Leszek Pietrzak

Analizawypadkw przy pracydla potrzeb prewencji

Warszawa 2007

1

Projekt okadki Dorota Zajc

Opracowanie redakcyjne Izabella Skrzecz

Opracowanie typograficzne i amanie Barbara Charewicz

Copyright Gwny Inspektorat Pracy 2007

PASTWOWA INSPEKCJA PRACY GWNY INSPEKTORAT PRACY WARSZAWA 2007

2

Spis treci1. Wstp ................................................................................................. 2. Profilaktyka wypadkw przy pracy ............................................ 2.1 Ocena ryzyka zawodowego podstawa do dziaa prewencyjnych ............................................................................. 2.2 Jak rozumie ryzyko zawodowe?................................................ 2.3 Aspekty, ktre naley uwzgldni, okrelajc elementy ryzyka ........................................................................................... 2.3.1 Osoby naraone ................................................................. 2.3.2 Rodzaj, czsto i czas trwania naraenia ......................... 2.3.3 Zaleno midzy naraeniem a skutkami ........................ 2.3.4 Czynniki ludzkie .................................................................. 2.3.5 Niezawodno funkcji bezpieczestwa .............................. 2.3.6 Moliwo udaremnienia dziaania lub obejcia rodkw bezpieczestwa................................................................... 2.3.7 Mono utrzymywania rodkw bezpieczestwa w naleytym stanie ............................................................. 2.3.8 Informacje dotyczce uytkowania..................................... 2.4 Ocena ryzyka zawodowego w zarzdzaniu bezpieczestwem i higien pracy .............................................................................. 2.5 Podejmowanie dziaa prewencyjnych w wyniku oceny ryzyka zawodowego................................................................................ 2.5.1 Dziaania prewencyjne w bezpieczestwie maszyn ........... 2.5.2 Dziaania prewencyjne zwizane ze rodowiskiem pracy.. 3. Modelowanie wypadkw przy pracy .............................................. 3.1 Energetyczny model wypadku .................................................... 3.2 Modele procesowe (model OARU) ............................................. 3.3 Model wypadku wg diagramu STEP ........................................... 3.4 Modelowanie wypadku za pomoc drzewa niezdatnoci .......... 3.5 Modelowanie zachowa czowieka w sytuacjach zagroenia .... 3.6 Oglny model wypadku przy pracy ............................................ 3.7 Porwnanie modeli wypadkw przy pracy ................................. 5

77 8 12 13 13 13 13 14 14 15

15 21 23 27 30 31 34 36 37 39 42 46

4. Przyczyny i okolicznoci wypadkw .............................................. 48 5. Najczciej stosowane metody badania wypadkw przy pracy ......................................................................................... 58 5.1 Metoda TOL ................................................................................ 58 5.2 Wykorzystywanie metod analizy ryzyka do badania wypadkw ................................................................................... 58

3

5.2.1 Metoda analizy bezpieczestwa pracy ........................... 5.2.2 Metoda analizy Co gdy.............................................. 5.2.3 Metoda analizy awarii i ich skutkw ................................ 5.2.4 Metoda analizy STEP ...................................................... 5.3 Metoda analizy drzewa niezdatnoci (drzewa bdw) ........... 5.4 Analiza drzewa przyczyn ......................................................... 5.5 Diagram Ishikawy..................................................................... 5.6 Metoda badania wypadku za pomoc analizy odchyle (analizy zmian) ......................................................................... 5.7 Badanie wypadku za pomoc metody transferu energii ........ 5.8 Metoda 4 x dlaczego? .......................................................... 5.9 Metoda MORT ......................................................................... 5.10 Metodyka badania wypadku w oparciu o metod WAIT ........ 5.11 Poczenia metod badania wypadkw przy pracy ................. 5.12 Wybr metody badania wypadkw ........................................ 6. Postpowanie powypadkowe ....................................................... 6.1 Zbieranie informacji ................................................................... 6.2 Porzdkowanie faktw .............................................................. 6.3 Tworzenie sekwencji wypadku .................................................. 6.4 Opracowanie dziaa prewencyjnych ....................................... 6.5 Poszukiwanie czynnikw pozytywnych .................................... 7. Wytyczne do badania wypadkw przy pracy .............................. 7.1 Zadania zespou powypadkowego ........................................... 7.2 Ankieta wstpna ......................................................................... 7.3 Zagadnienia zwizane z przyjtym oglnym modelem wypadku przy pracy ................................................................... 7.4 Budowa logicznej sekwencji wypadku ...................................... 7.5 Ustalenie przyczyn wypadku .....................................................

58 59 60 60 60 61 62 62 64 64 64 65 69 70 73 73 74 74 77 77 79 79 80 82 83 84

8. Uproszczony algorytm postpowania w analizie wypadkw przy pracy ....................................................................................... 85 9. Statystyka wypadkowa .................................................................. 93 10. Podsumowanie ............................................................................... 100 11. Literatura i normy ........................................................................... 102

4

1.

