyborom, jakich dokonywali wzwizku zwasn prac: Kazi-mierz Karabasz, Krzysztof Kie-lowski, Tomasz Zygado, Mar-cel oziski, Micha Bukojemski czy Maciej Drygas, okazuje si, i niewiele jest wkinie wiatowym przykadw rwnie dociekliwe-go iwszechstronnego widzenia podstawowych dylematw etycz-nych, przed ktrymi stoi filmowiec

artystyczno, przez ktr naley rozumie wykazywan przez wielu naszych filmowcw dokumentali-stw predylekcj izarazem umie-jtno angaowania funkcji este-tycznej przekazu. Woczach wielu denie to oznacza naganne dla purystw ikodyfikatorw odejcie od czystego dokumentalizmu. Dla innych natomiast otwiera autorowi pole twrczego manew-ru, czynic przekaz lepiej igbiej zorganizowanym pod wzgldem jego nonoci semantycznej.

Celowo nie uywam powszech-nie stosowanego, lecz mylcego okrelenia dokument kreacyjny, poniewa niemal kady dokument jako dzieo filmowe jest kreacyj-

dziam, Jako to bdzie iUciek-nijmy od niej Marcina Koszaki, Portrecista Ireneusza Dobrowol-skiego, Spotkania Kazimierza Ka-rabasza, atake Ojciec isyn oraz Ojciec isyn wpodry Marcela iPawa oziskich.

Etyka dokumentalistySamowiadomo sztuki doku-mentu nie wnosi do niej nicze-go istotnego tak dugo, jak du-go wpolu uwagi twrcy nie znaj-d si doniose kwestie etyczne. Wkontekcie tym daje osobie zna, kto wie czy nie najpeniej, wiatowa klasa polskiego filmu dokumentalnego. Rzecz dotyczy dwu komplementarnych wzgl-dem siebie sfer.

Po pierwsze, p oe t y k i z a o- on e j tu zwaszcza: prekursor-skie rozwaania teoretyczne Ka-zimierza Karabasza (Cierpliwe oko, Bez fikcji znotatek filmo-wego dokumentalisty, Odczyta czas, Rozmowa odokumencie), wspomniany wyej manifest mo-dych z1971, refleksje Krzysztofa Kielowskiego, Marcela oziskie-go, Wojciecha Wiszniewskiego, Jacka Bawuta oraz Macieja Dry-gasa. Razem wzite, wypowiedzi te skadaj si na nigdy nieopu-blikowan, ale czekajc na swoje wydanie, antologi polskiej myli filmowej na temat filmw faktw.

nie na rzeczywisto) ifunkcj estetyczn (nastawienie na prze-kaz) da nam dokonania tej miary, co: Kopalnia Natalii Brzozowskiej, Moje miasto Hasa, Wanda Goci-miska wkniarka iElementarz Wiszniewskiego, Siedem kobiet wrnym wieku Kielowskiego, Scytowie Krlikiewicza czy 89 mm od Europy oraz Wszystko moe si przytrafi M. oziskiego iCudze listy Drygasa. Wanie ztego po-wodu znakomita tradycja polskiej sztuki dokumentu jest dzisiaj zta-k uwag iatencj przypominana wniezliczonych retrospektywach, odkrywana istudiowana nie tylko wEuropie, ale rwnie wBrazy-lii, Argentynie, Japonii, Stanach Zjednoczonych.

Dokument autotema-tycznyTo co wicej ni jedna zwielu odmian gatunkowych filmu doku-mentalnego. Dokument autotema-tyczny wkinie polskim nie jest zja-wiskiem incydentalnym ani czym ostatnio modnym, lecz od daw-na stanowi specialit de la mai- son uprawiania unas tej dziedziny twrczoci. Dokument refleksyw-ny pojawia si wzaawansowanej dojrzaej formie artystycznej jesz-

dokumentalista zprawdziwego zdarzenia.

Szeroko rozumiana odpowie-dzialno twrcy za obraz stanowi jeden znajwaniejszych wyznacz-nikw swoistoci naszego doku-mentu: tak pod wzgldem etyki warsztatowej, jak wperspektywie regu etycznego dyskursu toczce-go si midzy autorem awidzem.

* * *Ostateczna konkluzja niniejszych rozwaa zaprezentowana wtele-graficznym ujciu przedstawia si nastpujco: polski dokument fil-mowy zjego liczc dzisiaj ponad sto dwadziecia lat przebogat przeszoci, znakomitymi twr-cami idug list wybitnych osi-gni, stanowi ewenement wskali wiatowej wiadczcy omidzy-narodowym prestiu rodzimej ki-nematografii na rwni zfabu. Dorobek ten, znaczony dugim szeregiem indywidualnych po-szukiwa idokona, wielokrotnie wyznacza prekursorskie denia kina dokumentalnego oraz warto-ciowe trendy wpraktyce filmowej, iwmyleniu ojego roli. Wkra-ju unikatowe dokonania naszej sztuki filmu faktw nie s jak do-td zbyt dobrze znane. Sami nie wiemy, co posiadamy. Najwyszy czas odkry t wspania tradycj dla siebie.