Wstp

Wypadki przy pracy jako nage wydarzenia zwizane z prac, wywoane przyczyn zewntrzn i prowadzce do urazw lub utraty ycia stanowi z globalnego punktu widzenia powany problem zarwno zdrowotny, jak i ekonomiczny. Na caym wiecie w wypadkach przy pracy ginie rocznie kilkaset tysicy osb, a wiele milionw ludzi staje si w ich nastpstwie niepenosprawne. W Polsce rocznie zdarza si kilkadziesit tysicy wypadkw przy pracy, w ktrych ginie okoo p tysica osb. Koszty zwizane z wypadkami ponosi cae spoeczestwo. Dlatego problematyka prewencji wypadkowej podlega szczeglnej uwadze zarwno zespow kierujcych przedsibiorstwami, jak i inspektorw pracy, osb zarzdzajcych gospodark narodow oraz politykw. Na poziomie globalnym wiedza o wypadkach oparta jest na danych gromadzonych w statystykach wypadkw przy pracy. Dane do statystyk pastwowych zbierane s za pomoc statystycznych kart wypadkw, ktre zbudowane s w oparciu o schemat (model) statystyczny wypadku przy pracy. Zbieranie danych na poziomie makro suy podejmowaniu decyzji strategicznych w zakresie bezpieczestwa pracy. W przedsibiorstwie wiedza o wypadkach oparta jest na zakadowych rejestrach wypadkw i informacjach zawartych w protokoach sporzdzanych przez zespoy powypadkowe. W poszukiwaniu przyczyn wypadku i zbieraniu informacji dla potrzeb prewencji zespoy powypadkowe posuguj si modelami wypadkw oraz metodami badania do opisu sekwencji zdarze prowadzcych do urazu lub utraty ycia. W przedsibiorstwach, w ktrych wdroono system zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, prowadzi si nie tylko badanie wypadkw, lecz take wykorzystuje si do ce5

lw prewencji wypadkowej gromadzone i analizowane informacje o zdarzeniach potencjalnie wypadkowych. Czsto zdarza si, e zespoy powypadkowe prowadz analiz wypadkw nie tyle dla wyjanienia wszystkich przyczyn i okolicznoci wydarzenia wypadkowego, ile by waciwie wypeni statystyczn kart wypadku. Potwierdzaj to badania porwnawcze protokow powypadkowych i statystycznych kart wypadkw. Wszelkie dziaania prowadzone w przedsibiorstwach dla zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunkw pracy wi si z prewencj wypadkow. Dziaania te powinny by oparte o rzetelnie przeprowadzon ocen ryzyka zawodowego, a wnioski z tej oceny naley zweryfikowa i wdroy. Podejmowane dziaania zapobiegawcze i korygujce su zmniejszeniu ryzyka lub utrzymaniu ryzyka na okrelonym poziomie. Bardzo czsto w przedsibiorstwach dziaania prewencyjne wynikajce z analizy wypadkw przy pracy nie maj zwizku z wczeniejszymi analizami bezpieczestwa, a szczeglnie z ocen ryzyka zawodowego. Celem niniejszego opracowania jest nie tylko przedstawienie zasad analizy wypadkw przy pracy, ale rwnie wskazanie powiza z ocen ryzyka zawodowego i wykorzystania ich dla prewencji wypadkowej. W niniejszej publikacji zaprezentowano niektre modele wypadkw przy pracy stosowane w opisywaniu zagadnie zwizanych z powstawaniem i przebiegiem wypadku, w badaniu wypadkw przy pracy i formuowaniu ich przyczyn, a take omwiono charakterystyczne cechy najczciej spotykanych metod badania wypadkw. Modele wypadkw poddano analizie ze wzgldu na moliwo opisywania zjawisk, przydatno do identyfikowania przyczyn wypadku oraz okrelania dziaa profilaktycznych, lokalizowania przyczyn w typowych sekwencjach wypadkowych oraz w elementach systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy.

6

2.

Prolaktyka wypadkw przy pracy

2.1 Ocena ryzyka zawodowego podstawa do dziaa prewencyjnych Ksztatowanie bezpiecznych i higienicznych warunkw pracy w przedsibiorstwie powinno by oparte na rzetelnych informacjach o wystpujcych zagroeniach i zwizanym z nimi ryzykiem zawodowym. Wnioski z oceny ryzyka pozwalaj na podejmowanie odpowiednich dziaa zmniejszajcych prawdopodobiestwo wystpienia wypadkw przy pracy. Dotyczy to zarwno tych stanowisk pracy, na ktrych wystpuj rnorodne maszyny, jak i innych (np. stanowisk biurowych). Znowelizowany Kodeks pracy w art. 226 nakada na pracodawc obowizek oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego, a take informowania pracownikw o ryzyku zwizanym z wykonywan prac. Podobne wymagania wprowadza take rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrzenia 1997 r. w sprawie oglnych przepisw bezpieczestwa i higieny pracy (Dz. U. 2003 nr 169 poz. 1650 z pniejszymi zmianami), ktre zobowizuje pracodawc do przeprowadzenia i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego, wystpujcego przy okrelonych pracach oraz do stosowania niezbdnych rodkw profilaktycznych zmniejszajcych ryzyko. Wymagania te wynikaj bezporednio z dyrektyw Unii Europejskiej. Zgodnie bowiem z artykuem 6 dyrektywy ramowej 89/391/ EWG pracodawca powinien podejmowa niezbdne rodki w celu zapewnienia bezpieczestwa i zdrowia pracownikw, wczajc w to zapobieganie ryzyku zawodowemu. Podejmujc te rodki pracodawca powinien mie na uwadze podstawowe zasady prewencji sformuowane w dyrektywach. Nale do nich:7