Pen, poszerzon wersj artykuu prof. Marka Hendrykowskiego powiconego historii polskiego filmu dokumentalnego bdzie mona przeczyta wkatalogu towarzyszcym przegldowi 100/100. Epoka polskiego filmu dokumentalnego. Przegld, organizowany przez Stowarzyszenie Filmowcw Polskich, odbdzie si wdniach 6-7 kwietnia wWarszawie. Poprzedzi go plebiscyt na najlepszy polski film dokumentalny stulecia. Zapraszamy do gosowania na ponisze tytuy na stronie: www.100100.pl

Elementarz, re. Wojciech Wiszniewski, 1976Gadajce gowy, re. Krzysztof Kielowski, 1980Kilka opowieci oczowieku, re. Bogdan Dziworski, 1983Muzykanci, re. Kazimierz Karabasz, 1960Powd, re. Jerzy Bossak iWacaw Kamierczak, 1947Rodzina czowiecza, re. Wadysaw lesicki, 1966Siedem kobiet wrnym wieku, re. Krzysztof Kielowski, 1978Takiego piknego syna urodziam, re. Marcin Koszaka, 1999Usyszcie mj krzyk, re. Maciej Drygas, 1991Wszystko moe si przytrafi, re. Marcel oziski, 1995

Finaow dziesitk plebiscytu wyonia komisja zoona zwybitnych znawcw polskiego filmu dokumentalnego, wtym: Andrzeja Bukowieckiego, Marka Hendrykowskiego, Jadwigi Hukovej, Mikoaja Jazdona, Iwony Kurz, Tadeusza Lubelskiego, Marii Malatyskiej, Krzysztofa Gierata, Anity Piotrowskiej, Mirosawa Przylipiaka, Tadeusza Sobolewskiego iStanisawa Zawiliskiego.

Szeroko rozumiana odpowiedzialno twrcy za obraz stanowi jeden z najwaniejszych wyznacznikw swoistoci naszego dokumentu: tak pod wzgldem etyki warsztatowej, jak w perspektywie regu etycznego dyskursu toczcego si midzy autorem a widzem.

Fot.

Gut

ek F

ilm

Sen o Warszawie, re. Krzysztof Magowski

21MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 201620

To ju druga Nagroda PSC dla Arkadiusza Tomia-ka, ktry w2013 zosta jej pierwszym whistorii laure-atem za spraw Obawy Marci-na Krzysztaowicza. Przed rokiem nominacj przyniosa mu Stacja Warszawa Macieja Cuske, Kacpra Lisowskiego, Nenada Mikovia, Mateusza Rakowicza iTymona Wyciszkiewicza. Wtym roku To-miak pokona a szeciu nomino-wanych konkurentw, gdy jak poinformowa prowadzcy gal zaktork Natali Rybick Piotr Wojtowicz do II etapu zakwa-lifikowao si nie pi, asiedem filmw, bowiem wgosowaniu trzy tytuy zajy ex aequo pi-te miejsce.

Wszranki zautorem zdj wKarbali stanli: Micha Englert (Body/Ciao Magorzaty Szumow-skiej), Jakub Kijowski (Crki Dancingu Agnieszki Smoczy-skiej), Marcin Koszaka (Czer-wony Pajk rwnie wreyse-rii Marcina Koszaki), Pawe Flis (Demon Marcina Wrony), ukasz al (Intruz Magnusa von Horna) iKrzysztof Ptak (Ssiady Grzego-rza Krlikiewicza).

Szanowni nominowani, wszy-scy jestecie mistrzami sztuki ope-ratorskiej powiedzia Wojtowicz przed ogoszeniem nazwiska zwy-cizcy. Azwycizca, odebrawszy Nagrod PSC zrk Piotra Sobo-ciskiego juniora, jej ubiegorocz-nego laureata za zdjcia do Bogw ukasza Palkowskiego, wyzna skromnie: To jest nagroda dla caej ekipy technicznej Karbali. Nieatwo byo zrobi ten wojenny film. Zpodziwem patrzyem na

Radia iTelewizji Uniwersytetu lskiego wKatowicach.

Nagroda Specjalna PSC przy-pada scenografowi Allanowi Starskiemu, zdobywcy Oscara, Cezara, trzech Orw Polskich Nagrd Filmowych, ktry wsp-pracowa m.in. zKrzysztofem Kie-lowskim, Romanem Polaskim, Stevenem Spielbergiem iAndrze-jem Wajd. Odbierajc kolejne zaszczytne trofeum, podziko-wa obecnemu na gali Witol-dowi Sobociskiemu, za to, e od niego, na planie Smugi cie-nia Wajdy, nauczy si, jak wiele wnosi do scenografii owietlenie jej przez autora zdj. Jestem dumny znagrody od operato-rw, bo to oni oywiaj wiatem moje dekoracje; bardzo si zniej ciesz powiedzia.

Sympatyczn, wietnie zorga-nizowan gal (ukony dla Arka Tomiaka, tym razem jako gospo-darza prezesa PSC) uwietnili znani reyserzy, aktorzy ioczy-wicie autorzy zdj filmowych, aumili j fantastycznie piewa-jcy piosenki zfilmw Marcin Januszkiewicz.

Gala mistrzw

zaangaowanie tych wszystkich ludzi, ktrzy ze mn przy nim pracowali. Wrozmowie ze mn doda: Mog im teraz spojrze woczy, aoni mog pj za mn wciemno przy kolejnych filmach, bo przekonali si, e ich trud nie poszed na marne, czego wyrazem jest ta nagroda.

Nagrod PSC za Caoksztat Twrczoci otrzyma Bogdan Dziworski autor zdj, reyser, scenarzysta, pedagog, ktry zdj-ciami wfilmie Grzegorza Krli-

kiewicza Na wylot oraz dokumen-tami: Hokej, Olimpiada czy Kilka opowieci oczowieku wyznaczy nowe trendy wizualne wkinie. Na moje pytanie, co znagrodzonego caoksztatu wasnej twrczoci sam uwaa za najwaniejsze, odpowiedzia: Szczcie do wya-wiania spord swoich studen-tw zdolnych operatorw. Mia-em je kiedy, mam je dzisiaj: na zeszorocznym festiwalu Came-rimage Zot iBrzow Kijank zdobyli moi studenci zWydziau

Andrzej Bukowiecki

kameryWydarzenia: Zote Tamy Wydarzenia: Nagrody PSC

Zotymi Tamami nagrodzo-ne zostay filmy: Body/Cia-o Magorzaty Szumowskiej oraz Gob przysiad na gazi irozmyla oistnieniu Roya Anders-sona. Na tegorocznym festiwa-lu wBerlinie, podczas konferencji prasowej filmu Zjednoczone Stany Mioci, zagraniczni dziennikarze dopytywali Tomasza Wasilewskie-go oprzyczyny, ktre sprawiy, e polskie kino od kilku lat jest takie mocne mwi Jacek Bromski, wrczajc Magorzacie Szumow-skiej Zot Tam za Body/Ciao.

To jest dla mnie bardzo wana nagroda, bo przyznana przez kry-tykw. Musz zreszt przyzna, e mj stosunek do krytykw by zawsze bardzo pozytywny. Nigdy si nie obraaam oze recenzje, wic jak komu si nie podobaj moje filmy, to nie musi si krpo-wa artowaa Szumowska.

Te ostatnie lata, to chyba naj-lepszy okres dla polskiego kina wmijajcym wierwieczu. Nie chodzi tylko ozakoczon sukce-sami obecno polskich filmw na najwaniejszych filmowych impre-zach, takich jak Cannes, Berlin, Wenecja, Sundance czy Oscary, ale przede wszystkim oodbudo-wanie si widowni polskich pro-dukcji. Przed dekad zaczynalimy zpuapu 800 tys. Dzi wcigu roku na nasze filmy przychodzi ponad 10 mln widzw mwia Barbara Hollender, przewodniczca Koa Pimiennictwa SFP.

Krytycy zrzeszeni wKole (ktre jest rwnoczenie polsk sek-cj FIPRESCI) przyznali take wyrnienia. Wkategorii filmu polskiego powdroway one do: Intruza Magnusa von Horna oraz Joanny Anety Kopacz, awkatego-rii filmu zagranicznego otrzymay

za najlepszy obraz polskich ekra-nw, wkategoriach filmu polskiego izagranicznego.

Wrd laureatw nagrody znaj-duj si twrcy idziea, ktrych warto artystyczn ipodziw kolej-nych pokole widzw potwierdzi czas. Wrd nagrodzonych filmw zagranicznych znajduj si filmy m.in. Ingmara Bergmana, Bernarda Bertolucciego, Petera Weira, Vol-kera Schlndorffa, Istvna Szbo, Michaela Hanekego. Zfilmw pol-skich honorowano dziea m.in. Andrzeja Wajdy, Tadeusza Konwic-kiego, Kazimierza Kutza, Krzysz-tofa Zanussiego czy Krzysztofa Kielowskiego.

Wubiegym roku laureatem Zotej Tamy zosta ukasz

Palkowski za film Bogo-w i e . W ka t e g o r i i filmu zagranicznego nagrod otrzyma Andriej Zwiagincew za film Lewiatan. Przyznane zostay take wyrnienia. Wkategorii filmu polskiego otrzy-may je: Miasto 44 Jana Komasy oraz Efekt domina Elwiry Niewiery iPiotra Rosoow-skiego, awkate-gorii filmu zagra-nicznego: Wielkie pikno Paola Sor-rentino iMama Xaviera Dolana.

Te g o r o c z n a gala Zotych Tam

odbya si 22 lutego wwarszawskim kinie Kultura, prowadzonym przez Stowarzyszenie Fil-

mowcw Polskich.

je obrazy: Birdman Alejandro Gon-zleza Irritu oraz Modo Paolo Sorrentino.