unikanie ryzyka, przeprowadzenie oceny ryzyka, ktrego nie mona unikn, zapobieganie ryzyku u jego rda, dostosowanie pracy do pojedynczego czowieka, zastpowanie rodkw niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi, stosowanie nowych rozwiza technicznych, prowadzenie spjnej i caociowej polityki zapobiegawczej, waciwe szkolenie i instruowanie pracownikw, nadawanie priorytetu rodkom ochrony zbiorowej przed rodkami ochrony indywidualnej. Zgodnie z polskimi przepisami pracodawca zosta zobowizany do zapewnienia organizacji pracy i stanowisk pracy w taki sposb, aby zabezpieczy pracownikw przed: zagroeniami wypadkowymi, oddziaywaniem czynnikw uciliwych, oddziaywaniem czynnikw szkodliwych dla zdrowia oraz zapewni likwidacj zagroe dla zdrowia i ycia pracownikw, przez stosowanie technologii, urzdze, materiaw i substancji, ktre nie powoduj tych zagroe. Podstawowym zatem celem oceny ryzyka zawodowego jest ustanowienie na podstawie wynikw oceny takich warunkw pracy, ktre pozwol zapewni, e ryzyko zwizane z zagroeniami na stanowiskach pracy bdzie moliwie mae i akceptowalne. Informacja o ryzyku zawodowym jest podstawowym elementem racjonalnego zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy w przedsibiorstwie. 2.2 Jak rozumie ryzyko zawodowe? Kada dziaalno zawodowa i prywatna jest zwizana z ryzykiem. W oglnym odczuciu pojcie ryzyko ma wydwik negatywny, kojarzy si bowiem z moliwoci ponoszenia strat. Powszechna obecno ryzyka w realizacji zada zawodowych powoduje8

konieczno jego uwiadomienia pracownikom oraz jego ograniczania do akceptowalnego i uzasadnionego minimum. Uwiadomienie sobie pojcia ryzyka zawodowego i jego elementw pozwoli na powizanie ryzyka z poszczeglnymi cechami wypadku przy pracy. Ryzyko zawodowe jest pojciem rozmytym i cho odczuwane intuicyjnie, jest trudne do zdefiniowania. Definicj ryzyka zawodowego odnajdujemy w rozporzdzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie oglnych przepisw bezpieczestwa i higieny pracy z dnia 26 wrzenia 1997 r. oraz w normach zharmonizowanych. Definicja ta podaje, e ryzyko zawodowe jest to prawdopodobiestwo wystpienia niepodanych zdarze, zwizanych z wykonywan prac, powodujcych straty, w szczeglnoci wystpienia u pracownikw niekorzystnych skutkw zdrowotnych w wyniku zagroe zawodowych wystpujcych w rodowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Ryzyko zawodowe jest zatem wielkoci opisujc prawdopodobiestwo wystpienia negatywnych skutkw zagroe wystpujcych w procesie pracy.

RYZYKO ZAWODOWE

to

Prawdopodobiestwo urazu lub pogorszenia stanu zdrowia

i

Ciko urazu lub pogorszenia stanu zdrowia

Rys. 1. Elementy ryzyka zawodowego

W normie PN-EN 1050:1999 Maszyny. Bezpieczestwo. Zasady oceny ryzyka [32] ryzyko definiowane jest jako kombinacja prawdopodobiestwa wystpienia i stopnia cikoci moliwego urazu lub pogorszenia stanu zdrowia w sytuacji zagraajcej. Sytuacj9

zagraajc jest kada sytuacja, w ktrej czowiek eksponowany jest na jeden lub wicej czynnikw niebezpiecznych, szkodliwych lub uciliwych. Ryzyko zawodowe zwizane z danym zagroeniem, o czym trzeba pamita take przy analizie wypadku przy pracy, oceniane jest na podstawie dwch elementw: prawdopodobiestwa wystpienia urazu ciaa lub utraty zdrowia oraz najwyszej dajcej si przewidzie cikoci urazu ciaa lub pogorszenia stanu zdrowia. Oszacowanie powyszych elementw ryzyka dla konkretnego, wystpujcego na stanowisku pracy zagroenia, pozwoli okreli ryzyko zawodowe. Dokadne oszacowanie elementw ryzyka zwykle nie jest proste i mona go dokona jedynie przy pewnym poziomie ufnoci.

Prawdopodobiestwo zdarzenia zagraajcego

Czsto i czas naraenia na zagroenie

Moliwo uniknicia lub ograniczenia szkody

Rys. 2. Skadowe prawdopodobiestwa urazu lub utraty zdrowia

Przy szacowaniu cikoci moliwego urazu lub utraty zdrowia zwizanej ze zidentyfikowanym zagroeniem, powinno si przyjmowa racjonalnie i rozsdnie najciszy uraz lub pogorszenie stanu zdrowia. Dotyczy to kadej sytuacji, nawet wwczas, gdy10