Historia nagrd przyznawa-nych przez polskich krytykw fil-mowych siga 1956 roku. Poczt-kowo nosiy one nazw Syrenki Warszawskiej iprzyznawane byy wkategoriach najlepszego filmu polskiego, polskiego krtko-metraowego izagra-nicznego. Nagroda kry-tykw, zrzeszonych wczenie wStowarzy-szeniu Dziennikarzy Polskich, wkrtkim cza-sie zyskaa duy pre-sti, ato ze wzgldu na niezaleno od politycznej koniunk-tury. Po wprowadze-niu stanu wojennego idelegalizacji Stowa-rzyszenia Dziennikarzy Polskich, rodowisko kry-tykw zostao podzielone. Utworzono Stowarzyszenie Dziennikarzy PRL, ktre prze-jo prawo do przyznawania Syrenki Warszawskiej. Cz krytykw przystpia do Sto-warzyszenia Filmowcw Pol-skich, ustanawiajc w1985 roku, jako Samodzielne Koo Pimiennictwa (dzi-siaj Koo Pimiennictwa), swoj coroczn nagrod

Polsko-szwedzkie Zote Tamy

Albert Kiciski

Wstoecznym kinie Kultura odbya si uroczysto wrczenia dorocznych nagrd Koa Pimiennictwa Stowarzyszenia Filmowcw Polskich (polska sekcja FIPRESCI).


Magorzata SzumowskaFot.

Bor

ys S

krzy

ski

/SFP

Fot.

Bor

ys S

krzy

ski

/SFP

Wostatni sobot lutego odbya si wWarszawie gala wrczenia Nagrd PSC Polish Society of Cinematographers, czyli Stowarzyszenia Autorw Zdj Filmowych. Nagrod dla Autora Najlepszych Zdj Filmowych wPenometraowym Filmie Fabularnym w2015 roku odebra Arkadiusz Tomiak. Zawdzicza j wspczesnemu dramatowi wojennemu Krzysztofa ukaszewicza Karbala.

Bogdan Dziworski, Allan Starski oraz Arkadiusz Tomiak

laureaci Nagrd PSC

22 MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016

Wydarzenia: Dyplomaci wKulturze

Zama Lubi robi filmy oludziach prawdziwych, realnych ta-kich jak genera Nil czy rotmistrz Pilecki. To s bardzo in-teresujce postaci, skomplikowane psychologicznie. Taka jest rwnie bohaterka mojego najnowszego filmu powiedzia Ryszard Bu-gajski, reyser iscenarzysta Za-my. Jest to oparta nafaktach hi-storia Julii Brystygierowej (1900- -1975), jednej znajbardziej zna-nych funkcjonariuszek bezpie-ki PRL, sadystycznej zbrodniar-ki. Ju jej pseudonim Krwawa Luna mwi oniej wiele. Bya crk ydowskiego aptekarza, doktorem filozofii po Uniwersy-tecie Lwowskim. Zasyna jednak przede wszystkim zsadystyczne-go traktowania, wrcz katowania, winiw politycznych wczasach stalinowskich. Bya wtedy dyrek-tork, owianego z legend, De-partamentu V Ministerstwa Bez-pieczestwa Publicznego.

Wposta Julii Brystygiero-wej wcielia siMaria Mamona, znana m.in. zpoprzedniego filmu Ryszarda Bugajskiego Ukad zamknity. Jak czua si pani wroli zbrodniarki? pyta wyst-pujc nacodzie nadeskach stoecznego Teatru Wspcze-snego aktork, Jans Kevis-Pe-tuko, sekretarz ambasady otwy wPolsce. Dla kadego artysty rola, ktra dopewnego stopnia odbiega odjego osobowoci, jest bardziej interesujca. Im wyej

ale dojrzewaj stopniowo. Proces zwtpienia wideologi komuni-styczn idecyzje jej szefw, czyli Bermana iBieruta, zacz si uniej ju wczeniej tumaczy Ryszard Bugajski. Przy okazji wyjani rwnie, e jego celem nie byo robienie filmu biograficznego. Chciaem zrealizowa histori bardziej uniwersaln, anie tylko konkretn oJulii Brystygierowej, ktrej nazwisko kojarzy dzi moe dwch, trzech na stu zapytanych oto Polakw. Mnie interesowaa przede wszystkim przemiana tej kobiety. Bo aden zezoczycw zarwno stalinowskich jak rwnie ju wczeniej hitlerowskich, nie przyzna si dopopenionych win opowiada twrca Zamy.

Inny zprzedstawicieli suby zagranicznej, ktrzy tym razem bardzo licznie przybyli dokina Kultura iniezwykle aktywnie uczestniczyli wdyskusji po poka-zie Zamy, docieka, dlaczego film nie koczy si chrztem gwnej bohaterki. Nie ma adnego dowodu ani dokumentu nato, e Julia Brystygierowa zostaa ochrzczona. Prawd jest nato-miast, e ostatnie lata swojego ycia spdzia wLaskach pod Warszaw. Ale pogrzeb miaa pastwowy mwi Ryszard Bugajski. Przyzna rwnie, e chcia unikn tak jednoznacz-nego inatarczywego zakoczenia filmu, ktry wywar due wraenia nadyplomatach.

wstrzsizachwyt

postawiona poprzeczka oraz im trudniejsza rola dowykreowania, tym ciekawiej si j pniej gra. Adla mnie zagranie tej postaci byo wspania przygod wyznaa Maria Mamona.

Robin Barnett, ambasador Wiel-kiej Brytanii iIrlandii Pnocnej wPolsce, pyta zkolei, czy klu-czowa dla caego filmu scena roz-mowy Julii Brystygierowej zkar-

dynaem Stefanem Wyszyskim jest prb rozgrzeszenia. Julia Brystygierowa spotkaa si zkar-dynaem Wyszyskim w1962 roku prywatnie. Wczeniej czynia to kilkakrotnie, ale subowo. Domy-lam si jednak, e proces docho-dzenia dotego, e tam po dru-giej stronie co jeszcze istnieje, trwa uniej bardzo dugo. Ludzie nie zmieniaj si zdnia nadzie,

Marcin Zawiliski

Wstoecznym kinie Kultura dyplomaci obejrzeli przedpremierowo Zam, najnowszy film Ryszarda Bugajskiego.

Maria Mamona iRyszard Bugajski

Fot.

Bor

ys S

krzy

ski

/SFP

24 25MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016

Festiwale wPolsce: Zoom-Zblienia Festiwale wPolsce: Prowincjonalia

Podczas kilku dni (27-30 stycz-nia) wkinie Trjka we Wrze-ni cynizm, zgorzknienie izniechcenie, ktrymi pewnie wszyscy bywamy dotknici, na-gle wyparoway imoglimy po-nownie spojrze na rzeczywisto przez rowe soczewki, ktre rok-rocznie zakada nam Rafa G-recki spiritus movens caego przedsiwzicia. Wtym roku on ipozostali organizatorzy, jakby na przekr rosncym wPolsce, Europie ina caym wiecie no-wym liniom podziau, postanowili, wramach hasa tegorocznej edy-cji wiat niezrozumienia poroz-mawia otym, co czsto staje na przeszkodzie konstruktywnemu dialogowi, atake otym, co mo-na zrobi, bykontakt midzy zwa-nionymi stronami przywrci.

Refleksja oniezrozumieniu panoszcym si wwiecie roz-pocza si od mocnego akcen-tu przedpremierowego pokazu filmu Karoliny Bielawskiej Mw mi Marianna. Film, ktry ukazuje okruciestwo ludzi oraz instytu-cji wobec osb transseksualnych, przypomnia wszystkim, jak dale-ce nasze nominalnie cywilizowa-ne spoeczestwo ulega stereoty-pom ifobiom przeczcym nauce. Ju na spotkaniu, ktre odbyo si po projekcji wida byo wraenie, jakie film wywar na publicznoci. Potwierdzi je jej werdykt: reyser-ka otrzymaa nagrod za najlep-szy film dokumentalny, abohater-ka opowieci otrudnej idugiej wdrwce ku upragnionej opera-cji zmiany pci zostaa uznana za odkrycie festiwalu.

Bariery wznoszone wspoe-czestwie, po swojemu torpedo-wa reyser kultowy dla wielu mi-onikw kina niezalenego, Piotr

Matwiejczyk. Autor brawurowej komedii Welcome homo, miao korzystajc ze stereotypowych obrazkw homoseksualistw roz-powszechnionych wPolsce, doo-y stara, byhomofobiczne kli-sze obrci na nice iprzemieni je wmosty porozumienia midzy tymi, ktrzy gejw ilesbijek nie to-leruj, aposzukujcymi zrozumie-nia iakceptacji bohaterami swej fabuy. Obok wyrnionych przez festiwalow publiczno wkatego-rii animacji Kreatur Tessy Moult- -Milewskiej, film Matwiejczyka by najlejsz gatunkowo prb mwienia ospoecznym wyklu-czeniu isposobach radzenia so-bie znim.

Nie tylko odowiadczeniu wa-snej icudzej seksualnoci mwili do nas (zekranu lub osobicie) bo-haterowie tegorocznego festiwalu. Wstrzsajcy dokument Huberta Saupera Jestemy waszymi przy-jacimi, ukazywa bariery, kt-re rosn wnowopowstaym Su-danie Poudniowym; nienawi wyrastajc zfanatyzmu religij-nego przedstawia interwencyj-ny dokument Uwolni Asi Bibi Macieja Grabysy iMichaa Krla, aprywatn mikroskal nieporo-zumie, problemy znane kade-mu dziecku ikademu rodzico-wi, pokaza kameralny film Agaty Wojcierowskiej Sposb naturalny. Gdzie midzy t perspektyw na

wielkie dzieje askupieniem uwa-gi na dramatach osobistych, od-nalaz si laureat Jacia Wodnika za caoksztat twrczoci Wa-dysaw Kowalski.

Wyjtkowym repertuarowym rozstrzygniciem byo te umiesz-czenie obok siebie trzech fabu po-czonych wsplnym tematem. Filmy: y nie umiera Macieja Migasa, Body/Ciao Magorzaty Szumowskiej oraz Moje crki kro-wy Kingi Dbskiej, cho zwiza-ne zmotywem umierania, wisto-cie oyciu traktoway. Najbardziej przekonujco mwia odowiad-czeniu egnania bliskich Kinga Dbska, ktrej przypada wudziale gwna nagroda na tegorocznym festiwalu. Za rol wjej filmie na-grod otrzymali take Agata Kule-sza iMarian Dzidziel, dla ktrego by to ju trzeci Jacio wkarierze. Odbierajc nagrod podczas gali, aktor mwi oczasach aktorskiego terminowania iozajciach, na kt-rych obserwowa Wadysawa Ko-walskiego, odnajdujc wnim inspi-racj do wytrwaej pracy. Festiwal skoczy si owacjami wyraaj-cymi rado widowni zserdecz-nego spotkania tych dwch wa-nych figur polskiego aktorstwa.