prawdopodobiestwo zaistnienia tego rodzaju urazu lub pogorszenia stanu zdrowia jest niewielkie. Przy ustalaniu prawdopodobiestwa wystpienia urazu ciaa lub utraty zdrowia naley zwrci uwag na takie elementy jak: prawdopodobiestwo wystpienia zdarzenia zagraajcego, czsto i czas naraenia na zagroenie (czas ekspozycji), moliwo uniknicia lub ograniczenia szkody. Prawdopodobiestwo wystpienia urazu jest zwizane z wystpieniem zdarzenia zagraajcego, o ktrym bdziemy wnioskowali na podstawie np.: niezawodnoci elementw struktury czowiek - maszyna - rodowisko, informacji o wypadkach oraz zdarzeniach potencjalnie wypadkowych, analizy porwnawczej ryzyka dla podobnych prac lub stanowisk pracy, wnioskw z danych statystycznych. Prawdopodobiestwo to ma dominujce znaczenie przy szacowaniu elementw ryzyka zawodowego zwizanego z zagroeniami majcymi charakter urazowy (gwnie z zagroeniami mechanicznymi). Rozpatrzenie wszystkich elementw prawdopodobiestwa zdarzenia w analizie wypadkw przy pracy ma ogromne znaczenie dla ustalenia wszystkich przyczyn w analizie wypadku.

Brak informacji o wypadkach przy pracy, maa liczba wypadkw lub maa ciko wypadkw nie mog nasuwa przypuszczenia o maym ryzyku.

Przy uwzgldnianiu czstotliwoci i czasu trwania ekspozycji naley zwrci uwag na: konieczno dostpu do stref zagroenia (np. z powodu konserwacji maszyny lub naprawy, powodw produkcyjnych),11

natur dostpu do stref zagroenia (np. rczne podawanie materiau obrabianego), czas, jaki musi spdza pracownik w strefach zagroenia, liczb osb naraonych, ktre musz operowa w strefach zagroenia, czstotliwo dostpu do stref zagroenia. Czstotliwo i czas trwania ekspozycji maj zasadnicze znaczenie przy ocenie ryzyka zwizanego z naraeniem na czynniki szkodliwe (np. czynniki chemiczne) lub na czynniki uciliwe (np. haas). Szczegowe rozpatrzenie tego elementu w analizie wypadku moe pomc w ustaleniu odchylenia od sytuacji normalnej. Moliwo uniknicia lub ograniczenia szkody zaley np. od: prdkoci pojawienia si zagroenia (nagle, szybko, powoli), wyszkolenia osb, wiadomoci ryzyka (informacji oglnych, bezporednich obserwacji, urzdze wskazujcych i sygnalizujcych itp.), dowiadczenia praktycznego i wiedzy (o maszynie, o podobnych maszynach itp.), ludzkich moliwoci uniknicia wypadku (refleks, zwinno, moliwo wycofania si lub ucieczki). Zwrcenie szczeglnej uwagi na powysze elementy podczas analizy wypadku przy pracy pozwoli na ustalenie tych elementw materialnych, ktre mogy mie wpyw na odchylenie od sytuacji normalnej lub na wydarzenie powodujce uraz. 2.3 Aspekty, ktre naley uwzgldni, okrelajc elementy ryzyka1 Aspekty wpywajce na elementy ryzyka determinuj przestrze wypadku przy pracy i dlatego wskazane jest, aby kadorazowo, po wystpieniu wypadku powrci do przeprowadzonej oceny ryzyka i rozpatrzy szczegowo wszystkie jego aspekty.1

PN-EN-1050:1999 Maszyny. Bezpieczestwo. Zasady oceny ryzyka.

12

2.3.1 Osoby naraone W szacowaniu ryzyka powinno si uwzgldni wszystkie osoby zagroone. Naley uwzgldni pracownikw, operatorw maszyn, i inne osoby, ktre mog by naraone na wypadek przy pracy. 2.3.2 Rodzaj, czsto i czas trwania naraenia Oszacowanie naraenia na zagroenie (uwzgldniajce dugotrway, szkodliwy wpyw na zdrowie) wymaga analiz wszystkich rodzajw dziaania maszyn, organizacji stanowisk pracy i metod pracy. Niedoszacowanie tego aspektu i brak odpowiednich dziaa prewencyjnych (technicznych lub organizacyjnych) moe prowadzi do powstania wypadkw przy pracy. 2.3.3 Zaleno midzy naraeniem a skutkami Zaleno midzy naraeniem na zagroenie a jego skutkami powinna by brana pod uwag. Powinny by rozwaone take skutki skumulowanego naraenia i efektw wzajemnego oddziaywania rnych czynnikw na organizm czowieka. Aspekt ten powinno si szczegowo rozpatrzy przy badaniu wypadku. 2.3.4 Czynniki ludzkie Czowiek moe wpywa na istniejce ryzyko i dlatego tzw. czynniki ludzkie powinny by brane pod uwag zarwno w szacowaniu ryzyka, jak i rozpatrywane przez zespoy badajce wypadki przy pracy. Ma to szczeglne znaczenie, gdy w 60-80% wypadkw przy pracy decydujc rol odgrywa czynnik ludzki. Dotyczy to: aspektw psychologicznych, wspdziaania ludzi przy wykonywaniu pracy, wspdziaania czowieka z maszyn, efektw zwizanych z ergonomi, zdolnoci osb do uwiadomienia sobie ryzyka w danej sytuacji, zalenie od ich wyszkolenia, dowiadczenia i umiejtnoci.13

W szacowaniu zdolnoci naraonych osb naley uwzgldni nastpujce aspekty: zastosowanie zasad ergonomii na stanowisku pracy, umiejtnoci wykonywania przewidzianych zada, wiadomo ryzyka, poziom przewiadczenia, e przewidziane zadanie realizuje si bez zamierzonych lub niezamierzonych odstpstw, skonnoci do odstpstw od przyjtych procedur zapewniajcych bezpieczestwo pracy.