Pozostae nagrody publiczno-ci otrzymali: Pawe Flis za zdj-cia do filmu Demon Marcina Wro-ny, Tomasz Wiracki za muzyk do y nie umiera Macieja Migasa, Aleksandra Terpiska za krtko-metraowy film fabularny Amery-ka oraz Filip Gieldon za krtko-metraowy dokument Egzamin dojrzaoci. Nagrod specjaln organizatorw uhonorowano Ja-nusza Chabiora za rol wy nie umiera, za dziennikarze przy-znali swj laur Magnusowi von Hornowi za film Intruz.

Sia tego festiwalu tkwi wskonnoci jego uczestnikw iorganizatorw do mwienia trudnych rzeczy wnieskomplikowany sposb, watmosferze nadziei, e mona czyni wiat lepszym. To jedna zkonstatacji, jakie powinny znale si wrzetelnym sprawozdaniu ztej penej serdecznoci imdroci imprezy filmowej.

Prowincje niezrozumienia

Marcin Jauksz

Dobr tradycj jeleniogr-skiej imprezy jest doko-nywana na bieco oce-na prezentowanych wkonkursie filmw fabularnych, dokumen-talnych ianimowanych zudzia-em ich autorw. Nie s to spo-tkania atwe, bo kady twrca, co zrozumiae, chce oswym filmo-wym dziecku sysze tylko pozy-tywne opinie, ale zawsze poy-teczne dla obu stron irokujce na przyszo.

Jury konkursu gwnego (Ce-zary Harasimowicz, Adam Olha, Ewa Borysewicz iDaniel Anto-sik) nie miao atwego zadania, biorc pod uwag wysoki, wy-rwnany poziom wyselekcjo-nowanych spord ponad 2800 (tak, tak!) filmw zcaego wiata, ale wydaje si, e werdykt ko-cowy nie powinien budzi wt-pliwoci.

Zasuenie, Grand Prix otrzy-maa Ameryka Aleksandry Ter-piskiej studentki katowickie-go Wydziau Radia iTV, bo wtej historii dwch nastolatek, wyru-szajcych spontanicznie ze swo-jej tytuowej wsi na Mazurach do wiecznie sonecznej Kalifornii, udowodnia, e porusza si swo-

bodnie wopowiadanej wcale nie banalnej fabule, nie opuszcza-a wszkole zaj warsztatowych ipotrafi pracowa zaktorami, tu zrwnie jak ona niewielkim do-robkiem, awic wymagajcymi szczeglnej uwagi. Warto zapa-mita ten film ito nazwisko.

Podobnie jak autora filmu Aleja Wieloryba (nagroda za najlepszy film fabularny), Islandczyka Gud-mundura Arnara Gudmundssona, podpisujcego nakrelony subtel-n kresk kameralny dramat wi-dziany oczami modszego zbra-ci, yjcych zrodzicami, gdzie na uboczu. Pikna, nastrojowa histo-ria osile uczucia.

Nagroda za najlepszy doku-ment trafia do Niemiec, do Ma-

Wyrnienia 19. edycji festiwalu Zoom-Zblienia rwnie warto od-notowa, bo dobrze oddaj jako tegorocznych zmaga. Najpierw Klara Kochaska ijej Lokatorki (popisowa gra Julii Kijowskiej iBeaty Fudalej) czyli thriller modej prawniczki, ktra kupuje mieszkanie na aukcji komorniczej i Iwpada wcig coraz bardziej demolujcych jej ycie ipsychik wydarze zudziaem dotychcza-sowych lokatorek upragnionego lokum. P godziny wietnego, do-pracowanego wkadym szczeg-le kina. wietn robot wykonaa take Monika Pawluczuk, ktra poczya wKocu wiata kilka wtkw, historii ipostaci, wjed-n noc samotnoci ipyta oprzy-szo. Kolejna, zasuona nagroda za trudny iskomplikowany wre-alizacji projekt.

Jeleniogrska impreza za rok obchodzi bdzie swj okrgy ju-bileusz, ale nim wystrzel szam-pany, niezawodny duet organiza-torw: Sylwia Motyl-Cinkowska iMarek Oleksy, jak co roku bd musieli prbowa domkn bu-det festiwalu izasypia znadzie-j, e wszyscy partnerzy dotrzy-maj sowa. Oby tak si stao!

74 filmy z27 krajw i78 projektw wideo z28 krajw, projekcje specjalne iwarsztaty dla modych filmowcw, koncerty Mieczysawa Szczeniaka & Krzysztof Herdzin Trio, Piotra Domagay zzespoem oraz Krzesimir Dbski Trio, spotkania zGabriel Muska (Moje crki krowy) iMagorzat Zajczkowsk (Noc Walpurgi), Karolin Bielawsk (Mw mi Marianna), Dariuszem Gajewskim (Obce niebo) iPetrem Zelenk (Rok diaba) Pi lutowych dni intensywnych dozna zpogranicza kilku gatunkw irodzajw aktywnoci artystycznej, to imponujcy bilans 19. edycji Midzynarodowego Festiwalu Filmowego Zoom-Zblienia wJeleniej Grze.

Ameryka w Alei WielorybaJanusz Koodziej

nueli Bastian, reyserki filmu Pa-pa Afrika. To zapis pierwszych kilku tygodni wsplnego pobytu wBawarii nastoletniego Afrykani-na Ronniego ze swym biaym oj-cem. Po mierci matki iony pa-nowie docieraj si nie tylko ze sob, ale te znowym dla siebie otoczeniem.

Szwajcar Frederic Siegel wyje-cha zkolei zJeleniej Gry zna-grod za najlepsz animacj, bo te jego Ruben wychodzi to za-bawny, brawurowo zrealizowany art opewnym osobniku, ktremu nieustannie rzeczywisto miesza si zwyobraeniami oniej, aco za tym idzie, nawet najprostsze czynnoci urastaj do rangi zma-ga bohatera owszystko.

Maria Dbska, Gabriela Muskaa, Marian Dzidziel iAgata Kulesza wfilmie Moje crki krowy, re. Kinga Dbska

Ameryka, re. Aleksandra Terpiska

Fot.

Rob

ert

Pak

a/Ki

no

wia

t

Fot.

WR

iTV

U

26 27MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016MAGAZYN FILMOWY nr 55/marzec 2016

Nagrody: Honorowy Jacio Wodnik

Wadysaw Kowalski 30 stycznia odebra statuetk Jacia Wodnika Nagrod Honorow za artystyczny dorobek ycia na 23. Oglnopolskim Festiwalu Sztuki Filmowej Prowincjonalia 2016 we Wrzeni.

intelektualistawpolskim kinieJacek Nowakowski

Nagrody: Honorowy Jacio Wodnik

Tegoroczny laureat nale-y do nestorw aktorskiej profesji, ale wcale tego po nim nie wida. Jego role za-wsze cechowa rys modzieczy, co wpoczeniu zdu doz re-fleksyjnoci imdroci dawao, zaskakujcy widza, efekt. Nawet jeli stopniowo, co naturalne, od-

chodzi od modzieczego emploi na rzecz bardziej powcigliwych istonowanych wwyrazie rl m-czyzn wieku redniego, to pod t zewntrzn warstw wci kry si inadal kryje duch energicz-nego, cho dowiadczonego y-ciowo czowieka. Aktor osign ten efekt m.in. dlatego, e nawet

najtrudniejsze role ludzi skompli-kowanych psychologicznie po-trafi zagra bardzo lekko, jakby bez wysiku.

Wadysaw Kowalski urodzi si w1936 roku pod Tomaszo-wem Lubelskim, wmaej miej-scowoci urawce, skd wyruszy wwiat, docelowo do warszaw-skiej PWST, ktr ukoczy w1959 roku. Odtd pracowa rwnolegle dla teatru ifilmu. W1959 wgdaskim Teatrze Wybrzee zadebiutowa znako-mit, powszechnie docenion rol Geoffa wspektaklu Konrada Swinarskiego Smak miodu wedug Shelagha Delaneya. Rok pniej zwiza si ze scenami warszawskimi: lata 1960-1974 to czas pracy wTeatrze Ateneum, od 1974 roku przez 30 lat (!) gra wTeatrze Powszechnym, ood 2005 roku pracuje wzespole Teatru Dramatycznego.

Wkinie Wadysaw Kowal-ski zadebiutowa epizodycz-nymi rolami: uAndrzeja Wajdy wKanale (1957) iwDo widze-nia, do jutra (1960) Janusza Morgensterna. Wkocu zacz uWajdy dostawa wiksze role, wSamsonie (1961) iwnowelo-wej Mioci dwudziestolatkw (1962). Wtym samym okresie wsppracowa zinnym wiel-kim reyserem naszego kina, artyst osobnym Wojciechem Jerzym Hasem. Zagra uniego wRozstaniu (1960) rol Olka, anastpnie zagubionego, mo-dego mczyzn, waciwie cho-paka jeszcze wZocie (1961). Tu, wsymboliczny sposb, zosta pasowany na Chopaka pisane zduej litery polskiego kina. Jak zauwaono, tych niedojrza-ych bohaterw wowym czasie byo wielu, jednak, cytuj czoo-wego krytyka tamtego okresu, Konrada Eberharda: Wady-saw Kowalski zdoa obroni sw pozycj. Jego chopiec r-ni si od innych neurastenicz-nych, rozzoszczonych, zagubio-nych czy zgrywajcych si na cynizm chopcw Moe zde-cydowa otym fakt, e wekra-nowych rolach Kowalskiego nie wyczuwa si intencji, aby stwa-rza postacie modne, wspgra-jce znastrojami rozczarowanej

okupacji, kiedy nazici dopiero zaczynali swj plan ekstermina-cji ydw. Bohater Kowalskiego stara si nie podda zowrogiej sytuacji, zgodnoci oczekujc na to, co spotyka ju innych. Do koca opanowany, opiekuje si take maym chopcem, starajc si zaszczepi dziecku poczucie godnoci, awaciwie ocali je. Aktor pokaza tu tylko jedn zmoliwych postaw wczasie haby, ale chyba najtrudniejsz do utrzymania. Samotnik iinte-lektualista, czasem niezamierze-nie mieszny wswych poczyna-niach, potraficy jednak zadba oinnych.