Szkolenie, dowiadczenie i umiejtnoci mog wpywa na ryzyko. Nie mog one stanowi alternatywy dla eliminacji zagroe, czy zmniejszenia ryzyka metod rozwiza konstrukcyjnych lub stosowania urzdze ochronnych.

2.3.5 Niezawodno funkcji bezpieczestwa W szacowaniu ryzyka naley uwzgldnia niezawodno stosowanych na stanowisku pracy elementw maszyn i systemw. Naley zatem: identyfikowa okolicznoci, ktre mog powodowa powstanie szkody (np. uszkodzenie elementu maszyny, brak zasilania, zakcenia elektryczne itp.), gromadzi informacje umoliwiajce dobr waciwych elementw maszyn i urzdze. 2.3.6 Moliwo udaremnienia dziaania lub obejcia rodkw bezpieczestwa W szacowaniu ryzyka naley uwzgldnia moliwo udaremnienia dziaania lub obejcia zastosowanych rodkw bezpieczestwa. Pracownik, w deniu do wygody wykonania lub poprawy wydajnoci pracy, moe prbowa obej lub unieruchomi zasto14

sowane na stanowisku pracy rodki bezpieczestwa. Szacowanie elementw ryzyka powinno take uwzgldnia pobudki udaremnienia dziaania lub obchodzenia rodkw bezpieczestwa. W badaniu wypadkw naley zwrci take uwag na ten aspekt ryzyka i ustalenie, czy taka moliwo istniaa przed wypadkiem, czy mogo mie to wpyw na jego powstanie i skutki. 2.3.7 Mono utrzymywania rodkw bezpieczestwa w naleytym stanie W szacowaniu ryzyka naley rozway, czy zastosowane na stanowisku pracy rodki bezpieczestwa s i mog by utrzymywane w takim stanie, aby zapewni wymagany poziom bezpieczestwa. W badaniu wypadku przy pracy zawsze warto zwrci uwag na stan zastosowanych rodkw bezpieczestwa i rozway ich wpyw na zaistnienie wydarzenia i jego przebieg. 2.3.8 Informacje dotyczce uytkowania W szacowaniu ryzyka naley uwzgldnia waciwe przestrzeganie przepisw i postanowie Polskich Norm, np. PN-EN 12100:2005(U) Maszyny. Bezpieczestwo. Pojcia podstawowe, oglne zasady projektowania, Cz. 1: Podstawowa terminologia, metodologia, Cz. 2: Zasady i wymagania techniczne, w odniesieniu do koniecznych informacji dotyczcych uytkowania maszyn i urzdze. Informacje takie powinny by zaczone do maszyny. Brak takich informacji lub informacja niepena wiadcz o zwikszeniu ryzyka powstania wypadkw i stanowi rda czynnikw przyczynowych. Std tak istotne jest ustalenie poprawnoci wszelkiej dokumentacji, z ktr powinien by zapoznawany pracownik. 2.4 Ocena ryzyka zawodowego w zarzdzaniu bezpieczestwem i higien pracy Ocena ryzyka zawodowego nie jest pojciem nowym, dlatego zasady jej dokonywania powinny by znane. Dla uatwienia pracodawcw zawarto je jednak w Polskiej Normie PN-N-18002:200015

Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Oglne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. Norma ta jest kolejn z grupy norm dotyczcych systemowego zarzdzania bezpieczestwem pracy.Analiza ryzyka opis obiektu identyfikacja zagroe oszacowanie ryzyka

Ryzyko nieakceptowalne

Ryzyko akceptowalne

Okrelenie dziaa niezbdnych do ograniczenia ryzyka

Okresowe analizy ryzyka

Realizacja dziaa Ograniczenie ryzyka zawodowego

Rys. 3. Proces zarzdzania ryzykiem (wg PN-N-18002:2000)

Wyniki oceny ryzyka zawodowego w zarzdzaniu bezpieczestwem i higien pracy s zasadniczym elementem, gdy na ich podstawie podejmuje si decyzje o zastosowaniu okrelonych rodkw bezpieczestwa. Ocena ryzyka zawodowego (niezalenie od przyjtego sposobu szacowania ryzyka) stanowi take podstaw cigego doskonalenia w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy.16

ZARZDZANIE RYZYKIEM

Ocena ryzyka Czy ryzyko mona zaakceptowa?