Ciekawie iowocnie wypada te wsppraca aktora zJerzym Sztwiertni, uktrego wlatach 80. minionego stulecia zagra w trzech filmach. Najpierw winia niemieckiego Pawiaka wokupowanej stolicy, wciela-jc si wAdama Grzyma-Sie-dleckiego w111 dniach letargu (1984), anastpnie wpisarza Paf-nucego Gogowskiego wKome-diantce (1986) oraz aktora Wa-dysawa Janot-Czerkaskiego, wzorowanego na synnym Kazi-mierzu Junoszy-Stpowskim wOszoomieniu (1988, prem. 1989). Wtym ostatnim, scena-riusz inspirowaa biografia wspo-mnianego aktora, ktry zgin wniejasnych okolicznociach w1943 roku wWarszawie, zrk czonkw podziemia walcz-cego zokupantem. Wfilmie aktor zagra oszoomionego uczuciem do ony (Maria Pakul-nis) aktora, ktry prbujc rato-wa j znarkotycznego naogu, zmuszany jest do pracy wnie-mieckim teatrze, azarazem nie wie, e ona, wwyniku uza-lenienia, zostaje konfidentk gestapo. Iznowu rzecz doty-czy ochrony godnoci wsytu-acji, gdy byo oni najtrudniej. Wreszcie, zpoowy omawianej dekady pochodzi Medium (1985) Jacka Koprowicza, jeden znie-wielu udanych polskich filmw grozy, azarazem co wicej ni horror. To take kino psycholo-giczne, thriller ibodaj pierwszy unas film okultystyczny. Aktor zagra wnim komisarza Selina, ktry w1933 roku wSopocie,

tu po dojciu Hitlera do wa-dzy, prowadzi skomplikowane ledztwo wsprawie zjawisk para-normalnych. Akcja cofa si do XIX wieku, asam bohater moe okaza si wcieleniem kogo innego Rola kreowana przez Kowalskiego spaja tutaj pozo-stae wskomplikowanej ami-gwce, jak jest ten utwr.

Aktor realizowa si zpowo-dzeniem winnych tandemach artystycznych, np. zWojciechem Marczewskim, kreujc uniego wane role wDreszczach (1981), azwaszcza wUcieczce zkina Wolno (1990), gdzie by akto-rem, grajcym profesora wfilmie Jutrzenka, czy to zKrzysztofem Kielowskim wDekalogu, sie-dem (1988) iPodwjnym yciu Weroniki (1991). Nie mona te zapomina oniezwykle boga-tym dorobku Wadysawa Kowal-skiego, jeeli chodzi oliczne wybitne kreacje wspektaklach Teatru Telewizji.

Dzisiaj, mimo e na drugim filmowym planie, aktor nie zwal-nia tempa, amoe wrcz nabra wiatru wagle. Ostatnio zaist-nia wco najmniej czterech cie-kawych rolach, wBogach (2014) ukasza Palkowskiego, Paniach Dulskich (2015) Filipa Bajona, Excentrykach, czyli po sonecz-nej stronie ulicy (2015) Janusza Majewskiego oraz Body/Ciele (2015) Magorzaty Szumow-skiej tak jakby polskie kino zdao sobie nagle spraw oist-nieniu wielkiego aktora, kt-rego rzemioso jest potrzebne, aby uwiarygodni artystyczny przekaz. Moemy si ztego tylko cieszy!

Wadysaw Kowalski pre-zentuje aktorstwo oszczdne, wywaone, chciaoby si powie-dzie spokojne, jednak role, ktre kreuje czsto bardzo skomplikowane nie budz spokoju. Raczej zadum nad losem ipsychologi czowieka, ktrego wraliwo, godno, duma, mdro wreszcie, jake czsto ratuj przed yciowymi ihistorycznymi komplikacjami. Warto czerpa znich inspiracj, tym bardziej, e cechy te coraz rzadziej s przedstawiane jako wartoci podane.

literatury. Irzeczywicie: Olek, chopak zprowincjonalnego miasteczka, poznajc starsz od siebie kobiet zWarszawy, jest ciekawy wrae iwiata, ale wsposb nienachalny, nieagre-sywny, jak mona bysi spodzie-wa po modym czowieku wtej sytuacji. Zkolei chopak ze Zota to uciekinier od odpowiedzialno-ci za zy czyn, ktry podruje przez Polsk na jej drugi kraniec, oddajc si wyobrani, ktra musi zderza si zrealnoci. Trudno powiedzie, czy boha-ter tu wygrywa czy przegrywa, zawieszony miedzy pragnie-niami arzeczywistoci, ktra od nich odstaje. Postaci, ktre kreowa wtym okresie Kowal-ski byy liryczne, ale nigdy nie infantylne czy rozmemane.

Wnieco pniej

Andrzej Wajda Polski film dokumentalny

Documents

Transcript of Andrzej Wajda Polski film dokumentalny