OCENA RYZYKA

Ocena ryzyka zawodowego

Plan dziaania

Analiza wypadku przy pracy Monitorowanie i dziaania korygujce

Realizacja planu

Rys. 4. Ocena ryzyka zawodowego i analiza wypadku przy pracy w procesie cigego doskonalenia bezpieczestwa i higieny pracy

Do szacowania ryzyka dla zagroe zwizanych z czynnikami fizycznymi, ktrych nie mona zmierzy w prosty sposb (np. zagroe mechanicznych), zaproponowano w normie dwie skale: trjstopniow i piciostopniow.Tablica 1 Szacowanie ryzyka zawodowego w skali trjstopniowej Nastpstwa o maym stopniu szkodliwoci Mao prawdopodobne Ryzyko mae 1 Ryzyko mae 1 Nastpstwa o rednim stopniu szkodliwoci Ryzyko mae 1 Ryzyko rednie 2 Nastpstwa o duym stopniu szkodliwoci Ryzyko rednie 2 Ryzyko due 3

Prawdopodobne

Wysoce prawdopodobne

Ryzyko rednie 2

Ryzyko due 3

Ryzyko due 3

17

Do nastpstw o maej szkodliwoci zalicza si te urazy i choroby, ktre nie powoduj dugotrwaych dolegliwoci i absencji w pracy; s to: czasowe pogorszenia stanu zdrowia, takie jak niewielkie stuczenia, zranienia, podranienia oczu, ble gowy, niewielkie zatrucia, a take zaburzenia stanu zdrowia prowadzce do chwilowego zego samopoczucia. Nastpstwa o redniej szkodliwoci to te urazy lub choroby, ktre powoduj niewielkie, ale dugotrwae lub powracajce okresowo dolegliwoci. Zwizane s one z duszymi okresami absencji. Bd to: zranienia, oparzenia II stopnia na niewielkiej powierzchni ciaa, proste zamania itp. oraz choroby zawodowe powodujce niewielkie, ale stae dolegliwoci. Do nastpstw o duej szkodliwoci nale te urazy lub choroby, ktre powoduj cikie dolegliwoci i/lub mier. Zaliczy do nich naley amputacje, skomplikowane zamania z nastpow dysfunkcj, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narzdw wewntrznych i ukadu nerwowego (naraenie na czynniki chemiczne), choroby zawodowe znacznie skracajce ycie lub powodujce mier. Sugestie normy odnonie do interpretacji prawdopodobiestwa nastpstw zagroe nie uwzgldniaj wszystkich elementw skadajcych si na prawdopodobiestwo urazu lub utraty zdrowia. Zespoy oceniajce ryzyko zawodowe powinny wypracowa tu wasny sposb pojmowania powyszych poj. Dlatego zawsze, przy analizowaniu wypadkw przy pracy, warto wrci do oceny ryzyka i ustali, jakie przesanki kieroway czonkami zespou oceniajcego ryzyko zawodowe w okrelaniu prawdopodobiestwa wystpienia nastpstw zagroe. Dla czynnikw szkodliwych, ktrych oddziaywanie zaley od wartoci charakterystycznych dla nich parametrw i dla ktrych ustalono wartoci graniczne (najwysze dopuszczalne stenia NDS i najwysze dopuszczalne natenia NDN) ryzyko mona oszacowa na podstawie wartoci wielkoci charakteryzujcych18

naraenie. Analiza wypadkw przy pracy z udziaem czynnikw szkodliwych powinna obejmowa take ustalenie wartoci czynnikw w momencie wypadku i ich odniesienie do wartoci dopuszczalnych okrelonych w przepisach.Tablica 2 Oglne zasady szacowania ryzyka zawodowego w skali trjstopniowej na podstawie wartoci wielkoci charakteryzujcych naraenie

Pi > Pmax Pmax Pi 0,5 Pmax

Ryzyko due Ryzyko rednie Ryzyko mae

Pi < 0,5 Pmax

Pi to warto zmierzona, Pmax to warto dopuszczalna wielkoci charakteryzujcych naraenie (np. NDS lub NDN). Ryzyko zawodowe zwizane z danym czynnikiem oceniamy jako mae, gdy wynik pomiarw czynnika wynosi poniej 0,5 NDN i NDS, jako rednie, gdy wynik pomiaru zawiera si midzy 0,5 a 1 x NDS i NDN lub jako due, gdy wynik pomiarw czynnika wynosi powyej NDS i NDN. Tak ustalony wynik oszacowania jest cile zwizany z czstotliwoci pomiarw poszczeglnych czynnikw. Decyzja o przyjciu ryzyka lub koniecznoci zastosowania odpowiednich rodkw w celu jego zmniejszenia wie si z ustaleniem kryteriw oceny. Podstawowym kryterium, branym pod uwag przy podejmowaniu decyzji o akceptacji ryzyka lub koniecznoci jego obnienia, s wymagania obowizujcych przepisw prawnych i innych dokumentw normatywnych. Prowadzc analiz wypadku przy pracy naley zwrci take uwag, czy wszystkie podstawowe kryteria w ocenie ryzyka zostay spenione, to znaczy czy zostay spenione wymagania przepisw i norm lub wewntrzne wymagania ustalone dla okrelonych prac lub stanowisk pracy. Tam, gdzie przepisy lub normy nie ustalaj jednoznacznych kryteriw, naley si kierowa oglnie przyjtymi zasadami zachowa19

nia bezpieczestwa i zaleca si ustalenie kryteriw z uwzgldnieniem opinii ekspertw z dziedziny bezpieczestwa i higieny pracy, wasnych dowiadcze oraz opinii pracownikw, w oparciu o wyniki analiz ekonomicznych. Na og stosuje si zasad, e ryzyko naley obniy do najniszego, uzasadnionego z punktu widzenia rachunku ekonomicznego poziomu. Jeeli stwierdza si, e obowizujce wymagania nie s spenione, ryzyko nie powinno by zaakceptowane.Tablica 3 Wyznaczenie dopuszczalnoci ryzyka zawodowego (wg skali trjstopniowej) i wynikajce z niej zalecenia (wg PN-N-18002:2000) Oszacowanie ryzyka Dopuszczalno ryzyka Niezbdne dziaania Jeeli ryzyko zawodowe zwizane jest z prac ju wykonywan, dziaania w celu jego zmniejszenia trzeba podj natychmiast. Planowana praca nie moe by rozpoczta do czasu zmniejszenia ryzyka do poziomu dopuszczalnego. Zaleca si zaplanowanie i podjcie dziaa, ktrych celem jest zmniejszenie ryzyka. Konieczne jest zapewnienie, e ryzyko zawodowe pozostaje co najwyej na tym samym poziomie.

Due

Niedopuszczalne

rednie

Dopuszczalne

Mae

Dopuszczalne

Nie jest przedmiotem niniejszej ksiki podawanie szczegowych zasad oceny ryzyka zawodowego, poczwszy od zbierania informacji i opisu stanowiska pracy, szczegowej identyfikacji zagroe, innych sposobw szacowania prawdopodobiestwa urazu lub utraty zdrowia a do wyznaczania dopuszczalnoci ryzyka zawodowego. Wane jest natomiast zwrcenie uwagi na powizanie ryzyka z okrelonymi (i rejestrowanymi) cechami (elementami) wypadku przy pracy i wykorzystanie tych powiza do celw prewencji. Zwizki poszczeglnych faz wypadku z elemen20

tami ryzyka zawodowego zostan przedstawione w dalszej czci opracowania. 2.5 Podejmowanie dziaa prewencyjnych w wyniku oceny ryzyka zawodowego Wynikiem przeprowadzonej oceny powinien by plan dziaa, ktrego celem jest eliminacja lub ograniczenie poziomu ryzyka. Opracowujc plan, naley zawsze rozway moliwo wyeliminowania zagroenia, a jeeli okae si to niemoliwe, uwzgldnia oglne zasady zapobiegania zagroeniom, zgodnie z ktrymi rodki techniczne maj pierwszestwo przed organizacyjnymi, a rodki ochrony indywidualnej stosuje si wwczas, jeeli ryzyka nie mona ograniczy w inny sposb. Hierarchia rodkw podejmowanych dla zmniejszenia poziomu (ograniczenia) ryzyka zawodowego przedstawia si nastpujco: 1. rodki techniczne eliminujce lub ograniczajce zagroenia u rda, 2. rodki ochrony zbiorowej, 3. rodki organizacyjne i proceduralne, 4. rodki ochrony indywidualnej. Analizujc wypadek przy pracy naley zawsze zwrci uwag, czy zastosowano wszystkie dziaania przewidziane w planie dziaa i zapisane np. w kartach oceny ryzyka zawodowego. Przed realizacj zaproponowanego przez zesp oceniajcy ryzyko zawodowe planu dziaa, naley dokona jego przegldu w celu stwierdzenia, czy proponowane dziaania doprowadz do oczekiwanego obnienia poziomu ryzyka oraz czy w wyniku realizacji planu nie powstan nowe zagroenia. Po wprowadzeniu rodkw zmniejszajcych ryzyko, konieczne jest sprawdzanie ich skutecznoci i przeprowadzanie w razie potrzeby dziaa korygujcych. W badaniu wypadku naley zatem zwrci uwag take na adekwatno i skuteczno zaproponowanych dziaa i czy s one ukierunkowywane na profilaktyk wypadkw przy pracy.21

Trzeba pamita, e dziaania wynikajce z przeprowadzonej oceny powinny by zwizane z tym zagroeniem, ktrego dotyczy ryzyko zawodowe. Z prawidowo przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego mona wycign wiele wnioskw przydatnych przy badaniu wypadkw oraz tworzeniu podstaw prewencji wypadkowej.Tablica 4 Skuteczno sposobw ograniczania ryzyka zawodowego Zagroenie Z Czowiek Cz Cz Z Z Z Z Z Cz Cz info.p. Cz info.u. Cz Sposb ograniczania ryzyka zawodowego Cakowita eliminacja zagroenia Eliminacja ludzi ze strefy zagroenia Izolowanie zagroenia Izolowanie czowieka Pisemne instrukcje lub ostrzeenia Informacje ustne

Lp.

Ocena skutecznoci

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Bardzo dobra Dobra Zadowalajca Wystarczajca Saba Niewystarczajca

Wrd typowych dziaa organizacyjnych w profilaktyce wypadkw przy pracy naley wyrni: system zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, bezporedni nadzr nad dziaaniami pracownikw, utrzymywanie adu i porzdku na stanowiskach pracy, nadzorowanie stosowania koniecznych rodkw ochrony indywidualnej, ograniczanie ekspozycji pracownikw na zagroenia, dziaalno suby bhp i spoecznych inspektorw pracy, dziaalno komisji bhp, monitorowanie warunkw pracy i postpowania zatrudnionych, szkolenia bhp,22

motywowanie do bezpiecznej pracy, stosowanie przepisw i zasad bhp, podejmowanie bada technicznych sprztu, badania medyczne i psychologiczne pracownikw oraz wiele innych, zalenych od specyfiki dziaalnoci przedsibiorstw i wystpujcych zagroe. Dziaania podejmowane w prewencji wypadkowej w wyniku oceny ryzyka zawodowego i dziaania podejmowane w wyniku analizy wypadku przy pracy su zapewnieniu bezpieczestwa na stanowiskach pracy (rys. 5).Prewencja wypadkowa

Zapobieganie przyczynom wypadkw

Zapobieganie urazom przy wystpieniu wydarzenia wypadkowego

Przyczyny i okolicznoci

Wydarzenie wypadkowe

Skutki wypadku (urazy)

Zidentyfikowane przyczyny

Zidentyfikowane przyczyny (odchylenia i czynniki materialne)

Analiza wypadkw przy pracy

Rys. 5. Analiza wypadkw przy pracy i prewencja wypadkowa

2.5.1 Dziaania prewencyjne w bezpieczestwie maszyn Wedug dostpnych oszacowa okoo 80% wypadkw przy pracy w przemyle przetwrczym jest zwizane ze stosowaniem i obsug maszyn. Koncepcja tworzenia bezpieczestwa na stanowiskach z maszynami wynika z rnego podejcia do maszyn i urzdze starych i nowych. Maszyny stare, tj. nabyte przed23

1 stycznia 2003 r. mog spenia nisze kryteria techniczne ni maszyny nowe. Oczywicie, te nisze kryteria nie upowaniaj do stosowania maszyn starych przy wyszym (nieakceptowanym) poziomie ryzyka. Wymagania odnonie do maszyn nowych przedstawiono w Dyrektywie 98/37/WE, a w stosunku do maszyn starych w Dyrektywie 89/655/EWG. Tworzenie bezpieczestwa na stanowiskach pracy z maszynami oparte jest o wyniki oceny ryzyka. Ocena ryzykaRyzyko pocztkowe

RODKI OCHRONNE PODEJMOWANE

Dyrektywa

PRZEZ PRODUCENTA

98/37/UERozp. RM z 2001 Dz.U. 127 poz. 1391

Konstrukcja wewntrznie bezpieczna rodki bezpieczestwa podstawowe i uzupeniajce Informacje dla uytkownika Ryzyko resztkowe tolerowalne

RODKI OCHRONNE PODEJMOWANE PRZEZ UYTKOWNIKA

Dyrektywa

Pracodawca organizacja i zarzdzanie procedury bezpiecznej pracy utrzymanie ruchu dodatkowe rodki ochronne rodki ochrony indywidualnej szkolenia informowanie Operator przestrzeganie procedur stosowanie rodkw ochronnych informowanie nadzoru Ryzyko finalne akceptowalne

89/655/EWGRozp. MG z 2002 Dz.U. 191 poz.1596

Rys. 6. Koncepcja tworzenia bezpieczestwa na stanowisku pracy z maszynami [17]

24

Stosowanie przez producentw konstrukcji wewntrznie bezpiecznej oparte jest na ograniczaniu ryzyka przez rozwizania konstrukcyjne oraz ograniczanie ekspozycji na zagroenie. Ograniczanie ryzyka zawodowego przez rozwizania konstrukcyjne to: przestrzeganie zasad dotyczcych waciwoci materiaw i stosowanych obcie, stosowanie zasady wymuszonego oddziaywania na siebie poszczeglnych elementw konstrukcji, unikanie czci wystajcych, ostrych krawdzi i naroy, tworzenie konstrukcji, technologii i zasilania wewntrznie bezpiecznych, przestrzeganie zasad ergonomii, stosowanie zasad bezpieczestwa przy tworzeniu systemw sterowania, zapobieganie zagroeniom elektrycznym, zapobieganie zagroeniom powodowanym przez elementy hydrauliczne i pneumatyczne. Ograniczanie ekspozycji na zagroenie jest realizowane przez: niezawodno konstrukcji, mechanizacj i automatyzacj obsugi maszyny, waciwe umiejscowienie elementw nastawiania i konserwacji. rodki ochronne stosowane przez producentw maszyn to przede wszystkim techniczne rodki bezpieczestwa, do ktrych moemy zaliczy rodki odgradzajce i dystansujce (osony stae ogrodzenia, obudowy; osony ruchome blokujce, blokujce z ryglowaniem, sterujce itp. oraz ograniczniki i narzdzia zamknite), urzdzenia nieodgradzajce bezdotykowe (kurtyny wietlne, skanery laserowe) i urzdzenia kontaktowe (urzdzenia oburcznego sterowania, maty naciskowe, listwy naciskowe, linki itp). Wrd rodkw ochrony zbiorowej stosowanych przy maszynach naley wyrni take rodki funkcjonalne: urzdzenia krokowe, urzdzenia spowalniania ruchu niebezpiecznego, zezwole25

nia, urzdzenia wyczania awaryjnego, bezpieczniki. Do rodkw funkcjonalnych zaliczy mona take aspekty bezpieczestwa takie jak: odlegoci bezpieczestwa (otwory, szczeliny, odstpy), skok suwaka prasy < 6 mm, nadzorowanie wybiegu itp. Poniej przedstawiono fragment wymaga dotyczcych odlegoci bezpieczestwa dla rnych otworw wedug normy PN-EN 294:1994 Bezpieczestwo maszyn. Odlegoci bezpieczestwa uniemoliwiajce siganie koczynami grnymi do stref niebezpiecznych.Tablica 5 Odlegoci bezpieczestwa uniemoliwiajce siganie koczynami grnymi do stref niebezpiecznych (wg PN-EN 294:1994) Wielko otworu e (mm) e 4